Termodinamika-Nauka o Toploti PDF

........TERMODINAMIKA ......
SADRŽAJ
Predgovor .............................................................................................VIII
SIMBOLI.................................................................................................IX
Glava 1 OSNOVNI KONCEPT TERMODINAMIKE

1-1 U v o d .........................................................................................................1
1-2 Definiranje osnovnih pojmova ....................................................................5
1-2-1 Sistem i okolica .................................................................................5
1-2-2 Veličine stanja ...................................................................................7
1-2-3 Stanje sistema....................................................................................8
1-2-4 Proces ................................................................................................9
1-3 Dimenzije i jedinice...................................................................................11
1-3-1 Internacionalni sistem jedinica (SI)..................................................12
1-4 Osnovne termodinamičke veličine ............................................................13
1-4-1 Masa ................................................................................................13
1-4-2 Volumen ..........................................................................................14
1-4-3 Gustina ............................................................................................14
1-4-4 Specifični volumen..........................................................................14
1-4-5 Molarna gustina...............................................................................14
1-4-6 Molarni specifični volumen.............................................................14
1-4-7 Pritisak.............................................................................................15
1-4-8 Temperatura ....................................................................................17
1-5 Nulti zakon termodinamike .......................................................................20
Glava 2 PRVI ZAKON TERMODINAMIKE

2-1 Energija.......................................................................................................22
2-1-1 Potencijalna energija ........................................................................23
2-1-2 Kinetička energija ............................................................................24
2-1-3 Unutarnja energija ............................................................................24
2-2 Entalpija.....................................................................................................26
2-3 Rad promjene volumena zatvorenog sistema ............................................27
2-4 Prvi zakon termodinamike za zatvoreni sistem ........................................30
2-5 Specifična toplota ......................................................................................32
Glava 3 KONZERVACIJA MASE I ENERGIJE

3-1 Konzervacija mase......................................................................................35
3-1-1 Uvod .................................................................................................35
3-1-2 Makroskopski pristup.......................................................................36
3-1-3 Diferencijalna jednačina konzervacije mase ....................................37
II .........TERMODINAMIKA ......
3-2 Konzervacija energije .................................................................................40

3-2-1 Uvod .................................................................................................40
3-2-2 Opća jednačina konzervacije za kontrolni volumen.........................40
3-2-3 Konzervacija energije za zatvoreni sistem .......................................45
3-2-4 Konzervacija energija za izolovani sistem .......................................46
3-2-5 Konzervacija energije za ciklus........................................................46
3-2-6 Konzervacija energije za otvoreni sistem.........................................48
3-2-6-1 Uniformni tok......................................................................49
3-2-6-2 Stacionarno stanje ...............................................................50
3-2-6-3 Nestacionarno stanje ...........................................................51
3-3 Rad strujanja i tehnički rad .........................................................................52
Glava 4 P-v-T PONAŠANJE ČISTE SUPSTANCIJE

4-1 P-v-T površina .........................................................................................54
4-2 Termodinamski dijagrami..........................................................................57
4-2-1 Uvod ................................................................................................57
4-2-2 Dijagram pritisak-temperatura (P-T) ..............................................58
4-2-3 Dijagram pritisak-specifični volumen (P-v) ...................................60
4-2-4 Dijagram temperatura-specifični volumen (T-v) ............................62
4-2-5 Dijagram temperatura-entropija (T-s) .............................................63
4-2-6 Dijagram entalpija-entropija (h-s) ..................................................63
4-2-7 Dijagram pritisak-entalpija (P-h) ...................................................64
4-2-8 Dijagram entalpija-temperatura (h-T) .............................................65
4-3 Termodinamske tabele...............................................................................66
Glava 5 IDEALNI PLINOVI

5-1 Pojam idealnog plina ..................................................................................70
5-2 Jednačina stanja idealnih plinova ...............................................................72
5-3 Specifične toplote idealnih plinova ............................................................75
5-4 Mješavine idealnih plinova.........................................................................76
5-5 Promjene stanja idealnih plinova za zatvoreni sistem ................................80
5-5-1 Izohorna promjena stanja .................................................................81
5-5-2 Izobarna promjena stanja..................................................................83
5-5-3 Izotermna promjena stanja ...............................................................85
5-5-4 Adijabatska promjena stanja ............................................................87
5-5-5 Politropska promjena stanja .............................................................89
5-5-6 Pregled promjena stanja...................................................................92
Glava 6 DRUGI ZAKON TERMODINAMIKE

6-1 Uvod ...........................................................................................................95
6-2 Povratni i nepovratni procesi......................................................................96
........TERMODINAMIKA ...... III
6-2-1 Povratni procesi................................................................................96

6-2-2 Nepovratni procesi ...........................................................................97
6-3 Toplotni i radni rezervoari..........................................................................98
6-3-1 Toplotni rezervoari...........................................................................98
6-3-2 Radni rezervoari ...............................................................................98
6-4 Postulati drugog zakona termodinamike ....................................................99
6-5 Kružni desnokratni ciklus........................................................................ 102
6-6 Povratni Carnotov desnokratni ciklus...................................................... 104
6-7 Clausiusova nejednakost.......................................................................... 107
6-8 Tds-jednačine........................................................................................... 110
6-9 Promjena entropije idealnih plinova........................................................ 112
6-9-1 Promjena entropije za izotermni proces ........................................ 113
6-9-2 Promjena entropije za izohorni proces .......................................... 114
6-9-3 Promjena entropije za izobarni proces .......................................... 114
6-9-4 Promjena entropije za politropski proces ...................................... 114
6-9-5 Promjena entropije kod procesa miješanja plinova ....................... 116
6-10 Promjena entropije za nestišljive supstancije ........................................ 116
6-11 Princip povećanja entropije ................................................................... 117
6-11-1 Promjena entropije toplotnih rezervoara ................................... 117
6-11-2 Ukupna promjena entropije sistema i okolice ........................... 118
6-11-3 Promjena entropije izoliranog sistema ...................................... 119
6-11-4 Promjena entropije otvorenog sistema i okolice ....................... 119
6-12 Degradacija energije .............................................................................. 120
6-13 Radna sposobnost sistema ..................................................................... 123
6-13-1 Radna sposobnost zatvorenog sistema ...................................... 123
6-13-2 Radna sposobnost otvorenog sistema........................................ 126
Glava 7 PLINSKI CIKLUSI

7-1 U v o d .................................................................................................... 129
7-2 Povratni Ericssonov ciklus ..................................................................... 130
7-3 Idealni Joule-Braytonov ciklus ............................................................... 131
7-4 Idealni Ottov ciklus ................................................................................ 134
7-5 Idealni Dieselov ciklus ........................................................................... 136
7-6 Idealni Sabathe-Seilingerov ciklus ......................................................... 137
7-7 Idealni Atkinsonov ciklus....................................................................... 139
7-8 Idealni mlazno-propulzivni ciklus .......................................................... 140
7-9 Analiza uticaja nepovratnosti u plinskim ciklusima ................................ 142
Glava 8 PARNI CIKLUSI

8-1 U v o d ..................................................................................................... 144
8-2 Carnotov desnokratni kružni ciklus ......................................................... 148
8-3 Idealni Rankinov ciklus ........................................................................... 152
IV .........TERMODINAMIKA ......
8-4 Idealni Rankinov ciklus s međupregrijavanjem pare............................... 155

8-5 Idealni Rankinov ciklus s regenerativnim zagrijavanjem........................ 158
8-5-1 Miješajući regenerativni zagrijač napojne vode ........................... 158
8-5-2 Zatvoreni regenerativni zagrijač napojne vode ............................ 160
8-6 Uticaj pritiska u kondenzatoru na idealni Rankinov ciklus ..................... 162
8-7 Uticaj nepovratnosti u Rankinovom ciklusu............................................ 163
8-7-1 Koeficijent korisnog djelovanja turbine ....................................... 164
8-7-2 Koeficijent korisnog djelovanja pumpe........................................ 165
8-8 Kombinivani ciklus.................................................................................. 166
8-9 Kombinovana proizvodnja toplotne i električne energije........................ 169
Glava 9 RASHLADNI CIKLUSI

9-1 U v o d ........................................................................................................171
9-2 Carnotov rashladni ciklus ...........................................................................174
9-3 Idealni rashladni ciklus...............................................................................177
9-4 Varijacije idealnog rashladnog ciklusa.......................................................181
9-4-1 Rashladni ciklus s pohlađivanjem kondenzata .................................181
9-4-2 Kaskadni rashladni ciklus.................................................................183
9-4-3 Rashladni ciklus s dvostrukim isparavanjem ...................................186
9-5 Eksergetski stepen iskorišćenja rashladnih postrojenja .............................187
9-6 Efekat nepovratnosti kod kompresije .........................................................189
9-7 Rashladna sredstva .....................................................................................190
9-8 Ciklus toplotnih pumpi ...............................................................................192
Glava 10 VLAŽNI ZRAK

10-1 Osnovna svojstva vlažnog zraka...............................................................196
10-2 Entalpija vlažnog zraka ............................................................................198
10-3 Mollierov h-x dijagram.............................................................................200
10-4 Grijanje i hlađenje vlažnog zraka ............................................................204
10-5 Miješanje zračnih struja............................................................................205
10-6 Sušenje materijala.....................................................................................210
Glava 11 STRUJANJE STIŠLJIVOG FLUIDA

11-1 Uvod .........................................................................................................218
11-2 Osnovne jednačine strujanja .....................................................................219
11-3 Brzina zvuka ili akustična brzina..............................................................222
11-4 Izentropsko strujanje kroz mlaznicu.........................................................224
11-5 Izentropsko strujanje kroz De Lavalov mlaznik ......................................228
........TERMODINAMIKA ...... V
Glava 12 SAGORIJEVANJE
12-1 O gorivima................................................................................................236
12-2 Stehiometrijski odnosi sagorijevanja........................................................239
12-2-1 Sagorijevanje ugljenika ................................................................240
12-2-2 Sagorijevanje vodonika ................................................................240
12-2-3 Sagorijevanje sumpora .................................................................241
12-3 Toplotna moć goriva.................................................................................243
12-4 Temperatura sagorijevanja goriva ............................................................246
12-5 Konstanta ravnoteže .................................................................................249
12-6 Kontrola sagorijevanja..............................................................................250
12-7 h-t dijagram dimnih plinova .....................................................................253
12-8 Uticaj produkata sagorijevanja na okolicu................................................255
LITERATURA....................................................................................... 258
PRILOZI ................................................................................................ 259
Tabela P - 1..................................................................................................... 260
Faktori konverzije između jedinica SI i USCS - sistema
Tabela P – 2 - 1............................................................................................... 261
Osobine idealnih plinova za temperaturu 200C i pritisak 1bar
Tabela P – 2 - 2............................................................................................... 261
Specifični toplotni kapacitet pri konstantnom pritisku
Tabela P – 2 - 3............................................................................................... 262
Kritični parametri za neke idealne plinove
Tabela P – 3 - 1............................................................................................... 264
Veličine stanja ključale vode i zasićene pare u zavisnosti od temperature
Tabela P – 3 - 2............................................................................................... 265
Veličine stanja ključale vode i zasićene pare u zavisnosti od pritiska
Tabela P – 3 - 3............................................................................................... 267
Termodinamske veličine stanja vode i pregrijane pare
Tabela P - 4..................................................................................................... 276
Termodinamske veličine stanja suhog zraka
Tabela P – 5 - 1............................................................................................... 278
Izentropsko strujanje stišljivog fluida
Tabela P – 6 – 1 .............................................................................................. 279
Toplotna moć nekih čvrstih goriva sušenih na zraku
Tabela P – 6 - 2............................................................................................... 279
Toplotna moć nekih ugljena iz BiH
Tabela P – 6 - 3............................................................................................... 279
Toplotna moć za neka tečna goriva
Tabela P – 6 - 4............................................................................................... 280
Toplotna moć za neke plinove
VI .........TERMODINAMIKA ......
Predgovor
Materija prezentirana u ovoj knjizi zapravo su predavanja koja se drže u okviru
predmeta Termodinamika na Mašinskom fakultetu u Zenici. Stoga, važan razlog,
ali ne i jedini, za izdavanje ove knjige jeste potreba da studenti ovog, a i drugih
tehničkih fakulteta imaju odgovarajući udžbenik za predmet Termodinamika ili
Nauka o toploti. S obzirom na moj dugogodišnji rad u industriji i suradnju sa
naučnoistraživačkim institucijama, smatram da ova knjiga pored edukativnog može
imati i praktični značaj.
Koncept knjige je takav da je materija izložena u dvaneast poglavlja sa
odgovarajućim prilozima. Ona sadrži fundamentalna objašnjenja potrebna za
razumijevanje osnovnih zakona klasične termodinamike i njihovu primjenu u
termotehnici, ali i odgovarajuće formule potrebne za praktični rad inžinjera. Dakle,
knjiga je prvenstveno namijenjena studentima tehničkih fakulteta, ali i inžinjerima
za rješavanje njihovih svakodnevnih problema.
Želim se zahvaliti recenzentima i lektoru na korisnim sugestijama, asistentu
Semiru Selimoviću na pomoći u tehničkoj obradi teksta, a donatorima na
materijalnoj pomoći.
Autor
........TERMODINAMIKA ...... VII
O autoru
Nagib Neimarlija rođen je 3.1.1954. godine u Kaknju. Osnovnu školu i gimnaziju
završio 1972. godine u Kaknju. Na Mašinski fakultet u Sarajevu upisao se 1972/73.
školske godine, odsjek Energetika, i završio 19.1.1977. godine. Na postdiplomske
studije upisao se marta 1979. godine na Mašinskom fakultetu u Sarajevu, odsjek
Energetika, i završio 15.11.1983. godine. Izradu doktorske disertacije započeo na
Mašinskom fakultetu u Sarajevu; međutim, nastavak rada i odbrana disertacije su
obavljeni na Prirodnotehničkom fakultetu Univerziteta u Ljubljani 10.12.1996.
godine.
Po završetku studija zaposlio se u TE Ćatići Kakanj. Od 15.11.1980. godine radi
u DP Žica Sarajevo, koja je članica RMK Zenica, sve do izbijanja rata u BiH. Na
Mašinski fakultet u Zenici, odnosno Institut za mašinstvo, zaposlio se 1.7.1997.
godine, u svojstvu naučnog saradnika. Nastavno-naučno vijeće Mašinskog
fakulteta u Zenici na osnovu saglasnosti Senata Univerziteta u Sarajevu na svojoj
trećoj sjednici 9.4.1998. godine donijelo je odluku o izboru u zvanje d o c e n t a
za predmete Nauka o toploti i Energetska postrojenja.
U toku rada ostvario je stručnu i naučnu suradnju sa slijedećim naučno -
istraživačkim institucijama: Institit za procesnu tehniku, energetiku i tehniku
sredine - Mašinski fakultet u Sarajevu, Metalurški Institut Hasan Brkić - RMK
Zenica (današnji naziv instituta Kemal Kapetanović), Inštitut za kovinske
materijale in tehnologije - Naravoslovnotehniška fakulteta v Ljubljani, Inštitut za
energetsko, procesno in okoljsko inženirstvo - Strojna fakulteta v Mariboru i
Institut za mašinstvo - Mašinski fakultet u Zenici.
Do sada je objavio više naučnih i stručnih radova u domaćoj i stranoj literaturi,
učestvova na međunarodnim simpozijima, a ovo mu je prva objavljena stručna
knjiga.
VIII .........TERMODINAMIKA ......
SIMBOLI
Simbol Značenje Jedinica u SI - sistemu
a ubrzanje m/s2
a sadržaj pepela u gorivu kg pepela /kg goriva
an anergija po jedinici mase J/kg
A površina m2
A površina po jedinici masenog protoka m2s/kg
An anergija J
c sadržaj ugljika u gorivu kg ugljika/kg goriva
c specifični toplotni kapacitet J/kg K
c kritična tačka za čistu supstanciju -
cm molarni specifični toplotni kapacitet J/kmol K
cn politropski specifični toplotni kapacitet J/kg K
specifični toplotni kapacitet pri
cp konstantnom pritisku
J/kg K
specifični toplotni kapacitet pri
cv konstantnom volumenu
J/kg K
C toplotni kapacitet J/K
d diferencijal funkcije -
e specifična energija J/kg
ek specifična kinetička energija J/kg
ep specifična potencijalna energija J/kg
ex specifična eksergija J/kg
E energija J
Ek kinetička energija J
Ep potencijalna energija J
Ex eksergija J
f funkcionalna relacija -
F opća funkcionalna relacija -
F sila N
Fn normalna sila N
Fp sila potiska aviomotora N
g ubrzanje zemlje m/s2
gi maseni udio komponente u mješavini -
h sadržaj vodonika u gorivu kg H2 /kg goriva
h specifična entalpija J/kg
hd donja toplotna moć goriva J/kg
hg gornja toplotna moć goriva J/kg
........TERMODINAMIKA ...... IX
hp specifična entalpija zasićene pare J/kg

ht specifična entalpija zasićene vode J/kg
htp specifična toplota isparavanja J/kg
specifična entalpija mješavine zasićena
hx para - zasićena tečnost
J/kg
H entalpija J
k Boltzmannova konstanta J/K molekul
KS komora za sagorijevanje -
Kp konstanta ravnoteže hemijske reakcije -
l specifični slobodni rad J/kg
lt specifični tehnički rad J/kg
l specifični slobodni rad J/kg
L slobodni rad J
Lt tehnički rad J
L& snaga W
m masa kg
m& protok mase u jedinici vremena kg/s
M molekularna masa kg/kmolu
n broj; eksponent politrope -
v
n vektor normale -
n sadržaj dušika u gorivu kg N2 /kg goriva
N broj molova -
o sadržaj kiseonika u gorivu kg O2 /kg goriva
minimalna količina kiseonika potrebna
Omin za sagorijevanje
kg O2 /kg goriva
P; Pi pritisak; parcijalni pritisak Pa (paskal)
q specifična toplota J/kg
qzr toplota zračenja plamena J/kg
Q toplota J
Q& toplotni tok W
ri volumni udio u mješavini -
r0 latentna toplota isparavanja J/kg
rl latentna toplota mržnjenja J/kg
R plinska konstanta J/kg K
Re Reynoldsov broj -
R0 opća plinska konstanta J/kmol K
s sadržaj sumpora u gorivu kg S /kg goriva
s specifična entropija J/kg K
X .........TERMODINAMIKA ......
sp specifična entropija zasićene pare J/kg

st specifična entropija zasićene tečnosti J/kg
specifična entropija mješavine
sx zasićena para - zasićena tečnost
J/kg
S entropija J/K
0
t temperatura C
T temperatura K
u specifična unutarnja energija J/kg
U unutarnja energija J
v specifični volumen m3/kg
vp specifični volumen zasićene pare m3/kg
vt specifični volumen zasićene tečnosti m3/kg
specifični volumen mješavine zasićena
vx para - zasićena tečnost
m3/kg
w sadržaj vlage u gorivu kg vlage /kg goriva
w brzina m/s
wz brzina zvuka m/s
x koordinata m
x sadržaj pare u vlažnom zraku -
x apsolutna vlažnost zraka -
sadržaj zasićene pare u mješavini vrela
x tečnost - zasićena para
-
y koordinata m
y kvantitet; oznaka za veličinu -
z koordinata m
Grčki simboli
Simbol Značenje Jedinica u SI-sistemu
a nesagorivi ugljenik -
g specifična težina N/m3
D konačna promjena kvantiteta -
d infinitezimalni iznis varijable / kvantiteta -
e efikasnost -
eh koeficijent efikasnosti hlađenja -
eg koeficijent efikasnosti grijanja -
j koeficijent brzine; relativna vlažnost -
h koeficijent korisnog djelovanja -
k eksponent adijabate; odnos cp/ cv -
l koeficijent viška zraka -
........TERMODINAMIKA ...... XI
t vrijeme s
r gustoća kg/m3
xh eksergetski stepen efikasnosti rashladnog -
postrojenja
Â suma -
∂/∂xi oznaka za prvi parcijalni izvod -
∂ 2/∂x2i oznaka za drugi parcijalni izvod -
Indeksi
a pepela; stvarno stanje nakon nepovratnog procesa
a,komp. stvarno, kompresija
a-m aviomotora
a,pumpe adijabatski, pumpe
a,turbine stvarno, turbine
atm atmosferski
aps apsolutni
c kritični parametar čiste supstancije
d donja
doz. dozvoljeno
dp dimni plin
dp,min. dimni plin, minimalno
dp,stv. dimni plin, stvarno
dp,suh. dimni plin, suho
dp,vl. dimni plin, vlažno
dov. dovedeno
dov,nepov. dovedeno, nepovratno
efek. efektivno
eksp. ekspanzija
i i-ta komponenta, isparavanje
k kinetička, korisno, kondenzacija
komp. kompresija
komp.pov. kompresija, povratno
komp,nepov. kompresija, nepovratno
l leda
g gornja, gorivo
gor. gorivo
h hlađenja
h,C hlađenja, Carnot
m mješavina
mj mješavina
max maksimalno
min minimalno
mp međupregrijavanje
n normalna komponenta
nepov. nepovratno
XII .........TERMODINAMIKA ......
neto neto vrijednost

o okolica, referentno stanje
ok okolica
odv. odvedena
OS otvoreni sistem
t termički, turbine, tehnički rad
t,C termički, Carnot
t,E termički, Eriksona
t,A termički, Atkinsona
t,D termički, Diesela
t,O termički, Otta
t,JB termički, Joula-Braytona
t,SS termički, Sabathe-Seilingera
t,KEP termički, kombinovano energetsko postrojenje
t,R termički, Rankina
t,R,mp termički, Rankina, međupregrijavanja
t,TM termički, toplotni motor
trans. translacija
T turbina
Te termoelektrana
To toplana
Te-To termoelektrana - toplana
TM toplotni motor
TP toplotna pumpa
T,VP turbina, visoki pritisak
T,NP turbina, niski pritisak
p para, potencijalna
pumpa,NP pumpa, niski pritisak
pumpa,VP pumpa, visoki pritisak
preg. pregrijavanje
RR radni rezervoar
s sistem
s pri izentropskom procesu
unut,pov. unutarnje, povratno
w voda, vlaga
zr. zrak, zračenje
zr,min. zraka, minimalno
zr,stv. zraka, stvarno
* kritični parametri
1,2 vrijeme 1, vrijeme 2, stanje 1, stanje 2
12 promjena kvantiteta od stanja 1 do stanja 2
TERMODINAMIKA 1
UVOD U TERMODINAMIKU
Termodinamika je nauka koja izučava energetske transformacije i odnose
između fizikalnih i hemijskih veličina materije koja je podvrgnuta tim
transformacijama. Riječ termodinamika grčkog je porijekla i nastala je od
dviju riječi: termo - što znači toplota, i dinamikos - koja znači sila. Prema
tome, riječ termodinamika bi se mogla protumačiti kao ''kretanje toplote'',
kako je na to ukazao 1824. godine francuski fizičar Carnot, razmatrajući
pretvaranje toplote u rad.
Termodinamika, dio fizike, razvila se u 19. vijeku u teoriju kojom su se
izučavali procesi u mašinama u kojima se toplota pretvarala u koristan rad.
Stoga su je prve definicije prikazivale kao nauku koja izučava vezu između
toplote i rada. Razvoj termodinamike, posebne naučne discipline,
uslijedio je poslije otkrića parne mašine. Izum parne mašine ne samo da je
imao veliki značaj za razvoj termodinamike i srodnih naučnih disciplina
već je radikalno promijenio tadašnje društvene odnose. Stoga se kaže da -
parna mašina manje duguje nauci, nego nauka parnoj mašini.
Danas se termodinamika posmatra kao opća naučna disciplina o energiji i
njeni zakoni i zaključci našli su primjenu u: fizici, hemiji, biologiji,
medicini, informatici, filozofiji itd. Zbog ove široke primjenljivosti u
različitim oblastima, u stručnoj literaturi moguće je naći dosta međusobno
različitih definicija i naziva termodinamike. Termofizika izučava toplotnu
energiju i fizičke promjene materije; termohemija izučava toplotnu
energiju tokom hemijskih promjena materije; termostatika izučava
toplotnu energiju i njene promjene koje se događaju uz pretpostavku
održanja stanja ravnoteže itd.
Dva osnovna pristupa stanju termodinamskog sistema jesu: makroskopski
i mikroskopski.
Prvi pristup polazi od makroskopskih pojava kao takvih i matematski
povezujući eksperimentalno utvrđene činjenice razvila se fenomenološka
ili klasična termodinamika. Ona istražuje osobine makroskopskih sistema
u stanju ravnoteže i opće zakonitosti makroskopskih procesa polazeći od
sistema kao cjeline. Ovakav pristup ne zahtijeva nikakve hipoteze o
atomsko-molekularnoj građi materije, prirodi pojedinih čestica ili prirodi
njihovih međusobnih interakcija. U tome se i ogleda fenomenološki
karakter klasične termodinamike i općenitost njenih zaključaka. Stoga,
zakoni fenomenološke termodinamike imaju opću važnost i ne podliježu
promjenama koje su uvjetovane novim saznanjima i otkrićima vezanim za
materiju i dotad nepoznatim oblicima njenog kretanja.
TERMODINAMIKA 2
Fenomenološka termodinamika dijeli se na: opću, tehničku i hemijsku.

Opća ili fizička termodinamika utvrđuje teorijske osnove i daje osnovne
zakone, zatim proučava pretvaranje energije u različite oblike uključujući
električnu, magnetnu i druge pojave u čvrstim, tečnim i plinovitim tijelima.
Tehnička termodinamika - prvenstveno razmatra pretvaranje toplote u rad
i obratno. Također, daje vezu između toplotnih, mehaničkih i hemijskih
procesa, koji se odvijaju u toplotnim mašinama s ciljem određivanja
koeficijenta iskorišćenja energije. Hemijska termodinamika - proučava
hemijske procese i stanja fazne i hemijske ravnoteže uključujući i utjecaj
spoljnih faktora na ta stanja.
Zakoni fenomenološke termodinamike su formulirani kao aksiomatski
zaključci i poznati kao: nulti, prvi, drugi i treći zakon termodinamike.
Nulti zakon termodinamike - definira osnove za toplotnu ravnotežu
sistema i okolice, ili dvaju sistema.
Prvi zakon termodinamike - objašnjava koncept unutarnje energije
sistema i njene promjene u energetskoj interakciji s okolicom sistema.
Nazivan i zakon održanja i konverzije energije.
Drugi zakon termodinamike - određuje uvjete, mogućnost i smjer procesa.
Uvođenjem principa povećanja entropije definiraju se granice pretvaranja
jednog oblika kretanja materije u drugi, samim tim i pretvaranje toplote u
rad.
Treći zakon termodinamike - definira apsolutnu vrijednost entropije i za
povratan proces promjena entropije materije na temperaturi apsolutne nule
jednak je nuli.
Drugi pristup stanju termodinamskog sistema zasnovan je na metodu koji

polazi od mikrostrukture materije i njene građe; baziran je na statističkom
ponašanju velike grupe elementarnih čestica koje čine materiju sistema i
nazvan je statistička termodinamika.
Klasična kombinovana sa statističkom termodinamikom igra važnu ulogu u
opisu i razjašnjenju mnogih procesa i pojava. One se međusobno
prožimaju, i na taj način zajedno daju više informacija o ponašanju
materije nego što ih daju svaka posebno. S tog gledišta, od posebnog
značaja su predviđanja termodinamskih osobina materije i ekstrapolacija
tih osobina na ekstremne uvjete, naprimjer pritiska ili temperature, koji su
teško dostupni u laboratorijskim istraživanjima. U ovim slučajevima se
pokazalo da rezultati koje daje fenomenološka termodinamika nisu
zadovoljavajuće pouzdani. Ipak, jasno je da se pri istraživanjima iste
pojave, bez obzira koja se termodinamska metoda primjenjuje, moraju
TERMODINAMIKA 3
dobiti isti rezultati. Ova činjenica omogućava klasičnoj termodinamici da

bude iskorišćena za provjeru molekularnih teorija i dobivenih ovisnosti za
istraživanu pojavu. Na primjer, zakoni toplotnog kretanja obuhvaćeni
fenomenološkom termodinamikom mogu se dobiti i objasniti samo uz
pomoć statističke termodinamike.
Osnovni problem koji se pojavljuje u fenomenološkoj termodinamici vezan
je za određivanje ravnotežnog stanja sistema. Ukoliko se proces može
idealizirati, da bude povratan ili kvaziravnotežan, tada se kombiniranjem
termodinamskih principa, fundamentalnih jednačina termodinamike i
drugih termodinamskih funkcija i potencijala može uspješno obaviti
termodinamska analiza. Međutim, ako se obavljaju nepovratni procesi
praćeni naprimjer gradijentima brzine, temperature i slično, u razmatranje
je potrebno uvesti kontinualne - neprekidne sredine i odgovarajuća
uopćavanja klasične termodinamike usmjeriti tako da ona dovedu do
koncepta lokalnog stanja sistema, što ukazuje na potrebu uvođenja -
termodinamike kontinuuma. Kontinualna sredina može se podijeliti na
veći broj infinitezimalnih podsistema od kojih svaki može obavljati
kvaziravnotežan nepovratan proces. Ovim konceptom stvaraju se uvjeti za
uvođenje nove naučne discipline termodinamike neravnotežnih
nepovratnih procesa. Ova disciplina naročito je važna za proučavanje
pojava u sistemu i na njegovoj granici, koje se obavljaju uz strujanje mase,
razmjenu toplote, elektriciteta, hemijske i biološke promjene, razmjenu
informacija itd.; kada je sistem izvan stanja ravnoteže ili u stanju
stacionarne neravnoteže.
Teorija prostiranja toplote dopunjuje prvi i drugi zakon termodinamike u
smislu određenja brzine prijenosa toplotne energije.
Važno je znati da se:

Prvi zakon 'bavi' pitanjem kvantiteta,
a drugi pitanjem kvaliteta energije.
Prema Prvom zakonu termodinamike energiju niti je moguće stvoriti niti je
moguće uništiti. Prema Prvom Zakonu Termodinamike atributi uz pojam energija
tipa: proizvodnja, dobivanje, gubitci, potrošnja, pohrana, štednja – u fizikalnom smislu
nisu posve tačne.
Prema Drugom zakonu termodinamike, zbog nepovratnih procesa, svijet u

kojem živimo postaje sve više/više... istrošen, a to stanje Clausisus je
nazvao stanjem toplotne smrti svijeta.
TERMODINAMIKA 4
DEFINIRANJE OSNOVNIH POJMOVA

SISTEM I OKOLICA
Svaka termodinamska analiza počinje izborom: sistema, granice i okolice.
Sistem predstavlja trodimenzionalni dio prostora ili količinu materije
ograničenu s proizvoljnom površinom. Granica sistema može biti realna
fizička površina ili zamišljena površina; zatim može biti čvrsta ili pokretna,
i konačno može mijenjati oblik i veličinu.
Prostor koji se nalazi izvan TD sistema naziva se okolica. Dakle, sva ostala
tijela izvan sistema koja nisu u interakciji s predmetnim sistemom nisu
okolica sistema. Za okolicu je karakteristična nepromjenljivost intenzivnih
veličina stanja, bez obzira na to kakav se proces odvija u TD sistemu.
TD sistemi mogu biti: otvoreni, zatvoreni i izolovani.
Otvoreni sistem kroz odabranu granicu, sistem i okolica razmjenjuju masu
i energiju. U tehnici otvoreni sistemi imaju veliku ulogu, jer predstavljaju
tehničke uređaje, mašine i postrojenja.
Zatvoreni sistem granica je nepropustljiva za razmjenu mase, tako da je
kod ovih sistema masa materije u sistemu konstantna. Zatvoreni sistemi
razmjenjuju energiju u obliku rada i toplote sa okolicom.
Izolovani sistem predstavlja jednu misaonu konstrukciju kod koje sistem s
okolicom ne razmjenjuje ni masu ni energiju. Kod ovog sistema
pretpostavlja se da sve interakcije, ako ih ima, teku unutar granica sistema
i kao takve nisu prisutne na samoj granici.
Granične površine mogu biti: krute, adijabatske i dijatermne. Adijabatski
zid ne dozvoljava razmjenu toplote; dijatermni zid dozvoljava razmjenu
toplote kroz granicu sistema.
Svaki termodinamski sistem sadrži radno tijelo (radni medij) čijim se
posredstvom ostvaruju svi oblici razmjene između sistema i okolice. Radno
tijelo može biti čista materija u čvrstom, tečnom ili plinovitom agregatnom
stanju. Sistemi mogu biti homogeni i heterogeni. Homogenost fizičke
strukture traži da materija bude ili u plinovitom, ili u tečnom, ili u čvrstom
stanju. Međutim, sistem može sadržavati dvije faze, naprimjer, tečnost -
plin, čvrsto - tečno, čvrsto - plin, ili čak sve tri faze, gdje su pojedine faze
međusobno odvojene unutarnjom faznom granicom unutar sistema.
Za homogeni sistem makroskopske osobine sistema iste su u svim
njegovim dijelovima. Ako se ove osobine mijenjaju naglo i nekontinuirano
na određenim graničnim površinama, onda je riječ o heterogenom sistemu.
Homogeni dijelovi nekog sistema označavaju se kao faze, a površina koja
ograničava taj dio sistema naziva se fazna površina.
TERMODINAMIKA 5
VELIČINE STANJA
Ravnotežno stanje sistema definira se mjerljivim parametrima koji se
nazivaju osobinama ili veličinama stanja i u makroskopskim
koordinatama one su uniformne po cijelom volumenu sistema. Ove
veličine su funkcije stanja sistema i kao takve ne zavise od historije
nastanka sistema ili procesa kojim je sistem doveden u posmatrano stanje.
Promjene veličina stanja određene su samo početnim i krajnjim stanjem
sistema. Naprimjer, veličine stanja su: pritisak, temperatura, masa,
volumen, gustina, unutarnja energija i brzina zvuka. Kombiniranjem
unutarnje energije, pritiska i volumena dobija se nova veličina - entalpija.
Veličine stanja, faze konstantnog sastava, dijele se na: intenzivne i
ekstenzivne.
Intenzivne veličine stanja neke faze ne zavise od mase sistema. Takve
veličine su: pritisak, temperatura, gustina, brzina, sastav faze, viskozitet
itd. One imaju vrijednosti u tački. Ako se jedan jednofazni sistem u
ravnoteži podijeli na više podsistema, onda će vrijednost intenzivne
veličine u svakom podsistemu biti ista.
Ekstenzivne veličine stanja zavise od mase sistema i njegovih faza. Takve
veličine su: količina materije, volumen, energija, entalpija, entropija.
Vrijednost ekstenzivne veličine za čitav sistem jeste suma njenih
vrijednosti za različite podsisteme ili dijelove sistema. Ekstenzivna
veličina podijeljena s masom daje specifičnu veličinu, koja ima svojstvo
intenzivne veličine.
TERMODINAMIKA 6
STANJE SISTEMA
Stanje sistema je definiran odnos ili pozicija nekog sistema prema drugom
sistemu ili okolici. Broj veličina stanja kojima se definira stanje sistema
zavisi od njegove kompleksnosti. Termodinamika ne definira minimalno
potreban broj veličina, kojim bi sistem jednoznačno bio opisan. Po pravilu,
sa složenošću sistema raste i potreban broj promjenljivih za potpuno
definiranje stanja sistema. Za jednostavan sistem sa jednom komponentom,
to jest homogen sistem, stanje ravnoteže može biti opisano preko dva
nezavisna intenzivna parametra.
Stanje heterogenih sistema, koji sadrže veći broj komponenti u različitim
fazama, opisuje se preko većeg broja nezavisnih veličina stanja. Tako
između ostalog, mora biti poznat broj komponenti, broj faza i hemijski
sastav radnog tijela u homogenim dijelovima sistema. U heterogenim
sistemima javlja se nova veličina stanja površina faze i glavno pitanje u
vezi s njom je to da li je ona kompaktna ili nije. Stoga, kod kompleksnih
sistema izboru broja nezavisno promjenljivih veličina mora biti posvećena
znatno veća pažnja u odnosu na jednostavne sisteme.
PROCES
Proces je promjena stanja sistema od jednog do drugog ravnotežnog stanja
pri čemu se mijenjaju veličine sistema. Putanja procesa odnosi se na
seriju stanja kroz koju sistem prolazi iz početnog u krajnje stanje.
Kompletan opis procesa obično uključuje specifikaciju početnih i krajnjih
ravnotežnih stanja, putanju procesa i interakcije koje se događaju preko
granice sistema u toku odvijanja procesa.
Procesi u toku kojih jedna veličina stanja ostaje konstantna označavaju se
sa prefiksom izo prije veličine. Naprimjer, kod procesa kod kojeg je
temperatura konstantna naziva se izotermni proces; proces kod kojeg je
konstantan pritisak naziva se izobarni proces; proces kod kojeg je
konstantan volumen naziva se izohorni proces itd.
Ciklični proces ili ciklus jest proces kod kojeg su krajnja stanja identična.
Promjena vrijednosti bilo koje veličine stanja za ciklus jeste nula, na
primjer promjena veličine y, za ciklus matematski je:
Ú dy = 0 ,
gdje dy označava infinitezimalnu promjenu intenzivne veličine stanja.
TERMODINAMIKA 7
Naprimjer, infinitezimalna promjena pritiska P je dP, a konačna promjena

je označena sa DP. Stoga, prethodni integral nakon intergacije između
stanja 1 i 2:
2
Ú dy = y
1
2 - y1 = Dy
Ako je integral od kvantiteta dy preko proizvoljnog ciklusa nula, onda je

kvantitet y veličina stanja. Promjena vrijednosti veličine stanja kada sistem
jedno ravnotežno stanje zamijeni drugim uvijek je ista, bez obzira kakav je
proces korišćen u tim promjenama. Veličine se dijele u dvije kategorije i
to na: funkcije stanja i funkcije procesa.
Ako Z reprezentuje ekstenzivnu funkciju procesa, njen infinitezimalni
iznos je označen sa dZ. dZ naglašava činjenicu da nije egzaktni diferencijal
u običnom matematskom smislu. Stoga, njegova vrijednost za konačni
proces od stanja 1 do 2 je:
2
Ú dZ = Z
1
12 ,
gdje Z12 predstavlja sumu od dZ vrijednosti preko odabrane putanje između

stanja 1 i 2.
Različite putanje između stanja 1 i 2 rezultiraju različitim vrijednostima
Z12. Dvije glavne funkcije procesa u termodinamici jesu – rad i toplota.
Proces može biti: ili povratan ili nepovratan.
Priroda povratnih procesa takva je da su sve toplotne i radne interakcije
koje se dešavaju na granici sistema tokom procesa jednake po veličini, ali
suprotne po znaku onim koje se razmjenjuju u povratnom procesu, tj.
procesu suprotnog smjera. Ovaj uvjet može biti ispunjen samo ako su
promjene koje se događaju tokom procesa bez disipativnih efekata.
Nepovratni procesi jesu procesi kod kojih se sistem i okolica ne mogu
vratiti u njihova početna stanja bez dodatnog utroška energije. Naprimjer,
rad koji se dovodi iz okolice, da bi se proces obavio, kod nepovratnih
procesa se dijelom gubi zbog trenja pretvarajući se u termičku energiju.
Zbog toga, sistem i okolicu nije moguće vratiti u njhova prvobitna stanja
bez dodatnog utroška energije.
TERMODINAMIKA 8
DIMENZIJE I JEDINICE
Dimenzija -ime za bilo koju mjerljivu fizičku veličinu. Naprimjer, ime da
se opiše rastojanje između dviju tačaka jeste dimenzija - dužina.
Jedinice su mjere za svaku od dimenzija. Jedinice za dimenziju dužine su:
metar, kilometar, milja itd.
U inžinjerskim analizama bilo koja jednačina koja sadrži fizičke veličine
mora biti dimenzionalno homogena, tj. dimenzije i na lijevoj i na desnoj
strani jednačine moraju biti iste. Ova homogenost mora biti zadržana i u
bilo kojoj narednoj matematskoj operaciji.
INTERNACIONALNI SISTEM JEDINICA (SI)

SI sistem usvojen je na 11. međunarodnoj konferenciji za mjere i težine,
održanoj 1960. u Parizu. Sistem je najrašireniji u svijetu, izuzev u SAD-u
& UK, odabran za naučni rad, istraživanja i inžinjersku praksu.
Osnovne dimenzije su: masa, dužina, vrijeme, temperatura, jačina
električne struje, intenzitet svjetlosti i količina materije.
U SI sistemu istorodne veličine mjere se istim jedinicama. Na primjer,
jedinicom energije džul (J) mjere se sve vrste energije: kinetička,
potencijalna, toplotna, unutarnja itd. Njutn (N) je jedinica za silu i u
mehanici i u termodinamici. Isti je slučaj i s ostalim jedinicama.
1džul = 1njutn ◊1metar ili 1vat = 1džul/1sekunda = 1volt ◊1amper itd.
Dimenzije, jedinice i simboli u SI sistemu
DIMENZIJA JEDINICA SIMBOL
masa kilogram kg
dužina metar m
vrijeme sekunda s
temperatura kelvin K
električna struja amper A
intenzitet svjetlosti candela cd
količina materije mol mol
TERMODINAMIKA 9
U SI sistemu postoje tzv. izvedene jedinice, izvedene i izražene preko

osnovnih jedinica. Naprimjer, jedinica za silu je njutn (N), izvedena iz
Drugog Newtonovog zakona: F=ma, iz koje proizlazi da je 1 N=1kg◊m/s2.
Izvedene jedinice u SI sistemu
DIMENZIJA JEDINICA SIMBOL DEFINICIJA
sila njutn N 1N = 1kg◊m/s2
energija džul J 1J = 1N∙m
snaga vat W 1W = 1J/s
pritisak paskal Pa 1Pa = 1N/m2
OSNOVNE TERMODINAMSKE VELIČINE

Masa sistema je mjera količine materije i predstavlja njeno inercijalno
svojstvo. Jedinica u SI sistemu je kg.
Volumen je mjera fizičke veličine sistema i odnosi se na prostor koji
zauzima radno tijelo u njemu. Jedinica u SI sistemu je m3.
Gustina je masa po jedinici volumena sistema: r = m/V, kg/m3.
Specifični volumen je recipročna vrijednost gustine: v=1/r= V/m, m3/kg.
Ukoliko se za jedinicu mase uzme kmol, tada se može definirati specifična
molarna gustina: rm = n/V, kmol/m3.
Molarni specifični volumen je: vm=1/rm=V/n, m3/kmol.
TERMODINAMIKA 10
Pritisak se definira kao djelovanje normalne sile na jedinicu površine

granice sistema:
P = Fn /A
Ako je sila Fn promjenljiva po površini sistema, onda prethodna jednačina
opisuje lokalni pritisak. U gravitacionom polju pritisak fluida može varirati
kroz sistem, te se tada promjena pritiska mjeri njegovom visinom stuba.
Osnovna jedinica za pritisak u SI sistemu je paskal:
1paskal = 1Pa = 1 N m2
U inžinjerskim studijama paskal je relativno mala jedinica, stoga se uvode
i koriste veće jedinice kilopaskal [kPa] i megapaskal [MPa]. U SI sistemu
kao jedinica za pritisak koristi se bar:
1bar=105 N m2 =102 kPa=0,1 MPa
Mada je atmosferski pritisak promjenljiv s lokacijom i vremenom,
referentna vrijednost pritiska je standardna atmosfera. Ona se definira kao
pritisak proizveden sa stubom žive visine 760 mm na temperaturi 273,15 K
i pod standardnim gravitacionim ubrzanjem 9,81 m/s2.
Standardna atmosfera s drugim dvijema jedinicama ima sljedeći odnos:
1 atm=1,01325 bara=1,01325×105 Pa
Pritisak fluida može biti izmjeren različitim električnim ili mehaničkim
uređajima. Kod mehaničkih uređaja, naprimjer manometara, promjena
pritiska se mjeri visinom stuba fluida, obično žive. Kada se manometar
koristi za mjerenje atmosferskog pritiska, onda se on zove barometar.
TERMODINAMIKA 11
Pojam temperature potječe od osjećaja da je neko tijelo toplije ili hladnije

u odnosu na neko drugo. Definiranje pojma temperature na ovaj način je
svakako neprihvatljivo, jer su pojmovi toplo ili hladno subjektivni i bez
određenja kvantiteta veličine. Temperatura je makroskopska veličina koja
predstavlja intenzivno svojstvo sistema i odraz je intenziteta kretanja
čestica. Zato se promjena brzine čestica, tj. promjena njihove kinetičke
energije registrira kao promjena temperature materije sistema.
Temperatura je veličina od velike važnosti u termodinamici i njena
kvantitativna vrijednost može se odrediti indirektno, mjerenjem neke
osobine materije osjetljive na promjenu temperature. Temperaturno
osjetljive osobine materije iskorišćene u izradi instrumenta za njeno
mjerenje jesu: promjena volumena, pritisak plina pri konstantnom
volumenu, električni otpor u čvrstom tijelu (metalu), elektromotorna
sila u dva različita metala ili poluprovodnika, intenzitet zračenja na
visokim temperaturama i magnetni efekti na ekstremno niskim
temperaturama.
Prvi uređaj za mjerenje temperature je 1597. napravio Galilei, kojim je
mogao ustanoviti manju ili veću zagrijanost zraka. Francuski fizičar
Amonton je 1703. usavršio i naparavio zračni termometar i uveo
termodinamsku skalu. Njemački fizičar Fahrenheit je 1715. napravio živin
termometar i predložio temperaturnu skalu kod koje je temperatura
topljenja leda +320F, a temperatura ključanja vode +2120F. Francuski
fizičar Reomir je 1736. predložio temperaturnu skalu kod koje je
temperatura topljenja leda 00R, a temperatura ključanja vode na
temperaturi 800R. Švedski astronom Celzijus je 1740. predložio skalu kod
koje je temperatura topljenja leda 00C, a temperatura ključanja vode na
1000C. U anglosaksonskom mjernom sistemu koristi se i Rankinova skala,
kod koje je temperaturni interval 1 K=1,80Ra, a trojna tačka vode na
temperaturi 491,690Ra.
Međunarodni komitet za mjere i težine preporučio je u SI sistemu dvije
skale: apsolutnu termodinamsku temperaturnu skalu, 1851. predložio
britanski naučnik Kelvin, tj. Kelvinova skala, i praktičnu skalu od sto
stepeni, tj. Celzijusova skala. Mjerenje temperature u objema skalama
može se vršiti u kelvinima, K ili celzijusima, 0C u zavisnosti od
prihvaćenog položaja nule na mjernoj skali.
TERMODINAMIKA 12
Od 1954. godine Međunarodni komitet je preporučio da referentno stanje

na Kelvinovoj temperaturnoj skali bude 273,16 K; gdje sve tri faze
koegzistiraju u ravnoteži na pritisku 1 atm. Takvo stanje je nazvano trojno
stanje ili trojna tačka. Voda se ledi na temperaturi 273,15 K i pritisku 1
atm, što odgovara 00C na Celzijusovoj skali.
Veze između skala:
T [K] = t [0C] + 273,15 T [0Ra] = 1,8 T [K]
t [0F] = 1,8 t [0C] + 32 t [0F] = T [0Ra] - 459,67
NULTI ZAKON TERMODINAMIKE

Ako se dva tijela jedno toplije, a drugo hladnije dovedu u kontakt, onda će
proces izjednačavanja temperatura ta dva tijela teći sve dok se njihove
temperature potpuno izjednače. Razmjena toplote traje dok postoji razlika
temperatura, pa se ona definira na sljedeći način: Toplota je razmjena
energije, bez razmjene mase, između dvaju sistema različitih
temperatura.
Nulti zakon termodinamike definira se i na sljedeći način:
Temperatura je intenzivna veličina stanja. Uvjet za postizanje
termičke ravnoteže dvaju sistema ili dvaju tijela istog sistema jeste
posjedovanje istih temperatura,
ili
Ako su u toplotnoj ravnoteži tijela A i C, a isto tako tijela B i C, tada
su u toplotnoj ravnoteži i tijela A i B.
TERMODINAMIKA 1
PRVI ZAKON TERMODINAMIKE za ZS

ENERGIJA
Za prijenos energije kroz granicu sistema mora postojati razlika
potencijala. Potencijal predstavlja fizikalnu veličinu čija razlika u sistemu i
njegovoj okolici dovodi do protoka energije. Svakoj vrsti protoka energije
odgovara određena vrsta potencijala.
Osnovni potencijali u TD analizi su: temperatura i pritisak.
Rad rezultat promjene volumena sistema, posljedica razlike pritisaka
između sistema i okolice, pri njihovoj interakciji, naziva se rad promjene
volumena. Potencijal za vršenje rada je pritisak, a razlika pritisaka je
pogonska sila za razmjenu energije (rada) tokom procesa.
Transformacija rada u toplotu moguća je pri uzajamnom djelovanju dvaju
sistema, međutim, transformacija toplote u rad može se ostvariti samo
uzajamnim djelovanjem izvora toplote, radnog medija i ponora toplote.
Sistem posjeduje potencijalnu energiju zbog položaja u gravitacionom
polju, a kinetičku energiju zbog kretanja. Pored ova dva makroskopska
oblika energije, postoji i unutarnja energija sistema, mikroskopska
energija, posljedica haotičnog kretanja čestica u sistemu i njihovog
međusobnog privlačenja i odbijanja.
Dakle, ukupna energija sistema je suma:
unutarnje, potencijalne i kinetičke.
Sistem može imati: hemijsku, električnu, svjetlosnu, elektromagnetnu,
energiju fuzije i fisije materije sistema.[nisu uzete u obzir u ovoj analizi].
POTENCIJALNA ENERGIJA
Tijelo mase m posjeduje potencijalnu energiju u gravitacionom polju sa
gravitacionim ubrzanjem g na visini z iznad odabrane referentne tačke:
E p = m g z, J [1]
KINETIČKA ENERGIJA
Kinetička energija tijela mase m i brzine kretanja w je definirana izrazom:
m w2
Ek = , J [2]
2
Carnot prvi je iznio misao da tijelo koje miruje može imati energiju – nazvao ju je ''latentna živa sila''.
Naziv potencijalna energija prvi je uveo 1853. škotski naučnik William John Rankine.
Izraz m◌ּw2 se prvi put pojavio 1699. u radu danskog naučnika Christian Huygensa. Njegovu važnost
ističe pod nazivom ''živa sila'' njemački naučnik Gottfried Wilhelm von Leibnitz, a engleski naučnik
Thomas Young predlaže naziv energija. Konačni naziv kinetička energija uveo je engleski naučnik
William Thomson lord Kelvin.
TERMODINAMIKA 2
UNUTARNJA ENERGIJA
Unutarnja energija se odnosi na energiju čestica (atomi, molekule)
supstancije od kojih se ona sastoji. Molekule i/ili atomi plina nalaze se u
neprekidnom haotičnom kretanju i posjeduju unutarnju kinetičku energiju
translatornog kretanja, rotacionog kretanja i unutarnje vibracije:
Uk = Utrans+Urot+Uvib [5]
Molekule i/ili atomi posjeduju i unutarnju potencijalnu energiju kao
posljedicu djelovanja međumolekularnih sila. Zbir kinetičke i potencijalne
energije čini unutarnju energiju plina:
U = Uk+Up [6]
Unutarnja energija je ekstezivna veličina stanja, dok je specifična
unutarnja energija intenzivna veličina i kod jednostavnih sistema je
funkcija dva nezavisna parametra stanja. Ovi parametri mogu se izabrati
proizvoljno, međutim, energija toplotnog kretanja zavisi od temperature, a
potencijalna energija zavisi od specifičnog volumena, te je logično da se
unutarnja energija izrazi u funkciji T i v:
u = u(T,v) [7]
Totalni diferencijal je
Ê ∂u ˆ Ê ∂u ˆ
du = Á ˜ dT + Á ˜ dv [8]
Ë ∂T ¯ v Ë ∂v ¯ T
Prvi parcijalni izvod u jed. [8] ima fizikalno značenje i definira specifični
toplotni kapacitet pri konstantnom volumenu:
Ê ∂u ˆ
cv = Á ˜ [9]
Ë ∂T ¯v
Unutarnja energija je veličina stanja, njena promjena u toku procesa iz
jednog ravnotežnog stanja u drugo zavisi samo o krajnjim stanjima i ne
zavisi od putanje procesa koja povezuje sva međustanja.
Pojam unutarnje energije treba dobro razlikovati od pojma količine
toplote. OBJAŠNJENJE: količina toplote se dovodi ili odvodi od sistema
da bi sistem prešao iz jednog energetskog stanja, s unutarnjom energijom
u1, u neko drugo energetsko stanje, s unutarnjom energijom u2, i da bi se
pri tome 'dobio' ili 'utrošio' spoljni mehanički rad.
TERMODINAMIKA 3
ENTALPIJA
U TD-im analizama OS kombinacija veličina stanja U i PV, tj. njihov zbir,
često se koristi i naziva entalpija:
H=U+PV [10]
Entalpija, kao veličina stanja, ima totalni diferencijal:
dH=d(U+PV)=dU+PdV+VdP [11]
Specifična entalpija, po 1 kg, intenzivna je veličina stanja:
h=u+Pv, [12]
ili
dh=du+Pdv+vdP [13]
Specifična entalpija u funkciji druga dva intenzivna parametra, na primjer
temperature i pritiska, je:
h=h(T,P) [14]
Totalni diferencijal:
Ê ∂h ˆ Ê ∂h ˆ
dh = Á ˜ dT + Á ˜ dP [15]
Ë ∂T ¯ P Ë ∂P ¯ T
Prvi parcijalni izvod u jed. [15] predstavlja specifični toplotni kapacitet
pri konstantnom pritisku:
Ê ∂h ˆ
cp = Á ˜ [16]
Ë ∂T ¯ p
TERMODINAMIKA 4
RAD PROMJENE VOLUMENA ZATVORENOG SISTEMA

Koncept mehaničkog rada je uveden u mehanici: proizvod sile koja
djeluje na kruto tijelo i puta na kome se to djelovanje ispoljava. Rad
kao rezultat promjene volumena ZS, posljedica razlike pritisaka između
sistema i njegove okolice pri njihovoj interakciji, predstavlja rad promjene
volumena ili slobodni rad. Potencijal za vršenje rada je pritisak, a razlika
pritisaka je pogonska sila za razmjenu rada tokom procesa. Dakle, slijedi:
2
L12 = Ú F dx , [17]
1
ili diferencijalnom obliku
dL=Fdx [18]
U TD rad se definira kao veličina koja prolazi kroz granicu sistema u toku
njegove promjene stanja sa spoljnim efektom dizanja ili spuštanja tereta.
Kod kompresije plina u cilindru na klip djeluje sila F pomjerajući ga
zdesna ulijevo, odnosno iz položaja 1 u 2. Na ovaj način okolica saopćava
rad sistemu, koji se može odrediti pomoću jed. [17]. Sila otpora F ispoljena
na granici sistema data je preko efektivnog pritiska koji se ispoljava na
granici sistema i površine klipa:
F = Pef A [19]
Ako se [19] uvrsti u [17] slijedi:
2 2
L12 = Ú F dx = Ú Pef A dx [20]
1 1
S obzirom da je Adx=dVs slijedi:

2
L12 = Ú Pef dVs [21]
1
Kod kompresije volumen sistema se smanjuje, dVs<0, pa je rad sistema u
odnosu na okolicu negativan. Kod ekspanzije promjena volumena sistema
je pozitivna, dVs>0, pa je rad sistema u odnosu na okolicu pozitivan.
TERMODINAMIKA 5
Ako se klip kreće bez trenja i ako je bilans sila na klipu takav da nema
konačnog ubrzanja, uvjet za povratnost procesa, tada je efektivni pritisak
koji se ispoljava na granici sistema jednak pritisku unutar sistema, pa jed.
[21] je:
2
L12 = Ú Ps dV , [22]
1
ili po 1 kg:
2
l12 = Ú Ps dv [23]
1
Uvjet povratnosti procesa kompresije nameće da se spoljna sila kojom
okolica djeluje na sistem infinitezimalno razlikuje od unutarnje sile koja
potječe od pritiska sistema. Navedeno praktično znači da se neće javiti
rezultantna sila sposobna da ubrza granicu sistema i da će se povratni
proces odvijati veoma sporo.
Proces od stanja 1 do 2 može se odvijati na bezbroj načina, na primjer dva
različita slučaja: po krivoj a i po krivoj b. Očigledno je da površine ispod
krivih a i b nisu jednake, tj. nisu jednaki radovi, pa se može zaključiti da
rad nije veličina stanja, nema totalni diferencijal i zavisi o načinu
vođenja procesa:
Ú Pdv π Ú Pdv
a b
[24]
TERMODINAMIKA 6
PRVI ZAKON TERMODINAMIKE ZA ZS

Prvi zakon termodinamike definiran je tek poslije pronalaska parne mašine
i niza eksperimenata koje su proveli: Joule, Thomson, Mayer i drugi.
Jednostavan, nepokretan i zatvoren sistem se nalazi u termičkoj i
mehaničkoj interakciji s okolicom i u vremenskom intervalu Dt obavlja
proces 1-2. Ukupna promjena energije tokom procesa 1-2 je uvjetovana
količinom razmjenjene toplote i rada:
DEsistema =E2 - E1 = Q12 - L12 [25]
Jednačina [25] izražava zakon održanja energije, koji se može iskazati i na
sljedeći način:
DEsistema =-DEokolice , [26]
što znači da promjena energije okolice odgovara radu i količini toplote koji
se dovode iz okolice i predaju sistemu, ili obratno.
Ako jednostavan, zatvoren i nepokretan sistem mijenja stanje od 1(P1,T1)
do 2(P2,T2), promjena energije sistema bit će:
DEsistema =E2 - E1 = U2 ( P2 , T2 ) - U1 ( P1, T1 ) [27]
Ukoliko bi se takvom sistemu mijenjala brzina i polažaj u gravitacionom
polju, tada bi ukupna promjena energije sistema bila:
DEsistema =E2 - E1 = (U2 - U1 ) + ( Ek 2 - Ek1 ) + ( E p 2 - E p1 ) [28]
Ako se pretpostavi da samo unutarnja energija učestvuje u interakciji s
okolicom, tada jed. [25] za vremenski interval Dt ima oblik:
DU12 sistema = Q12 granica sistema - L12 granica sistema [29]
TERMODINAMIKA 7
S obzirom da je vrijeme nezavisna veličina [29] se može podijeliti sa Dt:

DU 12 Q12 L12
= - [30]
Dt Dt Dt
i ako DtÆ0, slijedi
dU dQ dL
= - [31]
dt dt dt
Jednačina [31] pokazuje da je promjena unutarnje energije zatvorenog i
nepokretnog sistema jednaka brzini razmjene toplote i rada. Ako se [31]
pomnoži s Dt slijedi:
dU dQ dL
Dt = Dt - Dt , [32]
dt dt dt
na osnovu definicije diferencijala zavisne veličine
dy
dy = Dx , [33]
dx
dobit će se
dU = dQ - dL [34]
Ako se jed. [34] integrira u vremenskom intervalu Dt=t2-t1, dobija se:
DU12 sistema = Q12 granica sistema - L12 granica sistema [35]
Jednačina [35] predstavlja energetski bilans zatvorenog i nepokretnog
sistema, odnosno Prvi zakon termodinamike za ZS.
TERMODINAMIKA 8
U literaturi se jed. [34] češće susreće u obliku:

d Q = dU + d L = dU + PdV [36]
ili za 1kg:
d q = du + d l = du + Pdv [37]
▀Zaključak 1: količina toplote koja se dovodi ZS 'troši se', bolje reći
transformira, na povećanje unutarnje energije sistema i vršenje
volumnog rada ekspanzije. Jednačine važe za povratne i nepovratne
kvaziravnotežne procese koji se izvode u ZS između istog početnog i
krajnjeg ravnotežnog stanja.
▀Zaključak 2: toplota koja se dovodi u ZS pri stalnom volumenu 'troši
se', bolje reći transformira, na povećanje njegove unutarnje energije.
Prvi zakon termodinamike preko entalpije u diferencijalnom obliku, ako se

[13] uvrsti u [37], je:
dh = d q + vdP [38]
▀Zaključak: toplota koja se dovodi u ZS pri konstantnom pritisku 'troši
se', bolje reći transformira, na povećanje entalpije.
TERMODINAMIKA 9
TOPLOTNI KPACITETI
Toplotni kapacitet je odnos elementarne količine toplote dQ dovedene
sistemu tokom infinitezimalnog procesa uz promjenu temperature za dT:
dQ J
C= , [39]
dT K
U zavisnosti od izabrane jedinice za količinu materije razlikuje se:
▀specifični toplotni kapacitet
C dq J
c= = ,
m dT kg K , [40]
▀molarni toplotni kapacitet

C J
cm = = cM,
n mol K , [41]
▀volumni toplotni kapacitet

C J
cvol = = r0 C , 3 . [42]
V0 m K
Za nestišljive materije važi jed. [40], ali za stišljive ona se mora dopuniti,
na kako slijedi:
▀Specifični izohorni toplotni kapacitet predstavlja odnos elementarne
toplote dovedene sistemu pri konstantnom volumenu i infinitezimalne
promjene temperature sistema:
d qv J
cv = , [45]
dT kg K
▀Specifični izobarni toplotni kapacitet predstavlja odnos elementarne
toplote dovedene sistemu pri konstantnom pritisku i infinitezimalne
promjene temperature sistema:
d qp J
cp = , [46]
dT kg K
Konzervacija mase i energije 35
KONZERVACIJA MASE I ENERGIJE

KONZERVACIJA MASE
Opći princip konzervacije mase prilično je jednostavan i može se
izraziti na sljedeći način: Masa je konzervabilna ili održiva
veličina; niti se može stvoriti niti uništiti, moguće je samo
mijenjati njen hemijski sastav i oblik. Jedna druga definicija
principa konzervacije mase može se iskazati riječima: U
odsustvu nuklearnih reakcija, masa je održiva veličina.
Ove definicije konzervacije mase tehnički korektne su za
sve praktične probleme koji se javljaju u inžinjerskoj TD.
Međutim, postoji jednakost između mase i energije data
poznatom jednačinom Alberta Einsteina E=mc2, prema kojoj je
količina mase pretvorena u energiju kod svih energetskih
reakcija, izuzev nuklearnih, ekstremno mala. Pažnja je usmjerena
na procese u kojima konverzija mase u energiju može biti
zanemarena i definicije o konzervaciji mase date naprijed mogu
se koristiti bez bilo kakvog gubitka u tačnosti.
Kod hemijskih reakcija hemijski sastav prije i poslije
reakcije je različit, ali je još uvijek masa sistema očuvana. Ako se
u ZS na početku nalazi mješavina vodika, H2 i kisika, O2 i ako se
ista zapali varnicom, nastat će voda, H2O. S obzirom da je sistem
zatvoren, masa vode je jednaka sumi mase vodika i kisika. Ako
nema hemijskih reakcija u toku procesa, sastav mase na početku i
na kraju procesa je identičan, što pojednostavljuje princip
konzervacije mase.
36 Konzervacija mase i energije
Makroskopska jednačina konzervacije mase

Principa konzervacije mase može se iskazati riječima jednom
konzistentnom jednačinom u protočnom obliku:
Ï ukupna promjena ¸ Ï neto protok mase ¸
Ô Ô Ô Ô
Ì mase u ˝ = Ì na ulazu i izlazu ˝ [1]
Ô vremenu Δτ Ô Ô u vremenu Δτ Ô
Ó ˛ Ó ˛
kontrolna
površina
kontrolni
ulazi volumen
izlazi
Slika 1
Mehanizam kojim masa ulazi i izlazi iz sistema označit će se kao
strujanje mase. Ako se sa m& označi protok mase u sistem na i-tom
.
i
ulazu, a sa m& j protok mase na j-tom izlazu KV, onda [1] ima
oblik:
dm n l
= Â m& i ,ulaz - Â m& j ,izlaz [2]
dt i =1 j =1
Promjena ukupne mase sistema u intervalu Dt može se dobiti

integriranjem jed. [2]. Ako se sa t1 označi početak, a sa t2 kraj
intervala, integriranjem [2] dobija se:
t2 n 2 t l 2 t
dm
Út dt dt = Â Ú
i =1 t1
m& i ,ulaz dt - Â Ú m& j ,izlaz dt ,
j =1 t1
[3]
1
odnosno
n l
(t 2 ) (t1 ) , , [4]
i =1 j =1
U slučaju stacionarnog strujanja drugi i treći integral u jed. [3]

imaju oblik:
t2 t2
Ú m&
t1
i dt = m& i Ú dt = m&
t1
i Dt , [5]
tako da [4] ima oblik
m(t 2 ) - m(t1 ) = Â (m& i Dt)ulaz - Â (m& j Dt )izlaz

n l
[6]
i =1 j =1
▀Za ZS je m(t2)=m(t1), jer po definiciji ne razmjenjuje masu s

okolicom.
▀Jednačine konzervacije mase kod strujnih procesa nazivaju se
jednačine kontinuiteta.
Diferencijalna jednačina konzervacije mase

Jed. [1] primijenit će se na infinitezimalni KV čije su dimenzije
DxDyDz u pravouglom koordinatnom sistemu i koji predstavlja
dio OS. U infinitezimalnom KV, zbog svojih dimenzija, može se
pretpostaviti da su sve termodinamske veličine uniformne. Masa
KV je m=rDxDyDz, gdje je r gustina materije sistema.
Jednačina [1] preuređena glasi:
Ïbrzina akumulacije ¸ Ïneto protok ¸
Ì ˝= Ì ˝ [7]
Ó mase u KV ˛ Ómase u KV ˛
y Dy
d m x+Dx
∑ ∑
dm x
Dz
Dx
x
SLIKA 2 Infinitezimalni KV
z
Kontrolna površina infinitezimalnog KV ne predstavlja realnu
fizičku granicu, pa fluid struji kroz svaku od njegovih stranica.
▀Dotjecanje mase u element u smjeru x-ose je:
dm
& x = r wx Dy Dz x [8]
▀Otjecanje mase iz elementa u smjeru x-ose je:
dm
& x + Dx = r wx Dy Dz x + Dx [9]
▀Promjena mase u jedinici vremena u infinitezimalnom KV je:
dm ∂r
= Dx Dy Dz [10]
dt ∂t
Ako se jed. [8], [9] i [10] uvrste u jed. [7], uključujući i druga
dva pravca koordinatnog sistema, dobija se:
(r w x DyDz x - r wx DyDz x +Dx )
(
+ r wy DxDz - r wy DxDz
y y +Dy ) [11]
∂r
+ ( r wz DxDy z - r wz DxDy z +Dz ) = DxDyDz
∂t
Ako se jed. [11] podijeli sa DxDyDz, te pusti da teže nuli Dx, Dy i
Dz, slijedi:
∂r È ∂(r wx ) ∂(r wy ) ∂(r wz )˘
= -Í + + ˙, [12]
∂t Î ∂ x ∂ y ∂ z ˚
ili
∂r r
+ —(r w) = 0
∂t [13]
▀Jed. [13] predstavlja jednačinu kontinuiteta i važi za sve fluide:
stišljive, nestišljive, njutnovske i nenjutnovske.
▀Za nestišljive fluide (tečnosti) gustina nije funkcija niti fizičkih
koordinata x, y i z, a niti vremena t, pa [13] dobija oblik:
r r
—w = 0 ili div w =0 [14]
Jed. [13] može se integrirati preko cijelog KV:

d rr
Ú
dt V
r dV + Ú
A
r w n dA = 0 [15]
r r
Skalarni proizvod w n jeste komponenta brzine normalna na
kontrolnu površinu.
Ako se pretpostavi da su brzina i gustina uniformne na mjestima
ulaza i izlaza kontrolne površine, tada jed. [15] ima oblik:
n l
d
r dV = Â (r wn A) - Â (r wn A)
dt VÚ i =1 i ,ulaz j =1 j ,izlaz
[16]
Za stacionarne procese strujanja jed.[16] dobija oblik:

n l
Â (r w A)
i =1
n = Â (r wn A)
j =1
[17]
i ,ulaz j ,izlaz
KONZERVACIJA ENERGIJE
Preciznim mjerenjima je utvrđeno da umjesto isčezle energije
jednog oblika uvijek se javljaju potpuno određene količine
energije drugih oblika. Na osnovu toga je ''otkriven'' zakon o
održanju i pretvaranju energije po kome se energija niti može
proizvesti niti unuštiti, već se samo jedan oblik energije pretvara
u drugi. Na otkrivanju i utvrđivanju zakona o održanju i
pretvaranju energije najviše zasluga imaju naučnici Lomonosov,
Rumford, Joule, Mayer i drugi. Godina 1842. smatra se godinom
uvođenja u nauku ovog poznatog zakona fizike.
Princip konzervacije ili održanja energije je kamen
temeljac za analizu TD sistema. Ovaj princip osigurava i uređuje
sve potrebno za analizu odnosa između različitih formi energije i
njenih transformacija. Historijski ovaj princip je bio temelj za
proučavanje termodinamike i najčešće je dovođen u vezu s Prvim
zakonom termodinamike.
Princip konzervacije energije daje mogućnost inžinjerima
da proučavaju odnose između rada, prijenosa toplote i različitih
oblika energije. Pomoću ovog principa je moguće odrediti snagu
proizvedenu na turbini poznavajući veličine radnog medija na
ulazu i izlazu iz turbine, kao i transpot toplote iz kućišta turbine u
okolicu. Princip je vrlo koristan alat u TD analizama, te inžinjeri
i studenti moraju ga potpuno razumjeti i moći primijeniti na
različite praktične probleme.
Opća jednačina konzervacije za KV

Opći princip konzervacije energije može biti izražen na sljedeći
način: Energija je održiva veličina. Ona se ne može stvoriti niti
uništiti; njoj je moguće promijenti formu. Pri izvođenju
jednačine konzervacije energije polazi se od protočnog oblika
jednačine, postavljena u odnosu na KV, a iskazana riječima je:
Ï brzina ¸
Ï protok energije ¸ Ï protok energije ¸ Ô Ô
Ì ˝- Ì ˝ = Ì akumulacije ˝ [19]
Ó na ulaz u KV ˛ Ó na izlazu iz KV ˛ Ô Ô
Óenergije u KV ˛
Energija koja ulazi u sistem mora ga napustiti ili izazavati
promjenu energije u sistemu. Potpuna je sličnost između
jednačine konzervacije za masu i energiju.
Prva dva člana u [19] predstavljaju transfer energije na
granici sistema kojom raspolaže masa fluida koja ulazi ili izlazi
iz sistema (unutarnja, kinetička, potencijalna) i interakcija rada i
toplote između sistema i okolice.
Treći član u [19] predstavlja akumulaciju energije unutar
sistema u bilo kojem trenutku.
Prvi član u [19] predstavlja protok toplote iz okolice u
sistem i protok energije na ulazu u sistem zbog strujanja fluida.
Drugi član u [19] predstavlja snagu koju sistem saopćava
okolici i protok energije na izlazu iz sistema zbog strujanja
fluida.
PRETPOSTAVKE: OS je u toplotnoj i radnoj interakciji s

okolicom; protok mase u i iz sistema je prisutan; kao i mogućnost
da volumen sistema bude promjenljiv u toku procesa.
(w, e, r, A)1 1
LPdv
F=PA
(e, r)
2
1
2 (w, e, r, A)2
wn
---------granica KV
3 Termodinamski sistem
Veličine na ulazu i izlazu iz OS obično variraju preko poprečnog
presjeka. Protok energije kroz element presjeka dA jednak je
proizvodu energije po jedinici mase fluida i masenog protoka
kroz elementarni presjek:
e r wn dA [20]
Da bi se dobio protok energije na ulazu u sistem, potrebno je [20]
integrirati po cijelom presjeku:
Ú
Aulaz
e r wn dA
[21]
Prvi član u [19] sadrži protok toplote iz okolice u sistem i protok

energije na ulazu u sistem zbog strujanja fluida, tako da je:
Q& + Ú
Aulaz
e r wn dA [22]
Drugi član u [19] sadrži snagu koju OS saopćava okolici i protok

energije na izlazu iz sistema zbog strujanja fluida:
L&ukupno + Ú
Aizlaz
e r wn dA [23]
Treći član u jed. [19] odnosi se na brzinu akumulacije energije u

sistemu:
dEsistema d
dt
= Ú
dt V
e r dV [24]
Ako se jed. [22], [23] i [24] uvrste u jed. [19], dobija se opći
matematski izraz za princip konzervacije energije:
d
r r r
Aulaz Aizlaz
dt V
[25]
Ako u sistem ulazi i izlazi masa fluida, onda je potreban rad da se

izazove taj maseni protok preko granice sistema. Taj rad je
uobičajeno protumačen kao energija strujanja. U analizama
ovakvih sistema ovaj rad je obično odvojen od ostalih radnih
interakcija, koje se javljaju u općoj jednačini energije [25]. U tom
cilju razmatra se element mase na ulazu u TD sistem, kako je to
na slici 3, a izvršeni rad na sistem izazvan protjecanjem mase
kroz elementarnu površinu dA je dat sa:
dx
F = Fn wn , [26]
dt
indeks n označava komponente sile i brzine koje su normalne na
elementarnu površinu dA.
Normalna sila može biti izražena preko pritiska koji djeluje na
površinu dA:
Fn wn = P dA wn [27]
Integrirajući [27] po cijelom presjeku na ulazu u sistem i množeći
je s r∙v =1 dobija se protok energije na ulazu u OS zbog
protjecanja fluida:
Ê dL ˆ
Á ˜ = - Ú P v (r wn dA) [28]
Ë dt ¯ulaz Aulaz
Negativan znak u jed. [28] rezultat je primjene konvencije za rad,
tj. rad doveden sistemu je negativan.
Protok energije na izlazu iz OS zbog istjecanja fluida je:
Ê dL ˆ
Á ˜ = Ú Pv (r wn dA)
Ë dt ¯izlaz Aizlaz [29]
Kombiniranjem jed.[28] i [29] dobija se neto protok energije za

sistem:
Ú (r )- Ú (r ) [30]
Aizlaz Aulaz
Ako se rad strujanja odvoji od ukupnog rada, što je uobičajeno,
slijedi:
L&ukupno = L& + L& strujanja , [31]
a zatim uvrsti u [25] dobija se:
d
)( r ) ( )( r ) r
dt
n n
Aulaz Aizlaz V
[32]
gdje L& uključuje doprinose svih povratnih i nepovratnih radnih
modusa izuzev rada strujanja. U slučaju stacionarnog stanja rad
L& odnosi se na tehnički ili osovinski rad.
Za jednostavan kompresibilni sistem energija se može izraziti
kao suma unutarnje, kinetičke i potencijalne energije:
e + Pv = u + Pv + ek + e p = h + ek + e p [33]
Ako se jed.[33] uvrsti u jed.[32], dobit će se mnogo pogodnija
forma jednačine konzervacije energije:
k p )(r n ) ( k p ) ( r n ) ddt r
Aulaz Aizlaz V
[34]
Konzervacija energije za zatvoreni sistem (ZS)

Poseban TD-sistem od interesa za inžinjersku praksu jeste ZS.
Granična površina ZS ne sadrži nikakve ulaze i izlaze, pa iz
jednačine konzervacije mase slijedi:
dmsistema
=0 [35]
dt
S obzirom da nema protoka mase, jednačina konzervacije
energije za ZS, tj. jed. [34], reducira se:
dE sistema
Q& - L& = [36]
dt
ili
dQ dL dE sistema
- =
dt dt dt , [37]
ili
dQ - dL = dE sistema [38]
Jed. [37] i [38] su diferencijalne forme jednačine konzervacije
energije za ZS. U TD analizama ZS razmatraju se konačne
promjene stanja sistema kada on polazi od nekog početnog stanja
1 do konačnog stanja 2. U intervalu Dt=t2-t1, integralna forma
jed. [37] je:
Q12 - L12 = E 2 - E1 [39]
Jed. [39] je jednačina konzervacije energije ZS podvrgnutog
procesu od stanja 1 do stanja 2. Toplota i rad su funkcije procesa
i oznake Q12 i L12 predstavljaju interakciju toplote i rada između
sistema i okolice u procesu konačnih promjena sistema od 1do 2.
Konzervacija energije za izolovani sistem (IS)

Sistem koji ne razmijenjuje masu, toplotu i rad s okolicom naziva
se IS. Za procese koji se ostvaruju u IS vrijedi L12=0 i Q12= 0,
pa je jed.[39] za takav sistem:
E2 = E1 [40]
Jed. [40] predstavlja zakon konzervacije energije IS, po kome je
energija u njemu konstantna. Može se zaključiti da ukoliko u
jednom dijelu IS dođe do povećanja energije, u drugom se dijelu
sistema energija sistema mora smanjiti za isti iznos.
Konzervacija energije za ciklus

Ciklus je kombinacija povratnih ili nepovratnih TD-procesa
kojima se sistem vraća u početno stanje. Kada se ZS podvrgne
promjenama u ciklusu, njegova energetska analiza može biti
izvršena integriranjem [38] po ciklusu pomoću kružnog integrala:
Ú dQ - Ú dL = Ú dE = 0 [41]
Kružni integral promjene energije sistema jeste nula, jer je
energija veličina stanja, a, drugo, stanja na početku i kraju
ciklusa moraju biti identična. Za ciklus sastavljen od većeg broja
individualnih procesa izračunavanje kružnog integrala je prosto.
Kružni integral za transport toplote:
2 3 1
Ú dQ = Ú dQ + Ú dQ + Ú dQ = Q12 + Q23 + Q31 [42]

1 2 3
Kružni integral za promjenu rada:
2 3 1
Ú dL = Ú dL + Ú dL + Ú dL = L12 + L23 + L31 [43]

1 2 3
Kružni integral za promjenu energije:
2 3 1
Ú dE = Ú dE + Ú dE + Ú dE = (E 2 - E1 ) + (E3 - E 2 ) + (E1 - E3 ) = 0
1 2 3
[44]
Konzervacija energije za otvoreni sistem (OS)

OS razmjenjuju masu i sve oblike energije sa svojom okolicom i
veoma često se susreću u inžinjerskim aplikacijama. Posebna je
pažnja data uređajima koji rade pod uvjetima stacionarnog stanja
i uniformnog toka.
Uniformni tok│U najvećem broju inžinjerskih aplikacija može
se pretpostaviti uniformni protok u poprečnom presjeku na ulazu
i izlazu iz sistema, a da se pri tome ne napravi veća greška u
proračunima. Pod uvjetima uniformnog toka, veličine fluida u
svakom ulazu i izlazu unuformne su preko poprečnog presjeka.
Pod ovim uvjetima integriranje integrala u općoj jednačini
konzervacije energije [44] može se znatno pojednostaviti na
način:
za sve ulaze u sistem
Ú (h + e
Aulaz
k + e p ) r wn dA = Â Ú ( h + ek + e p ) r wn dA
ulaz A
= Â ( h + ek + e p ) Ú r wn dA
ulaz A [46]
n
ÂÎ )˚
i =1 ulaz
za sve izlaze iz sistema
l
Ú(
Aizlazz
)r ÂÎ j =1
)˚ [47]
izlaz
promjena ukupne energije
dEsistema d
dt VÚ
= e r dV [48]
dt
Ako se jed. [46], [47] i [48] uvrste u jed. [44], jednačina

konzervacije energije za uniformni tok dobija oblik:
dEsistema
i =1 ulaz j =1 izlaz
dt
[49]
Stacionarno stanje│U praksi se procesi najčešće izvode pod
stacionarnim uvjetima, jer su nestacionarni procesi s ekonomske
tačke gledišta za mnoge procese nepovoljni. Procesi strujanja
mogu se analizirati i preko ZS, ako se za sistem izabere jedinica
mase fluida koja protječe kroz uređaj. Međutim, tada je potrebno
odrediti rad koji sistem odaje ili prima, što zahtijeva poznavanje
osobina sistema u svakoj tački tokom procesa. Ove osobine
najčešće nisu poznate, odnosno dostupne.
Analiza koja se vrši pomoću OS zahtijeva poznavanje
samo osovinskog rada, koji se može izračunati ili direktno mjeriti
na osovini rotacione mašine. Stoga se strujni procesi analiziraju
preko OS. Ako se lokalno stanje u svakoj tački OS u toku
procesa ne mijenja s vremenom, onda se takvo stanje naziva
stacionarnim.
Kod stacionarnog stanja oblik i veličina OS ne mijenja se s
vremenom, što ima za posljedicu da neće biti rada ekspanzije ili
kompresije sistema, tj. PdV-rad je nula.
Iz uvjeta stacionarnosti, brzina promjene energije OS je nula:
dE sistema
=0 [50]
dt
Jednačina konzervacije energije za stacionarni i uniformni OS je:
0
i =1 ulaz j =1 izlaz
[51]
S obzirom na sve gore navedeno rad u jednačini [51] predstavlja

osovinski ili tehnički rad, koji je karakterističan za rotacione
mašine: ventilatore, pumpe, kompresore i turbine.
Postoje brojne inžinjerske aplikacije kod kojih ima samo jedan
ulaz i jedan izlaz iz sistema. Pod ovim uvjetom jednačine
konzervacije mase i energije imaju oblik:
&1 = m
m &2 , [52]
0 [53]
U nekim aplikacijama pogodno je imati jednačinu konzervacije
energije po jedinici mase KV, koji ima jedan ulaz i jedan izlaz. Iz
jed. [52] može se zaključiti da su maseni protoci na ulazu i izlazu
jednaki. Ukoliko se jed. [53] podijeli s m& 1 = m& 2 = m& i reorganizira,
dobija se jednačina energije za KV (tj. OS) dosta prepoznatljiva u
inžinjerskoj praksi:
Ê w22 - w12 ˆ
q12 - l12 = (h2 - h1 ) + ÁÁ ˜˜ + g (z2 - z1 ) [54]
Ë 2 ¯
Rad strujanja i tehnički rad

Veza između različitih tipova radova koji se javljaju u
energetskoj interakciji sistema i okolice daje dva slučaja zavisno
od načina izbora sitema. Izraz D(Pv) može se tretirati na dva
načina:
▀rad strujanja, za slučaj da se jedinica mase fluida koji struji
tretira kao ZS,
▀energija strujanja, za slučaj da se jedinica mase fluida nalazi u
OS, koji se tretira kao KV.
U prvom slučaju jedinica mase fluida koji struji kroz turbinu,
slika 6, predstavlja ZS. Ukupan rad u tom slučaju je:
2
l12 = Ú Ps dv [58]
1
i sastoji se iz:
▀rada potiskivanja na mjestu izlaza fluida iz KV, tj. Piz viz,
▀rada utiskivanja na mjestu ulaza fluida u KV, tj. Pul vul,
▀rada koji se okretanjem osovine turbine saopćava okolici, a

naziva se osovinski ili tehnički rad (lt,12).
1 (Pul, vul)
P
Pul 1
TURBINA lt,12
lt,12
Piz 2
2 (Piz, viz) vul viz v

------granica sistema
SLIKA 6 Shematski prikaz strujanja kroz turbinu
Dakle:
2
l12 = Ú Ps dv = lt ,12 + Piz viz - Pul vul = lt ,12 + D ( Pv ) [59]
1
Tehnički rad iz [59] je:
2
lt ,12 = Ú Ps dv - D(Pv) , [60]
1
a s obzirom na činjenicu
2 2
D(Pv) = Ú vdP + Ú Pdv , [61]
1 1
konačno slijedi
2
lt ,12 = -Ú vdP [62]
1
Rad ekspanzije plina u turbini s obzirom na činjenicu dP<0 je
pozitivan, tj. –vdP>0. Rad kompresije s obzirom na činjenicu
dP>0 je negativan, tj. –vdP<0. Tehnički rad definiran s jed. [62]
u P-v dijagramu predstavljen je šrafiranom površinom na slici 6.
U drugom slučaju turbina i fluid zajedno čine OS. Tada, u
odnosu na KV tehnički rad je jedini rad, a član D(Pv) predstavlja
energiju strujanja.
Dakle, pri analizi strujanja fluida bez trenja kroz aparate i
uređaje stalnih dimenzija postoje dva izraza za rad koji se
primjenjuje zavisno od izbora sistema:
▀rad koji proizvodi jedinica mase fluida, kao ZS, dat je s jed.[58];
▀rad koji dobija osovina vratila od fluida i saopćava ga okolici

određuje se pomoću jed. [62] i u tom slučaju sistem čine aparat i
fluid u njemu, kao KV (tj. OS).
▀KOMENTAR: Ova dva rada se razlikuju za izraz D(Pv), koji
potječe od strujanja fluida.
TERMODINAMIKA 1
P-v-T PONAŠANJE ČISTE SUPSTANCIJE

Poznavanje veličina stanja: P, v, T, u, h i s od velike je važnosti za
pravljenje energetskih bilansa u inžinjerskim aplikacijama. Vrijednosti je
moguće odrediti na dva načina:
Prvi, tačniji i doskora jedini metod u upotrebi zasniva se na
eksperimentalnim mjerenjima veličina stanja P, v, T, cp i cv, dok se
korespodentne vrijednosti za veličine stanja u, h i s, izračunavaju preko
odgovarajućih relacija;
Drugi metod podrazumijeva upotrebu suvremenih računara, koji
imaju velike mogućnosti grafičkog i tabelarnog prikazivanja rezultata svih
relevantnih veličina stanja, koristeći odgovarajuće jednačine stanja. U
posebnim slučajevima je pogodno kombinovati navedene prostupke kada
raspoloživi eksperimentalni podaci ne mogu obuhvatiti cijeli opseg P-v-T
uvjeta čiste supstancije čije se ponašanje ispituje.
Analiza u ovom poglavlju odnosit će se na čistu supstanciju u
zatvorenom sistemu. Vezu između osnovnih veličina stanja pritiska (P),
specifičnog volumena (v) i temperature (T), odnosno P-v-T ponašanje čiste
supstancije pogodno je razmatrati u 3D pravouglom koordinatnom sistemu
preko poznate P-v-T površine. Iako se ovaj pristup ne primijenjuje u
inženjerskoj praksi, ipak se P-v-T površina koristi za opću prezentaciju
ravnotežnih stanja jednostavne stišljive čiste supstancije.
Na slici 1 prezentirana je P-v-T površina za čistu supstanciju koja se
širi tokom topljenja ili skuplja pri očvršćavanju, na primjer CO2. Nešto
drugačija P-v-T površina, slika 2, dobija se za supstancije čiji se volumen
smanjuje pri topljenju ili povećava pri očvršćavanju. Ove supstancije su
anomalijske i rijetke su u praksi, a dobro poznati primjer je voda.
Čvrsta, tečna i parna faza javljaju se kao područja na P-v-T površini.
U jednofaznim područjima stanje je jednoznačno definirano s dvije veličine
stanja P, v ili T. Jednofazana područja međusobno su odvojena dvofaznim
područjima, koja predstavljaju fazne promjene supstancije u kojima su faze
u ravnoteži: čvrsto-tečno, čvrsto-parno i tečno-parno.
U dvofaznim područjima linije konstantnog pritiska i temperature
poklapaju se, stoga će za jednoznačno definiranje stanja supstancije u tim
područjima biti potrebno znati osim pritiska i temperature još neku veličinu
stanja ili neki dodatni parametar.
TERMODINAMIKA 2
Stanja na liniji razdvajanja jednofaznog i dvofaznog područja poznata su

kao stanja zasićenja. Kriva koja razdvaja tečno i tečno-parno područje,
kriva a-m-c, nazvana je linija zasićene tečnosti ili linija ključale tečnosti.
Slično, stanja čije tačke leže na krivoj koja razdvaja tečno-parno i parno
područje, kriva c-n-b, nazvana je linija zasićene pare.
Fazne promjene se javljaju bez promjene pritiska i temperature,
proces isparavanja duž linije m-n na slici 1, što pokazuje da unutar
dvofaznog područja pritisak i temperatura nisu međusobno nezavisne
veličine stanja.
Postoje stanja čiste supstancije u kojima su istovremeno sve tri faze u
ravnoteži, čvrsto-tečno-parno, nazvana trojna stanja ili trojna tačka (iako
su na P-v-T površini predstavljena linijom konstantnog pritiska i
temperature, linija d-a-b). Trojno stanje predstavlja ravnotežu: čvrstog (d),
tečnog (a) i parnog (b) stanja čiste supstancije.
Trojno stanje vode – uzeto je kao referentna tačka za etabliranje
Kelvinove temperaturne skale.
SLIKA 1 P-v-T površina za supstanciju koja se širi pri topljenju (CO2)

TERMODINAMIKA 3
SLIKA 2 P-v-T površina za supstanciju koja se širi pri očvršćivanju (voda)
TABELA 1 Podaci za trojno stanje (a-b-d)

Supstancija Formula Temperatura, K Pritisak, kPa
acetilen C2H2 192,40 128,20
amonijak NH3 195,40 6,075
dušik N2 63,180 1,250
kiseonik O2 54,361 0,152
ugljendioksid CO2 216,55 517,00
voda H2O 273,16 0,6105
vodonik H2 13,841 7,040
Tačka c gdje se linije zasićene tečnosti i zasićene pare spajaju, naziva se
kritično stanje ili kritična tačka, u kojem se tečna i parna faza međusobno
ne razlikuju. Na temperaturama višim od kritične može postojati samo
parna faza.
Postoji više eksperimentalnih i računskih metoda za određivanje
kritičnih parametara.
TERMODINAMIKA 4
TERMODINAMSKI DIJAGRAMI
TD dijagrami predstavljaju projekcije P-v-T površine na odgovarajuće 2D
ravni koordinatnog sistema. Projekcijom P-v-T površine moguće je dobiti
2D dijagrame: pritisak-specifični volumen (P-v), pritisak-temperatura (P-T)
i temperatura-specifični volumen (T-v). TD dijagram se može konstruirati
bilo kojim parom promjenjljivih TD veličina u koordinatnom sistemu. U
praksi se koriste dijagrami: temperatura-entropija (T-s); entalpija-entropija
(h-s); pritisak-entalpija (P-h); entalpija-temperatura (h-T).
Za analize i projektovanje industrijskih procesa isključivo se koriste
2D-dijagrami. U njima pomoću odgovarajućih linija promjena stanja
analiziraju se kvazistatički procesi i prikazuju korelacije TD veličina u tim
procesima. Na ovaj način uspostavlja se model fizičkog ponašanja čiste
supstancije, koji se lakše razumije i analizira u odnosu na odgovarajuća
teorijska razmatranja.
Dijagram Pritisak-Temperatura (P-T )

Projiciranjem P-v-T površine na P-T ravan dobija se P-T dijagram nazvan
fazni dijagram, slika 3. Na dijagramu su ucrtane linije koje razdvajaju
čvrstu, tečnu i parnu fazu, koje se spajaju u trojnoj tački (a-b-d). Dvofazna
područja P-v-T površine su paralelna s v-osom, tako kada se projiciraju na
P-T ravan dobijaju se linije faznih promjena. Na isti način linija trojnog
stanja na P-v-T površini u P-T ravni projicira se u tačku trojnog stanja.
P
kriva očvršćavanja
(topljenja)
kriva isparavanja
(kondenzacije)
l
n
m
k
(a-b-d)-trojna tačka
kriva sublimacije
SLIKA 3 Shematski prikaz P-T dijagrama T

TERMODINAMIKA 5
Linija isparavanja ili kondenzacije razdvaja tečnu fazu od parne

faze i dobija se kao projekcija dvofaznog područja tečnost-para sa P-v-T
površine na P-T ravan. Na krivoj isparavanja leži i kritična tačka c. Nagib
krive pozitivan je za sve čiste supstancije, što praktično znači da
temperatura ključanja tečnosti raste s porastom pritiska.
Linija topljenja ili očvršćavanja razdvaja čvrstu od tečne faze i
dobija se kao projekcija dvofaznog područja čvrsto-tečno sa P-v-T površine
na P-T ravan. Na P-T dijagramu mogu se primijetiti dvije krive topljenja ili
očvršćavanja, tako se puna linija odnosi na čiste supstancije kod kojih se
volumen povećava pri topljenju, a isprekidana linija se odnosi na čiste
supstancije kod kojih se volumen smanjuje pri topljenju.
Linija sublimacije razdvaja čvrstu od parne faze i dobija se kao
projekcija ravnotežnog dvofaznog područja čvrsto-parno sa P-v-T površine
na P-T ravan. Čvrsta faza može direktno prijeći u parnu i obratno samo na
pritiscima i temperaturama nižim nego u trojnoj tački.
Jednofazna tečna i parna područja imaju svoje posebne nazive. Za
stanje l u tečnom području temperatura Tl manja je od temperature
zasićenja Tm za istu vrijednost pritiska, Pl=Pm. Takvo tečno stanje nazvano
je pothlađena tečnost, jer je postignuto hlađenjem tečnosti ispod njene
temperature zasićenja na datom pritisku. S druge strane, pritisak Pl u stanju
l iznad je pritiska zasićenja Pk u stanju k za istu temperaturu Tk=Tl. Stoga je
stanje l nazvano i stanje komprimirane tečnosti, koje se može postići na
istoj temperaturi, Tk=Tl, kompresijom tečnosti iznad njenog pritiska
zasićenja. Stoga ovo jednofazno područje kojem pripada i tačka l, naziva se
stanjem komprimirane ili pothlađene tečnosti. Pothlađena tečnost ne mora
biti tečnost niske temperature, na primjer, voda je u stanju pothlađene
tečnosti na temperaturi 1600C i pri pritisku 10 bara.
Na sličan način u području pregrijane pare u stanju n temperatura Tn
viša je od temperature zasićene pare Tm za istu vrijednost pritisaka, Pn=Pm.
S druge strane, pritisak u stanju n niži je od pritiska zasićenja za datu
temperaturu pare.
Proces pregrijavanja pare definiran je kao jedan izobarni proces
s povećanjem temperature. Pregrijana para ne mora biti para visoke
temperature da bi bila u tom stanju, naprimjer voda je u stanju pregrijane
pare na temperaturi 500C i pritisku 0,1 bar.
TERMODINAMIKA 6
Dijagram Pritisak-Specifični Volumen (P-v)

Projiciranjem P-v-T površine na P-v ravan dobija se poznati P-v dijagram,
slika 4. Jednofazna i dvofazna područja sa P-v-T površine prilikom
projiciranja na P-v ravan javljaju se kao površine. U P-v dijagram najčešće
se unose, pored krivih zasićenja, linije konstantne temperature, a u
području vlažne pare unose se i linije konstantnog sadržaja pare (izohigre).
Dvofazno područje u kojem su u TD ravnoteži mješavina zasićene
tečnosti i zasićene pare nazvano je vlažno područje. Kriva ključale
tečnosti ili donja granična kriva, linija a-t-c, razdvaja jednofazno područje
pothlađene tečnosti i dvofazno područje vlažne pare. Kriva zasićene pare ili
gornja granična kriva, linija b-p-c, razdvaja jednofazno područje pregrijane
pare od dvofaznog područja vlažne pare. Stanje na vrhu vlažnog područja,
tačka c, u kojem se spajaju dvije granične krive, naziva se kritična tačka.
P
c
područje pregrijane pare
Tc
t p
x
T = const.
d
a b
x x x x
SLIKA 4 Shematski prikaz P-v dijagrama v

Stanje čiste supstancije na liniji zasićene ili ključale tečnosti takvo je
da će bilo koji infinitezimalni dodatak energije supstanciji na konstantnom
pritisku promijeniti malu frakciju tečnosti u paru. Slično, oduzimanjem
energije od supstancije u bilo kojem stanju koje leži na liniji zasićene pare
rezultirat će djelimičnom kondenzacijom pare; ali, ako se dodaje energija
zasićenoj pari, ona će postati pregrijana.
TERMODINAMIKA 7
Pritisak na kojem se tečnost isparava ili se kondenzuje para naziva se

pritisak zasićenja za datu temperaturu. Na temperaturi ključanja tečnost
isparava, ili u suprotnom procesu para se kondenzuje za dati pritisak.
Važno je znati: postoji samo jedna temperatura ključanja koja odgovara
datom pritisku i samo jedan pritisak zasićenja za datu temperaturu.
Stanje x u vlažnom području mješavina je zasićene tečnosti stanja t i
zasićene pare stanja p. Za određivanje bilo koje specifične veličine stanja,
napr. v, u, h i s, bit će potrebno prvo definirati sadržaj pare u mješavini x:
mp
x= [2]
m p + mt
Sadržaj pare za donju graničnu krivu je x=0, ili 0%; a za gornju graničnu
krivu je x=1, ili 100%. Između ova dva ekstrema linearno su raspoređene
sve ostale vrijednosti za x, ucrtane u P-v dijagram kao izolinije ili izohigre.
S obzirom da proces isparavanja ili kondenzacije teče pri konstantnoj
temperaturi i pritisku, slijedi da je u području vlažne pare linija konstantne
temperature ujedno i linija konstantnog pritiska. Promjena volumena tokom
fazne transformacije tečnosti u paru ili obratno, pare u tečnost, data je
dužinom horizontalne linije izoterme ili izobare u vlažnom području.
Sa P-v dijagrama može se izvesti zaključak da će se ta dužina
smanjivati s porastom pritiska i tremperature i da će u kritičnoj tački biti
nula. Dakle, u kritičnoj tački sve će specifične veličine stanja (u,v, h i s) za
zasićenu tečnost i zasićenu paru imati istu vrijednost.
Važno je znati: Nagib izotermi u području pothlađene tečnosti
mnogo je veći nego u području pregrijane pare, jer je tečnost praktično
nestišljiva. Iz istih razloga je donja granična kriva znatno strmija od gornje
granične krive na P-v dijagramu.
TERMODINAMIKA 8
Dijagram Temperatura-Specifični Volumen (T-v)

Projiciranjem P-v-T površine na T-v ravan dobija se odgovarajući T-v
dijagram, slika 5. Za mnoge inžinjerske probleme veoma je korisno
predstaviti putanje procesa na T-v dijagramu. Jednofazna i dvofazna
područja sa P-v-T površine prilikom projiciranja na T-v ravan u sličnoj su
poziciji kao kod P-v dijagrama. Na T-v dijagramu su ucrtane linije
konstantnog pritiska (izobare), koje u vlažnom području slijede linije
konstantne temperature, jer pritisak i temperatura nisu nezavisne veličine
kod faznih promjena čiste supstancije.
Važno je znati: U području pregrijane pare temperatura i specifični
volumen se povećavaju duž linije konstantnog pritiska, bez obzira da li je
pritisak manji ili veći od kritičnog.
T
Pc
c
Tc
x =1
a x x x x
v
y
x
x3
TERMODINAMIKA 9
Dijagram Temperatura-Entropija (T-s)

U T-s dijagram, slika 6, ucrtavaju se: linije konstantnog pritiska (izobare),
konstantnog volumena (izohore), a u području vlažne pare linije
konstantnog sadržaja pare (izohigre), označene sa x.
Ima naziv toplotni dijagram, jer je površina ispod linije kvazistatičke
promjene stanja ekvivalentna razmijenjenoj količini toplote tokom tog
procesa.
Latentna toplota isparavanja, za određenu izobaru-izotermu,
ekvivalentna je površini ispod onog dijela linije konstantnog pritiska koji se
poklapa s linijom konstantne temperature u području vlažne pare.
S porastom pritiska opada latentna toplota isparavanja, odnosno
smanjuje se odgovarajuća površina u T-s dijagramu.
U kritičnoj tački ta površina je nula, pa prema tome i latentna toplota
isparavanja je nula.
T,K
v =const.
P=const.
x=0 x x x x x=1
SLIKA 6 Shematski prikaz T-s dijagrama s, J/kgK

TERMODINAMIKA 10
Dijagram Entalpija-Entropija (h-s)

Dijagram je 1904. predložio njemački naučnik Richard Mollier, slika 7.
U dijagramu se ucrtavaju: linije konstantnog pritiska (izobare),
konstantne temperature (izoterme), konstantnog volumena (izohore), a u
području vlažne pare konstantnog sadržaja pare (izohigre).
Dijagram je pogodan za energetsku analizu strujnih procesa, jer
omogućava direktno određivanje razmijenjene toplote i rada, očitavanjem
vrijednosti entalpija prije i poslije procesa, na primjer za procese u
mlaznicama, turbinama itd.
h, J/kg P = const.
T = const.
SLIKA 7 Shematski prikaz h-s dijagrama s, J/kgK

TERMODINAMIKA 11
Dijagram Pritisak-Entalpija (P-h)

U P-h dijagram ucrtavaju se: linije konstantne temperature (izoterme),
konstantne entropije (izentrope), a u vlažnom području linije konstantnog
sadržaja pare (izohigre).
Dijagram se koristi za TD analize procesa, koji se odvijaju pri
konstantnom pritisku ili konstantnoj entalpiji. Široku primjenu našao je pri
analizi procesa u rashladnim uređajima.
Važno je znati: Kod rashladnih procesa dio ciklusa se odvija pri
konstantnom pritisku u isparivaču i kondenzatoru, a dio pri konstantnoj
entalpiji u prigušnom ventilu.
P
izoterme
izentrope
x x x x =1
SLIKA 8 Shematski prikaz P-h dijagrama h, J/kg

TERMODINAMIKA 12
Dijagram Entalpija-Temperatura (h-T)

h-T dijagram ima sličnu namjenu kao P-h dijagram. U dijagram se
ucrtavaju: linije konstantnog pritiska (izobare), linije konstantne entropije
(izentrope), u vlažnom području linije konstantnog sadržaja pare (izohigre).
Latentna toplota isparavanja u dijagramu je definirana dužinom
vertikalne linije (izobare ili izoterme) u vlažnom području.
h,J/kg izobare
c
x
x
x=0
SLIKA 9 Shematski prikaz h-T dijagrama T, K
TERMODINAMIKA 13
TERMODINAMSKE TABELE
Veličine stanja čiste supstancije za pothlađenu ili komprimiranu tečnost,
vlažnu i pregrijanu paru prezentirane na prethodnim dijagramima, često se
prezentiraju u tabelarnoj formi. Dijagrami su omogućili grafičku
prezentaciju i analizu međusobne zavisnosti veličina stanja čiste
supstancije: pritiska, temperature, specifičnog volumena, specifične
unutarnje energije, specifične entalpije i specifične entropije.
U jednofaznim područjima, pothlađene tečnosti i pregrijane pare,
dvije intenzivne nezavisne veličine stanja jednoznačno određuju
ravnotežno stanje čiste supstancije. v, u, h i s tabelirane su u funkciji T i P.
Vrijednosti u tabelama za veličine stanja h i s date su u odnosu na
proizvoljno odabrano referentno stanje. Kod ovih veličina nisu bitne
njihove apsolutne vrijednosti, već njihova promjena u nekom procesu,
odnosno njihov porast ili smanjenje. Za vodu odabrano referentno stanje je:
t=00C, h=0 J/kg, s=0 J/kgK.
U termotehnici od posebnog interesa je poznavanje veličina stanja
čiste supstancije za: zasićenu tečnost i zasićenu paru. Očitavanje vrijednosti
bilo koje veličine stanja sa prezentiranih dijagrama za donju ili gornju
graničnu krivu jako je nepouzdano. Stoga se vrijednosti za ova stanja
primarno tabeliraju za veličine v, u, h i s u funkciji od T i P.
Između dvije granične krive nalazi se dvofazno područje vlažne pare.
U ovom području pritisak i temperatura nisu nezavisne veličine, tako da
stanje čiste supstancije nije jednoznačno određeno ako poznajemo samo
pritisak i temperaturu. Stoga, za jednoznačno definiranje stanja sistema bit
će potrebno poznavati još neku veličinu stanja.
VLAŽNA PARA
Za jedinicu mase dvofazne mješavine, tj. vlažne pare, prosječna vrijednost
bilo koje veličine stanja označene s yx jednaka je zbiru doprinosa parne faze
x yp i doprinosa tečne faze (1-x) yt :
yx = (1 - x ) yt + x y p [3]
Ako se razlika između zasićene pare i zasićene tečnosti označi sa
ytp = y p - yt [4]
slijedi
y x = yt + x ytp [5]
Jed. [3] i [5] su identične i koriste se za proračun vrijednosti bilo koje
veličine stanja za mješavinu: zasićena tečnost-zasićena para u ravnoteži.
Jed. [3] i [5] primijene za sve specifične veličine stanja:
TERMODINAMIKA 14
vx = (1 - x ) vt + x v p = vt + x vtp , [6a]
ux = (1 - x ) ut + x up = ut + x utp , [6b]
hx = (1 - x ) ht + x hp = ht + x htp , [6c]
sx = (1 - x ) st + x s p = st + x stp . [6d]
htp u [6c] je entalpija isparavanja ili latentna toplota isparavanja, koja
predstavlja količinu energije potrebne za isparavanje jedinice mase
zasićene tečnosti na datoj temperaturi ili pritisku.
P
y
c
A
1 2 3
v < vt v > vp
x=1
vt vx vp v
SLIKA 10 Ilustracija tehnike za izbor tabele za prikupljanje podataka
TERMODINAMIKA 15
INTERPOLACIJA
Mnogi inžinjerski problemi uključuju stanja koja nisu ''pala'' na mrežu
podataka u TD tabelama dostupnim za određenu čistu supstanciju, što
umnogome zavisi od formata tabele i u takvim se slučajevima koristi i
smatra prihvatljivom linearna interpolacija podataka.
Nisu rijetki slučajevi da za zadatu veličinu x3 nije moguće, zbog
formata tabele, direktno odrediti korespodentnu vrijednost za veličinu y3.
Ali je zato u tabelama moguće naći koordinate tačaka (x1,y1) i (x2,y2)
koje predstavljaju granice intervala u kojem se nalazi tražena tačka (x3,y3).
Navedena situacija je predstavljena na slici 11, a odgovarajući
analitički izraz, koji proizlazi iz navedene sheme, za proračun tražene
interpolirane vrijednosti y3 dat je sljedećom relacijom:
x3 - x1
y 3 = y1 + ( y 2 - y1 )
x 2 - x1 [7]
y y = f(x)
y2
egzaktno y3
procjena y3
y1
x1 x2 x
x3
SLIKA 11 Shematski prikaz linearne interpolacije
TERMODINAMIKA 16
IZOBARNI PROCES ISPARAVANJA

Sadržaj pare u vlažnoj pari x, kgpare/kgpare+teč. - određuje se jednačinom:
mpare kg pare
x= ,
mteč + mpare kgpare +kg teč.
pp
p pp
p p
z5
z4
z3
z2
z1
Stanje 1 Stanje 2 Stanje 3 Stanje 4 Stanje 5

Tečnost na Tečnost na vlažna zasićena pregrijana
temperaturi temperaturi para
para para
okoline ključanja
ZAGRIJAVANJE DO ISPARAVANJE PREGRIJAVANJE
TEMPERATURE
KLJUČANJA x=0 0<x<1 x=1
temperatura t temperatura tKLJ temperatura: tPR>tKLJ
IDEALNI PLINOVI 1
IDEALNI PLINOVI
Plinovi su najpogodniji radni medij, posrednik ili sistem, pri pretvaranju
toplotne u mehaničku energiju. Pogodnost je zasnovana na činjenici da
plinovi mogu lahko mijenjati svoj oblik i volumen. Prema molekularno-
kinetičkoj teoriji, molekuli unutar tijela ne miruju, nalaze se u neprestanom
kretanju i između njih djeluju privlačne međumolekularne sile. Ove
privlačne sile kod čvrstih tijela su najjače i drže ih na okupu jedno blizu
drugog. Kod tečnosti ove sile su slabije, a molekuli jedan od drugog
udaljeniji. Međutim, kod plinova privlačne sile su neznatne, a molekuli su
jako udaljeni jedan od drugog, čime se i objašnjava njihova osobina da
lahko mijenjaju svoj oblik i volumen, tj. njihova težnja da zauzmu što je
moguće veći prostor u svojoj okolici.
U termodinamici, zbog pojednostavljene analize, uveden je pojam
idealnog plina kod kojeg se zanemaruje djelovanje međumolekularnih
privlačnih sila i molekule su materijalne tačke. Idealni plin u prirodi realno
ne postoji; ipak, zakoni izvedeni za idealne plinove imaju veliki značaj u
njihovoj primjeni na realne plinove, koji su po svojim osobinama bliski
idealnim u brojnim slučajevima. Radni medij bit će po svojim svojstvima
bliže idealnom plinu ukoliko je dalje od tečnog stanja, tj. dalje od tačke
kondenzacije. Treba imati u vidu da su različiti plinovi u istim uvjetima
različito “udaljeni” od tečnog stanja. Pri atmosferskom pritisku, dušik
prelazi u tečno stanje na temperaturi –1960C, vodik na temperaturi –2230C,
vodena para na temperaturi 1000C itd. Iz navedenog može se zaključiti da
su pri atmosferskom pritisku i temperaturi 200C dušik i vodik jako bliski
idealnom plinu, dok za vodenu paru to ne bi važilo. Slijedi zaključak da se
za isti plin u raznim uvjetima pritiska i temperature međumolekularne sile
smanjuju s povišenjem temperature i sa snižavanjem pritiska, ili
povećavaju se sa snižavanjem temperature i povišenjem pritiska.
Plin je na ekstremno visokim temperaturama u jonizovanom stanju,
koje se naziva stanje plazme. Plazma ispoljava osobine elektrolita, metala
ili poluprovodnika, jer je većina čestica naelektrisana.
Idealan plin je granično i hipotetično stanje materije. Kod kinetičke
teorije plinova uvodi se pojam idealnog plina sa sljedećim pretpostavkama:
molekuli su materijalne tačke i nema međumolekularnih sila. Molekule
idealnog plina su međusobno jako udaljene pa je gustina plina mala, što
odgovara uvjetima visoke temperature i niskog pritiska. Mnogi realni
plinovi pod uvjetima povišene ili visoke temperature i na niskim i
umjerenim pritiscima ponašaju se po zakonu idealnog plina. Na pritiscima
koji teže nuli svi plinovi se približno ponašaju kao idealni.
IDEALNI PLINOVI 2
Idealnim se mogu smatrati:

▀inertni plinovi (Ar, He...) -za skoro cijeli opseg pritisaka i temperatura;
▀dvoatomni plinovi (N2, O2, CO ....) -na niskim pritiscima i visokim

temperaturama;
▀troatomni plinovi (SO2, O3, CO2 ...) -na vrlo niskim pritiscima i veoma
visokim temperaturama.
Realni plinovi u industrijskim postrojenjima veoma su često na radnim
uvjetima visoke temperature i niskog pritiska, stoga je u TD proračunima
pogodno i opravdano koristiti koncept idealnog plina. Ova je činjenica
važna jer su jednačine koje opisuju ponašanje idealnog plina mnogo
prostije od onih za realne plinove.
JEDNAČINA STANJA IDEALNIH PLINOVA

Jednačina stanja predstavlja međusobnu zavisnost osnovnih TD veličina
stanja: pritiska, specifičnog volumena i temperature. Jednačina je prvo
izvedena na osnovu eksperimentalnih istraživanja sa zrakom pri
atmosferskim uvjetima, naučnika Roberta Boylea (1627-1691), Edmea
Mariottea (1620-1684), Joseph Louis Gaya Lussaca (1778-1850), Juliusa
Roberta Mayera (1814-1878) i Beniota Pierrea Emilea Clapeyrona (1799-
1864). Potvrđena je teoretski pomoću kinetičke teorije idealnih plinova.
Iz prakse je poznato da - ako se dva parametra mijenjaju po volji - treći
biva uvijek jednoznačno određen, tako da vrijede funkcionalne zavisnosti:
P = f 1 (v ,T ) , [1a]
T = f 2 (P , v ) , [1b]
v = f 3 ( P ,T ) , [1c]
ili
F ( P , v ,T ) = 0 [2]
Jednačina [2] u matematskom smislu predstavlja jednačinu površine
idealnog plina u 3D dijagramu s P-v-T osama, slika 1. Sasvim je logično
da će svaki idealni plin imati svoju P-v-T površinu s linijama konstantnog
pritiska, specifičnog volumena i temperature. Kao i u prethodnom
poglavlju, P-v-T površina ima svoje projekcije u odgovarajuću P-v, P-T i T-
v ravan. Dosljedno tome, dobijaju se odgovarajući 2D dijagrami, koji imaju
veliku praktičnu primjenu za TD analize procesa.
IDEALNI PLINOVI 3
T
v
SLIKA 1 Shematski prikaz P-v-T promjene za idealni plin

Spomenuti naučnici eksperimentalnim su istraživanjima utvrdili sljedeće
zakonitosti:
▀molarni volumen pri konstantnoj temperaturi obrnuto je proporcionalan
pritisku; ova činjenica poznata je kao Boyle-Mariottov zakon:
vm ª 1 P pri T = const. [3]
▀molarni volumen pri konstantnom pritisku proporcionalan je temperaturi,
što je Gay Lussacov zakon:
vm ª T pri P = const. [4]
▀Iz prethodne dvije proporcionalnosti slijedi:
Pv m ª T [5]
Za 1kmol idealnog plina na svim temperaturama i pritiscima važi jednačina
stanja, poznata kao Clapeyronova jednačina:
P v m = R0 T , [6]
gdje je vm -molarni volumen; R0, J/kmol K -opća plinska konstanta.
Jednačina [6] za 1 kg i m, kg idealnog plina ima sljedeće oblike:
Pv = RT [7]
i
PV = mRT [8]
Pri upotrebi jed. [7] i [8] potrebno je voditi računa o dimenzijama pojedinih
veličina, tj.: v, m3/kg; P, N/m2; T, K; V, m3; m, kg i R, J/kg K.
IDEALNI PLINOVI 4
U jed. [6] i [8] su navedene dvije različite plinske konstante R0 i R, te je

potrebno pojasniti njihovu međusobnu vezu. Za ovo tumačenje bit će
potrebno podsjetiti se nekih definicija iz hemije. U hemiji količina plina se
izražava u kilomolovima [kmol]. Jedan kilomol je jednak molekularnoj
masi plina izraženoj u kilogramima. Za vodik, najlakši element u prirodi,
1kmol ima masu približno 1kg.
Molarna masa (M) predstavlja odnos mase atoma bilo kojeg plina
prema masi atoma vodika. Preciznim mjerenjima je utvrđeno da
molekularna masa vodika je M=1,008 kg/kmol, stoga se kao polazna
vrijednost uzima 1/12 molekularne mase ugljikovog izotopa C12, za koji je
molekularna masa tačno M=12 kg/kmol.
Avogadrovov zakon: svi idealni plinovi koji se nalaze u jednakim
volumenima, na istoj temperaturi i istom pritisku imaju isti broj molekula,
tj. NA=6,023◊1026 molekula/kmol. Plinovi se uvijek sastoje od molekula
tako da će 1kmol imati masu od onoliko kilograma koliko je suma
molekularnih masa sastavnih atoma.
Na primjer, 1kg vodika veže se samo sa 8kg kisika pri čemu nastaje
9kg vodene pare.
Za idealne plinove vrijedi i svojstvo da oni međusobno reagiraju u
cijelobrojčanim volumnim omjerima. Za navedeni primjer, 1m3 H2 reagira
sa ½ m3 O2, pri čemu nastaje 1m3 H2O.
U termodinamici i termotehnici potrebno je razne plinove
međusobno uporediti po volumenima i u tu svrhu oni se svode na iste
uvjete. Teorijski i eksperimentalno je dokazano da 1kmol bilo kojeg
idealnog plina na temperaturi 00C i pritisku 1,013bara=760mmHg ima
volumen 22,415m3, koji su nazvani normalni uvjeti. Postoje tehnički uvjeti
za temperaturu 200C i pritisak 0,981bar, koji su bliži uvjetima u praksi.
Specifični volumen idealnog plina u normalnim uvjetima je jednak:
22, 415
v= [9]
M
Ukoliko se za 1kmol bilo kojeg idealnog plina za normalne uvjete primijeni
[8], dobija se:
PV = mRT = MRT
P V 1, 013 ◊105 ◊ 22, 41
M R= =
T 273
M R = R0 = 8315J kmol ◊ K [10]
IDEALNI PLINOVI 5
SPECIFIČNE TOPLOTE IDEALNIH PLINOVA

Specifična toplota je ona količina toplote koja je potrebna da jedinicu
količine neke supstancije zagrije za jedan stepen celzijusa. Za plinove one
se mogu mjeriti pri v=const. ili P=const. Specifična toplota kod idealnih
plinova, na osnovu iskustva i kvantne teorije, zavisi samo od temperature:
c = f (t ) , [11]
dok kod realnih plinova zavisi još i od pritiska.
Funkcionalna zavisnost izražena prethodnom jednačinom može se
napisati u općem polinomskom obliku:
c = c0 + a1 t + a2 t 2 + ...+ an t n [12]
Za najveći broj proračuna u termodinamici i termotehnici zadovoljavajuće
je uzeti prva dva člana u jednačini [12] i jednačinom pravca aproksimirati
funkcionalnu zavisnost specifične toplote od temperature.
Srednja specifična toplota za temperature t1 i t2 definira se kao
aritmetička sredina između c1 i c2, koristeći naprijed izrečenu konstataciju,
na sljedeći način:
c1 + c2 a
csr = = c0 + 1 (t1 + t 2 ) [13]
2 2
Iz jednačine za specifičnu toplotu i Prvog zakona TD za ZS, slijedi:
dq du dv
c= = +P [14]
dT dT dT
Za promjenu stanja pri v=const. prethodni izraz ima oblik:
du
cv = [15]
dT v
Iz posljednja dva izraza za proces pri v=const. može se zaključiti da je
promjena unutarnje energije idealnog plina proporcionalna promjeni
temperature, a dovedena toplota plinu (sistem) se transformira u unutarnju
energiju plina (sistema).
IDEALNI PLINOVI 6
U drugim procesima pri P=const. dovedena toplota prema Prvom zakonu

termodinamike ''troši'' – tj. transformira se na povećanje unutarnje energije
sistema i vršenje slobodnog mehaničkog rada. Ako se jed. [14] primijeni za
proces pri P=const., uz uvažavanje činjenice da pod tim uvjetom iz
jednačine stanja slijedi:
dv R
= , [16]
dT P
koja nakon uvrštavanja u jednačina [14] daje poznatu Mayerovu jednačinu
cp – cv=R [17]
Ova jednačina se dopunjuje karakterističnim odnosom
k = cp /cv [18]
Ako se jed. [17] i [18] međusobno kombiniraju, moguće je dobiti dvije
nove relacije:
R
cv = [19]
k -1
i
kR
cp = [20]
k -1
IDEALNI PLINOVI 7
MJEŠAVINE IDEALNIH PLINOVA

Mješavine idealnih plinova svakodnevno se susreću u praksi počev od
zraka pa do dimnih plinova kod procesa sagorijevanja. Pretpostavke su:
komponente hemijski međusobno ne reagiraju u toku procesa miješanja,
plinovi se lahko miješaju i svaki od njih se ponaša kao da drugi plinovi nisu
prisutni u mješavini.
Pretpostavka je da sva tri plina imaju istu temperaturu i pritisak prije i
poslije miješanja uz uvjet da je ukupni volumen ostao isti. Uz sve navedene
pretpostavke plin 1 će se raširiti s volumena V1 na volumen (V1+V2+V3), pa
će jednačine stanja prije i poslije miješanja biti:
P V1 = m1 R1T [21]
i
P1 (V1 + V2 + V3 ) = m1 R1T [22]
Pritisak P1 je parcijalni pritisak plina 1 i označava pritisak koji bi vladao u
volumenu (V1+V2+V3) da u njemu postoji samo plin 1. Na sličan način je
moguće postaviti odgovarajuće jednačine stanja prije i poslije miješanja za
druga dva plina. S druge strane, nakon miješanja u volumenu (V1+V2+V3)
vladat će isti pritisak P, koji je vladao u volumenima V1, V2 i V3.
prije miješanja: poslije miješanja:

P, T, V1, V2, V3 P, T, (V1+V2+V3)
SLIKA 2 Definiranje problema
John Dalton prvi je definirao zakon po kojem je pritisak mješavine idealnih
plinova jednak zbiru parcijalnih pritisaka njegovih komponenti:
n
P = P1 + P2 + P3 + ... + Pn = ÂP
1
i [23]
Ukoliko je masa mješavine m, logično je da je ona jednaka zbiru masa
pojedinačnih komponenti:
n
m = m1 + m2 + m3 + ... + mn = Â mi [24]
1
IDEALNI PLINOVI 8
Uveden je pojam masenih udjela komponenti u mješavini koja se dobija

dijeljenjem predložene jednačine sa m:
m1 m2 m3 m
+ + + ...+ n = 1
m m m m
odnosno,
n
g1 + g 2 + g3 + ... + g n = Â gi = 1 [25]
1
Na sličan način se dobiju i volumni udjeli:
V1 V2 V3 V
+ + + ...+ n = 1
V V V V
odnosno,
n
r1 + r2 + r3 + ... + rn = Â ri = 1 [26]
1
Iz jednačine stanja prije i poslije miješanja za plin 1 slijedi da je volumni
udjel ri komponente jednak odnosu njenog parcijalnog pritiska Pi i ukupnog
pritiska P:
P P
ri = i = n i [27]
P
Âi P
1
Ako se zadnja relacija pomnoži sa V/mT, dobija se:
g R
ri = n i i , [28]
Â g i Ri
1
ili preko Ri =R0 /Mi
gi M i
ri = n [29]
Âg
1
i Mi
Maseni udjeli mogu biti definirani na sličan način:

ri M i
gi = n
, [30a]
Âr M1
i i
ri Ri
gi = n [30b]
Âr 1
i Ri
IDEALNI PLINOVI 9
Jednačine stanja za mješavinu sa n komponenti:

P1V = m1 R1T ¸
P2V = m2 R2T ÔÔ
˝ [31]
- - - - - - - -Ô
PnV = mn RnT Ô˛
Ako se saberu lijeve i desne strane navedenih jednačina i uzme u obzir
Daltonov zakon, dobit će se jednačina stanja za mješavinu:
n n
V Â Pi = Â mi Ri T [32]
1 1
odnosno,
n
PV = mT Â g i Ri = m T Rmj [33]
1
Iz posljednje jednačine slijedi izraz za plinsku konstantu mješavine:
n
Rmj = Â g i Ri [34]
1
Ako se u posljednji izraz umjesto masenih uvedu volumni udjeli i umjesto
plinske konstante komponenti uvede opća plinska konstanta, tj. Ri =R0 /Mi,
dobit će se:
r1 M 1 R0 rM R0 rM R0
Rmj = n
+ n2 2 + ... + n n n ,
M1 M2 Mn
Â ri M i
1
Â ri M i 1
Â ri M i 1
odnosno
R0
Rmj = n
( r1 + r2 + ... + rn )
ÂrM
1
i i
a budući da je suma volumnih udjela jednaka jedan iz posljednje jednačine

proizlazi:
R0
R mj = n
[35]
Â ri M i
1
IDEALNI PLINOVI 10
Iz jed. [35] proizlazi izraz za molarnu masu mješavine:

n
M mj = Â ri M i [36]
1
Ako u toku procesa miješanja plinova nema razmijene toplote i rada s
okolicom, prema prvom zakonu termodinamike, unutarnja energija i
entalpija prije i poslije miješanja ostaju iste, tako da je:
n
U mj = U 1 + U 2 + ... + U n = Â U i , [37]
1
m cv , mj T = m1 cv ,1 T + m2 cv ,2 T + ... + mn cv ,n / : mT
n
c v ,mj = g1 c v ,1 + g 2 c v ,2 + ... + g n cv ,n = Â g i cv ,i [38]
1
Posljednji izraz predstavlja specifičnu toplotu mješavine pri konstantnom
volumenu.
S obzirom da se i entalpija ne mijenja u procesu miješanja slijedi:
n
H mj = H 1 + H 2 + H 3 + ... + H n = Â H i [39]
1
odnosno, konačni izraz za specifičnu entalpiju mješavine pri konstantnom

pritisku je:
n
c p ,mj = Â g i c p ,i [40]
1
IDEALNI PLINOVI 11
PROMJENE STANJA IDEALNIH PLINOVA ZA ZS

U energetskoj interakciji ZS i njegove okolice sistem obavlja proces u
kojem se mijenja jedna ili više veličina stanja. Rezultat obavljenog procesa
između dva krajnja stanja jeste razmijenjena toplota i rad između sistema i
njegove okolice, kao i promjena unutarnje energije, entalpije i entropije
sistema.
U TD-analizi koristi se Prvi zakon TD za ZS i jednačina stanja idealnih
plinova. U velikom broju slučajeva procesi u inžinjerskoj praksi obavljaju
se pri jednom konstantnom parametru, naprimjer P=const. ili v=const. ili
T=const. ili pak pri takvim energetskim interakcijama sistema i okolice u
kojima nema razmjene toplote ili rada ili i toplote i rada. Ovakvi procesi
nazivaju se osnovni procesi. Slijedi njihova pojedinačna analiza uz
pretpostavku da su toplotni kapaciteti radnog medija, odnosno sistema
konstantni.
IZOHORNA PROMJENA STANJA

Zagrijavanje ili hlađenje plina u zatvorenom rezervoaru predstavlja primjer
izohornog procesa. Da bi se osigurala povratnost procesa, neophodno je
imati niz toplotnih rezervoara različitih temperatura tako da je u svakom
međustanju temperatura rezervoara jednaka temperaturi sistema. Jednačina
stanja [8] za povratni izohorni proces i 1kg idealnog plina ima oblik:
P/T=R/v=const.
odnosno,
P/T=const. [41]
Prema Prvom zakonu TD za ZS kod izohornog procesa dovedena toplota se
'troši' na povećenje unutarnje energije sistema, dok se odvod toplote
ostvaruje na račun smanjenja unutarnje energije sistema.
Razmijenjena količina toplote u izohornom procesu od stanja 1 do 2 je:
q12 = Du v = cv (T2 - T1 ) , [42]
ili
dq = du = c v dT [43]
Rad promjene volumena, s obzirom na činjenicu dv=0, jednak je nuli:
2
l12 = Ú Pdv = 0 [44]
1
IDEALNI PLINOVI 12
Tehnički rad za izohorni proces od stanja 1 do stanja 2, masu plina 1kg, je:
2
lt ,12 = -Ú vdP = v (P1 - P2 ) [45]
1
Ako se jednačina stanja uvrsti u prethodnu jednačinu dobija se:
lt ,12 = v (P1 - P2 ) = R (T1 - T2 ) [46]
P v=const. T v=const.
2 2
b
lt,12
1
a
1
2¢ q12
2¢
v1=v2 v c d s
SLIKA 3 Shematski prikaz izohorne promjene stanja
IZOBARNA PROMJENA STANJA

Mnogi procesi u inžinjerskoj praksi odvijaju se pri P=const. Tokom
izobarnog procesa plinu se dovodi ili odvodi toplota na različitim
temperaturama. Da bi proces bio povratan, neophodno je imati veliki broj
toplotnih rezervoara na različitim temperaturama. S obzirom da se proces
odvija pri P=const. iz [7] slijedi zakonitost:
T/v=P/R=const.
odnosno,
T/v=const. [47]
Prema Prvom zakonu TD za ZS i 1kg plina, razmijenjana toplota za
izobarni proces od stanja 1 do 2 u integralnom obliku je:
q12 = u 2 - u1 + P(v2 - v1 ) = h2 - h1 , [48]
ili
dq = dh [49]
IDEALNI PLINOVI 13
Može se izvesti zaključak da se u izobarnom procesu toplota koja se

razmijeni između sistema i njegove okolice ''troši'' na povećanje ili
smanjenje entalpije sistema.
Jed. [49] moguće je dobiti kombiniranjem Prvog zakona TD i jednačine
stanja. Jednačina stanja [7] u diferencijalnom obliku za P=const. jeste:
P dv=R dT, [50]
a Prvi zakon TD za ZS u diferencijalnom obliku jeste
dq = du + dl = du + Pdv [51]
Ako se u posljednju jednačinu uvrsti [50], a zatim i [17], dobija se:
dq = c v dT + RdT = (c v - R )dT = c p dT = dh , [52]
ili u integralnom obliku za izobarni proces od stanja 1 do 2 je:
q12 = c p (T2 - T1 ) = h2 - h1 [53]
Rad promjene volumena za izobarni proces između stanja 1 i 2 dat je:

2
l12 = Ú Pdv = P(v2 - v1 ) [54]
1
Ako se jednačina stanja za izobarni proces uvrsti u posljednju jednačinu
dobija se:
l12 = R(T2 - T1 ) , [55]
odnosno
l12
R= [56]
T2 - T1
Jed. [56] daje fizikalno značenje plinske konstante – dakle, ona predstavlja
slobodni rad koji u izobarnom procesu proizvodi 1kg idealnog plina pri
promjeni temperature za jedan stepen.
Tehnički rad kod izobarnog procesa jeste nula, jer je dP=0, dakle:
2
lt ,12 = -Ú vdP = 0 [57]
1
IDEALNI PLINOVI 14
P T v=const.
P=const.
T1 T2 T2 2
2’ 1 2 P=const. 1
T1
l12 q12
a b v c d s
SLIKA 4 Shematski prikaz izobarne promjene stanja
IZOTERMNA PROMJENA STANJA

Promjene pritiska i specifičnog volumena u povratnom izotermnom
procesu idealnog plina pokoravaju se Boyleovom zakonu. Unutarnja
energija i entalpija kod idealnih plinova zavise samo od temperature, stoga
su one u izotermnom procesu konstantne, tj. du=0 i dh=0. Iz jed. [7] za
izotermni proces slijedi:
Pv=RT=const.
odnosno,
Pv=const. [58]
Iz Prvog zakona TD za ZS, s obzirom da je du=0, i za izotermni proces
slijedi:
dq = dl = Pdv [59]
Može se zaključiti da se toplota dovedena u sistem 'troši' na volumni rad
širenja, dok se pri sabijanju plina utrošeni ili dovedeni rad transformira u
toplotu, koja se odvodi od sistema u okolicu. Za izotermni proces
razmijenjena količina toplote ne može se odrediti iz definicione jednačine
dq=cdT, jer je izotermni toplotni kapacitet beskonačan.
Ako se [59] integrira za proces od stanja 1 do 2, koristeći [7], dobija se:
2 2
dv v P
q12 = l12 = Ú Pdv = RT Ú = RT ln 2 = RT ln 1 [60]
1 1
v v1 P2
IDEALNI PLINOVI 15
Ukoliko se jednačina za entalpiju h=u+Pv prvo diferencira

dh = du + Pdv + vdP = dq + vdP , [61]
a zatim primijeni za izotermni proces, za koji je dh=0, dobit će se izraz za
tehnički rad u diferencijalnom obliku:
dq = -vdP = dlt [62]
Konačno, nakon itegriranja za proces od stanja 1 do 2 slijedi:
lt ,12 = q12 [63]
P T
T=const.
2¢
1 2¢ 1 2 T=const.
a
lt,12 2
b
q12
l12
c d v f e s
SLIKA 5 Shematski prikaz izotermne promjene stanja
ADIJABATSKA PROMJENA STANJA

Proces u kojem nema razmjene toplote između sistema i okolice se naziva
adijabatski proces. Kod ove promjene stanja mijenjaju se svi TD parametri
P, v i T istovremeno, a proces se odvija u idealno izoliranom sistemu ili
tako brzo da nema razmjene toplote s okolicom.
Povratni adijabatski proces, koji se naziva izentropski proces, može se
ostvariti ako je sistem idealno izoliran i ako se spoljni pritisak tokom
procesa održava jednakim pritisku samog sistema. Primjer izentropskog
procesa može se uzeti širenje ili sabijanje plina u termički idealno
izoliranom cilindru u kome se klip kreće veoma sporo.
IDEALNI PLINOVI 16
Da bi se dobila jednačina adijabatske promjene stanja idealnog plina polazi

se Prvog zakona TD za zatvoreni i adijabatski sistem (dq=0):
0 = du + dl [64]
odnosno,
cv dT + Pdv = 0 [65]
i jednačine stanja [7] u diferencijalnom obliku
Pdv + vdP = RdT [66]
Kombiniranjem posljednjih dviju jednačina dobija se:
(cv + R )Pdv + cv vdP = 0 [67]
Ako se iskoriste ranije izvedeni izrazi [17] i [18], posljednja jednačina se
može preurediti u:
dv dP
k + = 0, [68]
v P
nakon integriranja
k ln v + ln P = ln C [69]
Posljednja jednačina daje vezu između pritiska i specifičnog volumena u
jednom adijabatskom procesu, ali u praksi se koristi njen sljedeći oblik:
P v k = const . [70]
Zamijenom P=RT/v u [70] dobija se veza između temperature i specifičnog
volumena u adijabatskom procesu:
T v k -1 = const. [71]
Zamjenom v=RT/P u [71] dobija se veza između temperature i pritiska u
adijabatskom procesu:
T k P1- k = const. [72]
Adijabatski rad promjene volumena prema Prvom zakonu TD za ZS u
diferencijalnom obliku jeste:
dl = - du = -cv dT [73]
ili
R
l12 = cv (T1 - T2 ) = (T1 - T2 ) [74]
k -1
IDEALNI PLINOVI 17
Tehnički rad adijabate može se dobiti ukoliko se pođe od izraza za Prvi

zakon TD preko entalpije u diferencijalnom oblik
dq = dh - vdP , [75]
s obzirom da je za adijabatski proces dq = 0 , slijedi
d lt = -vdP = - dh = -c p dT [76]
Nakon integriranja za proces od stanja 1 do 2 dobija se izraz za tehnički rad
adijabate:
lt ,12 = c p (T1 - T2 ) = k l12 [77]
P T
adijabata
2¢
¢
2'
1
izoterma 1
2
2
c d v s1=s2 s
SLIKA 6 Shematski prikaz adijabatske promjene stanja
POLITROPSKA PROMJENA STANJA

Politropa je opća promjena stanja sistema kod kojeg se istovremeno
mijenjaju parametri P, v i T, a s okolicom se razmjenjuje toplota i rad. S
druge strane, općenitost politrope zasniva se na činjenici da ona sadrži sve
navedene osnovne promjene stanja kao specijalne slučajeve, što će kasnije
biti i pokazano. Stvarni procesi u strojevima uvijek su politropski, dakle
nikad čisto izotermni, izohorni, izobarni ili pak adijabatski.
Po analogiji s adijabatskom promjenom stanja moguće je dati odgovarajuće
jednačine politrope, P-v-T odnose, u kojima su promjenljive P,v; T,v i T,P:
Pv n = const . , [78]
Tv n-1 = const. , [79]
T n P1-n = const . , [80]

gdje je n eksponent politrope, koji ima vrijednosti između minus i plus
beskonačno.
IDEALNI PLINOVI 18
Ako se jednačina [78] diferencira, a zatim podijeli sa vn-1, dobija se:

n P dv + v dP = 0 [81]
Ukoliko se jed. [81] kombinira sa jed. [7] u diferencijalnom obliku, dobija
se diferencijalna jednačina za rad promjene volumena u politropskom
procesu:
R
dl = Pdv = - dT [82]
n -1
Rad promjene volumena za politropski proces od stanja 1 do 2:
R
l12 = - (T2 - T1 ) [83]
n -1
Tehnički rad kod politropskog procesa od stanja1 do 2:
nR
lt ,12 = n l12 = - (T2 - T1 ) = n (P2 v2 - P1v1 ) [84]
n -1 1- n
Razmijenjenu količinu toplote u politropskom procesu moguće je dobiti
preko Prvog zakona TD za ZS u diferencijalnom obliku na način:
R
dq = du + dl = cv dT - dT [85]
n -1
Ako se u jed. [85] uvrste jed. [17] i [18], dobija se:
c p - cv n cv - c p
dq = cv dT - dT = dT
n -1 n -1
odnosno,
cp
n-
cv n-k
dq = cv dT = cv dT [86]
n -1 n -1
Analogno pojmovima specifičnih toplota kod stalnog volumena i pritiska,
moguće je uvesti pojam specifične toplote za politropu:
n-k
c n = cv [87]
n -1
Konačno, razmijenjena količina toplote u politropskom procesu od 1 do 2:
n-k
q12 = cv (T2 - T1 ) = cn (T2 - T1 ) [88]
n -1
IDEALNI PLINOVI 19
Specifične toplote cp i cv posebni su oblici politropske specifične toplote cn,

stoga za osnovne TD procese iz [87] važi:
PROCES: n cn
izohorni ±• cv
izobarni 0 cp
izotermni 1 •
adijabatski k 0
politropski n cn
P n=k T n=k
n=µ n=µ
1<n<0
n=0
n=1
n=0 n=1 n=1
n=0
n=0
n=1
nk 1<n<0
n=µ n=µ
n=k
dl<0 dl>0 v
dq<0 dq>0 s
SLIKA 7 Shematski prikaz osnovnih promjena stanja
Drugi zakon termodinamike 1
DRUGI ZAKON TERMODINAMIKE

Cilj i osnovna ideja svih naučnih disciplina jeste opisati ponašanje prirode
na način koji se bazira na predviđanju. Koncept konzervacije mase i
energije uveden je da se one učine kvantitativnim. Međutim, nije teško
naći praktične primjere iz svakodnevnog života za koje nije moguće naći
odgovarajuće objašnjenje primjenjujući samo zakone konzervacije mase i
energije. Naprimjer, lahko je prihvatiti činjenicu da dva tijela različitih
temperatura, izolovana od okolice i dovedena u kontakt, teže termičkoj
ravnoteži u kojoj će dostići istu temperaturu. Iskustvo pokazuje da će
proces prijenosa toplote biti spontan i da će imati smjer od tijela više
temperature prema tijelu niže temperature. Prema prvom zakonu
termodinamike, ukoliko nema gubitaka, svu toplotu koju odaje jedno tijelo
primit će drugo. Međutim, prvi zakon termodinamike ne daje nikakva
ograničenja da se proces odvija i reverzno, mada on nije moguć. Drugi
primjer je poznati eksperiment James Joula Preskota, kada je dovodio
mehanički rad fluidu u izoliranoj posudi pomoću propelera ili miksera.
Dovedeni rad se pretvorio u unutarnju energiju fluida što je u skladu s
principom održanja i pretvaranja energije. Međutim, reverzni proces nije
moguć, u kojem bi se na račun smanjenja unutarnje energije fluida propeler
okretao u suprotnom smjeru. Ovo samo potvrđuje da smjer procesa ne
zavisi od prvog zakon termodinamike.
Činjenica da će se svaki od dva navedena procesa odvijati samo u jednom
smjeru i na opisani način intuitivni je dokaz, mada mogućnost odvijanja
procesa reverzno nije isključena prema zakonu konzervacije energije.
Dakle, u nekom zamišljenom reverznom procesu, u odnosu na gore
navedene, princip konzervacije energije može biti zadovoljen, mada je
takav proces nemoguć.
Energetska kriza i naftni embargo iz 1973. godine imali su za posljedicu da
se u svijetu mnogo govorilo o potrebi očuvanja energije, poželjnim
mjerama za njeno očuvanje, zasnovanim na ideji i spoznaji da su svjetske
energetske rezerve u opadanju. Međutim, očuvanje energije je neizbježno s
obzirom da prvi zakon termodinamike nalaže da je enegija konzervabilna
veličina i da se ne može stvoriti, niti uništiti. O čemu se onda radi? Naime,
pravo pitanje na koje treba dati odgovor jeste kako očuvati kvalitet energije
i smanjiti njenu degradaciju. Potrebno je znati da svaki prijenos termičke
energije u vidu toplote sa više na nižu temperaturu dovodi i do njene
degradacije. Degradacija energije pojavljuje se i u obliku termičkih ili
električnih otpora, što sve zajedno utječe na smanjenje korisne energije.
Zakoni konzervacije suštinski su omogućili kvantifikaciju pojava, ali

najčešće nisu i dovoljni za njihovo razrješavanje. Naime, zakoni
konzervacije mase i energije ne mogu uvijek omogućiti određivanje
krajnjih vrijednosti veličina stanja, protok toplote i snagu sistema. Bilo je
potrebno uvesti još jednu bilansnu jednačinu - jednačinu entropije, kojom
se suštinski uzimaju u obzir veličine realnih procesa.
Koristeći se principima drugog zakona termodinamike, inžinjeri su u
mogućnosti: prepoznati nemoguće procese, odrediti kvantitativno proces
degradacije energije, izračunati karakteristike stvarnih sistema upoređujući
ih sa idealnim i izvršiti optimiziranje individualnih procesa sa stajališta
termodinamike. Ipak, treba naglasiti da inžinjering najčešće uključuje
praktične aplikacije naučnih principa i ekonomske realnosti. Također,
pomoću drugog zakona termodinamike definira se: kvalitet energije koja se
transferira, kriterij dostizanja idealnih karakteristika uređaja, bilansna
jednačina za entropiju i njen utjecaj na karakter prirodnih procesa i stanja
ravnoteže spontanih procesa.
Povratni procesi
Povratni procesi mogu biti unutarnje i ukupno povratni. Unutarnje
povratni proces je idealizirani stvarni proces i čista je konceptualnost, koja
se ne može nikada dogoditi u prirodi. Primjeri koji se veoma često navode
kao unutarnje povratni jesu kvaziravnotežna ekspanzija plina u izoliranom
cilindru s klipom bez trenja i njihanje klatna u vakuumu bez trenja.
Kvazistatički proces je unutarnje povratan proces, koji zahtijeva samo
ravnotežne uvjete unutar i na granici sistema. Za dostizanje unutarnje
povratnosti u navedenim primjerima isključeni su disipativni efekti, trenje i
otpor zraka, a uključena je kvaziravnotežna ekspanzija.
Ukupno povratan proces jeste proces kod kojeg se u bilo kom trenutku
vremenskog odvijanja procesa sistem i okolica mogu vratiti u njihova
početna stanja, a da se pri tome ne izazovu nikakve neto promjene u njima.
Teoretski proces prijenosa toplote koji bi mogao biti ukupno povratan
proces jeste zamišljena mogućnost. Ovaj zamišljeni proces uključuje
prijenos toplote između sistema i okolice čije se temperature razlikuju
samo za infinitezimalni iznos dT. Ako dTÆ0, onda proces prijenosa toplote
može teoretski biti reverzan ne dopuštajući neto promjene u okolici i
sistemu. Ovako zamišljen proces prijenosa toplote potpuno je povratan i,
naravno, nije moguć u realnim procesima.
Trenje je glavni disipativni efekat, koji daje procesima nepovratnost, a
može biti izazvano kretanjem mehaničkih komponenti, kretanjem realnih
fluida, otporima u fluidu i kretanjima u bilo kojem obliku. Teoretski
kretanje bi se moglo napraviti infinitezimalnim, tako, naprimjer, motor koji
bi radio pod ovakvim uvjetima mogao bi imati superiorne karakteristike,
međutim on ne bi mogao isporučiti okolici snagu u konačnom iznosu, što

ga opet čini nemogućim.
Nepovratni procesi
Nepovratni su procesi oni procesi kod kojih se sistem i okolica ne mogu
vratiti u svoja početna stanja bez dodatnog utroška energije. Svi su procesi
u prirodi praktično nepovratni. Kod nepovratnih procesa dio mehaničkog
rada gubi se trenjem, pretvarajući se u termičku energiju, tako da se sistem
i okolica ne mogu vratiti u početna stanja bez trajnih promjena u njima.
Procesi maksimalnog stepena nepovratnosti predstavljaju granične
nepovratne procese, kod kojih je koristan rad jednak nuli. U zavisnosti od
uzroka koji izazivaju nepovratnost procesa može se uočiti više vrsta
nepovratnih procesa.
Spoljna mehanička nepovratnost razlikuje dvije grupe nepovratnih pocesa:
▀izotermna transformacija rada, koja se obavlja kroz sistem u unutarnju
energiju toplotnog rezervoara. Sistem ostaje nepromijenjen. Primjeri su:
miješanje viskozne tečnosti koja je kontaktu sa rezervoarom, neelastična
deformacija čvrstog tijela koja je u kontaktu sa rezervoarom itd.;
▀adijabatska transformacija rada u unutarnju energiju sistema. Primjeri su:
miješanje viskozne tečnosti u izolovanom sistemu, neelastična deformacija
izolovanog čvrstog tijela itd.
Unutarnja mehanička nepovratnost javlja se kod procesa kod kojih se
obavlja transformacija unutarnje energije sistema u mehanički rad i
obratno. Primjeri su: slobodna ekspanzija plina, prigušivanje itd.
Spoljna termička nepovratnost javlja se pri konačnoj razlici temperatura
između sistema i okolice, naprimjer, kondukcija ili radijacija toplote od
sistema prema hladnijem rezervoaru.
Unutarnja termička nepovratnost javlja se zbog razmjene toplote između
dijelova sistema, kao posljedica neuniformnosti temperatura.
Hemijska nepovratnost odnosi se na procese koji uključuju spontane
promjene unutarnje strukture materije, hemijskog sastava, gustine itd.
Primjeri su: hemijske reakcije, miješanje dviju ili više supstancija, nagla
transformacija faza (kondenzacija pare, sublimacija), transport materije
između faza u kontaktu (osmoza) itd.
TOPLOTNI I RADNI REZERVOARI

Toplotni rezervoari
Koncept toplotnog rezervoara takav je da tijelo koje se smatra toplotnim
rezervoarom ostaje konstantne temperature bez obzira na količinu prijenosa
toplote u tijelo ili iz tijela. Praktično, ove se situacije javljaju kada je
količina prijenosa toplote u tijelo ili iz tijela mala, upređujući je s njegovim
toplotnim kapacitetom. Naprimjer, u najvećim interakcijama između
termodinamskog sistema i Zemljine atmosfere količina prijenosa toplote
nije dovoljno velika da promijeni temperaturu atmosfere više nego za
infinitezimalni iznos. Ovo se također odnosi i na okeane, velika jezera i
rijeke. Drugi primjer, kod kojeg nije potrebno da tijelo mora imati vrlo
veliki apsolutni toplotni kapacitet, jeste uranjanje malog vrućeg vijka u
kontejner ulja ili rashladne vode. U ovom slučaju temperatura tečnosti u
kontejneru će porasti neznatno, tako da se tečnost u kontejneru može
smatrati toplotnim rezervoarom.
Iz navedenog može se zaključiti da toplotni rezervoar predstavlja zatvoreni
sistem sljedećih karakteristika: kroz svoju granicu razmjenjuje samo
toplotu, tokom toplotnih interakcija s drugim sistemom, veličine stanja
mu se neznatno mijenjaju i nema disipativnih efekata tako da su
promjene u njemu kvazistatične.
Toplotni rezervoari se često nazivaju ponor ili izvor toplote, zavisno od
toga da li je smjer prijenosa toplote u rezervoar ili iz njega.
Radni rezervoar
Radni rezervoar predstavlja sistem koji s drugim sistemom razmjenjuje
samo rad, pri čemu nema toplotnih interakcija. Sve promjene u radnom
rezervoaru su bez disipativnih efekata, stoga se one i dešavaju na
unutarnje povratan način. Primjeri radnog rezervoara su: elastična
opruga, teret koji se diže primajući rad od drugog sistema itd.
POSTULATI DRUGOG ZAKONA TERMODINAMIKE

Pomoću postulata drugog zakona termodinamike, kojih ima veći broj
ekvivalentnih, definiraju se procesi u prirodi, mogućnost njihovog
odvijanja u reverznom smjeru, kao i uvjeti pod kojima se jedan oblik
energije pretvara u drugi. U samim formulacijama koriste se pojmovi
toplotna mašina, toplotna pumpa, toplotni rezervoar, te će biti potrebno dati
njihove definicije.
Toplotne mašine su uređaji koji rade kontinuirano uz pomoć desnokratnog
kružnog procesa oslobađajući koristan rad. Općia blok-shema toplotne
mašine data je na slici 1a, a njena termička efikasnost definira se kao
odnos korisnog rada i dovedene toplote radnom mediju u ciklus
Lk Q - Q0
ht ,TM = = <1 [1]
Q Q
Ako se ciklus ostvaruje lijevokratano, onda se više rad ne proizvodi već ga
je potrebno dovoditi u ciklus. Takvi su uređaji nazvani rashladni uređaji i
toplotne pumpe. Opća blok-shema toplotne pumpe data je na slici 1b, sa
koje se vidi da toplotna pumpa crpi toplotu Q0 od toplotnog rezervoara niže
temperature i odaje toplotu Q toplotnom rezervoaru više temperature uz
dovođenje rada u ciklus. Efikasnost toplotne pumpe definira se kao odnos
toplote predate toplotnom rezervoaru više temperature i dovedenog rada u
ciklus:
Q Q
eTP = =1+ 0 >1 [2]
L L
Iz Prvog zakona TD za ZS proizlazi da “perpetum mobile” prve vrste nije
moguć. Naime, “perpetum mobile” prve vrste predstavljao bi mašinu koja
bi neprestano davala rad bez interakcije sa drugim tijelom ili okolicom kao
izvorima energije. Takva mašina bi radila sama od sebe i neprekidno
stvarala energiju. Jasno je da, prema prvom zakonu termodinamike za
ciklus, ukoliko nema neto razmjene toplote, da nema ni neto korisnog rada.
Stoga je postojanje ovakvih mašina u suprotnosti sa Prvim zakonom TD.
Prvi zakon TD ne izražava činjenicu koja govori o tome da dovođenjem
količine toplote Q u toplotnu mašinu moramo i odvesti dio toplote Q0 iz
mašine. Zapravo, drugi zakon termodinamike izražava tu činjenicu, prema
kojem je nužno da se dio dovedene toplote mora odvesti tokom kružnog
procesa, stoga je termička efikasnost desnokratnog ciklusa uvijek manja od
jedan. Dakle, u kružnom procesu koji se ostvaruje u toplotnoj mašini, radno
tijelo mora biti u kontaktu s najmanje dva toplotna rezervoara.
toplotni rezervoar toplotni rezervoar
T T
Q Q
Ciklus Lkorisno Ciklus Ldovedeno
Q0 Q0
T0 T0
toplotni rezervoar toplotni rezervoar
a) b)
Napomena: u oba slučaja je T > T0 i Q > Q0.
Slika 1 Shematski prikaz opće blok-sheme za: a) toplotni
motor (TM) , b) toplotnu pumpu (TP)
▀Wilhelm Ostwald je uveo postavku da nije moguće napraviti toplotnu

mašinu koja bi davala koristan rad koristeći samo jedan izvor toplote.
Takva mašina bi davala rad hlađenjem samo jednog tijela, pri čemu bi se
sva dovedena toplota pretvarala u rad i u tom slučaju termička efikasnost
mašine bi bila jednaka jedan. Međutim, princip takve toplotne mašine u
suprotnosti je sa drugim zakonom termodinamike i ona je nazvana
“perpetum mobile” druge vrste. Na slici 2 data je principijelna blok-shema
za “perpetum mobile” prve, odnosno druge vrste.
▀Tako je Leonard Sadi Carnot dao svoj postulat: Nemoguć je proces u
kome bi se toplota pretvarala u mehanički rad bez drugih pratećih procesa.
toplotni rezervoar
T
Ciklus Lkorisno
Q
Ciklus Lkorisno
a) prve vrste
b) druge vrste
Slika 2 Shematski prikaz opće blok-sheme za "perpetum mobile"
▀Kelvin-Planckov postulat drugog zakona termodinamike polazi od

Ostwaldove postavke da nije moguć “perpetum mobile” druge vrste. Treba
konstatirati da ova toplotna mašina druge vrste nije u kontradikciji s prvim
zakonom termodinamike, jer bi se rad dobijao na račun unutarnje energije
izvora toplote. Na osnovu ovakvih razmatranja William Tomson lord
Kelvin je dao sljedeći postulat: Nije moguće napraviti mašinu koja bi
dobijala toplotu iz jednog izvora i pretvarala je u rad bez izvođenja
dodatnih promjena u sistemima koji su u kontaktu sa mašinom.
▀Max Planck je dopunio Kelvinovu formulaciju na sljedeći način: Nije
moguće napraviti mašinu s periodičnim djelovanjem, koja bi radila u
ciklusu i istovremeno podizala teret i hladila izvor toplote. Ako bi se pak
ova mašina mogla ostvariti, to bi značilo da ona može crpiti toplotu iz
toplotnog rezervoara, kakav je naprimjer more ili jezero, i oslobađati
kontinuirano ekvivalentnu količinu rada u okolicu. Ova konstatacija ustvari
negira Kelvin-Planckov postulat, i dalje, to bi značilo mogućnost ostvarenja
“perpetum mobile” druge vrste.
▀Rudolf Clausiusov postulat glasi: Toplota ne može prelaziti sama od sebe
od toplotnog rezervoara s nižom temperaturom na toplotni rezervoar s
višom temperaturom.
▀Ludwig Boltzmann dao je postulat, koji se temelji na statističkom pristupu
definiranja drugog zakona termodinamike: Priroda teži ka prijelazu iz
manje vjerovatnog stanja u više vjerovatno stanje.
KRUŽNI DESNOKRATNI CIKLUS

Prema drugom zakonu termodinamike za kontinuirano pretvaranje toplote
u koristan rad potrebno je da radni medij prolazi kroz desnokratni kružni
ciklus i da razmjenjuje toplotu s izvorom i ponorom toplote. Maksimalno
mogući termički stepen iskorišćenja dovedene toplote u ciklus bit će
ukoliko su svi procesi u njemu povratni. Prosta blok-shema toplotne mašine
koja bi mogla davati kontinuirano koristan rad data je na slici 1a, a
odgovarajući P-V i T-S dijagrami dati su na slici 3. Dovođenje toplote Q od
izvora, toplotni rezervoar više temperature, ostvaruje se na dijelu ciklusa
a-b-c, a odvođenje toplote Q0 prema ponoru, toplotni rezervoar niže
temperature, ostvaruje se na dijelu ciklusa c-d-a. Ako se izvrši integriranje
po zatvorenoj konturi ciklusa a-b-c-d-a, prema prvom zakonu
termodinamike za kružni ciklus, važi slijedeća jednačina:
, Ú dQ = Ú dL [3]
odnosno
Ú dQ = Q - Q 0 = Qneto [4]
i
Ú dL = L eksp. - Lkomp. = Lneto , [5]

gdje je: Leksp -rad ekspanzije na dijelu ciklusa b-c-d, a Lkomp -rad kompresije
na dijelu ciklusa d-a-b. S obzirom da je Leksp >Lkomp, slijedi Lneto >0.
P T
Q
Q
c
b b
c
Lneto d Qnet
a
a Qo d
Qo
V S
Slika 3 Shematski prikaz desnokretnog kružnog ciklusa
Neto koristan rad u P-V dijagramu predstavljen je površinom čija kontura

odgovara putanji procesa a-b-c-d-a. Neto razmijenjena toplota u ciklusu na
T-S dijagramu predstavljena je površinom čija kontura odgovara putanji
procesa a-b-c-d-a.
Kvantitativna mjera efikasnosti pretvaranja toplote u koristan rad

definirana je termičkim stepenom djelovanja ciklusa, koji predstavlja odnos
neto korisnog rada i dovedene toplote u ciklus
L Q0
ht = neto = 1 - [6]
Q Q
Toplotne mašine, radeći po kružnim ciklusima, koji se mogu kontinuirano
ponavljati, u realnim uvjetima zbog trenja i gubitaka u okolicu sistema čine
ciklus nepovratnim. Treba konstatirati da odvođenje toplote ponoru ne
predstavlja gubitak toplote. Naime, toplotna interakcija radnog medija s
ponorom toplote jedna je od konsekvenci drugog zakona termodinamike i
prirodna nužnost, koju neki nazivaju -kompenzacija.
POVRATNI CARNOTOV DESNOKRATNI CIKLUS

Sasvim je logično bilo postaviti pitanje koji je to kružni ciklus, od svih
mogućih, koji će dati najviše korisnog rada za određenu neto razmijenjenu
toplotu. Sadi Carnot, polazeći od jednog općeg kružnog ciklusa, opisanog
prethodno, odgovorio je na to pitanje i definirao kružni ciklus koji se sastoji
od dvije povratne izoterme i dvije povratne adijabate. Principijelna blok-
shema toplotne mašine koja bi ostvarila ovaj ciklus data je na slici 6-1a, a
odgovarajući P-V i T-S dijagrami na slici 4.
Kod ovog kružnog ciklusa toplota se dovodi radnom mediju u jednom
izotermnom procesu na temperaturi izvora toplote T, a odvodi u
izotermnom procesu na temperaturi ponora toplote T0. Treba odmah
konstatirati da se temperature izvora i ponora toplote za infinitezimalnu
vrijednost dT razlikuju od temperature radnog medija pri izotermnoj
ekspanziji, tj. T@T1=T2, odnosno izotermnoj kompresiji, tj. T0 @T3=T4.
Za ostvarenje povratnog Carnotovog ciklusa potrebno je ispuniti slijedeće
uvjete:
▀izvor i ponor toplote moraju biti dovoljno velikog kapaciteta da im se
temperature u toku procesa ne mijenjaju,
▀razlike temperatura između izvora toplote i radnog medija za vrijeme
procesa od stanja 1 do stanja 2, te između ponora toplote i radnog medija za
vrijeme procesa od stanja 3 do stanja 4 infinitezimalne su ili je ispunjen
uvjet da se razmjena toplote obavlja beskonačno sporo, tako da je
T=T1=T2 i T0=T3=T4,
▀za adijabatsku ekspanziju proces od stanja 2 do stanja 3 i adijabatsku
kompresiju proces od stanja 4 do stanja 1 nema razmjene toplote s
okolicom. Ovaj adijabatski uvjet bit će ispunjen ako je sistem potpuno
izoliran ili ako se proces odvija beskonačno brzo.
Ovakav kružni ciklus u potpunosti je povratan i pretvaranje toplote u rad
odvija se bez trajnih promjena u okolicu. Rad koji se dobija maksimalno je
mogući rad jednog termodinamskog ciklusa i predstavlja pogodan standard

za upoređivanje s drugim ciklusima, koji se ostvaruju u realnim toplotnim
mašinama.
T
P
Q
1 Q 1 2
T1=T2 ~T
2
Qneto
Lneto
4 T3=T4~T0
4 3
Qo 3 Qo
V S
Slika 4 Shematski prikaz povratnog Carnotovog ciklusa
Dovedena toplota u ciklus je

Êv ˆ
Q = mRT lnÁÁ 2 ˜˜ , [7]
Ë v1 ¯
ili
Q = mT (s 2 - s1 ) . [8]
Odvedena toplota iz ciklusa je
Êv ˆ
Q0 = mRT0 lnÁÁ 3 ˜˜ , [9]
Ë v4 ¯
ili
Q0 = mT0 (s3 - s4 ) = mT0 (s2 - s1 ) . [10]
Za adijabatske promjene stanja važe odnosi:
Tv 2k -1 = T0 v3k -1 ¸Ô
k -1 k -1
˝ [11]
Tv1 = T0 v 4 Ô˛
iz kojih proizlazi
v 2 v3
=
v1 v 4 . [12]
Ukoliko se u jednačinu [4] uvrste izvedeni izrazi za Q i Q0 , dobija se izraz

za termički koeficijent djelovanja povratnog Carnotovog ciklusa
T0
ht ,C = 1- [13]
T
Mogu se izvesti sljedeći zaključci:
▀ h t ,C zavisi samo od temperatura izvora i ponora toplote,
▀ h t ,C <1, a dostizanje vrijednosti jedan bilo bi moguće za T0=0K ili T =µ ,
▀ h t ,C ne zavisi od fizikalnih osobina radnog medija,
▀za T=T0 koeficijent ht ,C = 0 .
Pod navedenim uvjetima povratni Carnotov ciklus mogao bi se odvijati i

reverzno. U tom slučaju uz utrošak rada, ekvivalentan onom koji se dobije
u desnokratnom ciklusu, od ponora toplote oduzela bi se količina toplote Q0
, a predala izvoru količina toplote Q. Princip rada takve mašine dat je na
slici 1b, koja se naziva toplotna pumpa. Ukoliko se u jednačinu [3] uvrste
izrazi za Q i Q0 dobija se efikasnost toplotne pumpe samo u funkciji
temepratura ponora i izvora toplote
T
e TP = . [14]
T - T0
CLAUSIUSOVA NEJEDNAKOST
Clausiusova nejednakost jedna je od konsekvenci drugog zakona
termodinamike i važi za sve cikluse: povratne, nepovratne, desnokratne i
lijevokratne.
T
A 2
1 B
S
Slika 5 T-S dijagram kružnog ciklusa
Za zatvoreni sistem, koji izvodi procese A i B, važi

2 1
dQ dQ dQ Q Q0
Ú1,A T + 2Ú,B T = Ú T sistema
= -
T T0
. [15]
Prema Prvom zakonu TD za ciklus važi

Lneto = Q - Q0 . [16]
i nakon uvrštavanja u jednačinu [15] dobija se
Ê T ˆ
QÁ1 - 0 ˜
dQ Lneto T ¯
ÚT = - Ë . [17]
sistema T0 T0
Izraz u nazivniku posljednjeg člana jed. [17] predstavlja povratni rad Lpov,
tako da se može napisati:
dQ Lneto - L pov
ÚT sistema
=
T0
. [18]
Neto rad predstavlja stvarni rad proizveden u proizvoljnom ciklusu, a koji

može biti povratan ili nepovratan. Ako je ciklus unutarnje povratan, to
implicira da je neto rad jednak povratnom radu. S druge strane, ako je
proizvoljni sistem nepovratan, onda je neto rad manji od povratnog rada.
Dakle, proizlazi da prethodna jednačina za proizvoljni sistem ima oblik
dQ
Ú T £0 [19]
i predstavlja - Clausiusovu nejednakost. Znak jednakosti važi za unutarnje

povratni ciklus
dQ
Ú T unut . pov. = 0 , [20a]
a za nepovratni ciklus važi

dQ
ÚT nepov.
< 0. [20b]
Jednačina [20a] pokazuje da je kružni integral od dQ/T za unutarnje

povratni proces jednak nuli, tako da dQ/T ima totalni diferencijal i veličina
je stanja, koja se naziva - entropija, označena simbolom S i definirana na
sljedeći način:
dQ
dS ∫ , [21]
T unut . pov .
ili po jedinici mase
dq
ds ∫
T unut . pov. . [22]
Ako se pretpostavi da je proces A nepovratan, a proces B unutarnje

povratan, slika 5, tada je Clausiusova nejednakost primijenjena na takav
ciklus
2 1
dQ dQ dQ
Ú T = 1Ú,A T + Ú
2 ,B
T unut . pov .
< 0. [23]
nepov.
S obzirom da je proces B unutarnje povratan, on može biti i reverzan, zato

se može prethodna jednačina napisati i na slijedeći način:
2 2
dQ dQ
Ú1,A T - Ú1,B T <0, [24]
nepov. unut . pov .
ili
2 2
dQ dQ
ÚT
1,B
> ÚT
1, A
. [25]
unut . pov . nepov.
Ako se sada jednačina [21] uvrsti u jednačinu [25], dobija se

2
dQ
DS = S 2 - S1 > Ú , [26]
1, A
T nepov.
koja ima diferencijalni oblik
dQ
dS > . [27]
T nepov.
Ako se kombiniraju jed. [21] i [27], izraz za promjenu entropije za bilo koji
proces ima oblik
dQ
dS ≥ , [28]
T
ili u integralnoj formi
2
dQ
DS ≥ Ú
1
T , [29]
gdje znak jednakosti važi za unutarnje povratne procese, a znak

nejednakosti za nepovratne procese.
Tds-jednačine
Iz prethodne diskusije o entropiji slijedi da njena promjena korespondira s
promjenom između dva krajnja stanja procijenjena za zamišljeni unutarnje
povratni proces. Ova procedura može biti korišćena jer je entropija veličina
stanja, i njena promjena zavisi samo od početnog i krajnjeg stanja, a nikako
od procesa i njegove putanje između ta dva stanja. Dakle, između dva
stanja može se izabrati bilo koji proces, ali unutarnje povratan proces je
logičan izbor, jer promjena entropije i prijenos toplote u toku takvog
procesa dati su jednačinom [20a].
Prvi zakon termodinamike za zatvoreni stacionarni sistem, jednostavnu
stišljivu supstanciju, unutarnje povratan proces i jedinicu mase jeste
du = dq - dl . [30]
rad po jedinici mase sistema je
dl = Pdv , [31]
a razmijenjena toplota po jedinici mase
dq = Tds [32]
Zamjenjujući ove izraze za rad i toplotu u jednačinu [30] dobija se prva
Tds-jednačina ili Gibbsova jednačina
Tds = du + Pdv . [33]
Promjena unutarnje energije preko entalpije je
du = d (h - Pv ) = dh - Pdv - vdP , [34]
koja se uvrsti u jednačinu [33] i dobije se druga Tds-jednačina
Tds = dh - vdP. [35]
Tds-jednačine mogu se koristiti za proračun entropije bilo koje jednostavne
stišljive supstancije za pretpostavljene promjene stanja. Mada su ove
jednačine izvedene analiziranjem zatvorenog sistema, koji je podvrgnut
unutarnje povratnom procesu, ipak ove jednačine važe i za zatvorene i za
otvorene sisteme, kao i povratne i nepovratne procese. Ovaj zaključak

slijedi iz činjenice da je entropija veličina stanja.
Jednačine [33] i [35] mogu se napisati i u prepoznatljivijem obliku:
du Pdv
ds = + [36]
T T
i
dh vdP
ds = - . [37]
T T
PROMJENA ENTROPIJE IDEALNIH PLINOVA

U općem slučaju proračun entropije idealnih plinova pravi se prema
obrascima [36] i [37]. Za idealne plinove mogu se razviti izrazi u kojima
promjena entropije zavisi direktno od P-v-T parametara. Ako se u
jednačinu [36] uvrste poznate relacije iz prethodnih izlaganja
du = cv dT , [38a]
i
Pv = RT , [38b]
slijedi
dT dv
ds = c v +R , [39]
T v
a nakon integriranja
2 2 2
dT dv
s 2 - s1 = Ú ds = Ú cv +Ú R . [40]
1 1
T 1
v
Konačno, s pretpostavkama cv=const. i R=const., promjena entropije plina je
T2 v
s 2 - s1 = cv ln + R ln 2 . [41]
T1 v1
Ako se Mayerova relacija, cp-cv=R , uvrsti u jednačinu [41], dobija se

T2 v v
s 2 - s1 = cv ln + c p ln 2 - cv ln 2 ,
T1 v1 v1
odnosno
v2 T v
s2 - s1 = c p ln + cv ln 2 1 . [42]
v1 T1 v2
Iz jednačine stanja [38b] proizlaze slijedeći odnosi

P1v1 P2 v 2
= ,
T1 T2
odnosno
T2 v1 P2
= . [43]
T1 v 2 P1
Ukoliko se jednačina [43] uvrsti u jednačinu [42], tada promjena entropije plina je
v2 P
s2 - s1 = c p ln + cv ln 2 . [44]
v1 P1
Ponovo, polazeći od Mayerove relacije cp -cv=R, odnosno cp–R=cv, i kada se ista uvrsti
u jednačinu [41], dobija se
T T v
s 2 - s1 = c p ln 2 - R ln 2 + R ln 2 ,
T1 T1 v1
odnosno
T2 T v
s 2 - s1 = c p ln - R ln 2 1 . [45]
T1 T1 v 2
Ukoliko se jednačina [43] uvrsti u jednačinu [45], tada promjena entropije plina je
T2 P
s2 - s1 = c p ln - R ln 2 . [46]
T1 P1
Može se konstatirati da će kod bilo koje promjene od stanja 1(P1,T1,v1) do stanja

2(P2,T2,v2) svaka od jednačina [41], [44] i [46] dati isti rezultat. Naime, koja će od
jednačina biti upotrijebljena za proračun promjene entropije plina zavisi od poznatih
parametara u konkretnom slučaju.
Promjena entropije za izotermni proces
Kod ovog je procesa T1=T2, tako da iz jednačine [41] promjena entropije plina jeste
v2
s 2 - s1 = R ln , [47]
v1
a iz jednačine [46] je
P2
s 2 - s1 = - R ln . [48]
P1
Jednačina [44] ostaje nepromijenjena.
Promjena entropije za izohorni proces

Kod ovog je procesa v1=v2, pa je iz jednačine [41] promjena entropije plina je
T2
s 2 - s1 = cv ln , [49]
T1
a iz jednačine [44]
P2
s 2 - s1 = c v ln . [50]
P1
Jednačina [46] ostaje nepromijenjana.
Promjena entropije za izobarni proces

Kod ovog je procesa P1=P2, tako da je iz jednačine [44] promjena entropije plina
v2
s 2 - s1 = c p ln , [51]
v1
a iz jednačine [46]
T2
s 2 - s1 = c p ln . [52]
T1
Jednačina [41] ostaje nepromijenjena.
Promjena entropije za politropski proces

Kod politropske promjene stanja plina razmijenjena toplota u diferencijalnom obliku
data je slijedećim izrazom
k-n
dq = Pdv . [53]
k -1
Ukoliko se jednačina [53] podijeli sa T, promjena entropije plina u diferencijalnom

obliku je
dq k - n Pdv
ds = = . [54]
T k -1 T
Ako se jednačina stanja P ּ◌v=R ּ◌T uvrsti u jednačinu [54], dobije se
k - n dv
ds = R , [55]
k -1 v
a nakon integriranja, od stanja 1 do stanja 2, jeste
k-n v
s 2 - s1 = R ln 2 . [56]
k -1 v1
Kod politropske promjene stanja veza između osnovnih parametara je

1 1
v 2 Ê T1 ˆ n -1 Ê P1 ˆn
=Á ˜˜ = ÁÁ ˜˜ . [57]
v1 ÁË T2 ¯ Ë P2 ¯
Zamijenjujući odnos temperatura-volumen iz jednačine [57] u jednačinu [56] dobija se

1
k-n ÊT ˆ n -1 k-n R T
s 2 - s1 = R lnÁÁ 1 ˜˜ = ln 1 . [58]
k -1 Ë T2 ¯ k - 1 n - 1 T2
Na sličan način, zamjenjujući odnos pritisak-volumen, iz jednačine [57] u jednačinu

[56] dobija se
1
k-n ÊP ˆ n k - n R P1
s 2 - s1 = R lnÁÁ 1 ˜˜ = ln . [59]
k -1 Ë P2 ¯ k - 1 n P2
Kod politropske promjene plina od stanja 1(P1,T1,v1) do stanja 2(P2,T2,v2) svaka od

jednačina [56], [58] i [59] dat će isti rezultat, jer je entropija veličina stanja.
Promjena entropije kod procesa miješanja plinova

S obzirom da se kod procesa miješanja temperatura ne mijenja, na prvi
pogled moglo bi se zaključiti da nema ni promjene entropije. Međutim,
miješanje je jedan tipičan nepovratan proces, koji se događa sam od sebe,
ali ako se želi ostvariti proces razdvajanja komponenti, onda to zahtijeva
utrošak rada i toplote pa tu onda sigurno dolazi do porasta entropije. Pravi
je uzrok porastu entropije promjena parcijalnog pritiska Pi na pritisak P,
dok temperatura ostaje ista. Proračun porasta entropije za idealne plinove
računa se prema ranije izvedenom izrazu
T2 P
DS = S 2 - S 1 = m c p ln - m R ln 2 . [60]
T1 P1
S obzirom da je kod procesa miješanja T1=T2, onda je promjena entropije
data slijedećom relacijom
n
Pi
DS mj = -Â mi Ri ln Ò0 . [61]
1 P
Izvedena relacija važi za idealne plinove, ali treba konstatirati da realni plinovi u praksi
malo odstupaju od idealnih.
Promjena entropije za nestišljive supstancije

Za nestišljive supstancije promjena specifičnog volumena jeste nula u toku
bilo kojeg procesa, zato se jed. [42] može reducirati na
du
ds =
T . [62]
S obzirom da je promjena unutarnje energije nestišljive supstancije data

jednačinama du=cdT, slijedi
dT
ds = c , [63]
T
odnosno nakon integriranja
2
dT
Ds = s2 - s1 = Ú c
. [64]
1
T
Za srednju vrijednost specifične toplote, promjena entropije nestišljive
supstancije od stanja 1 do 2 je:
ÊT ˆ
s 2 - s1 = c sr lnÁÁ 2 ˜˜ . [65]
Ë T1 ¯
Može se zaključiti da promjena entropije za nestišljive supstancije zavisi
samo od promjene temperature u toku promjene stanja.
PRINCIP POVEĆANJA ENTROPIJE

Promjena entropije toplotnih rezervoara
Kada toplotni rezervoar razmjenjuje toplotu s drugim sistemima, u njemu
se odigravaju unutarnje povratni procesi. Prema definiciji toplotnog
rezervoara, njegova je temperatura konstantna, bez obzira na toplotne
interakcije. Stoga, promjena njegove entropije data je slijedećom
jednačinom
Ê dQ ˆ Q
DS TR = Ú Á ˜ = [66]
Ë T ¯ unut . pov. T
Radni rezervoar ima sposobnost da primi ili oda rad na povratan način bez
toplotnih efekata. Pošto ovakvi uređaji ostvaruju unutarnje povratne
adijabatske procese, promjena entropije radnih rezervoara bit će nula, to
jest
Ê dQ ˆ
DS RR = Ú Á ˜ =0 [67]
Ë T ¯ unut . pov.
Promjena entropije zatvorenog sistema i okolice

U procesima u kojima se razmijenjuje toplota između zatvorenog sistema i njegove
okolice dolazi do promjene entropije i u okolici i u sistemu, a njihova se suma naziva -
ukupna promjena entropije. Ako se pretpostavi proces razmjene infinitezimalne količine
toplote dQ između zatvorenog sistema, u kojem se odvijaju povratni procesi, i njegove
okolice, tj. toplotnog rezervoara na temperaturi T, tada promjena entropije sistema je
dQ
dS sistema = , [68]
T
a promjena entropije toplotnog rezervoara je
dQ
dSTR = - . [69]
T
Ukupna promjena entropije za navedeni povratni proces je
dSukupno = dSsistema + dSTR = 0 . [70]
Ako se u zatvorenom sistemu odvijaju nepovratni procesi tada promjena entropije je

dQ
dS sistema > , [71]
T
pri čemu se infinitezimalni iznos toplote dQ dovodi u sistem na povratan način. Ako se
infinitezimalni iznos toplote dQ odvodi od okolice na temperaturi T0 , tada promjena
entropije okolice je
dQ
dSokolice = - . [72]
T0
Ukupna promjena entropije, za navedeni nepovratni proces u sistemu, jeste
dQ dQ Ê1 1 ˆ
dSsistema + dSokolice > - = dQÁÁ - ˜˜ > 0 . [73]
T T0 Ë T T0 ¯
Ako je T0>T tada je (1/T –1/T0)>0. S obzirom da je dovedena toplota u sistem prema
konvenciji pozitivna, slijedi da je ukupna promjena entropije veća od nule, saglasno
jednačini [73]. S druge strane, ako se pak toplota odvodi od sistema, tada je T0<T,
odnosno (1/T –1/T0)<0, a znak odvedene toplote je negativan, slijedi da je ukupna
promjena entropije opet veća od nule. Dakle, ukupna promjena entropije za nepovratne
procese u sistemu je
dS sistema + dSokolice > 0 . [74]
Konačno, ukoliko se jednačine [70] i [74] spoje u jednu jednačinu dobija se ukupna
promjena entropije za povratne i nepovratne procese u zatvorenom sistemu
dS sistema + dSokolice ≥ 0 . [75]
Promjena entropije izoliranog sistema

Prema definiciji izoliranog sistema, on nema nikakve interakcije sa okolicom. S
obzirom da nema razmjene toplote s okolicom, onda nema ni promjene entropije
okolice, pa je ukupna promjena entropije jednaka promjeni izoliranog sistema
dS ukupno = dSizolirani ≥ 0 . [76]
Znak jednakosti u jednačini [76] važi samo ako su procesi unutar sistema povratni, a
znak nejednakosti ako su procesi nepovratni. Izolirani sistem može se sastojati iz više
podsistema, kao posebnih dijelova prostora, tako se sistem i njegova okolica mogu
tretirati kao podsistemi, a zajedno kao izolirani sistem.
Promjena entropije otvorenog sistema i okolice

Otvoreni sistem, po definiciji, sa svojom okolicom ili nekim drugim sistemom
razmjenjuje masu, toplotu i rad. Stoga, promjena entropije otvorenog sistema data je
slijedećim izrazom
dQOS
dS OS + Â s j dm j - Â s i dmi ≥ , [77]
izlaz ulaz T
a promjena entropije njegove okolice izrazom

dQOS
dS okoline = Â s j dm j - Â si dmi - . [78]
izlaz ulaz T0
Ako se jednačine [77] i [78] saberu, dobija se ukupna promjena entropije za otvoreni
sistem i njegovu okolicu
dQOS dQOS
dS OS + dS okolice ≥ - , [79]
T T0
odnosno
dSOS + dSokolice ≥ 0 . [80]
Zaključci koji proizlaze iz principa povećanja entropije, jednačina [75],

[76] i [80], su:
▀Princip povećanja entropije predstavlja postulat za svaki proces, kojim se
ograničava smjer u kome proces može teći.
▀Samo kod povratnih procesa entropija se ne proizvodi.
▀Entropija je nekonzervabilna veličina.
▀Prema drugom zakonu termodinamike svi procesi koji se spontano
odvijaju teže ravnotežnom stanju. Princip povećanja entropije dopunjuje
ovu činjenicu konstatacijom da će entropija rasti dok se ne uspostavi stanje
ravnoteže. U stanju ravnoteže entropija dostiže maksimalno moguću
vrijednost.
▀Princip povećanja entropije u direktnoj je vezi s nepovratnošću procesa,
koja uvjetuje porast entropije u sistemu. Nepovratnost veća slijedi entropija
veća, stoga je promjena entropije kvantitativna mjera nepovratnosti
procesa.
DEGRADACIJA ENERGIJE
Kada se toplota Q dovodi radnom mediju, koji ostvaruje desnokratni ciklus,
samo dio toplote može se prevesti u koristan rad. Ako se desnokratni ciklus
ostvaruje u povratnoj Carnot mašini, koja radi između toplotnih rezervoara
konstantnih temperatura T i T0, termički koeficijent korisnog djelovanja
dat je jednačinom [13]. Koristan rad u jednom takvom ciklusu je
Ê T ˆ
Lkorisno = ht ,C Q = Q Á1 - 0 ˜ [81]
Ë T ¯
Općenito za desnokratni ciklus koristan rad je manji od dovedene toplote
Ê T ˆ
Lkorisno £ Q Á1 - 0 ˜ [82]
Ë T ¯
Znak jednakosti u jed. [82] važi za povratni ciklus i u slučaju da toplotni
rezervoar temperature T0 predstavlja okolicu, pa je koristan rad maksimalni
rad i naziva se eksergija:
Ex Q = Lmax,korisno , [83]
Znak nejednakosti u jednačini [82] važi za sve nepovratne procese. Kada se

toplota Q na temperaturi T predaje toplotnoj mašini na povratan način,
jedan dio energije ne može se prevesti u koristan rad i ona se naziva
nekorisna energija ili anergija toplote
Q
An Q = T0 = T0 DS [84]
T
Grafička interpretacija eksergije i anergije za jedan povratan Carnot ciklus
u T-S dijagramu data je na slici 6.
Ako se kondukcijom nepovratno razmijenjuje toplota dQ pri konačnim gradijentima
temperature, između toplotnog rezervoara više temperature T1 i toplotnog rezervoara
niže temperature T2, tada je maksimalna korisna energija prije razmjene toplote
Ê T ˆ
dEx Q = dQ ÁÁ1 - 0 ˜˜ , [85]
1
Ë T1 ¯
a maksimalna korisna energija poslije razmjene toplote je
Ê T ˆ
dEx Q = dQ ÁÁ1 - 0 ˜˜ . [86]
2
Ë T2 ¯
Razlika između maksimalnih energija predstavlja degradiranu energiju u oblik koji je

manje pogodan za dobijanje korisnog rada
Ê dQ dQ ˆ
dEx deg radirana = dEx Q - dEx Q = T0 ÁÁ - ˜. [87]
1 2
Ë T2 T1 ˜¯
Ukupna promjena entropije toplotnih rezervoara u diferencijalnom obliku je
dQ1 dQ2
dS ukupno = dS1 + dS 2 = + . [88]
T1 T2
Nakon integriranja, uzimajući u obzir činjenicu dQ =dQ2 = -dQ1, ukupna promjena

entropije je
Ê1 1ˆ
DS ukupno = Ú ÁÁ - ˜˜ dQ . [89]
T
Ë 2 T1 ¯
Ako se integrira jednačina [87], koristeći jednačinu [89], dobija se
Ex deg radirana = T0 DS ukupno . [90]
Jednačina [90] predstavlja mjeru degradirane korisne u nekorisnu energiju, koja zavisi
od ukupne promjene entropije i stanja okolice.
1 2
Tmax=T
E
Slika 6 Shematski prikaz eksergije i anergije za Carnotov ciklus
RADNA SPOSOBNOST SISTEMA

Jedna od osnovnih konsekvenci drugog zakona termodinamike jeste ta da se u
kontinuiranom i desnokratnom ciklusu transformira toplota u rad i da je iznos dobijenog
rada manji od dovedene toplote u ciklus. Stoga se i nameće pitanje termičke efikasnosti
procesa, a drugi zakon termodinamike upravo pokazuje da je efikasnost konverzije
toplote u rad uvijek manja od jedan.
Da bi se odredilo koliko se rada može u nekom procesu dobiti, potrebno je utvrditi
kolika je radna sposobnost sistema u odnosu na neki referentni sistem. Američki
matematičar i fizičar Josiah Willard Gibbs (1839-1903) uveo je koncept radne
sposobnosti sistema u odnosu na okolicu, kao referentni sistem, prema kojem se
određuje sposobnost nekog sistema kada odaje ili prima rad. Dakle, prema Gibbsu,
sistem čija se radna sposobnost određuje u interakciji je sa stabilnom okolicom stanja
(P0,T0). Podrazumijeva se da je okolica stabilna homogena sredina čija se temperatura,
pritisak i sastav ne mijenjaju pod uticajem procesa koji se događa u sistemu.
RADNA SPOSOBNOST ZATVORENOG SISTEMA

Zatvoreni sistem čiji je sastav jednak sastavu okolice i početnog stanja 1(P1,T1) u
interakciji je s okolicom stanja 0(P0,T0). Neka sistem obavlja proces od stanja 1 do
stanja 0, prvo izentropskom promjenom od stanja 1 do stanja a, a zatim izotermnom
promjenom od stanja a do stanja 0, slika 7.
Tokom povratne adijabatske promjene stanja, proces od stanja 1 do stanja a, sistem je
uspostavio termičku ravnotežu s okolicom u kojoj su temperature okolice i sistema
jednake, to jest Tsistema=Ta=T0. Zatim povratnim izotermnim procesom od stanja a do
stanja 0 sistem je uspostavio i mehaničku ravnotežu sa okolicom. Prema tome,
dostizanjem stanja okolice, gdje je Psistema=P0 i Tsistema=T0 , sistem je svu raspoloživu
energiju u vidu rada predao okolici.
Rad sistema za povratni adijabatski proces od stanja 1 do stanja a, prema prvom zakonu
termodinamike, jeste
l adijabatsko = l1-a = u1 - u a . [91]
Za povratni izotermni proces od stanja a do stanja 0 rad sistema prema prvom zakonu
termodinamike
lizotermno = la - 0 = (ua - u0 ) + T0 (s0 - sa ). [92]
P T P1
Po
1 Pa
T1
1
P1 T1
Po To 0
0 lma a
Pa To
a
v s
Slika 7 Shematski prikaz maksimalnog rada zatvorenog sistema
Ukupni maksimalni rad, koji je ustvari povratni maksimalni rad, dat je kao algebarski
zbir radova u jednačinama [91] i [92], uz napomenu da je sa=s1, a s obzirom da je
proces od stanja 1 do stanja a izentropski slijedi
l max = (u1 - u 0 ) - T0 (s1 - s0 ) , [93]

ili za ukupnu masu sistema
Lmax = (U 1 - U 0 ) - T0 (S1 - S 0 ) . [94]
Rad definiran posljednjim jednačinama jeste - maksimalni rad, ako ga sistem odaje; s
druge strane, ako sistem prima rad, tada se on naziva - minimalni rad.
Pri uravnoteživanju sistema i okolice jedan dio energije u obliku rada mora se utrošiti na
promjene stanja same okolice
lokolice = P0 (v0 - v1 ) . [95]
Konačno, maksimalno koristan rad zatvorenog sistema, odnosno radna sposobnost

sistema u odnosu na odabrano stanje okolice jeste
lmax,korisno = (u - u0 ) + P0 (v - v0 ) - T0 (s - s0 ), [96]
ili za ukupnu masu
Lmax,korisno = (U - U 0 ) + P0 (V - V0 ) - T0 (S - S0 ) . [97]
Ako su pritisak i temperatura okolice konstantni, tada jednačine [96] i [97] predstavljaju
funkcije stanja i nazivaju se funkcije radne sposobnosti.
Ukoliko je sistem tokom procesa od stanja 1 do stanja 2, a oba stanja različita od stanja
okolice, bio u interakciji samo sa okolicom i ostvario širenje ili sabijanje u odnosu na
okolicu, tada je povratni korisni rad jednak smanjenju radne sposobnosti sistema za
proces od stanja 1 do stanja 2
L12 , pov . = (U 1 - U 2 ) + P0 (V1 - V 2 ) - T0 (S1 - S 2 ) . [98]
Općenito, ako se u analizu uključi i nepovratni proces između stanja 1 i stanja 2, onda
slijedi
L12 £ L12 , pov . , [99]
gdje znak jednakosti važi za povratne, a znak nejednakosti za nepovratne procese.
RADNA SPOSOBNOST OTVORENOG SISTEMA

Slično kao kod jednokratnog rada, i kod tehničkog je rada zanimljivo odrediti njegovu
maksimalnu vrijednost. Naime, to je rad koji se dobije u najpovoljnijim okolnostima iz
neke materije koja se kontinuirano dobavlja stroju, a po obavljenom procesu stroj je
istiskuje u okolicu. Davalac rada je plin s početnim stanjem T1>T0 i P1>P0. Ako se
ovakav plin kontinuirano dovodi ekspanzionom stroju, tada je za dobijanje
maksimalnog tehničkog rada potrebno da ekspanzioni stroj na potpuno povratan način
dovede plin do stanja okolice, a zatim ga istisne u okolicu. Taj potpuno povratan način
jedino može biti povratna adijabatska ekspanzija do temperature okolice, a zatim
povratna izotermna kompresija do pritiska okolice. Ovaj proces, s obzirom da se radi o
otvorenom sistemu, potrebno je upotpuniti još procesima usisavanja i istiskivanja, što je
shematski i prikazano na slici 8.
Neka je otvoreni sistem u interakciji samo s okolicom konstantnog pritiska i
temperature, stanja 0(P0,T0). Tada je jednačinu [55] moguće preurediti i primijeniti na
jedan ulaz i jedan izlaz, pa se dobija izraz za rad otvorenog sistema
ÈÊ w2 ˆ ˘ ÈÊ w2 ˆ ˘
dLOS = dQOS + ÍÁÁ h + + g z ˜˜ dm˙ - ÍÁÁ h + + g z ˜˜ dm˙ -
ÎË 2 ¯ ˚ ulaz ÎË 2 ¯ ˚ izlaz
Ê mw 2 ˆ
- d ÁÁU + + m g z ˜˜ . [100]
Ë 2 ¯
Promjena entropije otvorenog sistema, za povratan proces, uz pretpostavku da se pored

razmjene toplote ostvaruje i razmjena mase s okolicom, data je slijedećim izrazom
dQOS
dS OS = + [s dm]ulaz - [s dm]izlaz . [101]
T0
Ako se izraz [101] uvrsti u jednačinu [100], dobit će se izraz za povratni rad otvorenog
sistema
dL pov . = ÍÁÁ h - T0 s + + g z ˜˜ dm˙ - ÍÁÁ h - T0 s + + g z ˜˜ dm˙ -
Ê mw 2 ˆ
- d ÁÁU - T0 S + + m g z ˜˜ . [102]
Ë 2 ¯
Ovaj rad je maksimalni rad koji se može dobiti od otvorenog sistema i dat je u funkciji
osobina fluida na mjestima ulaza i izlaza kontrolne površine, temperature okolice,
početnog i krajnjeg stanja sistema.
Za stacionarne uvjete strujanja je dmulaz=dmizlaz=dm, a treći član na desnoj strani
jednačine [102] jednak je nuli, pa se iz jednačine [102] nakon integriranja dobija izraz
za povratani rad otvorenog sistema
L pov . = ÍÁÁ h - T0 s + + g z ˜˜ m˙ - ÍÁÁ h - T0 s + + g z ˜˜ m˙ [103]
Ukoliko je sistem na mjestu izlaza uravnotežen sa okolicom, tada će jednačina [103]

dati radnu sposobnost otvorenog sistema, tj. maksimalni rad ili eksergiju po jedinici
mase fluida
w2
e x = (h - h0 ) - T0 (s - s 0 ) + + g (z - z 0 ) . [104]
2
Ako se mogu zanemariti članovi potencijalne i kinetičke energije radna sposobnost
otvorenog sistema data je slijedećim izrazom
ex = (h - h0 ) - T0 (s - s0 ) , [105]
ili za ukupnu masu sistema
Ex = m ◊ ex = (H - H 0 ) - T0 (S - S0 ) . [106]
P T P1
Po
T1 1 Pa
1
P1 T1
ex
ex 0
To b a Ta = Tok
P0
0
qodv
Pa Ta = Tok
a
s
v
Slika 8 Shematski prikaz maksimalnog rada otvorenog sistema
........PLINSKI CIKLUSI............ 1
POVRATNI ERICSSONOV CIKLUS

Povratni Ericssonov ciklus organiziran je na slijedeći način:
∑ proces 1-2, izotermni proces uz dovođenje toplote,

∑ proces 2-3, izobarni proces uz odvođenje toplote,
∑ proces 3-4, izotermni proces uz odvođenje toplote,
∑ proces 4-1, izobarni proces uz dovođenje toplote.
U toku izotermnog procesa 1-2 toplota se dovodi radnom mediju od izvora toplote na
temperaturi Tmax=T1=T2. U slijedećem procesu radni medij se izobarno komprimira,
proces 2-3, uz odvođenje toplote u regenerator toplote i uz smanjenje temperature do
Tmin=T3. Zatim slijedi izotermna kompresija, proces 3-4, uz odvođenje toplote od
radnog medija ponoru toplote na temperaturi Tmin=T3=T4. Konačno, radni medij se
vraća u početno stanje izobarnom ekspanzijom, proces 4-1, i prima u potpunosti
regeneriranu toplotu ostvarenu tokom procesa 2-3. Ciklus organiziran na ovakav način
potpuno je povratan.
Ako je potpuno ispunjen uvjet q23=-q41, tada je termički koeficijent korisnog djelovanja
povratnog Ericssonovog ciklusa jednak Carnotovom ciklusu
Tmin
ht ,C = ht ,E = 1 - . [1]
Tmax
Povratni Ericssonov ciklus nije praktično ostvarljiv iz slijedećih razloga:
∑ proces regeneracije toplote je praktično ograničenje za realizaciju ciklusa, jer se isti

ne odvija preko infinitezimalnih temperaturnih razlika, već preko kontinuirane
promjene temperature medija od Tmax do Tmin,
∑ regenerator toplote ne može imati efikasnost 100%.
P
T
4 1
1 2
Pmax
Tmax ¢
q41
q23
Pmin
3 2 Tmin
4 3
v
s
Slika 1 Shematski prikaz idealnog Ericsonovog ciklusa
........PLINSKI CIKLUSI............ 2
IDEALNI JOULE-BRAYTONOV CIKLUS

Idealni Joule-Braytonov ciklus ili kako ga u literaturi često nazivaju, ciklus dva
konstantna pritiska, sastoji se od dviju izobara i dviju izentropa. Na slici 3 je shematski
prezentiran odgovarajući ciklus u P-v i T-s dijagramu. John Ericsson je 1833. godine
koristio princip ovog ciklusa za vruće zračne motore. Britanski pivovar i
eksperimentalni fizičar James Preskott Joule (1818-1889) dao je samo razmišljanje o
motoru koji bi radio na principima ovog ciklusa, ali nikad nije konstruirao takav motor.
George Brayton, američki inžinjer, koristio je princip ovog ciklusa 1877. godine u
motorima s unutarnjim sagorijevanjem. Ciklus je danas vrlo važan, jer je osnovni ciklus
za savremene plinske turbine. Ciklus koji se odvija u suprotnom smjeru, lijevokratni
ciklus, iskorišćen je u ranom razvoju ciklusa za procese hlađenja. Koristili su ga
Windhausen 1870. godine, Paul Gittard 1877. godine i Bell-Coleman 1881. godine.
Idealni Joule-Braytonov ciklus organiziran je na sljedeći način:
∑ proces 1-2, izentropska kompresija,

∑ proces 2-3, izobarni proces uz dovođenje toplote,
∑ proces 3-4, izentropska ekspanzija,
∑ proces 4-1, izobarni proces uz odvođenje toplote.
P T
2 3 Pmax 3 Tmax
b
Pmin 2
a
1 4 Tmin
1
v c d s
Slika 3 Shematski prikaz idealnog Joule-Braytonovog ciklusa
∑ dovedena toplota
qdov = c p (T3 - T2 ) , [2]
∑ odvedena toplota
qodv = c p (T4 - T1 ) , [3]
∑ neto rad ciklusa
l neto = q dov - qodv = c p [(T3 - T2 ) - (T4 - T1 )] , [4]
∑ termički koeficijent korisnog djelovanja
qodv T -T
ht ,JB = 1 - = 1- 4 1 . [5]
q dov T3 - T2
........PLINSKI CIKLUSI............ 3
IDEALNI OTTOV CIKLUS

Ovaj idealni ciklus poznat je kao ciklus konstantnih volumena, koji se
sastoji od dviju izentropa i dviju izohora. Odgovarajući P-v i T-s dijagrami
prezentirani su na slici 4. Ciklus je originalna zamisao Beau de Rochasa iz
1862., ali ga je tek 1867. uspješno primijenio na motore s unutarnjim
sagorijevanjem njemački inžinjer Nikolaus August Otto (1832-1919), tako
da ovaj ciklus zapravo i zovu po njegovom imenu. Ciklus je veoma važan,
s obzirom da je on teoretski ciklus modernih benzinskih motora.
Idealni Ottov ciklus organiziran je na sljedeći način:
proces 1-2, izentropska kompresija; proces 2-3, izohorni proces uz
dovođenje toplote; proces 3-4, izentropska ekspanzija; proces 4-1,
izohorni proces uz odvođenje toplote.
P T
3 3
2
4 2 4
a
1 1
v s
Slika 4 Shematski prikaz idealnog Ottovog ciklusa
Dovedena toplota
qdov = cv (T3 - T2 ) [10]
Odvedena toplota
qodv = cv (T4 - T1 ) [11]
Neto rad
lneto = qdov - qodv = cv [(T3 - T2 ) - (T4 - T1 )] [12]
Termički koeficijent djelovanja ciklusa
lneto q T -T
ht , O = = 1 - odv = 1 - 4 1 [13]
qdov qdov T3 - T2
Za najčešće izvedbe: v1/v2=v4/v3=4; P2/P1=6,5; k=1,35 i temperaturu
okolice 200C, termički koeficijent Otto ciklusa je ht,O @0,4.
........PLINSKI CIKLUSI............ 4
IDEALNI DIESELOV CIKLUS

Ovaj idealni ciklus sastoji se od: dviju izentropa, jedne izobare i jedne
izohore. Ciklus je osmislio njemački inžinjer Rudolf Diesel (1858-1913).
On je 1893. pionirskim radom razvio motor s ubrizgavanjem goriva, stoga
se motor i odgovarajući ciklus nazivaju njegovim imenom. Misteriozno je
nestao 1913., kada je prelazio engleski kanal. U literaturi ponekad ovaj
ciklus nazivaju modificirani izobarni ciklus.
Idealni Dieselov ciklus organiziran je na sljedeći način:
proces 1-2, izentropska kompresija; proces 2-3, izobarni proces uz
dovođenje toplote; proces 3-4, izentropska ekspanzija; proces 4-1,
izohorni proces uz odvođenje toplote.
P T
2 3
3
P=const.
4
2
4
a 1 1 v=const.
s
Slika 5 Shematski prikaz idealnog Dieselovog ciklusa
Dovedena toplota
q dov = c p (T3 - T2 ) [14]
Odvedena toplota
q odv = cv (T4 - T1 ) [15]
Neto rad
l neto = q dov - qodv = c p (T3 - T2 ) - cv (T4 - T1 ) [16]
Termički koeficijent djelovanja
l neto q T -T
ht,D = = 1 - odv = 1 - 4 1
q dov q dov k (T3 - T2 ) [17]
Za navedeni odnos pritisaka, v3/v2=3, temperaturu okolice 200C i k=1,35;

termički koeficijent djelovanja Dieselovog ciklus jeht,D@0,5.
........PLINSKI CIKLUSI............ 5
ANALIZA UTJECAJA NEPOVRATNOSTI U PLINSKIM CIKLUSIMA

Na slici 9 shematski je prikazan T-s dijagram za Braytonov ciklus na kome
je ilustriran utjecaj nepovratnosti u kompresoru i turbini. Idealni model je
prezentiran izentropskom linijom kompresije 1-2s i izentropskom linijom
ekspanzije 3-4s, između pritisaka P1=P4 i P2=P3. Uz pretpostavku da je
proces adijabatski, stvarni proces koji uključuje nepovratnost za
kompresiju predstavljen je linijom 1-2a, a za ekspanziju linijom 3-4a.
Izentropski koeficijent djelovanja kompresora definira se kao odnos
izentropskog rada i stvarno potrebnog rada za isto početno stanje i isti
izlazni pritisak:
l s ,komp h2 s - h1
ha ,komp = = (75-85% ) [33]
l a ,komp h2 a - h1
Izentropski koeficijent djelovanja turbine definira se kao odnos stvarno
dobijenog rada i izentropskog rada za isto ulazno stanje i isti izlazni
pritisak:
l a ,turbine h3 - h4 a
ha ,turbine = =
l s ,turbine h3 - h4 s (80-90%) [34]
T
3
P=const.
2a
2s
4a
4s
1 P=const.
Ds
s
Ds
Slika 9 Shematski prikaz utjecaja nepovratnosti u kompresoru

i turbini kod Braytonovog ciklusa
........PLINSKI CIKLUSI............ 6
IDEALNI SABATHE-SEILINGEROV CIKLUS

U literaturi ovaj ciklus nazivaju: složeni ciklus, visoko-brzinski Dieselov ciklus,
kombinovani Otto-Dieselov ciklus i ciklus dvostrukog sagorijevanja. Na slici 6 je
prezentiran odgovarajući ciklus u P-v i T-s dijagramu. Složen ciklus dobio je ime po
tome što se toplota radnom mediju djelimično dovodi pri konstantnom volumenu i
djelimično pri konstantnom pritisku. Drugi naziv je dobio jer više odgovara stvarnom
ciklusu u motoru nego klasični Dieselov ciklus. Naime, sagorijevanje goriva kod
stvarnog motora se djelimično odvija pri konstantnom volumenu, a djelimično pri
konstantnom pritisku.
Idealni Sabathe-Seilingerov ciklus organiziran je na sljedeći način:

∑ proces 5-1, izohorni proces uz odvođenje toplote.
q dov = q 23 + q34 = cv (T3 - T2 ) + c p (T4 - T3 ) [18]
q odv = q51 = cv (T5 - T1 ) , [19]
∑ neto rad
l neto = q dov - q odv = c v (T3 - T2 ) + c p (T4 - T3 ) - cv (T5 - T1 ) , [20]
qodv cv (T5 - T1 )
ht ,SS = 1 - = 1- ,
qdov cv (T3 - T2 ) + c p (T4 - T3 )
odnosno,
T5 - T1
ht ,SS = 1 -
(T3 - T2 ) + k(T4 - T3 ) [21]
T
P
3 4
P=const. 4
3
v=const.
5
2 2
5
v=const.
1
a 1
s
v
Slika 6 Shematski prikaz idealnog Sabathe-Seilingerovog ciklusa
........PLINSKI CIKLUSI............ 7
IDEALNI ATKINSONOV CIKLUS

Ciklus je osmislio 1886. godine britanski inžinjer John Atkinson i nazvan je po
njegovom imenu, a sastoji se od: dviju izentropa, jedne izobare i jedne izohore.
Shematski prikaz idealnog Atkinsonovog ciklusa u P-v i T-s dijagramu je prezentiran na
slici 7. Specifičnost rada Atkinsona na plinskim motorima sredinom 1880. godine bila
je u tome što je napravio specijalni link mehanizam, koji je omogućio kratak takt
kompresije i duži takt ekspanzije u namjeri da dobije što više neto rada. Međutim,
dodatni rad je bio tako mali da nije bilo opravdano povećanje volumena cilindra i
uvođenje kompleksnog link mehanizma.
Idealni Atkinsonov ciklus organiziran je na sljedeći način:

∑ proces 2-3, izohorni proces uz dovođenje toplote,
∑ proces 4-1, izobarni proces uz odvođenje toplote.
q dov = cv (T3 - T2 ) , [22]
qodv = c p (T4 - T1 ) , [23]
∑ neto rad
l neto = qdov - qodv = cv (T3 - T2 ) - c p (T4 - T1 ) , [24]
qodv c p (T4 - T1 ) k(T4 - T1 )

ht ,A = 1 - = 1- = 1-
cv (T3 - T2 )
. [25]
qdov T3 - T2
P
3 T
Pmax=P3
Tmax 3
2
v=const.
4
P1=P4 2
1 4 1 P=const.
v s
Slika 7 Shematski prikaz idealnog Atkinsonovog ciklusa
........PLINSKI CIKLUSI............ 8
MLAZNO-PROPULZIVNI CIKLUS
Modificirane plinske turbine koriste se za pogon aviona, jer omogućavaju
veliku snagu po jedinici težine motora. Otvoreni idealni Braytonov ciklus
je praktično idealni mlazno-propulzivni ciklus. Na slici 8 shematski je
prikazan aviomotor i odgovarajući idealni ciklus u T-s dijagramu.
Idealni ciklus mlazno-propulzivnog motora organiziran je na sljedeći
način:
∑ proces 1-2, izentropska kompresija zraka u difuzoru motora,
∑ proces 2-3, nastavak izentropske kompresije zraka u kompresoru,
∑ proces 3-4, izobaran proces uz dovođenje toplote; naime, u komori za
sagorijevanje komprimiranom zraku se dovodi gorivo, koje sagorijeva
uz konstantan pritisak sa velikim povećanjem temperature,
∑ proces 4-5, izentropska ekspanzija produkata sagorijevanja u turbini uz
ostvarenje rada,
∑ proces 5-6, nastavak izentropske ekspanzije produkata sagorijevanja u
mlazniku do pritiska P6=P1, i njihovo veliko ubrzanje u mlazniku
aviomotora.
komora za
difuzor kompresor sagorijevanje turbina mlaznik
1 2 3 4 5 6
T
4
P=const.
5
3
6
2
1 P=const.
s
Slika 8 Shematski prikaz mlazno-propulzivnog motora i T-s dijagrama
U ovom ciklusu ne postoji neto rad, s obzirom da se cijeli pozitivni rad

turbine utroši na pogon kompresora i ostalih pomoćnih uređaja. Potisak
proizveden mlaznim motorom jednak je, saglasno drugom Newtonovom
........PLINSKI CIKLUSI............ 9
zakonu, promjeni brzine kretanja fluida koji protječe kroz aviomotor. Kada
su ulazni i izlazni pritisak u motoru jednaki, potisak je dat jednostavnim
izrazom:
F p = m& (w6 - w1 ) , [30]
gdje je: Fp [N] - potisak aviomotora, m& [kg/s] - protok fluida kroz motor,
w1, w6 [m/s] - ulazna, izlazna brzina fluida.
Gorivom dovedena toplota u jedinici vremena u komoru za sagorijevanje
jeste:
& g ◊ (h4 - h3 ) ,
Q& dov = m [31]
gdje je m& g [kg/s] - masa dovedenog goriva.
Efikasnost turbomlaznog motora može biti definirana na razne načine, ali
najčešće korišćena mjera jeste -propulzivna efikasnost. Ona se definira kao
odnos dobijene snage potiska motora, koja je proizvod potiska i brzine
kretanja aviomotora, i gorivom dovedene toplote u komoru za
sagorijevanje
Fp ◊ wa -m
e propulzije = , [32]
Q&dov
Parni ciklusi 2009
PARNI CIKLUSI
Kod parnih ciklusa radni medij, najčešće voda, naizmjenično se
kondenzuje i isparava; kod plinskih ciklusa radni medij je uvijek
u plinskoj fazi, najčešće produkti sagorijevanja.
Kondenzacija i isparavanje medija u kondenzatoru i kotlu,
proces je vrlo blizak izotermnom procesu dovođenja i odvođenja
toplote Carnotovog ciklusa. Zahvaljujući toj činjenici parni
ciklusi imaju veći termički koeficijent u odnosu na plinske.
Parna TEP, tj. TO, TE i TO-TE, procentualno osiguravaju čak
80% toplotne i električne energije u svijetu, pa imaju najveći
inženjerski interes u sistemima konverzije energije sadržane u
fosilnim gorivima. Mnogo modifikacija osnovnih parnih ciklusa
predloženo je i proučavano u cilju unapređenja njegovih
termičkih karakteristika. S obzirom na vrlo veliku mrežu EP u
svijetu na fosilna goriva, čak i mala poboljšanja parnih radnih
ciklusa mogu imati iznenađujuće veliki utjecaj na neobnovljive
energetske resurse.
TE rade na principu Rankineovog desnokratnog ciklusa.
Osnovne komponente: kotao, turbina, kondenzator i napojna
pumpa, zajedničke su za sva parna EP bez obzira da li je gorivo
korišteno za proizvodnju pare iz nuklearnog materijala ili
fosilnih goriva. Osnovni parni ciklus neće biti promijenjen bez
obzira da li se odvedena toplota, konsekvenca II zakona TD, s
rashladne vode u kondenzatoru predaje okolnom zraku, rijeci,
jezeru ili moru.
Svaka komponenta EP je OS, stoga se svaki njegov dio može
analizirati postavljanjem bilansa mase i energije na zamišljenoj
kontrolnoj površini izabranog sistema. U tom slučaju za svaki
dio EP, s jednim ulazom i jednim izlazom iz sistema, mogu se
dobiti odgovarajući izrazi za njegovu interakciju rada i toplote s
okolicom primjenom jednačine energije za stacionarni tok i 1 kg
fluida:
q12 - l12 = Dh + Dek + De p [1]
N. Neimarlija 2009
Parna turbina.Ako se [1] primjeni na turbinu, s pretpostavkama

da je: termički izolirana, promjene potencijalne i kinetičke
energije radnog medija mogu se zanemariti i za stacionarne
uvjete, tehnički rad na osovini turbine za 1 kg medija je:
J
lturbine = hizlaz - hulaz , [2]
kg
Kondenzator. Odvedena toplota od radnog medija predaje se

rashladnom fluidu kondenzatora i na sličan način primjenom [1]
dobiva se:
J
qodv = qkond = hizlaz - hulaz , [3]
kg
Napojna pumpa. Proces ''pumpanja'' u idealnom ciklusu je

povratno adijabatski, te [1] za 1 kg fluida i uz zanemarivanje
promjene potencijalne i kinetičke energije radnog medija daje:
J
l pumpe = hizlaz - hulaz , [4 ]
kg
Promjena entalpije radnog medija u [4] može se izračunati i na
sljedeći način:
izlaz izlaz izlaz
l pumpe = Ú dh = Ú Tds + Ú v dp
ulaz ulaz ulaz
[5]
Budući da je proces u napojnoj pumpi povratno adijabatski

(ds=0) i da je radni fluid nestišljiv v=vulaz=vizlaz, jed. [5] se
reducira:
J
l pumpe = v ( pizlaz - pulaz ), [6]
kg
Parni ciklusi 2009
Dogrijač kondenzata–ekonomajzer. Kondenzat ima nizak

energetski potencijal, te da bi se njegova temperatura što više
približila temperaturi ključanja, radni medij se dogrijava u
ekonomajzeru. Razmijenjena količina toplote u ekonomajzeru je:
J
qekonomajzera = hizlaz - hulaz , [7]
kg
Parni kotao. Osnovni je zadatak kotla da ''proizvede''/''generira''

paru određenih parametara i s definiranim masenim protokom
pare. Energija potrebna za proizvodnju pare, [1], je:
J
qkotla = h pare - hkondenzata , [8]
kg
Ako je hd, J/kg –donja toplotna moć goriva; m& pare , kg/s –maseni
tok pare na izlazu iz kotla; ηkotla –koeficijent iskorištenja energije
goriva pri njegovom sagorijevanju u ložištu, potrebna količina
goriva za navedeni proces:
kg
, [9]
d hkotla s
Pregrijač pare. U parnim radnim ciklusima je potrebno imati

paru pregrijanog stanja da bi se povećala srednja temperatrura
dovođenja toplote, što ima za posljedicu povećanje termičkog
koeficijenta ciklusa. Zasićena para se uvodi u pregrijač pare i u
izobarnom procesu se pregrijava do tražene temperature.
Energija potrebna za pregrijavanje jednaka je promjeni entalpije
pare na izlazu iz pregrijača i ulazu u njega:
J
q preg . = hizlaz - hulaz , [10]
kg
Ima i međupregrijavanje pare, a cilj je povećati srednju
temperaturu dovođenja toplote radnom mediju u ciklus, s
posljedicom povećanja termičkog koeficijenta ciklusa.
N. Neimarlija 2009
CARNOTOV DESNOKRATNI PARNI CIKLUS

Carnotov ciklus, krajnje teoretski slučaj, najbolji je mogući
desnokratni ciklus pretvorbe toplote u mehanički rad. Glavni je
uvjet za realizaciju ovog ciklusa povratni izotermni proces
prijema i odavanja toplote.
Ciklus je osmislio Carnot koji se sastoji od: dviju povratnih
izotermi i dviju povratnih adijabata.
T T
c c
p1> p5
Tmax 4 T 4 1 5 Tmax=T
b 1
Tmin T0 Tmin=T0
a
3 2 3 2 6
c d s s
a) sa zasićenom parom b) sa pregrijanom parom
SLIKA 1 Shematski prikaz Carnotovog ciklusa
Dovedena toplota
J
qkotla = qdov = q41 = h1 - h4 = T ( s1 - s4 ) , [11]
kg
Odvedena toplota
J
qkond = qodv = q23 = h3 - h2 = T0 ( s3 - s2 ) , [12]
kg
Tehnički rad na turbini
J
lturbine = l12 = h1 - h2 , [13]
kg
Tehnički rad kompresije
J
lkompresije = l34 = h4 - h3 , [14]
kg
Parni ciklusi 2009
Neto dobijeni rad

J
lneto = qdov - qodv = ( h1 - h4 ) - ( h2 - h3 ) , [15]
kg
Koeficijent termičkog djelovanja Carnotovog ciklusa, i sa
zasićenom i sa pregrijanom parom, je:
l T
ht ,C = neto = 1 - 0 [16]
q dov T
ηt,C ne zavisi od osobina radnog medija već samo od apsolutne
temperature izvora T i apsolutne temperature ponora toplote T0,
tj. apsolutnih temperatura na kojima se dovodi i odvodi toplota
od radnog medija. Ciklus s pregrijanom parom ima istu
vrijednost koeficijenta kao i s zasićenom parom, jer rade između
istih temperatura T i T0. Međutim, neto dobijeni mehanički rad
predat okolici bit će veći u odnosu na ciklus sa zasićenom
parom. Naime, veća neto razmijenjena količina toplote u T-s
dijagramu površina 15621 na slici 1b odgovara povećanom neto
radu datom okolici sistema.
Carnotov ciklus nije ostvarljiv iz sljedećih razloga:

▀stanje 3 radnog medija teško je praktično ostvariti, a s druge
strane, heterogenu mješavinu radnog medija gotovo da nije
moguće komprimirati u jednom stroju; takav stroj ne postoji;
▀proces 1-5, tj. povratno izotermno pregrijavanje pare je teško
izvodljivo;
▀stanje 2 radnog medija na kraju procesa izentropske ekspanzije
duboko je u vlažnom području, tako postoji opasnost da kapljice
tečnosti radnog medija izazivaju eroziju ekspanzionog stroja.
N. Neimarlija 2009
IDEALNI RANKINEOV PARNI CIKLUS

Poteškoće u realizaciji izentropske kompresije vlažne pare
(stanje 3 na slici 1) i povratno izotermnog pregrijavanja zasićene
pare (proces 1-6 na slici 1b) kod Carnotovog ciklusa razriješio je
William John Rankine, profesor na Univerzitetu Glazgow.
Idealni Rankineov ciklus s pregrijanom parom je organiziran na
sljedeći način:
▀proces 1-2, izentropska ekspanzija pregrijane pare;
▀proces 2-3, povratno izobarno-izotermna kondenzacija vlažne
pare;
▀proces 3-4, izentropska kompresija kondenzata (zasićena voda);
▀proces 4-5, povratno izobarno predgrijavanje kondenzata;
▀proces 5-6, povratno izobarno-izotermno isparavanje zasićene
vode, s ciljem dobijanja zasićene pare;
▀proces 6-1, povratno izobarno pregrijavanje zasićene pare, s
ciljem dobijanja pregrijane pare.
T, K T,K
c
c
p1=p5=p4
5 6 1
1 5
p2=p3
4
4
3 2 3 2
s, J/kgK s, J/kgK
a) sa zasićenom parom b) sa pregrijanom parom
SLIKA 2 Shematski prikaz idealnog Rankineovog ciklusa

Parni ciklusi 2009
Dovedena toplota
J
qdov = q45 + q51 = h1 - h4 , [17]
kg
Odvedena toplota
J
qodv = q23 = h2 - h3 , [18]
kg
Neto dobijeni rad
J
lneto = qdov - qodv = ( h1 - h4 ) - ( h2 - h3 ) , [19]
kg
Dovedena toplota (ppara)
J
qdov = q45 + q56 + q61 = h1 - h4 , [20]
kg
Odvedena toplota(para)
J
qodv = q23 = h2 - h3 , [21]
kg
Koeficijent termičkog djelovanja je:
lneto h - h3
ht ,R = = 1- 2 [22]
qdov h1 - h4
N. Neimarlija 2009
Idealni Rankineov ciklus s međupregrijavanjem pare
qpreg 1
7
lT = lTVP + lTNP
qkotla qmp TVP TNP
2
4
3 qodv = qkond.
6
5
lPumpe
SLIKA 3 Shematski prikaz EP s međupregrijavanjem pare
T,K p1=pmax
p3=pmp
c 1 3
Tpr=Tmp=Tmax
7
pmin
6
Tmin
5 4
s, J/kgK
s međupregrijavanjem pare
Parni ciklusi 2009
Stanje 2 na slici 4, poslije prve ekspanzije, obično je do linije

zasićenja. Temperatura međupregrijavanja pare, stanje 3, obično
je jednaka ili neznatno manja nego ulazna temperatura pregrijane
pare u prvom stupnju turbine. Velika pažnja mora biti posvećena
u odabiru putanje 2-3 za proces međupregrijavanja pare, jer
prosjek temperature za taj proces može biti manji od prosjeka
temperature dovođenja toplote u kotlu, proces 6-7-1. Takvo
međupregrijavanje neće dati povećanje koeficijenta korisnog
djelovanja ciklusa u odnosu na idealni Rankineov ciklus.
Za konvencionalne vrijednosti parametara p1, T1, T3 i T4, na slici
4, maksimalni koeficijent korisnog djelovanja će biti za odnose
pritisaka p2 /p1 u rasponu 0,15 do 0,35, Lit. [13], dok je taj odnos
0,2 do 0,3, Lit. [27].
l +l -l ( h - h ) + ( h3 - h4 ) - ( h6 - h5 )
ht , R , mp = TVP TNP P = 1 2 [23]
qkotla + q preg. + qmp ( h7 - h6 ) + ( h1 - h7 ) + ( h3 - h2 )
N. Neimarlija 2009
Idealni Rankineov ciklus s regenerativnim zagrijavanjem

1; m1
Qpreg
Qkotla PT
2; m2 3
7
Qodv = Qkond.
PNP 6 5
MZK 4
PKP
SLIKA 5 Shematski prikaz EP s mješajućim zagrijačem kondenzata (MZK)
T,K
c
pmax=ppreg.
Tmax=T1
1
7
6 2 pmin=pkond.
5
4 Tmin=T3=T4
3
s,J/kgK
s regenerativnim zagrijačem
Parni ciklusi 2009
Energetski bilans za regenerativni zagrijač napojne vode,

stacionarni tok, bez razmjene rada i toplote s okolicom i uz
zanemarivanje promjene potencijalne i kinetičke energije radnog
medija, je:
m1 h6 = m2 h2 + (m1 - m2 )h5 [24]
Snaga na osovini turbine
PT = m& 1 ( h1 - h2 ) + ( m& 1 - m& 2 )( h2 - h3 ), W [25]
Snaga kondenz pumpe
PKP = (m& 1 - m& 2 )( h5 - h4 ), W [26]
Snaga napojne pumpe
PNP = m& 1 ( h7 - h6 ), W [27]
Dovedeni toplotni tok
,W [28]
Odvedeni toplotni tok
) , W [29]
P - ( PKP + PNP )
ht , R , reg. = T [30]
Q& dov.
Kod savremenih KEP od ukupno dovedene pare u turbinu 70%
''odlazi'' u kondenzator, a preostalih 30% oduzima se za
regenerativno zagrijavanje napojne vode i glavnog kondenzata.
Na taj način je smanjen odvod toplote u kondenzator, jer para
oduzeta iz turbine za potrebe regeneracije, svoju latentnu toplotu
kondenzacije na odgovarajućem pritisku oduzimanja predaje
glavnom kondenzatu ili napojnoj vodi.
KEP imaju konačan broj regenerativnih zagrijača, a mjesta
oduzimanja pare od turbine treba birati tako da povećanje
entalpije glavnog kondenzata i napojne vode u svakom zagrijaču
bude približno isto.
N. Neimarlija 2009
Utjecaj pritiska u kondenzatoru na idealni Rankineov ciklus

Efikasnost idealnog RCiklusa moguće je poboljšati smanjenjem
temperature odvođenja toplote, a što je moguće postići
smanjivanjem pritiska u kondenzatoru, jer temperatura
kondenzata T2=T3 zavisi od pritiska u kondenzatoru p2=p3, sl. 8.
Para na ulazu u kondenzator je u vlažnom stanju, zadržava
konstantnu temperaturu za vrijeme cijelog procesa kondenzacije
sve do x=0. Nižom temperaturom rashladne vode u kondenzatoru
može se ostvariti i niža temperatura zasićenja. Radi održavanja
niskog pritiska kondenzacije neophodno je stvoriti dobre uvjete
za prijenos toplote u kondenzatoru uz istovremeno isisavanje
plinova ejektorom iz parnog prostora kondenzatora.
T,K
p1
5
1
4¢ p2¢
4 3¢ 2¢ p2
3 2
s, J/kgK
SLIKA 8 Shematski prikaz utjecaja pritiska
kondenzacije na efikasnost Rankineovog ciklusa
Površina 3-4-4'-3'-2'-2-3 na slici 8 predstavlja količinu toplote

sačuvanu unutar ciklusa, odnosno manje odvedene toplote od
radnog medija kada je pritisak u kondenzatoru spušten s p2’ na
p2. Ona je mjera povećanja neto korisnog rada. S druge strane,
povećan dovod toplote ciklusu predstavljen je površinom ispod
krive 4-4'. Rezultat smanjenja pritiska u kondenzatoru jesu dvije
navedene promjene, koje kao krajnji efekat imaju povećanje
termičkog koeficijenta ciklusa.
Parni ciklusi 2009
Postoje prirodna ograničenja za minimum pritiska u

kondenzatoru u kojem se vlažna para kondenzuje odajući toplotu
rashladnoj vodi. Temperatura rashladne vode u rasponu je 15 do
300C, prirodna činjenica. Da bi se održao odgovarajući nivo
razmjene toplote u kondenzatoru, potrebno je da temperaturna
razlika između medija bude u rasponu 10 do 150C. Iz navedenog
slijedi da bi temperatura kondenzacije vodene pare mogla biti u
rasponu 25 do 450C.
Iz tablica za vodenu paru odgovarajući pritisak zasićenja
za navedene temperature mogao biti u rasponu 0,03 do 0,1 bar.
Ovako niski pritisci, dosta ispod atmosferskog, mogući su samo
u kondenzatorima modernih EP. S druge strane, smanjenje
pritiska u kondenzatoru povećava sadržaj vlage na izlazu iz
turbine, što ima za posljedicu eroziju lopatica u zadnjim
stupnjevima turbine. Može se zaključiti da je iz tehnoloških
razloga poželjno održavati sadržaj vlage manji od 10% na izlazu
iz turbine.
Povećanjem prosjeka temperature dovođenja toplote
radnom mediju povećava se termički koeficijent ciklusa, ali i tu
postoje tehnološka ograničenja. Naime, maksimalne temperature
na izlazu iz kotla, odnosno na ulazu u turbinu, limitirane su
metaluruškim razlozima, jer čelici od kojih su napravljeni
dijelovi kotla, parovodi i turbina ne mogu podnijeti trajno bez
hlađenja temperature više od 6000C, a povremeno s hlađenjem
temperature do 20000C.
N. Neimarlija 2009
UTJECAJ NEPOVRATNOSTI U RANKINEOVOM

CIKLUSU
Od posebne je važnosti razmotrit efekat nepovratnosti u turbini i
pumpi izazvan trenjem fluida u procesima adijabatske ekspanzije
i kompresije.
Izentropski koeficijent djelovanja parne turbine – predstavlja
odnos stvarno dobijenog rada turbine i rada turbine dobijenog
izentropskim procesom, kada radni medij ekspandira od istog
ulaznog stanja do istog izlaznog pritiska:
lT , st var no
h s ,T = [31]
lT ,izentropski
T,K h, J/kg
p1
p2
c p1 1
h1–h2s h1–h2a
1 T1
5
c
2a
p2 2s
4
2a
3 2s
s, J/kgK s, J/kgK
SLIKA 9 Shematski prikaz stvarnog i izentropskog procesa u turbini
Ako se zanemari promjena potencijalne i kinetičke energije kroz
turbinu, onda se jednačina za energetski bilans u turbini reducira
na lT =Dh, te saglasno oznakama na slici 9 jed. [31] ima oblik:
h -h
hs ,T = 1 2 a (80 ∏ 90 % ) [32]
h1 - h2 s
Za nepovratni proces ekspanzije entalpijski pad Dha=h1–h2a
uvijek manji od izentropskog entalpijskog pada Dhs=h1–h2s.
Parni ciklusi 2009
Izentropski koeficijent djelovanja pumpe – predstavlja odnos

izentropskog rada pumpe i stvarno dovedenog rada, kada se
radni medij komprimira od istog ulaznog stanja do istog izlaznog
pritiska:
l P , izentropski
h s, P = [33]
l P , st var no
T, K h, J/kg
c
p4=pizl=pmax
1 p3=pul=pmin
4a 4a
4s
4s
h4s–h3 h4a–h3
3
3 2
s, J/kgK s, J/kgK
SLIKA 10 Shematski prikaz stvarnog i izentropskog procesa u pumpi
Ako se zanemari promjena potencijalne i kinetičke energije kroz

pumpu jednačina energije [1] se reducira na lP=Dh, te saglasno
oznakama na slici 10 jed. [33] ima oblik:
l h -h
hs, P = P, s = 4 s 3 (50 ∏ 90%) [34]
lP, a h4a - h3
Za izentropski proces u pumpi temperatura ostaje konstantna i
dovedeni tehnički rad se ''troši'' isključivo na povećanje pritiska
radnog fluida, lP,s=vDp. Ako je proces adijabatski i napovratan,
povećanje entropije vodi i povećanju temperature radnog fluida,
lP,a=cDT+vDp. Ako se želi postići isti izlazni pritisak, onda će
biti potrebno dovesti više tehničkog rada za stvarni nego za
izentropski proces.
RASHLADNI CIKLUSI 1
RASHLADNI CIKLUSI
Potrebe za veoma niskim temperaturama ili pak za temperaturama nižim od
temperature okolice, susreću se u brojnim procesima. Niske temperature su
potrebne za: ▀dobijanje tečnih faza tehničkih plinova, ▀realiziranje fizičkih
i hemijskih procesa, ▀očuvanje karakteristika proizvoda prehrambene,
hemijske i farmaceutske industrije, ▀reguliranje hemijskih procesa,
▀potrebe medicine, klimatizacije, obrade metala na niskim temperaturama...
Rashladni procesi se ostvaruju pomoću lijevokratnih ciklusa.
Lijevokratnom ciklusu energija se dovodi u sistem u obliku rada da bi se:
▀osigurao nizak energetski potencijal izvora toplote i održavanje njegove
temperature nižom od temperature okolice, što su - rashladni uređaji;
▀energetski potencijal radnog medija povećao do takvog nivoa da radni
medij učestvovuje u procesu kao nosilac toplote, što su - toplotne pumpe.
PONOR TOPLOTE
odvedena toplota
P
2
dovedeni 3
Rashladni rad lneto 1
ciklus
4
kontrolna
površina dovedena toplota v3 v1 v
IZVOR TOPLOTE
Slika 1 Shematski prikaz rashladnog ciklusa

Kriva promjene stanja 1-2-3 pokazuje kompresiju, a kriva 3-4-1 ekspanziju
radnog medija, stoga je rad promjene volumena ciklusa:
lneto = lkomp - leksp = Ú Pdv [1]
S druge strane je
lneto = -qdov + qodv > 0 [2]
S obzirom da se rad dovodi sistemu iz [2] proizlazi da je za lijevokratne
cikluse dovedena količina toplote radnom mediju stalno manja od količine
toplote predate okolici, tj. qdov<qodv.
RASHLADNI CIKLUSI 2
Opća karakteristika ovih ciklusa takva je da je razmjena toplote usmjerena

od tijela niže ka tijelu više temperature. Ovaj neprirodni smjer toplotne
razmjene omogućuje dovođenje rada, koji predstavlja tzv. ''kompenzacioni
proces'' u realizaciji lijevokratnog ciklusa. Ovaj kompenzacioni proces
omogućuje da se razmjena toplote ostvaruje u smjeru rasta energetskog
potencijala radnog medija.
Rashladna postrojenja ili uređaji prema obliku potrebne energije za
ostvarenje procesa hlađenja mogu se podijeliti na:
▀kompresorske rashladne uređaje, kod kojih se mehanički rad pretvara u
toplotu i dovodi lijevokratnom ciklusu,
▀apsorpcijske rashladne uređaje, kod kojih je radni medij lahko
rastvorljivo i isparljivo rashladno sredstvo, na primjer amonijak. Kružnim
ciklusom rashladnog sredstva dolazi do isparavanja, kondenzovanja i
rastvaranja sredstva u rastvaraču, na primjer u vodi, i na taj način se
osigurava razmjena toplotne energije bez utroška mehaničkog rada i
potreban temperaturni nivo procesa,
▀ejektorske rashladne uređaje, koji rade na princpu kompresije rashladnog
sredstva prozrokovane strujanjem druge supstancije. Kompresija se
ostvaruje na račun kinetičke energije drugog radnog medija tako što se
zajedno s rashladnim medijem vodi kroz mlaznik i difuzor ejektora,
▀termoelektrične rashladne uređaje, neposredno koriste električnu
energiju. Termoelektrični efekat javlja se kod bimetalnih spojeva, na
primjer metala i poluprovodnika, zahvaljujući razlici temperatura na
krajevima provodnika, poznat kao Sebekov efekat. Thomas J. Seebeck
1822. pronašao je da se generira elektromotorna sila između spoja dva
različita metala s različitim temperaturama, što je princip rada termoparova
koji se koriste za mjerenja temperature.
RASHLADNI CIKLUSI 3
CARNOTOV RASHLADNI CIKLUS

Lijevokratni Carnotov ciklus najbolji je mogući način podizanja toplote sa
nižeg na viši temperaturni nivo uz ''utrošak mehaničkog rada''. Shema
rashladnog postrojenja - na slici 2, a na slici 3 - T-s dijagram lijevokratnog
Carnotovog ciklusa s vlažnom i zasićenom parom rashladnog medija.
KONDENZATOR
3 2
EKSPANZIONI
UREĐAJ
KOMPRESOR
4
1
Th
Tok
RASHLADNA KOMORA
Slika 2 Shematski prikaz rashladnog postrojenja
U izoliranoj rashladnoj komori temperatura hlađenja Th niža je od

temperature okolce Tok, te će prema Drugom zakonu termodinamike uvijek
dolaziti do prodiranja toplote iz okolice u rashladnu komoru. Da bi se
temperatura u komori Th održala na željenom nivou, neprestano se mora
ispumpavati količina toplote koja prodire u istu. Odvođenje te toplote
obavlja se isparivačem u kojem vlada takav pritisak da se isparavanje
radnog medija vrši na nižoj temperaturi od temperature hlađenja, tj. Ti<Th.
Samo za Carnotov lijevokratni ciklus vrijedi Ti=Th.
U T-s dijagramu proces isparavanja je prikazan izotermom-izobarom,
proces 4-1. Radni medij se zatim adijabatski komprimira od 1 do 2. U
stanju 2 pritisak je toliki da je temperatura kondenzacije Tk radnog medija
veća od temperature okolice Tk>Tok. Samo za Carnotov lijevokratni ciklus
je Tk=Tok. Uz navedeni uvjet omogućeno je predavanje toplote u okolicu,
tj. okolnom zraku ili rashladnoj vodi. U T-s dijagramu taj proces je
prikazan izotermom-izobarom, proces 2-3. Ciklus se zatvara adijabatskom
ekspanzijom, proces 3-4, u ekspanzionom uređaju. Na ovaj način radnom
mediju se ponovo snižava pritisak na vrijednost koja odgovara temperaturi
isparavnja, tj. Ti<Th.
RASHLADNI CIKLUSI 4
T c
Pk=P3=PB>P2
T c Pk
3 qodv B
Tk 2 P =P =P qodv 2
i 1 4 Tk=Tok 3
Pi
Th
4 qdov 1 Ti=Th
4 1
qdov
s s
Slika 3 Shematski prikaz Carnotovog rashladnog ciklusa
Povratni adijabatski rad kompresije:

l komp = l12 = h2 - h1 [3]
Zasićena ili pregrijana para se odvodi u kondenzator i na temperaturi
kondenzacije prevodi u tečnost predajući toplotu okolici:
qodv = q kond = q 23 = h3 - h2 = Tok (s3 - s 2 ) [4]
Povratni adijabatski rad ekspanzije:
l eksp = l34 = h4 - h3 [5]
Vlažna para u rashladnoj komori se izobarno-izotermno isparava i za taj
proces se dovodi radnom mediju toplota:
q dov = qi = q h = q 41 = h1 - h4 = Th (s1 - s 4 ) [6]
Neto rad lijevokratnog Carnotovog ciklusa :
l neto = h2 - h1 - (h3 - h4 ) = (Tok - Th )(s1 - s4 ) [7]
RASHLADNI CIKLUSI 5
Ocjena rada procesa hlađenja daje se preko koeficijenta hlađenja, koji

predstavlja odnos kapaciteta hlađenja i neto rada:
q Th
eh ,C = h
l neto
=
Tok - Th , Tok > Th [8]
Izraz pokazuje da koeficijent hlađenja lijevokratnog Carnotovog ciklusa ne

zavisi od osobina radnog medija. Njegova vrijednost će biti veća ukoliko je
viša temperatura na kojoj se odvija proces hlađenja Th i ukoliko je manja
razlika temperature okolice i hlađenja, tj. (Tok-Th)Æ0. Važi pravilo: nikada
ne treba hlađeno sredstvo hladiti do temperatura nižih od potrebne.
Lijevokratni Carnotov ciklus nije praktično ostvarljiv iz sljedećih razloga:
▀veoma je teško komprimirati vlažnu paru da bi se dobilo njeno zasićeno
stanje, ili pak pregrijanoj pari izotermno, proces 2-B na slici 3b, odvoditi
toplotu uz istovremenu promjenu pritiska,
▀ekspanzioni uređaj, u kojem ekspandira proključala tečnost stanja 3,
također treba da radi sa dvofaznom mješavinom, ima velike gubitke i skup
je, kao takav, element instalacije.
RASHLADNI CIKLUSI 6
IDEALNI RASHLADNI CIKLUS

Korekcije teoretskog lijevokratnog Carnotovog ciklusa omogućile su
praktičnu realizaciju procesa hlađenja. Poteškoće u praktičnoj realizaciji
lijevokratnog Carnotovog ciklusa otklonjene su na sljedeći način:
▀proces isparavanja rashladnog sredstva realizuje se do zasićenog stanja i
tek onda komprimira, tako da kompresor radi samo s parnom fazom radnog
medija, što se postiže separatorom pare i tečne faze,
▀proces kondenzacije pregrijane pare izvodi se izobarno,
▀ekspanzioni uređaj je zamijenjen prigušnim-regulacionim ventilom.
qodv=qk
2
3
KONDENZATOR
lkomp
PRIGUŠNI
VENTIL 1
KOMPRESOR
4
SEPARATOR
5 6
qdov=qi
RASHLADNA KOMORA
S ISPARIVAČEM
Slika 4 Shematski prikaz kompresorskog rashladnog postrojenja
RASHLADNI CIKLUSI 7
T c
Pk
2
Tk 3
h3=h4
B
Pi
Th 1
5 44 6
x4
Slika 5 Shematski prikaz rashladnog ciklusa s
Povratni adijabatski rad kompresije:

l komp = l12 = h2 - h1 [9]
U kondenzatoru pregrijana para se hladi u procesu 2-B i kondenzuje u
procesu B-3, te na taj način radni medij predaje toplotu okolici:
qodv = q23 = h3 - h2 = hB - h2 + r3 , [10]
Proces prigušivanja 3-4 odvija se s porastom entropije i ima nepovratan
karakter, što umanjuje rashladni učin postrojenja. Izabrani pritisak na kraju
prigušivanja uvjetovat će i temperaturnu vrijednost vlažne pare. Padom
pritiska od P3 do P4 reguliše se temperatura rashladnog medija,
temperatura hlađenja i temperatura ključanja u isparivaču rashladne
komore. Za proces prigušivanja važi:
h3 = h4 , s 4 > s3 [11]
Rashladni medij u isparivaču rashladne komore isparava i ''troši'' toplotu
hlađenog sredstva, što je i cilj procesa hlađenja. Pretpostavljajući da se
dovedena toplota rashladnom mediju, ili odvedena toplota od hlađenog
sredstva, utroši samo na faznu transformaciju rashladnog medija, slijedi:
q dov = q h = q 41 = h1 - h4 = n (h6 - h5 ) = r4 (1 - x4 ) , [12]
n -koeficijent cirkulacije–tj. protoka kroz isparivač/prigušni ventil; r4 -
latentna toplota isparavanja na T4 i Pi; x4 -vlažnost pare; q h -kapacitet
hlađenja, tj. količina dovedene toplote rashladnom mediju.
RASHLADNI CIKLUSI 8
Koeficijent hlađenja - odnos kapaciteta hlađenja i rada kompresora je:

qdov h1 - h4 r4 (1 - x4 )
eh = = =
l komp h2 - h1 h2 - h1 [13]
K o m e n t a r:
▀Izborom fluida može se utjecati na latentnu toplotu isparavanja
rashladnog medija.
▀Smanjenje stepena vlažnosti pare moguće je ostvariti putem smanjivanja
razlike temperature kondenzovanja i hlađenja ili pothlađivanjem
kondenzata prije njegove ekspanzije u prigušnom ventilu.
▀Upoređivanjem koeficijenata hlađenja Carnotovog ciklusa, [8], i stvarnog
rashladnog ciklusa,[13], može se zaključiti da je koeficijent Carnotovog
ciklusa veći za iste temperaturne nivoe hlađenja Th i kondenzovanja Tk.
▀Krajnji cilj procesa hlađenja je postizanje što većeg kapaciteta hlađenja ili
što niže temperature hlađenja za unaprijed izabrani kapacitet hlađenja uz
najmanji utrošak rada kompresora.
▀Proces hlađenja može se dogoditi samo ako su ispunjeni sljedeći uvjeti:
Ti < Th i Tk > Tok [14]

Ti-temperatura isparavanja radnog medija; Th-zadata temperatura hlađenja;
Tk -temperatura kondenzacije radnog medija; Tok-temperatura zraka ili
rashladne vode.
RASHLADNI CIKLUSI 9
RASHLADNI CIKLUS S POTHLAĐIVANJEM KONDENZATA

Na slici 6 je data principijelna shema postrojenja s pothlađivanjem kondenzata, a na
slici 7 T-s dijagram. Moguće je razmotriti dvije varijante; prva, kada se koristi
izmjenjivač toplote za pothlađivanje kondenzata, ciklus 1-2-3-4-5-6, i druga, kada se
koristi ciklus bez pothlađivanja kondenzata, ciklus 6-6’-3-3’, a to je već analizirani
stvarni rashladni ciklus.
Rashladni ciklus s pothlađivanjem kondenzata ostvaruje se tako što se pregrijana para
stanja 1 adijabatski komprimira do pritiska P2. Komprimirana para u kondenzatoru se
hladi, proces 2-B, a zatim i kondenzuje, proces B-3. Kondenzat stanja 3 u izmjenjivaču
toplote pothlađuje se, proces 3-4, u jednom izobarnom procesu. Nakon toga, pothlađeni
kondenzat se uvodi u prigušni ventil s ciljem da se radnom mediju obori pritisak do
pritiska isparavanja u rashladnoj komori P5. Toplota hlađenog sredstva u isparivaču
predaje se vlažnoj pari rashladnog medija (x5<1) i na taj način prelazi u zasićenu paru
stanja 6.
Dovedena toplota ciklusu ili kapacitet hlađenja ciklusa s pothlađivanjem
q dov = q h = q56 = h6 - h5 = r5 (1 - x5 ) [15]
Odvedena toplota rashladnom ciklusu u okolicu
q odv = q k = q 23 = h3 - h2 . [16]
Razmijenjena toplota u izmjenjivaču toplote, u kojem se vrši pothlađivanje kondenzata
zasićenom parom stanja 6
q34 = h4 - h3 = h1 - h6 [17]
qodv = qk
2
3
kondenzato
lkomp
1
izmjenjivač
toplote
6
Slika 6 Shematski
prikaz rashladnog 4
postrojenja s
pothlađivanjem
kondenzata prigušni 5
ventil qdov = qi
rashladna komora
s isparivačem
RASHLADNI CIKLUSI 10
T c Pk
6¢ 2
Tk 3 B
4 Pi
Th 1
x5 5 3¢ 6
s
Slika 7 Shematski prikaz rashladnog
ciklusa s pothlađivanjem kondenzata
Dovedni rad rashladnom ciklusu povratnom adijabatskom kompresijom

l komp = l12 = h2 - h1 [18]
Koeficijent hlađenja kompresorskog rashladnog postrojenja s pothlađivanjem
kondenzata
q h - h5 r5 (1 - x5 )
eh = h = 6 = [19]
l12 h2 - h1 h2 - h1
Inoviranjem stvarnog rashladnog ciklusa postignuto je sljedeće:
∑ kapacitet hlađenja je povećan, jer je q56>q3’6 ; zatim
∑ rad kompresora u oba je slučaja isti, jer je h2-h1=h6’-h6, ali je pregrijana para stanja 1
pogodnija za komprimiranje od zasićene pare.
KASKADNI RASHLADNI CIKLUS

Postoje industrijske aplikacije koje zahtijevaju niske temperature u granicama od –25 do
–750C. U ovim postrojenjima razlika između temperature isparavanja i kondenzovanja
prilično je velika i nije je moguće ostvariti u jednom rashladnom ciklusu. Za
prevazilaženje ovog problema koristi se kaskadni sistem, koji predstavlja kaskadno
uvezivanje više osnovnih ciklusa u jedan kaskadni sistem, na takav način da
kondenzator nižeg temperaturnog ciklusa osigurava toplotni ulaz za isparivač višeg
temperaturnog ciklusa.
U cilju ostvarenja odgovarajučih ili zadatih pritisaka i temperatura moguće je koristiti
različit rashladni medij u svakom odvojenom ciklusu u kaskadi, što se u praksi vrlo
često i radi. Na slici 9 dat je shematski prikaz T-s dijagrama idealnog dvostrukog
kaskadnog rashladnog ciklusa s istim rashladnim medijem. Ako se u kaskadama koriste
različiti rashladni mediji, onda je potrebno praviti i odvojene T-s dijagrame.
U ovoj analizi je korišćen isti rashladni medij u obje kaskade, zbog lakšeg objašnjenja
prednosti kaskadnog sistema u odnosu na stvarni jednostepeni rashladni ciklus. Maseni
protok rashladnog medija u ciklusima A i B obično nije isti, bez obzira da li su im
rashladni mediji isti ili različiti. Maseni protok mA fiksan je za kapacitet hlađenja u
isparivaču ciklusa A, uz uvjet da je odvedena toplota od kondenzatora ciklusa A jednaka
primljenoj toploti u isparivaču ciklusa B. Pored ovog uvjeta pretpostavlja se potpuna
izolacija izmjenjivača toplote isparivač-kondenzator. Zanemarujući promjenu kinetičke
i potencijalne energije rashladnog medija, energetski bilans za stacionarno stanje u

izmjenjivaču toplote isparivač-kondenzator je
m A (h2 - h3 ) = mB (h5 - h8 ) [20]
Ako bi se prosti rashladni ciklus mogao iskoristiti za postizanje krajnjih temperaturnih
nivoa, onda bi bio predstavljen ciklusom 1-a-7-b-1, na slici 9. Ukoliko se ovaj ciklus
uporedi s kaskadnim ciklusom 1-2-5-6-7-3-4-1, onda su značajna i očigledna dva efekta.
Prvo, za prost ciklus rad kompresora je veći za površinu 2a65 u poređenju s kaskadnim
sistemom. Drugo, za isti maseni protok kroz niskotemperaturni isparivač manji je
rashladni kapacitet prostog rashladnog ciklusa za površinu 4bdc u odnosu na kaskadni
sistem. Ova dva efekta rezultiraju većim koeficijentom hlađenja kaskadnog sistema.
qodv = qk
6
7
kondenzator
prigušni
ventil KASKADA - B
kaskade - B lkomp,B
8 isparivač 5
kompresor - B
kondenzator 2
prigušni
3
Slika 8 Shematski prikaz ventil KASKADA - A lkomp,A
kaskadnog rashladnog kaskade - A
postrojenja kompresor - A
4 1
qdov = qh
rashladna komora
s isparivačem
T c
a
7 6
Tk
3 8 5
2
Th
Slika 9 Shematski prikaz 4 1
b
kaskadnog rashladnog ciklusa
c d s
RASHLADNI CIKLUS S DVOSTRUKIM ISPARAVANJEM

U modernom kućanskom aparatu hladnjak-lednjak, rashladna sekcija održava
temperaturu od 1 do 30C, dok sekcija lednjaka održava temperature i do –180C.
Navedeno se postiže na dva načina. Prvi, isparavanje se vrši samo u sekciji lednjaka,
zatim se hladan zrak iz lednjaka transferira u sekciju hladnjaka da održava taj region na
zadatoj temperaturi. Iako ovaj način funkcionira dobro, ipak je s energetskog aspekta
nezadovoljavajući. Naime, značajni dio toplote je potrebno dovesti rashladnom mediju
na temperaturi hlađenja, a u ovom slučaju dovođenje toplote rashladnom mediju vrši se
samo na temperaturi leđenja, što proizvodi energetski nedostatak za cijeli rashladni
ciklus.
Drugi način odstranjuje nedostatak prvog na taj način što se isparavanje vrši i na
temperaturi hlađenja i na temperaturi leđenja. Naime, radi se o rashladnom ciklusu koji
ima dvostruku ekspanziju i isparavanje, ali samo s jednom kompresijom. Principijelna
shema rashladnog postrojenja s dvostrukim isparavanjem data je na slici 10, a
odgovarajući shematski prikaz ciklusa u T-s dijagramu na slici 11.
qodv=qkond
3
prigušni
kondenzator
ventil
hladnjaka 2
4
lkomp
qhladnjaka
1
5
Slika 10 Shematski prikaz prigušni
rashladnog postrojenja s ventil
lednjaka
dvostrukim isparavanjem
6
qlednjaka
T c
2
3
B
Slika 11 Shematski prikaz
rashladnog ciklusa s dvostrukim 45
isparavanjem 6 1
s
EFEKAT NEPOVRATNOSTI KOD KOMPRESIJE

Nepovratnost u protoku fluida kroz kompresor vodi povećanju entropije
fluida tokom procesa kompresije. Pored povećanja entropije povećava se i
temperatura na izlazu iz kompresora u odnosu na idealni slučaj, na slici 12
proces 1-2a. Za ovaj nepovratni slučaj stvarno izlazno stanje medija iz
kompresora može se procijeniti pomoću koeficijenta efikasnosti
adijabatske kompresije:
T h - h1
c h a ,komp = 2 s [27]
2
2s a h2 a - h1
3 2¢
h3=h4
1
4
Slika 12 Shematski prikaz efekta nepovratnosti i s

odvođenja toplote pri procesu kompresije
Ako je odvođenje toplote iz kompresora intenzivno dovoljno, onda

stvarana entropija fluida u kompresoru na izlazu može biti manja nego na
ulazu, na slici 12 proces 1-2’. Da li se entropija povećava ili smanjuje u
kompresoru, zavisi i od relativnog doprinosa trenja prema prijenosu
toplote. Neto prijenos toplote iz kompresora je koristan, jer taj efekat
smanjuje prosječni specifični volumen u toku kompresije. Smanjenje
specifičnog volumena ima za posljedicu manje uloženog rada. Stanje 2'
određuje se eksperimentalno ili politropskim modelom procesa. Procjena
učinka kompresije pomoću [27] nije prikladna, ako se javlja prijenos
toplote.
VLAŽNI ZRAK....... 1
VLAŽNI ZRAK
Suhi zrak je mješavina konstantnog sastava oko desetak plinova s najvećim
procentualnim udjelima dušika i kisika. Idealan je plin za pritiske do 100 bara i
temperature ne niže od –1000C.
[Mzr = 28,96 kg/kmol, Rzr = 287 J/kg∙K i k =1,4]
Udio vlage u mješavini suhi zrak/vodena para takav je da joj je parcijalni
pritisak svega nekoliko stotina paskala, a s obzirom da je temperatura vlage
jednaka temperaturi mješavine, može se zaključiti da je ona u zraku u
pregrijanom stanju.
[Mp =18,016 kg/kmol, Rp = 461,4 J/kg∙K i k =1,31]
Pregrijana para se ponaša kao idealan plin, stoga se vlažni zrak može smatrati
kao mješavina dva idealna plina.
APSOLUTNA VLAŽNOST ZRAKA

Udio vodene pare u vlažnom zraku je promjenljiv, pa je uobičajeno da se vlažni
zrak iskazuje kao:
1 kg suhog zraka + x kg vlage, → tj. (1+x) kg vlažnog zraka,
gdje je apsolutna vlažnost zraka:
mp
x= [1]
mzr
Ako se pretpostavi da je vlaga u vlažnom zraku u obliku pregrijane pare i ako se
iskoriste principi za mješavine idealnih plinova, onda se apsolutna vlažnost
zraka može izraziti preko ukupnog pritiska mješavine i parcijalnih pritisaka pare
i suhog zraka. Jednačine stanja za komponente vlažnog zraka:
R0 ¸
PpV = m p R p T = m p T Ô
Mp Ô
˝ [2]
R0 Ô
Pzr V = m zr Rzr T = m zr T
M zr Ô˛
a zatim ih kombinirati s [1], te konačno dobiti
Mp Pp Pp Pp
x= ◊ = 0,622 , odnosno
x = 0 ,622 [3]
M zr Pzr Pzr P - Pp
Zrak na određenoj temperaturi može primiti samo odgovarajuću količinu
vodene pare. Vlažni zrak s maksimalno mogućom količinom vodene pare
naziva se zasićeni zrak. Tačka zasićenja definira se tako da parcijalni pritisak
vodene pare i ne može biti veći nego što je pritisak zasićenja na toj temperaturi.
Ako bi se zasićenom zraku dodalo još pare, ona bi se odmah kondenzovala i
ostala da lebdi u zraku u obliku sitnih kapljica (u prirodi - magla).
Iz tablica može se očitati pritisak zasićenja vodene pare za datu temperaturu, te

stepen vlažnosti zasićenog zraka je:
Pz
x z = 0,622 [4]
P - Pz
RELATIVNA VLAŽNOST ZRAKA

Relativna vlažnost zraka se definira kao odnos parcijalnog pritiska pare u
vlažnom zraku i pritiska njenog zasićenja za datu temperaturu:
j =Pp /Pz , [5]
Čije se vrijednosti kreću od j=0 - suhi zrak, do j=1 - zasićen zrak.
ENTALPIJA VLAŽNOG ZRAKA

Entalpija vlažnog zraka jednaka je sumi entalpija suhog zraka i vodene pare:
H = m zr hzr + m p h p [6]
Ako se entalpija vlažnog zraka svede na jedinicu mase suhog zraka dobit će se
izraz za specifičnu entalpiju:
H
h1+ x = = hzr + x h p [7]
m zr
Specifična entalpija suhog zraka, idealnog plina, zavisi samo od temperature:
hzr = c p ,zr t , [8]
gdje je cp, zr =1,005 kJ/kg∙K - izobarna specifična toplota suhog zraka.
Specifična entalpija pregrijane pare može se izraziti kao suma toplote
isparavanja na 00C i entalpije pregrijavanja od 00C do t 0C na sljedeći način:
h p = r0 + c p , p ◊ t , [9]
0
gdje je r0 = 2500 kJ/kg -toplota isparavanja vode na 0 C, a cp,p = 1,93 kJ/kg∙K -
izobarna specifična toplota pregrijane pare.
Ako se [8] i [9] uvrste u [7], dobit će se izrazi za specifičnu entalpiju
▀nezasićenog vlažnog zraka
h1+ x = c p ,zr t + x (r0 + c p , p t ) , [10]

potpuno zasićni vlažni zrak
h1+ x = c p ,zr t + x z (r0 + c p , p t )
▀
[11]
Kada je vlažni zrak prezasićen, tj. x >xz, tada zavisno od temperature mogu biti
tri karakteristična slučaja:
1-Ako je x > x z i t >00C, vlažni zrak se sastoji od: suhog zraka, pregrijane
pare i kapljica vode. Entalpija je:
h1+ x = c p ,zr t + x z (r0 + c p , p t ) + x w c w t [12]
gdje je xw=(x-xz) -sadržaj vode u mješavini, a cw=4,18 kJ/kg∙K -specifična
toplota vode.
2-Ako je x > x z i t < 00C, vlažni zrak se sastoji od: suhog zraka, pare i leda.
Entalpija je:
h1+ x = c p ,zr t + x z (r0 + c p , p t ) - xl (rl - cl t ) , [13]
gdje je: xl = (x-xz) -sadržaj leda u mješavini, rl =334 kJ/kg - toplota mržnjenja i
cl=2,09 kJ/kg∙K -specifična toplota leda. Treći član na desnoj strani u [13]
negativan je, jer se entalpija ispod 00C računa kao negativna.
3-Ako je x > x z i t=00C, vlažni zrak se sastoji od: suhog zraka, pare, vode i
leda. Entalpija je data sljedećim izrazom:
h1+ x = c p ,zr t + x z (r0 + c p , p t ) + x w c w t - xl rl [14]
MOLLIEROV h-x DIJAGRAM

Promjene stanja vlažnog zraka vezane su za promjene sljedećih veličina:
temperature, relativne vlažnosti, stepena vlažnosti i entalpije. Sve ove
parametre, odnosno njihove promjene u h-x dijagramu je 1923. predstavio
njemački naučnik Richard Mollier (1863-1935).
Kod crtanja h-x dijagrama vezu između navedenih veličina stanja vlažnog zraka
daju tri osnovna načela: zakon o idealnim plinovima, Daltonov zakon i Prvi
zakon termodinamike.
Iz prethodne analize može se zaključiti da će u h-x dijagramu biti dva
karakteristična područja: nezasićeno i zasićeno. Linija zasićenja je linija koja
dijeli ova dva područja i vrlo je važna u termodinamici vlažnog zraka.
Za nezasićeno područje, koristeći [10], za svaku temperaturu je moguće nacrtati

po jednu liniju, koja daje vezu između entalpije i apsolutne vlažnosti. Nagib tih
izotermi dobije se diferenciranjem [10]:
Ê ∂h1+ x ˆ
Á ˜ = r0 + c p , p t [15]
Ë ∂x ¯ t
Izoterme u nezasićenom području vrlo su strme i njihov nagib se povećava s
povećanjem temperature. Razlog zašto su one takve leži u činjenici da je
entalpija isparavanja vode vrlo velika. Izoterme nezasićenog područja teku sve
do linije zasićenja, a koja se dobije kada se spoje sve tačke zasićenog stanja
(h1+x, z , xz), kao na slici 1. Koordinate tih tačaka moguće je dobiti pomoću [4] i
[11]. Na liniji zasićenja relativna vlažnost je 100% i ona dijeli dijagram na dva
karakteristična područja: nezasićeno i zasićeno.
U zasićenom području h-x dijagrama moguće je nastaviti crtati izoterme
koristeći [12]. Nagib tih izotermi dobije se diferenciranjem [12], uz uvjet da
prva dva člana u jednačini predstavljaju konstantu za datu temperaturu:
Ê ∂h1+ x ˆ
Á ˜ = cw t , [16]
Ë ∂x ¯ t
i, kao što se vidi, dobijena vrijednost je znatno manja od prethodne, pa se
izoterme lome i u ovom području su gotovo horizontalne.
h1+x NEZASIĆENO
PODRUČJE
LINIJA ZASIĆENJA
h1+x (ti) ti
ZASIĆENO
t0 PODRUČJE
xz (ti) x
Slika 1 h-x dijagram vlažnog zraka u ortogonalnim koordinatama
Dijagram konstruiran na ovakav način nije prikladan za praktičnu upotrebu, jer

najinteresantnije nezasićeno područje ostaje zbijeno i nepregledno. Mollier je
ovaj problem riješio crtanjem dijagrama u kosokutnim koordinatama. Naime,
apscisu x nageo je toliko da se ona poklopila s izotermom 00C u zasićenom
području, a u nezasićenom području ona je horizontalna. Ova varijanta h-x
dijagrama prezentirana je na slici 2. Na dijagramu se obično ucrtavaju izoterme,
izentalpe, linija zasićenja i linije konstantne relativne vlažnosti. Linija suhog
zraka, tj. j=0, poklapa se s ordinatom koordinatnog sistema. Pored ova dva
ekstremna slučaja, za relativnu vlažnost u h-x dijagram, kako je to već i
navedeno, ucrtavaju se i ostale vrijedosti odnosno linije konstantne relativne
vlažnosti. Naime, između tačaka A i C, shematski prikaz na slici 2, za odabranu
temperaturu moguće je dobiti linearnim dijeljenjem proizvoljan broj tačaka
relativne vlažnosti, na primjer za tačku B:
AB
jB = [17]
AC
Ako se spoje tačke istih vrijednosti za relativnu vlažnost, a za različite
temperature, onda će se dobiti linije konstantne relativne vlažnosti. Linija
zasićenja asimptotski teži izotermi zasićenja, odnosno temperaturi ključanja
vode koja odgovara pritisku vlažnog zraka za koji vrijedi h-x dijagram.
h1+x
tz
B
A
x r0 . x x
x t = 00C
Slika 2 h-x dijagram vlažno u kosokutnim koordinatama
Mollierov dijagram za vlažni zrak potrebno je analizirati za područje oko 00C i

niže. Jedna od specifičnosti ovog područja jeste ta da se linija zasićenja “lomi”,
jer se događa prijelaz od ravnoteže voda-para na ravnotežu led-para. Druga je
posebnost ta da u zasićenom području egzistiraju dvije izoterme za temperaturu
00C. Crtanje izotermi za temperature niže od 00C moguće je nastaviti
korišćenjem [10] za nezasićeno, a [13] za zasićeno područje. Nagib izotermi za
zasićeno područje i temperature niže od 00C je:
Ê ∂h1+ x ˆ
Á ˜ = -rl + cl t [18]
Ë ∂x ¯t
Nagib za dvije karakteristične izoterme za 0 0C, prikaz na slici 3, moguće je
dobiti ako se u [16] i [18] uvrsti vrijednost za temperaturu. Iz [16] dobije se
nagib izoterme vlažne magle:
Ê ∂h1+ x ˆ
Á ˜ = 0, [19]
Ë ∂x ¯t
a iz [18] nagib izoterme ledene magle
Ê ∂h1+ x ˆ
Á ˜ = -rl [20]
Ë ∂x ¯ t
Područje između ovih dviju izotermi, slika 3, predstavlja stanje vlažnog zraka
kao mješavine: suhog zraka, pare, vodene i ledene magle.
h1+x j =1
xl
t = 00C
xl.∙rl x
IZOTERMA
VLAŽNE MAGLE
t <00C IZOTERMA LEDENE

MAGLE
Slika 3 h-x dijagram vlažnog zraka za područje oko 0 0C i niže

Za praktičnu upotrebu h-x dijagram se uobičajeno crta bez donjeg trokutastog

dijela sa slike 2, jer se procesi s vlažnim zrakom u procesnoj i klima tehnici
odvijaju pretežno u nezasićenom području. Pri korišćenju dijagrama treba voditi
računa o tom pojednostavljenju, dakle treba znati da su linije konstantne
entalpije paralelne kose linije nagnute za ugao tga=r0 x. Također treba znati da
svaki h-x dijagram važi samo za određeni pritisak vlažnog zraka.
S obzirom da je entalpija idealnih plinova nezavisna od promjene pritiska, onda
se neće mijenjati položaj izotermi u nezasićenom području kada se promijeni
pritisak vlažnog zraka. Međutim, položaj izotermi u zasićenom području se
mijenja s promjenom pritiska vlažnog zraka. U nezasićenom području kada se
mijenja pritisak vlažnog zraka mijenja se i položaj linija konstantne relativne
vlažnosti. Zbog toga, kriva j=const. pri pritisku P dobija novu vrijednost kada
se pritisak promijeni na P1:
P1
j1 = j [21]
P
Na primjer kriva j=0,5 pri pritisku P=1bar postala bi kriva j=1, tj. kriva
zasićenja, kada bi se pritisak promijenio na P1=2 bara.
GRIJANJE I HLAĐENJE VLAŽNOG ZRAKA

Grijanjem vlažnog zraka raste mu temperatura i entalpija, a sadržaj vlage ostaje
nepromijenjen, slika 4. Iako je sadržaj vlage u zraku ostao isti, relativna
vlažnost mu se smanjila tako da je j2<j1, pa u stanju 2 zrak može primiti više
vlage nego u stanju 1 do svog zasićenja. Potrebna toplota za ovaj proces pri
stalnom pritisku je:
q12 = (h1+ x )2 - (h1+ x )1 [22]
Proces od 1 do 2 može se odvijati u uređaju za klimatizaciju. Na isti način je
moguće zagrijavanje zasićenog zraka od 3 do 4, koje se nalazi u nezasićenom
području. Ovi procesi se događaju u prirodi, naprimjer kada se jutarnja magla
rasprši zagrijavanjem zraka Sunčevom energijom.
Proces hlađenja vlažnog zraka je suprotan proces grijanju, slika 5, ali ima svoje
specifičnosti. Vlažnom zraku stanja 1 hlađenjem snižavamo temperaturu i
entalpiju, a relativna vlažnost mu raste. U stanju A zrak je zasićen i pojavljuju
se prve kapljice magle. Temperatura na kojoj se to dešava naziva se temperatura
rošenja, pa se često linija zasićenja naziva - linija rošenja. Daljim snižavanjem
temperature povećava se sadržaj magle i u stanju 2 je x2 = x1, ali treba znati da
je u parnom stanju sadržaj x2’, a sadržaj (x2-x2’) u obliku je kapljica vode, tj.
magle. Proces hlađenja može se odvijati i linijom 1-A-2’ do iste krajnje
temperature t2. Ovakav način hlađenja moguće je ostvariti kada su prisutne
hladne površine na koje se izlučuje suvišna vlaga. Na ovaj način se dobije zrak
koji je u apsolutnom smislu suhlji od početnog. Ako takav zrak iz stanja 2’
zagrijavanjem dovedemo u stanje 3, tada će se dobiti i apsolutno i relativni
suhlji zrak u odnosu na početno stanje 1.
h1+x j1 j =1 h1+x
1 j4
3 t1 = t 3 h2
j2 h4
A 4
2 t2 = t4
j1
h1
t2 h = const. t1 = t3
2¢ 2 1 3
h3
x3 x1 x x1 = x2 x3 = x4 x
Slika 5 Hlađenje vlažnog zraka Slika 10-4 Zagrijavanje vlažnog zraka

MIJEŠANJE ZRAČNIH STRUJA

U prirodi i inžinjerskoj praksi bezbroj je primjera miješanja zračnih struja
različitih termodinamskih stanja. Slijedi analiza onih primjera koji su najčešći i
najinteresantniji u inžinjerskoj praksi.
MIJEŠANJE DVIJU ZRAČNIH STRUJA

Ako se pri konstantnom pritisku miješaju dvije struje vlažnog zraka stanja 1 i 2,
dobit će se vlažni zrak stanja m, slika 6.
[mzr, x, t, h1+x]1
KOMORA
ZA [mzr, x,t,h1+x]m
MIJEŠANJE
[mzr, x,t,h1+x]2
Slika 6 Shematski prikaz miješanja dviju zračnih struja
S pretpostavkom da se proces u komori za miješanje odvija bez razmjene

toplote i rada s okolicom, moguće je postaviti sljedeće bilanse:
▀za suhi zrak
m& zr ,1 + m& zr ,2 = m& zr ,m , [23]

▀za vlagu
m& zr ,1 x1 + m& zr ,2 x 2 = m& zr ,m x m , [24]

▀za vlažni zrak
m& zr ,1 (1 + x1 ) + m & zr ,2 (1 + x 2 ) = m& zr ,m (1 + x m ) , [25]
▀za količinu toplote
m& zr ,1 (h1+ x )1 + m& zr ,2 (h1+ x )2 = m& zr ,m (h1+ x )m [26]

Ako se prethodne jednačine međusobno kombiniraju, moguće je dobiti

parametre mješavine, tj. stanje m, na način:
m& zr ,1 x1 + m& zr ,2 x2
xm = , [27]
m& zr ,m
m& zr ,1 (h1+ x )1 + m & zr ,2 (h1+ x )2
(h1+ x )m = [28]
m& zr ,m
Stanje mješavine na izlazu iz komore s ova dva parametra jednoznačno je
određeno i korišćenjem h-x dijagrama moguće odrediti i ostale. Kombiniranjem
prethodna dva izraza, ali tako da se eliminiraju m& zr ,1 i m& zr ,2 slijedi:
(h1+ x )2 - (h1+ x )m (h1+ x )m - (h1+ x )1 Dh
+ = , [29]
x2 - xm x m - x1 Dx
iz kojeg je lahko zaključiti da stanje mješavine na izlazu iz komore, tj. tačka
miješanja M[xm, (h1+x)m] leži na liniji spajanja stanja 1 i 2.
Ako se [23] i [24] podijele sa m& zr ,m slijedi:
g1 + g 2 = 1 ¸ x -x x -x ¸
˝ ili g1 = 2 m ; g2 = m 1 ˝
g1 x1 + g 2 x 2 = x m ˛ x2 - x1 x2 - x1 ˛ [30]
h1+x j =1
2 t2
g1
h2
g2 M tm
hm
1 t1
h1
xm - x1 x2 - xm x
Slika 7 Grafički prikaz miješanja zračnih struja u h-x dijagramu

MIJEŠANJE ZRAČNIH STRUJA UZ DOVOĐENJE TOPLOTE

Poseban slučaj miješanja zračnih struja može se odvijati pri dovođenju toplote
Q. Ako se analizira prethodni slučaj, shematski prikazan na slici 6, ali s jednom
dodatnom pretpostavkom da se struji 1 dovodi toplota Q pa joj entalpija poraste
za Q/mzr,1, ili struji 2 kojoj entalpija poraste za Q/mzr,2, ili mješavini kojoj
entalpija poraste za Q/mzr,m, dobit će se grafičko rješenje prezentirano u h-x
dijagramu na slici 8. U sve tri varijante krajnji efekat je jednak; naime,
miješanjem bez dovođenja toplote nastaje stanje M, kao u prethodnom slučaju, a
kada se dovodi ista količina toplote Q bilo kojoj struji, nastaje stanje M’.
h1+x 2¢
Q
mzr,2
j =1
M¢ 2
1¢
Q
Q
M mzr,m
mzr,1
1
Slika 8 Grafički prikaz

miješanja zračnih struja s
dovođenjem toplote
x
MIJEŠANJE VLAŽNOG ZRAKA I VODE

Poseban primjer miješanja nastaje kada se vlažnom zraku direktno dovodi voda
ili para, slika 9. Posebnost miješanja ove dvije struje ogleda se u tome što se
miješaju dvije struje od kojih je jedna normalnih parametara, a druga s
beskonačno velikim sadržajem vode ili pare.
[mw, tw, hw]
KOMORA
[mzr, x,t, h1+x]1 ZA [mzr, x, t, h1+x]2
MIJEŠANJE
Slika 9 Shematski prikaz miješanja vode i vlažnog zraka

Ako se masenom protoku vlažnog zraka stanja 1 dodaje maseni tok vode ili pare
definiranog stanja, onda je moguće dobiti sljedeću masenu bilansu za vlažni
zrak:
& zr (1 + x1 ) + m
m & zr (1 + xm )
&w = m [32]
iz koje je moguće odrediti povećanje vlažnosti zraka nakon miješanja
m& w
Dx = x m - x1 = [33]
m& zr
Energetski bilans, s pretpostavkom da je proces miješanja adijabatski, dat je
sljedećom relacijom:
m& zr (h1+ x )1 + m& w hw = m& zr (h1+ x )m [34]
iz koje, koristeći [33], proizlazi
(h1+ x )m - (h1+ x )1 Dh1+ x
= = hw [35]
x m - x1 Dx
Posljednji izraz pokazuje da je prilikom ubrizgavanja vode u vlažni zrak nagib
linije miješanja u h-x dijagramu jednak entalpiji ubrizgane vode. U h-x dijagram
za vlažni zrak po obodu dijagrama se redovno ucrtavaju smjernice ubrizgavanja,
odnosno entapija ubrizgane vode, koje imaju ishodište u tački: x=0 i t=00C.
Na slici 10 dat je grafički prikaz procesa miješanja vlažnog zraka i vode u h-x
dijagramu. Da bi se odredilo stanje vlažnog zraka nakon ubrizgavanja vode,
prvo je potrebno odrediti nagib linije miješanja, koristeći [35], a zatim porast
vlage, koristeći [33]. Prema tome, može se konstatirati da je s ova dva
parametra stanje mješavine jednoznačno određeno u h-x dijagramu.
h1+x
j =1
M
1
hw
0 x
Dx
x1 xm
Slika 10 Shematski prikaz miješanja vode i vlažnog zraka

SUŠENJE MATERIJALA
Mnogi industrijski, poljoprivredni i drugi proizvodi da bi se korisno upotrijebili
ili sačuvali za duži period, zahtijevaju u određenoj fazi prerade proces sušenja.
Sušenje je proces odstranjenja grube vlage iz materijala, odnosno robe. Primjeri
iz prakse su mnogobrojni, a tipično je sušenje drveta, duhana, cigle, kukuruza,
pšenice, voća itd. U postrojenjima za sušenje radni medij koji prima grubu
vlagu iz materijala, odnosno robe, jeste vlažni zrak.
JEDNOSTEPENO SUŠENJE
Na slici 11 data je shema adijabatske jednostepene sušare, a na slici 12
shematski prikaz procesa u h-x dijagramu. U sušaru ulazi mokra roba mase
(mrobe+mw) s temperaturom tul i masa vlažnog zraka mzr, stanja 1. Iz sušare
izlazi osušena roba bez grube vlage mase mrobe s temperaturom tiz i vlažni zrak
iste mase, ali stanja 2.
Za jednostepenu sušaru, slika 11, proces u sušari se odvija bez razmjene toplote
i rada s okolicom, važe bilanse:
▀za vlagu
m zr (x 2 - x1 ) = mw , [36]
▀za energiju
(mrobe crobe + mw cw ) t ul + m zr (h1+ x )1 = mrobe crobe t iz + m zr (h1+ x )2 , [37]
gdje su crobe i cw specifični toplotni kapaciteti robe i vode.
[mzr, x, t, h1+x]2
[mrobe+mw; tul] SUŠARA [mrobe, tiz]
[mzr, x, t, h1+x]1
Slika 11 Shematski prikaz jednostepenog sušenja

Jednačinu [37] je moguće preurediti, koristeći [36], na sljedeći način:

(h1+ x )2 - (h1+ x )1 Èm ˘
= - Í robe crobe (t iz - t ul ) - c w t ul ˙ [38]
x2 - x1 Î mw ˚
i u kojoj desna strana predstavlja razmijenjenu toplotu između vlažnog zraka i
vlažne robe. Ova toplota je najčešće veoma mala, te se ovaj član u jednačini
može zanemariti, tako da [38] u pojednostavljenom obliku glasi:
(h1+ x )2 ª (h1+ x )1 , [39]
što praktično znači da je proces u sušari izentalpijski.
Teoretski, najbolje stanje vlažnog zraka na izlazu iz sušare nalazi se u presjeku
izentalpe i linije zasićenja; međutim, stvarno stanje je malo odmaknuto od linije
zasićenja, slika 12.
h1+x
j =1
1¢
2¢
1
2 h=const.
h=const.
Dx x
Dx¢
Slika 12 Shematski prikaz procesa jednostepenog sušenja

JEDNOSTEPENO SUŠENJE S PREDGRIJANIM ZRAKOM

Ako se za proces sušenja koristi okolni zrak, čija je entalpija relativno mala,
onda su u tom slučaju potrebne velike količine zraka. Smanjenje količine zraka
u procesu sušenja moguće je ukoliko se okolni zrak predgrijava čime mu se
povećava entalpija i smanjuje relativna vlažnost i na taj način povećava njegova
sposobnost primanja grube vlage od materijala koji se želi osušiti.
Predgrijavanje vlažnog zraka izvodi se u zagrijačima, koji se nalaze izvan
komore za sušenje.
[mzr, x ,t, h1+x]1

[mzr, x, t, h1+x]2
[mrobe+mw; tul] SUŠARA [mrobe, tiz]
[mzr, x, t, h1+x]3
Slika 13 Shematski prikaz sušare s predgrijavanjem zraka
h1+x
j=1
2
Q 3
mzr
h=const.
1
Dx x
Slika 14 Shematski prikaz procesa sušenja s predgrijanim zrakom

VIŠESTEPENO SUŠENJE
Neki materijali iz tehnoloških razloga u toku procesa sušenja ne dozvoljavaju
zagrijavanje vlažnog zraka iznad određene temperature. U takvim slučajevima
nije moguće u potpunosti iskoristiti, kao u prethodnom slučaju, princip
smanjenja potrebne količine vlažnog zraka njegovim predgrijavanjem. Ukoliko
je zadata tehnološki dozvoljena temperatura vlažnog zraka (tdoz=tmax), onda
smanjenje njegove količine za proces sušenja moguće je osigurati višestepenim
predgrijavanjem i sušenjem. Na slici 15 data je shema dvostepene protočne
sušare, a na slici 16 prikaz dvostepenog procesa sušenja u h-x dijagramu.
[mzr, x, t, h1+x]1
1
Q1
5
2
[mrobe, tiz ] SUŠARA-II SUŠARA-I [mrobe+mw, tul]
3 4
Q2
Slika 15 Shematski prikaz dvostepene sušare
h1+x j =1
2 4
5 tmax=tdoz.
Q1
3 Q2 h=const.
mzr mzr
h=const.
1
t1=const.
Dx x
Slika 16 Shematski prikaz dvostepenog procesa sušenja
SUŠENJE S DJELIMIČNOM CIRKULACIJOM VLAŽNOG ZRAKA

Neki proizvodi zahtijevaju sušenje tačno određenom brzinom, a istovremeno na
tok procesa ne smije utjecati trenutno stanje zraka iz okolice. Ova dva uvjeta je
moguće ispuniti ukoliko vlažni zrak djelimično kruži unutar postrojenja,
shematski prikazano na slici 17. Naime, proces je tako organiziran da se manji
dio upotrijebljenog zraka ispušta u atmosferu, a dovodi se ista količina svježeg
zraka iz okolice. Količina ispuštenog, odnosno dovedenog svježeg zraka
regulira se pomoću zasuna, a koja direktno zavisi od njihovih stanja.
Odgovarujući h-x dijagram shematski je prikazan na slici 18.
2
ISPUST
ZASUN ZRAKA U
OKOLICU
[mrobe+mw; tul] SUŠARA [mrobe; tiz]
1 [mzr, x, t, h1+x]1
Q
SVJEŽI
ZRAK IZ
OKOLICE
VENTILATOR 4 3
ZASUN
Slika 17 Shematski prikaz sušare s djelimičnom cirkulacijom vlažnog zraka
h1+x
j =1
1
tmax=t1
2
mzr
h=const.
4
3
Dx x
Slika 18 Shematski prikaz procesa sušenja s
djelimičnom cirkulacijom vlažnog zraka
SUŠENJE S POTPUNOM CIRKULACIJOM VLAŽNOG ZRAKA

Ovakav proces sušenja organizira se iz istih razloga kao i prethodni slučaj,
međutim, kod ovakvog postrojenja, slika 19, potrebno je vlažni zrak
kontinuirano hladiti da bi se izdvajala oduzeta vlaga iz materijala. Naime,
procesom hlađenje-odvajanje vlage-zagrijavanje, tj. proces 2-2’-3-1 shematski
prikazan na slici 20, vlažni zrak postaje apsolutno i relativno suhlji i na taj način
efikasniji za proces sušenja, tj. za proces 1-2 prikazan na slici 20.
2
[mrobe+mw; tul] SUŠARA [mrobe; tiz]
1 [mzr, x, t,h1+x]1
Q1 Q2
3 2¢
ODVAJAČ
VENTILATOR VLAGE
Slika 19 Shematski prikaz sušare s potpunom cirkulacijom

vlažnog zraka
h1+x
j =1
1
tmax.=tdoz.
Q1 2
mzr
h=const.
Q2
3 mzr
2¢
x
Slika 20 Shematski prikaz procesa sušenja s potpunom
cirkulacijom vlažnog zraka
STRUJANJE STIŠLJIVOG FLUIDA..... 1
STRUJANJE STIŠLJIVOG FLUIDA

OSNOVNE JEDNAČINE STRUJANJA
Osnovne jednačine strujanja jesu jednačina kontinuteta i jednačina energije.
Prva proizlazi iz uvjeta stacionarnosti i neprekidnosti strujanja, a druga iz
prvog zakona termodinamike.
Jednačina kontinuiteta
U slučaju jednodimenzioalnog strujanja jednačina kontinuiteta može se
predstaviti relacijom:
wA
m& = ρwA = const . ili m& = = const . [1]
v
gdje r i w predstavljaju srednje vrijednosti gustine i brzine po poprečnom
presjeku A, koja je normalna na pravac brzine fluida.
Ako se jednačine kontinuiteta za jedinični maseni protok preurede tako da
se prvo logaritmiraju, a zatim diferenciraju, dobit će se jednačine
kontinuiteta u diferencijalnom obliku:
dρ dw dA dw dA dv
+ + = 0 ili + - =0 [3]
r w A w A v
Jednačina energije
Ako se prvi zakon termodinamike primijeni na tok fluida između presjeka 1
i presjeka 2:
q12 = u2 - u1 + l12 + Âei [5]
Dakle, dovedena toplota između presjeka 1 i 2 “troši” se na povećanje

unutarnje energije, vršenje rada i promjenu drugih oblika energije fluida.
Simbol l12 označava rad u širem smislu i sadrži sve oblike rada koji sistem
izmjenjuje s okolicom. Međutim, u ovom slučaju pod izvršenim radom
podrazumijeva se rad punjenja presjeka A1 i rad pražnjenja presjeka A2:
l12 = P2 v2 - P1v1 [6]

Drugi oblici energije, koji su kod ostalih termodinamskih procesa
uglavnom bili zanemareni, u ovom se slučaju moraju uzeti u obzir, a to su
kinetička i potencijalna energija strujanja fluida, odnosno njihova promjena
između presjeka 1 i presjeka 2:
Ê w22 w12 ˆ
Â ei = ÁÁ 2 - 2 ˜˜ + (gz2 - gz1 ) [7]
Ë ¯
Ako se jednačine [6] i [7] uvrste u jednačinu [5], prvi zakon termodinamike
za tok fluida između presjeka 1 i presjeka 2 je:
Ê w22 w12 ˆ
q12 = u2 - u1 + ( P2v2 - Pv
1 1) + Á - ˜ + ( gz2 - gz1 ) [8]
Ë 2 2 ¯
Uvodeći pojam entalpije, tj. h=u+Pv, u jednačinu [8], dobit će se jednačina
stacionarnog strujanja fluida u otvorenom sistemu, tj. jednačina energije:
Ê w22 w12 ˆ
q12 = h2 - h1 + Á - ˜ + ( gz2 - gz1 ) [9]
Ë 2 2 ¯
1 (P1,T1,A1,w1,v1,h1)
w1
1
2 (P2,T2,A2,w2,v2,h2)
z1 w2
q12
2 z2
Slika 1 Shematski prikaz strujanja fluida kroz cijev
U slučaju izotermalnog strujanja nestišljivog fluida, bez razmjene toplote s

okolicom, [9], i s obzirom da se umjesto entalpije h pojavljuje samo P v ili
P/r , predstavlja poznatu Bernaullijevu jednačinu mehaničke energije, koja
predstavlja osnovu praktične hidraulike:
P ρ + w 2 2 + gz = const . [11]
BRZINA ZVUKA
Gustina i specifični volumen nestišljivog fluida teoretski se ne mijenjaju,
bez obzira u kakvom se procesu fluid nalazi. Ako se u takvom fluidu pojavi
neki iznenadni poremećaj pritiska, naprimjer u vidu pulsa, on se prostire
kroz fluid beskonačno velikom brzinom i osjeća se istovremeno u čitavom
polju fluida.
Ako se pak u stišljivom fluidu pojavi takav poremećaj, on će se prostirati
kroz fluid konačnom brzinom, uz istovremeni poremećaj gustine. Brzina
prostiranja ovih poremećaja zavisi prije svega od njegovog intenziteta,
zatim od vrste i stanja fluida u kojem se poremećaj prostire.
Zvučni poremećaji ili valovi poremećaji su infinitezimalnog intenziteta,
čija se brzina prostiranja kroz fluid naziva - zvučna ili akustična brzina.
Ova brzina je parametar od fundamentalnog značaja u dinamici stišljivog
fluida. Ako se fluid može smatrati kontinuumom, tada se brzina zvuka
definira izrazom:
E
wz = , [12]
ρ
gdje je E = ρ ∂P ∂ρ - modul stišljivosti fluida, pa slijedi
∂P
wz = [13]
∂ρ
Zvučni val predstavlja beskonačno mali poremećaj kod kojeg su promjene

gustine i pritiska veoma male, stoga se može smatrati da se radi o jednom
povratnom izoliranom procesu pri kojem je entropija konstantna. Također,
brzina i kratkotrajnost procesa ne dozvoljavaju razmjenu toplote s
okolicom fluida. Prema tome, opisani proces se može smatrati povratno
adijabatskim, tj. izentropskim procesom, pa se brzina zvuka definira kao:
Ê ∂P ˆ
w z = ÁÁ ˜˜ [14]
Ë ∂ρ ¯ S
Za inžinjersku praksu veoma je važno poznavati prostiranje zvuka u

idealnim plinovima. Već je konstatirano da je prostiranje zvuka u stišljivom
fluidu jedan izentropski proces, stoga važi jednačina za izentropsku
promjenu stanja:
Pvκ = const. [15]
Ukoliko se u jednačinu [15] prvo uvrsti poznata relacija v=1/r, zatim ista
logaritmira, diferencira i kombinira s jednačinom stanja, Pv=RT, dobija se:
∂P P
= κ = κPv = κRT [16]
∂ρ ρ
Brzina zvuka u stišljivom fluidu pri izentropskom procesu je:
w z = κRT [17]
Brzina zvuka je veličina stanja, s obzirom da je ona upravo funkcija

termodinamskih veličina stanja. Brzina zvuka u idealnim plinovima zavisi
samo od vrste plina (tj. k, R) i apsolutne temperature (T). U tabeli 1 date su
vrijednosti za brzinu zvuka za neke medije na 00C.
Tabela 1 Brzina zvuka
MEDIJ He H2 N2 O2 zrak CO2 H2O
wz, m/s 970 1234 337 315 333 259 410
Još jedna, zapravo i osnovna podjela tokova stišljivog fluida zasniva se na

odnosu brzine strujanja fluida i lokalne brzine zvuka. Lokalna brzina zvuka
jeste brzina kojom se kreću mali poremećaji pritiska - zvučni valovi u
odnosu na koordinatni sistem koji se kreće s fluidom.
Odnos lokalne brzine strujanja fluida i lokalne brzine zvuka definira se
kao lokalni Machov broj:
w fluida
M= [18]
wzvuka
Razlikuju se sljedeći tokovi stišljivog fluida:
∑ Podzvučni ili supsonični tokovi za 0 < M < 1. Tokovi s malim
Machovim brojem, naprijer M < 0,3, čine posebnu podgrupu tokova
kod kojih se promjena gustine fluida može zanemariti, tako da se fluid
može smatrati nestišljivim.
∑ Zvuči ili sonični tok za M =1.
∑ Nadzvučni ili supersonični tokovi za M > 1. Posebnu podgrupu
predstavljaju takozvani hipersonični tokovi kod kojih je M > 5.
IZENTROPSKO STRUJANJE KROZ MLAZNICU

Za inžinjersku praksu od posebne je važnosti strujanje stišljivih fluida kroz
kanale konstantnog, a posebno promjenljivog poprečnog presjeka. Na tok
fluida pored promjene poprečnog presjeka utječu i drugi efekti, kao što su
trenje, razmjena toplote i mehaničkog rada, utjecaj spoljnih sila itd.
Simultana analiza svih ovih efekata ima za posljedicu veoma kompleksnu
matematsku analizu, koja može imati za posljedicu nedovoljno
razumijevanje fizike problema. Ipak, u mnogim primjerima jedan od
navedenih efekata može biti dominantan i uzima se u razmatranje, dok se
ostali mogu zanemariti.
U tzv. približnim analizama jedan takav idealizirani primjer, važan za
inžinjersku praksu, jeste istjecanje stišljivog fluida iz rezervoara s
povišenim pritiskom i temperaturom u okolicu kroz mlaznicu. Za ovaj
slučaj pretpostavke su sljedeće: u toku nema diskontinuiteta, te se može
primijeniti jednodimenzionalna analiza; zanemaruje se trenje i djelovanje
spoljnih sila; nema razmjene toplote i mehaničkog rada s okolicom i može
se zanemariti utjecaj gravitacione energije.
Ako se za navedeni primjer primijeni jednačina energije [9], uz uvažavanje
navedenih pretpostavki, slijedi:
w22 w22
0 = h2 - h1 + - 0 + 0 , odnosno = h1 - h2 = Δh [19]
2 2
Izvedena jednačina daje vezu pretvorbe toplotne u mehaničku energiju.
Plinu ili vodenoj pari toplotna je energija opala sa h1 na h2, ali je zato fluid
dobio veliku brzinu w2, tj. kinetičku energiju w22/2, kojom je moguće
pokrenuti lopatice turbine i na taj način dobiti mehaničku energiju.
granica sistema
1 (P1,T1,A1,w1,v1,h1)
2
REZERVOAR
PLINA
2 (P2,T2,A2,w2,v2,h2)
1
Slika 2 Shematski prikaz istjecanja stišljivog fluida kroz mlaznicu

Kada je radni medij pregrijana vodena para, koja struji kroz turbinu i kada
se svakako koristi h-s dijagram, moguće je direktno očitati za izentropski
proces razliku entalpija između početnog stanja pare 1(P1,T1) i izlaznog
pritiska P2. Kada je poznat entalpijski pad, pomoću jednačine [19] moguće
je odrediti izlaznu brzinu w2, tj. kinetičku energiju radnog medija na izlazu
w22/2. Da bi se još lakše odredila izlazna brzina, u h-s dijagramu se obično
ucrtava pomoćna skala koja daje vezu između entalpijskog pada i izlazne
brzine.
Ako se pretpostavi da kroz mlaznicu struji idealan plin, onda se jednačina
[19] može transformirati, korišćenjem Δh = h1-h2 = cp (T1-T2) i izraza za
adijabatsku promjenu stanja P/Tk/(k-1)=const., na sljedeći način:
Ê T ˆ
w2 = 2Dh = 2c p ( T1 - T2 ) = 2c pT1 Á 1 - 2 ˜ ,
Ë T1 ¯
odnosno
È κ -1
˘
ÊP ˆ κ
w2 = 2c p T1 Í1 - ÁÁ 2 ˜˜ ˙
Í Ë P1 ¯ ˙ [20]
ÍÎ ˙˚
h Dh w
P1 T1
1
Dh = h1-h2
P2
2
c
x=1
x=0
s1 = s2 s
Slika 3 Određivanja izlazne brzine iz mlaznice pomoću h-s dijagrama
Jednačine [19] i [20] za izlaznu brzinu iz mlaznice ne uzimaju u obzir

gubitke trenja fluida o stijenke mlaznice, kao ni trenje samih čestica unutar
fluida. Stoga, stvarni proces nikada nije adijabatski, nego je politropski s
porastom entropije. U praksi se odstupanje stvarne izlazne brzine od
teorijske uzima u obzir preko koeficijenta brzine na sljedeći način:
wstvarno = j ∙ wteoretsko [21]
Teoretska brzina se računa pomoću obrasca [19] ili [20], a vrijednost

koeficijenta brzine je j = 0,95÷0,98.
Termodinamsko objašnjenje pojave trenja pri istjecanju pregrijane vodene
pare u h-s dijagramu dato je na slici 4. Pregrijana para stanja 1 ekspandira
do pritiska P2, ali stvarno stanje nije u tački 2, već u tački 2’. Zbog pojave
trenja manji je entalpijski pad, tako umjesto teoretskog (h1-h2) na
raspolaganju je stvarni entalpijski pad (h1-h2’).
Za potrebe analize strujanja kroz mlaznicu jednačinu [20] moguće je
preurediti u jedna opći oblik, koristeći jednačinu stanja i Mayerovu
jednačinu cp=k R /(k-1), na način:
È κ -1
˘
2κ Í ÊPˆ κ ˙
w= P1 v1 1 - ÁÁ ˜˜
κ -1 Í Ë P1 ¯ ˙ [22]
ÍÎ ˙˚
Iz ovog općeg izraza vidi se da brzina u nekom presjeku mlaznice zavisi od
početnih parametara fluida. Pritisak može varirati od P=0 do P1. Za pritisak
P=P1 brzina strujanja je nula - fluid miruje. U drugom ekstremnom slučaju
kada je P=0, tj. istjecanje u vakuum, brzina je maksimalna:
2κ 2
wmax = P1 v1 = 2c p T1 = wz [23]
κ -1 κ -1
Ako se ponovo primijeni jednačina energije [9], za primjer na slici 2, i to za
stanje 1 kao referentno i neko proizvoljno stanje duž toka fluida, onda
slijedi:
w2
h1 = h + [24]
2
h Dh w
P1
T1
(h1-h2) – teoretski
1
entalpijski pad
P2
c (h1-h2¢) – stvarni
2 2¢ entalpijski pad
x=1
x=0
Ds
s
Slika 4 Teoretski i stvarni entalpijski padovi kroz mlaznicu u h-s dijagramu
S pretpostavkom da je specifična toplota konstantna, prethodna jednačina

se može napisati u sljedećem obliku:
w2
T1 = T + [25]
2c p
U sljedećem koraku jednačina [25] prvo se podijeli sa T, zatim uvrsti
Mayerova jednačina cp=kR /(k-1) i primijene jednačine [17] i [18], pa se
dobije
T1 k -1 2
= 1+ M , [26]
T 2
odnosno,
T 1
=
T1 k -1 2 [27]
1+ M
2
Kombinovanjem izvedenih P-v-T relacija za adijabatsku promjenu stanja s
jednačinom [27] moguće je dobiti nove, kako slijedi:
P 1 r 1
= =
P1 k
i r1 1
[28]
È k -1 2 ˘ k -1 È k -1 2 ˘ k -1
ÍÎ1 + 2 M ˙˚ Í1 + 2 M ˙
Î ˚
IZENTROPSKO STRUJANJE KROZ DE LAVALOV MLAZNIK

Najveća brzina koju fluid može dostići u mlaznici, kakva je dosad
razmatrana, jeste brzina zvuka. S obzirom da je glavni cilj mlaznice
pretvoriti raspoloživu potencijalnu energiju pritiska u maksimalnu
kinetičku energiju mlaza fluida, postavlja se opravdano pitanje je li moguće
i pod kojim uvjetima podzvučno strujanje fluida prevesti u nadzvučno. Na
ovo pitanje je 1883. godine dao odgovor švedski inžinjer Carl Gustav
Patrik de Laval (1845-1913) konstruirajući K/D mlaznik za natkritične
brzine. Velika je praktična primjena ovog mlaznika u mašinskoj industriji:
mlazni i raketni motori, plinske i parne turbine itd.
1 2
*
REZERVOAR
PLINA
1 * 2
Stanja fluida: 1-1 (P1,T1,A1,w1,v1,h1)
*-* (P*,T*,A*,w*,v*,h*)
2-2 (P2,T2,A2,w2,v2,h2)
granica sistema
Slika 5 Shematski prikaz strujanja stišljivog fluida kroz K-D mlaznik
Jednačinu energije [19] za idealni plin i izentropsko strujanje moguće je

transformirati i napisati u općem obliku, koristeći jednačinu h=cpT,
Mayerovu jednačinu cp=kR /(k-1) i jednačinu [17], na sljedeći način:
w2 κ P
+ = const . , [30a]
2 κ -1 ρ
odnosno
w2 wz2
+ = const . [30b]
2 κ -1
Kod strujanja fluida u K/D-mlazniku od interesa je analizirati funkciju

w/wmax=f(P/P1), koja se dobije kombiniranjem [22] i [23]:
1
È κ -1
˘ 2
w ÊPˆ κ
= Í1 - ÁÁ ˜˜ ˙
wmax Í Ë P1 ¯ ˙ , [31]
ÍÎ ˙˚
ili njenu inverznu funkciju P/P1 = g (w/wmax )
κ
P È Ê w ˆ ˘
2 κ -1
= Í1 - Á ˜ ˙
P1 Í ÁË wmax ˜¯ ˙˚ [32]
Î
Funkcija g ima ekstrem ako je ispunjen sljedeći uvjet:
ÊPˆ κ
d ÁÁ ˜˜ È Ê 2 ˘ κ -1
-1
P ˆ
Ë 1 ¯ = κ Í1 - Á w ˜ ˙ Ê w ˆ
2 Á ˜=0
Ê w ˆ κ - 1 Í ÁË wmax ˜¯ ˙ Áw ˜
Ë max ¯ , [33]
d ÁÁ ˜
˜ Î ˚
Ë wmax ¯
a koji je zadovoljen za
w P ¸
= 0, kada je = 1Ô
w max P1
ÔÔ
i ˝
Ô [34]
w P
= 1, kada je = 0Ô
w max P1 Ô˛
Ponovnim diferenciranjem [33]
ÊPˆ
d 2 ÁÁ ˜˜
Ë P1 ¯ = 0
2
Ê w ˆ , [35]
d ÁÁ ˜˜
w
Ë max ¯
može se pokazati da je ovaj uvjet ispunjen za
κ
P Ê 2 ˆ κ -1 P*
=Á ˜ =
P1 Ë κ + 1 ¯ P1 [11-36]
Parametri stanja u tački infleksije, krive g, označeni su zvjezdicom, (*).
Za odnos pritisaka P*/P1 odnos brzina je
w* κ -1
=
wmax κ +1 [37]
Ako se jednačina energije [30b] postavi za stanje u rezervoaru, stanje 1, i

stanje u tački infleksije, stanje *, može se pokazati da je lokalna brzina
strujanja jednaka lokalnoj brzini zvuka, tj. lokalni Machov broj je jedan.
Prema tome, tačka infleksije je tačka u kojoj se dešava prijelaz iz
podzvučnog u nadzvučno strujanje. Uvjeti koji odgovaraju tački infleksije
su kritični uvjeti, a parametri fluida kritični parametri.
Na osnovu jednačine kontinuiteta [3] i jednačine energije [30a] može se

dobiti zakon promjene površine poprečnog presjeka izentropskog toka u De
Lavalovom mlazniku. Površina poprečnog presjeka mora se mijenjati po
određenom zakonu, koji je jednoznačna funkcija odnosa pritisaka P/P1, da
bi se ostvario izentropski tok. Ako se pretpostavi unaprijed jedan K/D
mlaznik, izentropska ekspanzija će se ostvariti samo ako je uspostavljen
određeni odnos pritisaka na ulaznom i izlaznom presjeku mlaznika.
Na početku mlaznika pritisak fluida je P1, početna brzina fluida približno
nula, tj. w1@0, a presjek mlaznice je beskonačno velik, što odgovara
pretpostavci da je površina poprečnog presjeka rezervoara veoma velika u
odnosu na mlaznik. Ako bi na kraju mlaznika pritisak bio nula, to jest
istjecanje u vakuum, tada bi specifični volumen bio beskonačan, prema
[15], pa prema tome potreban je beskonačno veliki presjek mlaznika na
izlazu da bi bila zadovoljena jednačina kontinuiteta [1]. Između ova dva
ekstremna presjeka mora postojati i njegov minimum, koji se ostvaruje za
kritične vrijednosti parametara stanja.
Dokaz postojanja minimuma presjeka kada parametri fluida imaju kritične
vrijednosti može se interpretirati na sljedeći način. Ako se u jednačinu
kontinuiteta [1], za jedinični maseni protok, uvrsti izraz za promjenu
specifičnog volumena s promjenom pritiska, prema [15]:
1
ÊP1 ˆ k
v = v1 Á ˜ [38]
ËP¯
i izraz za brzinu istjecanja fluida iz mlaznice [22], dobit će se:
v 1
A= =
w È 2 k+1 ˘ [39]
2k P1 ÍÊ P ˆ ÊPˆ k
ÁÁ ˜˜ - ÁÁ ˜˜ ˙
k
k - 1 v1 ÍË P1 ¯ Ë P1 ¯ ˙
˙
ÍÎ ˚
Specifični presjek, označen sa A , ima minimum za maksimalnu vrijednost

potkorijene veličine u nazivniku [39]. Uvjet za to je:
È 2 k +1 ˘
d ÍÊ P ˆ ÊPˆ k
ÁÁ ˜˜ - ÁÁ ˜˜ ˙ = 0
k
Ê P ˆ ÍË P1 ¯ Ë P1 ¯ ˙ , [40]
d ÁÁ ˜˜ Î Í ˙
˚
Ë P1 ¯
a ispunjen je za
k
P Ê 2 ˆ k+1
=Á ˜ , [41]
P1 Ë k + 1 ¯
što odgovara kritičnim parametrima stanja fluida u tački infleksije, [36].
Prema tome, u minimalnom presjeku De Lavalovog mlaznika, koji se
naziva kritičnim presjekom, fluid ima brzinu zvuka, a svi ostali parametri
su kritični.
Ako se postave jednačine kontinuiteta i energije u integralnom obliku za
dva presjeka, od kojih jedan odgovara kritičnim uvjetima, i međusobno
kombiniraju dobija se sljedeća relacija:
1 k -1
A* Ê P ˆk k +1 2 ÊP ˆ k
=Á ˜ - Á ˜
A ÁË P* ˜¯ k - 1 k - 1 ÁË P* ˜¯ [42]
Ukoliko se umjesto kritičnog usvoji početni pritisak kao referentni,

koristeći [36] i [42], nakon sređivanja ima oblik:
1 1 1 k -1
A* Ê k + 1 ˆ k -1 Êk + 1ˆ 2 Ê
P ˆ k ÊP ˆ k
=Á ˜ Á ˜ ÁÁ ˜˜ 1 - ÁÁ ˜˜ , [43]
A Ë 2 ¯ Ë k - 1 ¯ Ë P1 ¯ Ë P1 ¯
ili eliminiranjem odnosa pritisaka preko Machovog broja može se dobiti

odnos površina u funkciji od M
k+1
A 1 È 2 Ê k -1 2 ˆ˘ 2( k-1)
= Á1 + M ˜˙
A* M ÍÎ k + 1 Ë
[44]
2 ¯˚
Na osnovu dobijenih izraza može se nacrtati jedan zajednički dijagram

promjena karakterističnih parametara izentropskog toka duž De Lavalovog
mlaznika u zavisnosti od odnosa pritisaka, kako je to ilustrirano na slici 6.
Za razliku od prethodno razmatranih parametara, koji imaju lokalni
karakter i mijenjaju se duž mlaznika, maseni protok ostaje konstantan za
dati odnos pritisaka na ulaznom i izlaznom presjeku mlaznika. Stoga je
interesantno analizirati maseni protok u funkciji odnosa pritisaka, tj.
m& = f (P P1 ) , gdje se umjesto promjene pritiska duž kanala razmatra promjena
pritiska u nekom uočenom presjeku, najčešće izlaznom. S tim ciljem, ako
se u jednačinu kontinuiteta [1] uvrste odgovarajući izrazi za brzinu [22], i
specifični volumen [38], dobija se izraz za maseni protok u funkciji odnosa
pritisaka:
È 2 k +1 ˘
2k P1 Í P Ê ˆ Ê P kˆ
ÁÁ ˜˜ - ÁÁ ˜˜ ˙
k
m& = A
k - 1 v1 ÍË P1 ¯ Ë P1 ¯ ˙
˙ [45]
ÍÎ ˚
Uvjet za maksimalni maseni protok fluida jeste
2 k +1
-1 -1
dm& 2Ê P ˆk k +1Ê P ˆ k
= ÁÁ ˜˜ - Á ˜ =0,
k ÁË P1 ˜¯
[46]
Ê P ˆ k Ë P1 ¯
d ÁÁ ˜˜
Ë P1 ¯
a ispunjen je za
k
P Ê 2 ˆ k-1 P*
=Á ˜ = [47]
P1 Ë k + 1 ¯ P1
Izraz za maksimalni protok može se dobiti, ako se u jednačinu kontinuiteta

uvrste kritični parametri:
k +1
P Ê 2 ˆ k -1
r k 1Á ˜ [48]
v1 Ë k + 1 ¯
A
r
v
w
wmax
r1
w
v1
0 (P*/P1) 1
(P/P1)
Slika 6 Shematski prikaz promjena karakterističnih
parametara duž K-D mlaznika
236 GLAVA 12 .....TERMODINAMIKA........Sagorijevanje......
GLAVA 12
SAGORIJEVANJE
12-1 O gorivima
12-2 Stehiometrijski odnosi sagorijevanja
12-2-1 Čvrsta i tečna goriva
12-2-1-1 Potpuno sagorijevanje ugljenika
12-2-1-2 Nepotpuno sagorijevanje ugljenika
12-2-1-3 Sagorijevanje vodonika
12-2-1-4 Sagorijevanje sumpora
12-2-2 Plinska goriva
12-2-2-1 Sagorijevanje vodonika
12-2-2-2 Sagorijevanje ugljenmonoksida
12-2-2-3 Sagorijevanje ugljikovodika CmHn
12-3 Minimalna količina kiseonika
12-4 Minimalna količina zraka
12-5 Količina produkata sagorijevanja
12-5-1 Čvrsta i tečna goriva
12-5-2 Plinska goriva
12-6 Toplotna moć goriva
12-7 Temperatura sagorijevanja goriva
12-8 Konstanta ravnoteže
12-9 Kontrola procesa sagorijevanja
12-10 h-t dijagram produkata sagorijevanja 0
12-11 Utjecaj produkata sagorijevanja na okolicu
12-12 Riješeni zadaci
12-13 Neriješeni zadaci
12 SAGORIJEVANJE
12-1 O GORIVIMA
Sredinom osamdesetih godina dvadesetog vijeka, pa i danas, čak 80 % potreba za
toplotnom i električnom energijom u industriji i domaćinstvima se podmiruje
sagorijevanjem goriva organskog porijekla (fosilna goriva) i korišćenjem
potencijalne energije vodotokova. U preostalih 20 % dominira nuklearna energija
sa zanemarivim udjelom solarne i geotermalne energije.
Gorivo je materija koja s kiseonikom burno reagira i pri toj hemijskoj reakciji
oslobađa svoju vezanu energiju, koja se prenosi na produkte sagorijevanja i
okolicu. U goriva spadaju: drvo, ugalj, nafta, plinovi, gradski i industrijski otpad
itd. Najčešća podjela i grupisanje goriva je prema agregatnom stanju: čvrsta, tečna i
GLAVA 12 .....TERMODINAMIKA........Sagorijevanje...... 237
plinovita. Ova podjela je važnija za tehniku sagorijevanja nego za same

termodinamske procese. Sva fosilna goriva su prirodnog porijekla. Međutim,
preradom fosilnih goriva raznim tehnološkim postupcima mogu se njihove
karakteristike poboljšati, pa se tada može govoriti i o vještačkim gorivima. U tabeli
12-1 data je podjela fosilnih goriva.
Kiseonik potreban za sagorijevanje goriva najčešće se dobavlja iz zraka, pa se
može reći da je sagorijevanje hemijska reakcija goriva i zraka. Za proučavanje
procesa sagorijevanja potrebno je znati sastav goriva, te se u tu svrhu obavlja
tehnička i elementarna analiza goriva.
Elementarna ili kvantitativna analiza goriva obavlja se kompleksnim hemijskim
metodama i njima se određuju sastavne komponente goriva: ugljenik (c), vodonik
(h), sumpor (s), dušik (n), kiseonik (o), pepeo (a) i vlaga (w). U sagorive
komponente goriva spadaju: ugljenik, vodonik i sumpor. Nesagorive komponente
čine balast goriva, i to su: vlaga, pepeo i dušik. Najviše nesagorivih komponenti
ima u čvrstom, a najmanje u plinovitom gorivu. Kod čvrstog i tečnog goriva
hemijski sastav se određuje u odnosu na jedinicu mase goriva i sasvim prirodno
ima slijedeći sastav
c + h + s + n + 0 + a + w = 1. [12-1]
Za plinovita goriva karakterističan je volumni način izražavanja njegovog sastava,

tako u jedinici volumena goriva ima komponenti sa volumnim udjelima
rCH4 + rCO + rH2S + rCO2 + rO2 + rN2 + rCmHn = 1. [12-2]
Ugljenik (c) u gorivu se javlja u čistom obliku kod čvrstih goriva ili u obliku
ugljikovodika kod tečnih i plinovitih goriva. Kod čvrstih goriva udio ugljenika u
masi goriva se kreće od 40 % za drvo, do 93 % u antracitu, dok se u ostalim
gorivima njegov sadržaj mijenja u zavisnosti od porijekla i hemijskog sastava
goriva.
Vodonik (h) u gorivu se javlja u obliku ugljikovodika, a veoma rijetko u čistom
stanju. S porastom starosti čvrstog goriva udio vodonika opada od 6 % do 2 % u
masi.
Sumpor (s) predstavlja nepoželjnu sagorivu komponentu goriva, zbog toga što
produkti sagorijevanja, sumporni oksidi, reagirajući s vodom stvaraju kiseline te na
taj način uzrokuju koroziju instalacija i zagađenje okolice. U gorivu se javlja u tri
oblika: s organskim jedinjenjima (organski sumpor), u metalnim sulfidima (piritni
sumpor) i u sulfatnim jedinjenjima (sulfatni sumpor). Sagorivi sumpor potječe iz
organskog i piritnog sumpora. Sulfatni sumpor (MgSO4, FeSO4, CaSO4) ne čini
sagorivu komponentu goriva. Udio sagorivog sumpora u čvrstom gorivu manji je
od 1% i zavisi od mjesta nalaženja goriva.
Kiseonik (o) u gorivu se nalazi u obliku različitih jedinjenja. Njegov maseni
udio kod čvrstih goriva je 2 % za antracit, a za drvo i drvenu masu do 42 %. Što je
starost čvrstog goriva veća udio kiseonika je manji. Smanjenjem udjela kiseonika u
gorivu raste toplotni efekat egzotermne reakcije sagorijevanja goriva.
Dušik (n) nesagoriva je komponenta goriva, ali ipak učestvuje u reakciji

oksidacije stvarajući veoma štetne i otrovne dušikove okside. Njegov maseni udio
u gorivu se kreće od 1 % do 2 %.
Tabela 12-1 Podjela fosilnih goriva

Gorivo Agregatno stanje
čvrsto tečno plinovito
drvo i drvna masa
treset
prirodno mrki ugalj
nafta prirodni plin
kameni ugalj
antracit
škriljci
drveni ugalj benzin naftni plin
polukoks kerozin koksni plin
koks dizel gorivo generatorski plin
vještačko sušeni ugalj mazut miješani plin
ugljeni prah razna ulja dimni plinovi
ugljeni briket bio plin
biološke mase propan-butan plin
Tehničkom analizom se određuju komponente goriva: gruba i higroskopska

vlaga, isparive sagorive materije, čvrste sagorive materije i pepeo; tako da se:
∑ vlaga određuje sušenjem goriva na 105 0C,

∑ isparive sagorive materije određuju žarenjem goriva do 875 0C bez prisutnosti
zraka,
∑ pepeo određuje žarenjem goriva na (700-775) 0C uz prisutnost zraka,
∑ čvrste sagorive materije su razlika početne mase goriva i izmjerenih
komponenti.
Sadržaj pepela (a) zavisi od mase nesagorivih mineralnih sastojaka
(zemnoalkalnih metala, alumosilikata itd.) i kreće se od 1 % u drvetu do 55 % u
škriljcima. S obzirom na visoke temperature sagorijevanja goriva i različit sastav
pepela mineralni sastojci stvaraju šljaku različite temperature topljenja. Istopljena
šljaka oblaže gorivo te na taj način otežava proces sagorijevanja i istovremeno prlja
ložišni prostor i instalacije u njemu. Šljaku uglavnom čine slijedeći spojevi: Al2O3,
SiO2, CaO, MgO, TiO, P2O5, Na2O+K2O. S obzirom na sastav ona je pogodna za
dalju preradu i upotrebu.
Vlažnost goriva (w) zavisi od vlažnosti zraka, mjesta eksploatacije i vode
ugrađene u kristalnu rešetku čvrstog goriva. Gruba vlaga ili spoljna vlaga mijenja
se s promjenom temperature okolice i vlažnosti skladišnog prostora. Što je gorivo
poroznije to je vlažnost goriva veća. Voda ugrađena u kristalnu rešetku goriva
naziva se higroskopska vlažnost.
Isparljive komponente predstavljaju važnu karakteristiku goriva. Što je veći

njihov udio, to su niže temperature potrebne za paljenje goriva i stvaranje plamena.
Isparive komponente u čvrstom gorivu nastaju kao rezultat razlaganja organske
mase goriva na visokim temperaturama bez prisustva kiseonika ili zraka. Te
komponente su: dušik, kiseonik, vodonik, ugljenmonoksid, vodena para i razni
ugljikovodici (CH4, C2H4...CmHn).
Gorivo u zavisnosti od vrste i mjesta nalaženja sadrži veći ili manji udio
isparivih komponenti, mineralnih jedinjenja, vlage i sagorivih komponenti. U tabeli
12-2 dati su orijentacioni podaci o sadržaju pojedinih komponenti u gorivu.
Tabela 12-2 Sadržaj komponenti u gorivu

sadržaj isparive vlažnost higroskopska mineralne
Gorivo
ugljika komp. na 20 0C vlažnost supstancije
maseno %
drvo 40-50 85-95 50-60 7 1-1,5
treset 40-60 75 50-60 10 8-10
mrki ugalj 50-75 40-50 50-30 6-10 7-30
kameni ugalj 75-90 17-37 5-14 1-5 6-45
antracit 85-93 3-8 5-9 2-3 8-28
škriljci - 90 5-25 - 40-60
tečna 50-91 - 1 - 0,2-1
plinovita 7-50 - 0 0 0
12-2 STEHIOMETRIJSKI ODNOSI SAGORIJEVANJA

Mehanizam sagorijevanja jako je kompleksan fizičko-hemijski proces vezivanja
kiseonika sa sagorivim komponentama goriva, praćen oslobađanjem hemijske
energije goriva i svjetlosti, koji još uvijek nije dovoljno poznat. Za ovaj egzotermni
proces važe zakoni održanja energije i mase. Zakon održanja mase omogućava da
se odredi potrebna masa kiseonika ili zraka za proces sagorijevanja goriva,
odnosno masa nastalih produkata hemijskog procesa. Ipak, iz mnogih teorijskih i
eksperimentalnih radova dobro su poznati odnosi početnih i konačnih produkata
kao i ukupni efekti procesa sagorijevanja.
Rijetko se za sagorijevanje koristi čist kiseonik; mnogo češće se sagorijevanje
izvodi pomoću atmosferskog zraka, kao 'izvor' kiseonika. Nezavisno od navedenog
neophodno je odrediti potrošnju kiseonika, a samim tim i zraka, kao i masu i
volumen nastalih produkata sagorijevanja. Navedeni podaci opisuju statiku procesa
i mogu se odrediti pomoću stehiometrijskih jednačina sagorijevanja goriva. Na
ovaj način se dolazi do osnovnih podataka neophodnih projektantima za tehničku
realizaciju procesa sagorijevanja u postrojenjima. Na osnovu elementarne analize
goriva za svaku sagorivu komponentu u njemu moguće je razraditi ili odrediti
teorijsku ili stehiometrijsku jednačinu sagorijevanja. Naime, ove jednačine daju
teorijsku količinu, maseno ili volumno, kiseonika, odnosno zraka za potpuno ili
nepotpuno sagorijevanje svake komponente goriva.
12-2-1 ČVRSTA I TEČNA GORIVA

12-2-1-1 POTPUNO SAGORIJEVANJE UGLJENIKA
Pri potpunom sagorijevanju ugljenika dolazi do njegovog spoja s kiseonikom iz
zraka, pri čemu nastaje ugljendioksid uz oslobađanje određene količine toplote
C + O2 = CO2 + Qc . [12-3]
Prethodna jednačina može se napisati i u slijedećem obliku
1 molekul C + 1 molekul O2 = 1 molekul CO2 . [12-4]
Ako se prethodna jednačina pomnoži sa Avogadrovim brojem, onda slijedi
1 mol C + 1 mol O2 = 1 mol CO2 . [12-5]
Kada se mase za C, O2 i CO2 izraze u kilogramima, dobija se
12 kg C + 32 kg O2 = 44 kg CO2 , [12-6]
odnosno, množenjem prethodne jednačine sa c/12 dobija se
32 44
c kg C + c kg O2 = c kg CO2 . [12-7]
12 12
Jednačina [12-6] pokazuje da kod hemijskih reakcija važi zakon konzervacije
mase, koji ustvari govori o tome da masa reaktanata i masa produkata hemijske
reakcije mora biti jednaka. Također, masa svakog hemijskog elementa mora biti
sačuvana tokom reakcije, mada oni postoje u različitim jedinjenjima reaktanata i
produkata procesa sagorijevanja. Broj molova produkata i reaktanata hemijske
reakcije nije isti, jer njihove molarne težine nisu iste, što će se moći vidjeti u nekim
primjerima koji slijede.
12-2-1-2 NEPOTPUNO SAGORIJEVANJE UGLJENIKA

Kod nepotpunog sagorijevanja ugljenika umjesto ugljendioksida produkt procesa
sagorijevanja je ugljenmonoksid i u tom slučaju važi slijedeća stehiometrijska
jednačina
1
C + O2 = CO + Qc| , [12-8]
2
odnosno
32
12 kg C + kg O2 = 28 kg CO2 , [12-9]
2
32 28
c kg C + c kg O2 = c kg CO2 . [12-10]
24 12
12-2-1-3 SAGORIJEVANJE VODONIKA

Odgovarajuće jednačine sagorijevanja vodonika moguće je izvesti na potpuno
analogan način kao kod sagorijevanja ugljenika:
1
H 2 + O2 = H 2 O + hd [12-11]
2
i
1
H 2 + O2 = H 2 O + h g . [12-12]
2
Jednačina [12-11] odnosi se na proces sagorijevanja kada je produkt sagorijevanja
vodena para, a jednačina [12-12] na stanje kada je produkt sagorijevanja voda.
Navedene dvije oslobođene toplote definiraju se kao: hg = 142.000 kJ/kgּ◌h - gornja
toplotna moć goriva, a hd = 120.000 kJ/kgּ◌h - donja toplotna moć goriva.
Analogno jednačinama za sagorijevanje ugljenika mogu se izvesti odgovarajuće
stehiometrijske jednačine za sagorijevanje vodonika:
1 mol H 2 + 1 2 mol O2 = 1 mol H 2 O , [12-13]
32
2 kg H 2 + kg O2 = 18 kg H 2 O , [12-14]
2
32 18
h kg H 2 + h kg O2 = h kg H 2 O . [12-15]
4 2
12-2-1-4 SAGORIJEVANJE SUMPORA

Na potpuno analogan način mogu se izvesti odgovarajuće stehiometrijske
jednačine za proces sagorijevanja sumpora:
S + O2 = SO2 + Qs , [12-16]
1 mol S + 1 mol O2 = 1 mol SO2 , [12-17]
32 kg S + 32 kg O2 = 64 kg SO2 , [12-18]
s kg S + s kg O2 = 2s kg SO2 . [12-19]
12-2-2 PLINSKA GORIVA

12-2-2-1 SAGORIJEVANJE VODONIKA
Vodonik za sagorijevanje može se koristiti i u plinskom stanju. Ako se u
stehiometrijskoj jednačini [12-13] koeficijenti izraze u volumnim jedinicama, tada
za normalno stanje plina (temperatura 0 0C i pritisak 1,01325 bara) i volumni udio
vodonika u jedinici volumena goriva važi
1
22,4 Nm 3 H 2 + 22,4 Nm 3 O2 = 22,4 Nm 3 H 2 O [12-20]
2
ili
1
rH 2 Nm 3 H 2 + rH 2 Nm 3 O2 = rH 2 Nm 3 H 2 O [12-21]
2
12-2-2-2 SAGORIJEVANJE UGLJENMONOKSIDA

Stehiometrijska jednačina sagorijevanja volumena ugljenmonoksida (rCO), koja se
nalazi u jednom Nm3 goriva, napisana u volumnim jedinicama je
1
22,4 Nm 3 CO + 22,4 Nm 3 O2 = 22,4 Nm 3 CO2 [12-22]
2
ili
1
rCO Nm 3 CO + rCO Nm 3 O2 = rCO Nm 3 CO2 [12-23]
2
12-2-2-3 SAGORIJEVANJE UGLJIKOVODIKA C mHn

Pri sagorijevanju ugljikovodika CmHn, prije svega, potrebno je znati formulu
hemijske reakcije, a ona se odvija prema jednačini
Ê nˆ n
Cm H n + Á m + ˜ O2 = m CO2 + H 2 O + QCmHn [12-24]
Ë 4¯ 2
Ako su svu učesnici procesa u plinskom stanju tada, za normalne uvjete pritiska i
temeperature, pri sagorijevanju jednog Nm3 plinskog goriva stehiometrijski
koeficijenti imaju slijedeće vrijednosti
Ê nˆ n
1 Nm 3 C m H n + Á m + ˜ Nm 3 O2 = m Nm 3 CO2 + Nm 3 H 2 O [12-25]
Ë 4¯ 2
ili
Ê nˆ
rCmHn Nm 3 C m H n + Á m + ˜ rCmHn Nm 3 O2 =
Ë 4¯
[12-26]
n
m rCmHn Nm 3 CO2 + rCmHn Nm 3 H 2 O
2
12-3 MINIMALNA KOLIČINA KISEONIKA

Na osnovu stehiometrijskih jednačina [12-7], [12-15] i [12-19] moguće je odrediti
minimalno potrebnu količinu kiseonika za potpuno sagorijevanje jednog kilograma
čvrstih ili tečnih goriva
32 16 È kg O2 ˘
mO 2, min = c+ h+s-o Í ˙ . [12-27]
12 2 Î1 kg goriva˚
U prethodnoj jednačini -o jeste količina kiseonika, koja se već nalazi u gorivu.

Ako se jednačina [12-27] podijeli s molarnom masom kiseonika MO2 = 32 kg/kmol
i pomnoži s 22,4 Nm3/kmol , dobit će se minimalna količina kiseonika izražena u
volumnim jedinicama
VO 2, m in. = 1,868 c + 5,603 h + 0,7 s - 0,7 o ÈÍ Nm O2 ˘˙ .

3
[12-28]
Î1 kg goriva˚
Za plinska goriva, na potpuno analogan način, moguće je odrediti minimalno

potrebnu količinu kiseonika za sagorijevanje jednog Nm3 goriva
VO 2,m in. =
1
(rCO + rH 2 ) + ÊÁ m + n ˆ˜ rCmHn - rO 2 È Nm 3 O2 ˘
Í ˙ [12-29]
2 Ë 4¯ 3
Î1 Nm goriva˚
gdje rO2 - predstavlja volumni udio kiseonika prisutan u gorivu.
12-4 MINIMALNA KOLIČINA ZRAKA

Sve dosada navedeno važi ukoliko se za proces sagorijevanja koristi čisti kiseonik.
Međutim, kod većine procesa sagorijevanja u inžinjerskoj praksi koristi se
kiseonik iz atmosferskog zraka. Poznata je činjenica da suhi atmosferski zrak je
mješavina desetak različitih plinova u kojem 'dominiraju' dušik sa 78,10 % i
kiseonik sa 20,90 % po volumenu, tako da se u svim analizama procesa
sagorijevanja prisustvo ostalih plinova može zanemariti. Prema tome, ako se
zanemari prisustvo ostalih plinova u suhom zraku, sastav jednog mola suhog zraka
jeste
0,21 mol O2 + 0,79 mol N2 = 1 mol suhog zraka, [12-30]
ili za 1 mol O2
1 mol O2 + 3,76 mol N2 = 4,76 mol suhog zraka. [12-31]
Dušik, dominirajuća komponenta zraka, relativno je stabilan element i na niskim

temperaturama lahko hemijski ne reagira sa ostalim komponentama procesa
sagorijevanja, tako da se može smatrati inertnim. Međutim, na povišenim
temperaturama dušik se može razlagati i hemijski reagirati stvarajući veoma štetne
produkte sagorijevanja, kao što su naprimjer NO i NO2 .
Kada se suhi zrak koristi kao 'izvor' kiseonika za proces sagorijevanja, također je
moguće izvesti odgovarajuće stehiometrijske ili teoretske odnose na potpuno
analogan način kao u slučaju upotrebe čistog kiseonika u pomenutom procesu. Kao
primjer, analizirat će se stehiometrijski odnosi potpunog sagorijevanja jednog mola
CmHn goriva sa suhim zrakom i u tom slučaju jednačina hemijske reakcije je
1 mol CmHn + a mol (O2+3,76 N2) = b mol CO2 + c mol H2O + d mol N2,
[12-32]
gdje konstante a, b, c i d za sada predstavljaju nepoznati broj molova zraka,
ugljendioksida, vode i dušika. Naravo, konstante m i n u hemijskoj formuli za
gorivo su poznate.
Ako se primjeni zakon konzervacije mase za ugljenik, vodonik, kiseonik i dušik
u jednačini [12-32] dobija se sistem algebarskih jednačina
za C: b=m
za H: 2ּ◌c = n
za O: 2ּ◌b+c = 2ּ◌a
za N: 2ּ◌d = 3,76ּ◌a
iz kojeg je moguće odrediti broj molova reaktanata i produkata sagorijevanja, to
jest konstante a, b, c i d.
Budući da kiseonika u suhom zraku približno ima 23 % po masi (gO2 = 0,23), ili
21 % po volumenu (rO2 = 0,21), to će minimalna količina zraka potrebna za
potpuno sagorijevanje jednog kilograma čvrstih ili tečnih goriva, dobijena na
osnovu minimalne količine kiseonika, biti
mO 2 ,m in .
m zr ,m in = [kg zraka 1 kg goriva] , [12-33]
0,23
odnosno,
V zr ,m in =
VO 2 ,m in.
0,21
[Nm zraka 1 kg goriva].
3
[12-34]
Minimalna količina zraka potrebna za potpuno sagorijevanje jednog Nm3

plinskog goriva, dobijena na osnovu minimalne količine kiseonika, bit će
È1 Ê nˆ ˘
Vzr ,min = 4,76 Í (rCO + rH 2 ) + Á m + ˜ rCmHn - rO 2 ˙ ÈÍ Nm 3 zraka ˘˙
3
[12-35]
Î2 Ë 4¯ ˚ Î1 Nm goriva˚
Kod procesa sagorijevanja goriva pojam 'potpuno sagorijevanje' znači da je
kiseonik dostupan u dovoljnim količinama, doveden kao O2 ili sa suhim zrakom,
tako da u produktima sagorijevanja nema nesagorijelog ili neoksidiranog ugljenika
u obliku C ili CO, kao ni vodonika u obliku H2 ili OH. S druge strane, pojam
'nepotpunog sagorijevanja' podrazumijeva nedostatak kiseonika u dovoljnim
količinama, tako da u produktima sagorijevanja su prisutni C, CO, OH i H2. Praksa
je pokazala da se gorivu, u bilo kojem agregatnom stanju, pri procesu sagorijevanja
mora dovesti veća količina zraka od minimalne, jer je nemoguće do svake čestice
goriva dovesti odgovarajuću količinu zraka. Odnos između stvarne i teorijske
'potrošnje' zraka u stvarnim procesima sagorijevanja uvijek je veći od jedan i
naziva se - koeficijent viška zraka. Prema tome, stvarnu količinu zraka moguće je
definirati na slijedeći način
Vzr,stv = lּ◌Vzr,min, [12-36]
gdje je l - koeficijent viška zraka i upravo predstavlja odnos između stvarne i

teorijske potrošnje zraka pri procesu sagorijevanja goriva. Koeficijent viška zraka
određuje se eksperimentalnim putem. Pri projektovanju ložišnog prostora
koeficijent viška zraka bira se prema vrsti goriva, načinu sagorijevanja i
konstruktivnim karakteristikama ložišta. U tabeli 12-3 navedene su iskustvene i
orijentacione vrijednosti koeficijenta viška zraka za različite vrste goriva i ložišta.
Tabela 12-3 Koeficijent viška zraka

Gorivo l
plinovito 1,0-1,20
tečno 1,15-1,30
ugalj - ručno loženje/nepokretna rešetka 1,50-1,70
ugalj - pokretna rešetka 1,20-1,40
Kod savršenijih ložišta s boljim miješanjem i sagorijevanjem goriva stvarna

potrošnja nije mnogo veća od teorijske potrošnje zraka. Ako je koeficijent viška
zraka manji od jedan, to jest l<1, sagorijevanje je nepotpuno. Pri nepotpunom
sagorijevanju stvara se ugljenmonoksid (CO) ili se dio ugljenika, u obliku čađi, ili
u nesagorjelom obliku sa šljakom, odvodi iz ložišnog prostora. Zbog toga dio
hemijske energije goriva ostaje neiskorišćen, tako da se pri potpunom
sagorijevanju jednog kilograma ugljenika u CO2 oslobodi 34 MJ energije, a pri
nepotpunom sagorijevanju u CO oslobodi se samo 10 MJ energije. Procesi sa l<1
koriste se samo za preradu goriva.
12-5 KOLIČINA PRODUKATA SAGORIJEVANJA

12-5-1 ČVRSTA I TEČNA GORIVA
Minimalni volumen vlažnih produkata sagorijevanja pri sagorijevanju jednog
kilograma čvrstog ili tečnog goriva, koristeći teorijske ili stehiometrijske jednačine
sagorijevanja i jednačine za minimalnu količinu zraka, može se odrediti na slijedeći
način
44 18 È kg ps ˘
V ps, min = c + h + 2s + n + w + 0,77 Vzr ,min Í ˙. [12-37]
12 2 Î1 kg goriva˚
Posljednji član predstavlja sadržaj dušika u zraku od 77 %, koji je doveden sa
kiseonikom.
Stvarna količina produkata sagorijevanja s viškom zraka je
V ps , stv = V ps ,m in + (l - 1) V zr , stv . [12-38]
Jednačina [12-37] izražena u volumnim jedinicama ima oblik
V ps , stv = 1,868 c + 11,205 h + 0,7 s + 0,8 n +

. [12-39]
È Nm 3 ps ˘
1,245 w + 0,79 V zr , min Í ˙
Î1 kg goriva˚
12-5-2 PLINSKA GORIVA

Volumen produkata sagorijevanja u kojim nije prisutna vlaga, za normalne uvjete,
određen je zbirom volumnih udjela pojedinih komponenti pri sagorijevanju
jedinice volumena plinskog goriva
V ps ,stv = rCO 2 + rCO + m rCmHn +

È Nm 3 ps ˘ , [12-40]
rN 2 + 3,76 l Om in + (l - 1) Om in Í 3 ˙
Î1 Nm goriva ˚
ili sa prisustvom vlage
V ps ,stv = rCO 2 + rCO + m rCmHn + (rH 2O + rH 2 + 0,5 n rCmHn ) +

È Nm 3 ps ˘ . [12-41]
rN 2 + 3,76 l Om in + (l - 1)Om in Í 3 ˙
Î1 Nm goriva ˚
12-6 TOPLOTNA MOĆ GORIVA

Toplotna moć goriva predstavlja iznos oslobođene toplotne energije pri potpunom
sagorijevanju jedinice mase čvrstog ili tečnog goriva, ili jedinice volumena
plinovitog goriva na temperaturi 0 0C i pritisku 1,01325 bara, uz uvijet da se
produkti hemijskog procesa sagorijevanja dovedu na temperaturu i pritisak koje su
imali reaktanti prije procesa.
Zakon o održanju i pretvaranju energije iz jednog u drugi oblik daje mogućnost
izračunavanja raspoložive toplotne moći goriva. Prvi zakon termodinamike
neposredno definira pretvaranje hemijske u toplotnu energiju u toku procesa
sagorijevanja goriva. Dobijeni iznos energije zavisi od uvjeta pod kojima se proces
sagorijevanja obavlja i da li je zatvoreni ili otvoreni siastem.
Drugi zakon termodinamike određuje stepen pretvorbe energije iz jednog u
drugi oblik, kao i smjer procesa i uvjete uspostavljanja ravnoteže između
komponenti koje učestvuju i nastaju tokom procesa sagorijevanja goriva. Pomoću
ovog zakona je moguće odrediti do kog je stepena napredovao nepovratni proces
sagorijevanja, praćen gubitkom eksergije, ne ulazeći pri tome u kinetiku hemijskih
reakcija, to jest u pitanje brzine kojom reakcije protječu.
Toplotna moć goriva određuje se:
∑ eksperimentalno, kada se termohemijski efekat potpunog sagorijevanja goriva s

kiseonikom događa u specijalnim uređajima. Izohorsko sagorijevanje goriva
izvodi se u kalorimetrijskoj bombi; izobarno sagorijevanje goriva obavlja se u
Junkersovom kalorimetru;
∑ analitički, korišćenjem stehiometrijskih obrazaca za poznati sastav goriva
izračunava se približna vrijednost toplotne moći.
Za praktičnu upotrebu toplotna moć goriva jedna je od najbitnijih njegovih
karakteristika. Do pouzdanih podataka o toplotnoj moći goriva dolazi se
eksperimentalnim mjerenjima pomoću kalorimetara. Ako se pak želi analitički
izračunati toplotna moć goriva u kojem ima ugljenika, vodonika, sumpora i drugih
inertnih sastojaka, onda nije dovoljno sabrati toplote koje se dobiju sagorijevanjem
pojedinih sagorivih komponenti. Naime, proces sagorijevanja vrlo je komplikovan,
dovoljno još neobjašnjen, sa puno međufaza miješanja i disocijacije, te zbog toga
se dobijeni analitički rezultati koriguju eksperimentalnim podacima.
U produktima sagorijevanja goriva ima vode koja potječe od vlažnosti u gorivu i
od sagorijelog vodonika. Voda, zavisno od njenog parcijalnog pritiska u
produktima sagorijevanja i temperature, može biti u tečnom ili parnom stanju.
Kada se cjelokupna voda u produktima sagorijevanja nalazi u tečnom stanju,
toplotni efekat hemijske reakcije označava se kao gornja toplotna moć goriva i
određuje se za temperaturu 0 0C. Za čvrsto i tečno gorivo empirijska jednačina
gornje toplotne moći goriva za poznate masene udjele komponenti jeste
o
hg = 33.900 c + 142.000 ( h - ) + 10.500 s . [12-42]
8
U slučaju da se cjelokupna voda u produktima sagorijevanja nalazi u parnom

stanju, oslobođeni iznos toplotne energije, pri potpunom sagorijevanju, označava se
kao donja toplotna moć goriva. Toplotna moć goriva se, najčešće, određuje u
odnosu na 0 0C za koju je latentna toplota isparavanja jednog kilograma vode
2.500 kJ/kg, stoga je veza između gornje i donje toplotne moći za čvrsta i tečna
goriva data slijedećom relacijom
hd = h g - 2500 ( 9h + w ) , [12-43]
gdje je w - količina vlage u gorivu i 9h - vlaga nastala sagorijevanjem vodonika.

Plinovita goriva, zahvaljujući lahkom miješanju sa zrakom, odsustvu dima pri
sagorijevanju, kompresibilnosti i lahkom cjevovodnom transportu, imaju široku
primjenu u procesima dobijanja toplotne energije. Plinovita goriva predstavljaju
mješavinu ugljikovodika, vodonika, ugljenmonoksida, vodonik-sulfida, dušika,
ugljendioksida i vodene pare. Njihov sastav određuje se hromatografskim i
hemijskim putem, a izražava se u volumnim udjelima.
Sastav prirodnog plina, koji se crpi iz Zemljine utrobe, i vještačkih plinovitih
goriva veoma je različit. U prirodnom plinu preovlađuje metan (CH4) do 98 %, uz
malo prisustvo etana, propana, butana, etilena i propilena, dok je sadržaj kiseonika
i dušika zanemariv. Kod vještačkih goriva udio sagorivih komponenti, koje
pretežno čine vodonik i ugljenmonoksid, jeste u iznosu od 25 % do 45 %, dok
ostatak čine nesagorive komponente u kojima preovlađuju dušik i ugljendioksid.
Toplotnu moć plinskih goriva moguće je približno izračunati, poznavanjem
volumnih udjela komponenti, pomoću slijedećih jednačina:
∑ gornja toplotna moć
hg = 39 ,9 rCH 4 + 69 ,6 rC2 H 6 + 99 ,2 rC3 H 8 + 92 ,1 rC3 H 6 + 121,5 rC4 H 8 +

+ 128 ,5 rC4 H10 + 157 ,5 rC5 H12 + 62 ,3 rC2 H 4 + 57 ,9 rC2 H 2 + 12 ,63 rCO
+ 12 ,75 rH 2 + 25 ,7 rH 2 S + .... [MJ/m3], [12-44]
∑ donja toplotna moć
hd = 35,3 rCH 4 + 63,7 rC2 H 6 + 91,1 rC3 H 8 + 118 ,4 rC4 H10 + 146 ,5 rC5 H12 +
+ 12 ,63 rCO + 10 ,78 rH 2 + 23,4 rH 2 S + 55 ,9 rC 2 H 2 + 58 ,3 rC2 H 4 +
+ 86 rC3 H 6 + 113 ,5 rC4 H 8 + .... [MJ/m3]. [12-45]
Izračunate vrijednosti toplotne moći goriva, prema navedenim obrazcima [12-42],

[12-43], [12-44] i [12-45], utvrđuju termohemijski efekat u odnosu na gorivo
temperature 0 0C, pritiska 1,01325 bara i produkata sagorijevanja dovedeni na isto
normalno stanje.
12-7 TEMPERATURA SAGORIJEVANJA GORIVA

Nakon paljenja goriva hemijski proces vezivanja kiseonika sa sagorivim
komponentama goriva odvija se velikom i konačnom brzinom. Dinamika procesa,
a time i brzina hemijske reakcije, određena je prostiranjem toplote i difuzionim
prijenosom masa, koje međusobno reagiraju. Dinamika procesa mnogo zavisi od
vrste goriva, prije svega, da li je čvrsto, tečno ili plinovito.
Ako je brzina hemijske reakcije velika u poređenju s brzinom prostiranja toplote
ili brzinom difuzije masa koje reagiraju, a prije svega kiseonika, rezultujuća brzina
procesa sagorijevanja goriva bit će određena najsporijim procesom, dakle ili
brzinom prostiranja toplote ili brzinom difuzije masa.
Da bi se gorivo zapalilo, neophodno je dovesti energiju za njegovo zagrijavanje
do temperature paljenja. Reakciona sposobnost goriva određuje se energijom
aktivacije, koja predstavlja najmanji iznos energije koju je potrebno dovesti gorivu
da bi se povisio energetski nivo molekula u kome se raskidaju međumolekularne
veze i osigurava hemijska reakcija s kiseonikom. Energetski nivo molekula, koji
osigurava paljenje goriva, zavisi od vrste goriva.
Temperatura, koja odgovara temperaturi produkata sagorijevanja, na kraju
procesa sagorijevanja goriva naziva se - temperatura sagorijevanja. Ako se
sagorijevanje odvija u adijabatskom sistemu, dobijena temperatura odgovara
teoretskoj temperaturi sagorijevanja, međutim u većini industrijskih postrojenja
sagorijevanje se odvija pri konstantnom pritisku praćeno gubicima toplote.
Kada se zna toplotna moć goriva, potrebna količina zraka za sagorijevanje i
količina nastalih produkata sagorijevanja, tada je moguće izračunati temperaturu
sagorijevanja, odnosno temperaturu produkata sagorijevanja.
Prvi pristup Pretpostavke su slijedeće: sagorijeva 1 kg goriva, stvarno
potrebna količina zraka za njegovo sagorijevanje je Vzr,stv = lּ◌Vzr,min, nastala masa
produkata sagorijevanja je Vps,stv i oslobođena toplota je jednaka donjoj toplotnoj
moći goriva, hd. Sa ovim pretpostavkama za stacionarni proces i otvoreni
termodinamski sistem važi slijedeća bilansna jednačina
mg hd = Â m j h j - Â mi hi , [12-46]
j i
gdje su: Σ miּ◌hi - entalpije zraka i goriva, Σ mjּ◌hj - entalpije produkata

sagorijevanja i pepela.
Za referentno stanje na temperaturi 0 0C, u kojem su entalpije svih supstancija nula,
i za P = const. važi:
Âm
i
i hi = V zr , stv h zr + hg = l V zr ,m in c p , zr t zr + c g t g , [12-47]
i
Âm j h j = m ps h ps + a ha = (1 - a + l Vzr ,min ) c p , ps t ps + a ca t a . [12-48]
j
Ukoliko se izrazi [12-47] i [12-48] uvrste u [12-46], dobit će se adijabatska

temperatura sagorijevanja, odnosno temperatura produkata sagorijevanja na izlazu
iz ložišta
hd l Vzr ,min c p , zr t zr + c g t g
t ps = +
(1 - a + l Vzr ,min ) c p, ps (1 - a + l Vzr ,min ) c p, ps
a ca t a
- . [12-49]
(1 - a + l Vzr ,min ) c p, ps
Drugi pristup U stacionarnom procesu za sagorijevanje 1 kg goriva početne
temperature tok dovodi se količina zraka Vzr,stv, koji može biti predgrijan na
temperaturu tzr. Količina produkata sagorijevanja je Vps,stv i imaju temperaturu tps.
U toku procesa sagorijevanja odvodi se dio toplote putem zračenja plamena, qzr.
Za opisani proces sagorijevanja toplotni bilans je
hd + V zr , stv c p , zr (t zr - t ok ) = V ps , stv c p , ps (t ps - t ok ) + q zr . [12-50]
Prema tome, temeperatura produkata sagorijevanja na izlazu iz ložišta je
hd + l Vzr ,min c p, zr (t zr - t ok ) - q zr
t ps = t ok + . [12-51]
V ps,stv c p, ps
Specifične toplote ca, cg, cp,zr i cp,ps uzimaju se za srednje vrijednosti temperatura za
razmatrani temperaturni interval. Budući da je u početku temperatura produkata
sagorijevanja tps nepoznata, ona se u prvom koraku pretpostavi. Nakon prvog
proračuna temperature tps izvrši se korekcija za cp,ps, pa se napravi drugi korak i
tako nekoliko puta do željene tačnosti.
Jednačina [12-49] ima najopćiji oblik i određuje teoretsku temperaturu
sagorijevanja za sve vrste goriva. Izraz daje mogućnost za procjenu utjecaja
pojedinih veličina na teorijsku temperaturu sagorijevanja. Očigledno da će
temperatura sagorijevanja biti viša za: goriva veće toplotne moći hd, više
temperature reaktanata tzr i tg, niske temperature pepela ta i koeficijent viška zraka
približno jedan.
Jednačina [12-49] može se primijeniti na hemijske procese sagorijevanja pod
pretpostavkom da nema rada i toplotnih gubitaka otvorenog sistema, te da su
zanemarive promjene kinetičke i potencijalne energije svih učesnika procesa.
Također, u toku procesa sagorijevanja dolazi do procesa disocijacije nastalih
produkata, posebno vode i ugljendioksida; tada jednačinu [12-49] treba korigirati
za energiju utrošenu u taj proces.
12-8 KONSTANTA RAVNOTEŽE HEMIJSKE REAKCIJE

U toku procesa sagorijevanja goriva u reakcionom prostoru uvijek ima i reaktanata
i produkata sagorijevanja. Naime, u ravnotežnom stanju, hemijska reakcija nikada
ne teče dokraja, odnosno, tok reakcije je u oba smjera, dakle i u smjeru stvaranja
produkata sagorijevanja i u smjeru njihovog razlaganja. U ravnotežnom stanju
termodinamski potencijali reaktanata i proizvoda reakcije međusobno su jednaki,
što omogućava da se za svaku reakciju vezivanja kiseonika sa sagorivim
komponentama u gorivu definira - konstanta ravnoteže, označena sa Kp.
Za uspostavu ravnotežnog stanja između učesnika i produkata hemijskog
procesa, uz prisustvo procesa disocijacije, potrebno je utrošiti energiju za
raskidanje hemijskih veza u molekulama supstancija. Za većinu dimnih plinova
proces disocijacije počinje s prekoračenjem temperature od 1.500 0C. Navedeno
znači da će se dio toplote oslobođene u procesu sagorijevanja utrošiti na proces
disocijacije, a prije svega na proces disocijacije vode i ugljendioksida. Kod
temperatura znatno viših od 1.500 0C počinju se razlagati molekule vodonika i
kiseonika na atome uz istovremeno stvaranje dušikovih i sumpornih oksida. Za
neke tipične hemijske reakcije konstante ravnoteže imaju slijedeći oblik:
Hemijska reakcija Konstanta ravnoteže Broj jednačine
1 PCO PO2
CO2 ¨æÆ
Q
CO + O2 Kp = [12-52]
2 PCO2
1 PH PO
H 2 O ¨æÆ
Q
H2 + O2 Kp = 2 2
[12-53]
2 PH O 2
2
P
Q
N 2 + O2 ¨æÆ 2 NO Kp = NO
[12-54]
PN PO 2 2
PH2
Q
H 2 ¨æÆ 2 H Kp = [12-55]
PH 2
PO2
Q
O2 ¨æÆ 2O Kp = [12-56]
PO 2
Prethodne jednačine daju izraze za konstantu ravnoteže pod pretpostavkom da se

komponente ponašaju kao idealni plinovi. U tom slučaju one su izražene preko
parcijalnih pritisaka reaktanata i produkata procesa sagorijevanja. S porastom
temperature raste i konstanta ravnoteže, što pokazuje da u tom slučaju proces
disocijacije napreduje i sve je značajniji na višim temperaturama. Stoga je potrebno
produkte sagorijevanja stalno hladiti odvođenjem toplote da bi se njihov energetski
potencijal sačuvao i iskoristio za druge korisne procese.
12-9 KONTROLA PROCESA SAGORIJEVANJA

Sagorijevanje je jedan tipičan nepovratan proces, koji se odvija sa dosta gubitaka,
shematski prikazan na slici 12-1. Gubitak goriva događa se na dva načina: prvi
kada dio nesagorivog ugljika propada kroz rešetku zajedno sa pepelom, a drugi se
gubi kao čađ u produktima sagorijevanja. Teorijski, a i praktično, moguće je da C,
H i CH4 ne sagore u potpunosti, naprimjer da C sagori u CO, a ne u CO2 i u tom
slučaju oslobodi se manje toplote. Najveći gubitak koji se događa u toku procesa
sagorijevanja jeste gubitak toplote koju odnose sa sobom produkti sagorijevanja i
čija temperatura može biti viša od 150 0C.
Zašto se ne ide na veće iskorišćenje toplote produkata sagorijevanja za to ima
dosta praktičnih razloga, a neki su:
∑ mala temperaturna razlika između produkata sagorijevanja i vode zahtijevala bi

velike površine za razmjenu toplote, što bi zahtijevalo veće investicije u kotao,
∑ snižavanjem temperature produkata sagorijevanja događao bi se kondenz
vlage, koja bi reagirala sa SO, SO2, SO4 i NOx, pa bi nastale kiseline koje su
vrlo korozivne za materijal kotla itd.
Ako je limitirano sniženje temperature produkata sagorijevanja, onda se barem
može nastojati da njihova količina bude što manja, što se praktično postiže
sagorijevanjem uz minimalni višak zraka. Stvarni volumen vlažnih produkata
sagorijevanja koji nastaju sagorijevanjem jednog kilograma čvrstog ili tečnog
goriva je
V ps ,vl = V ps , suh + (11,205 h + 1,245 w) ÈÍ Nm ps ˘˙ .

3
[12-57]
Î1 kg goriva˚
Za stacionarni proces sagorijevanja moraju biti zadovoljena dva bilansa:

∑ bilans za ugljenik
c c
22,41 = V ps, suh (CO + CO2 + CH 4 ) - (1 - a ) 22,41 , [12-58]
12 12
odakle je
1,868 a c È Nm 3 ps ˘ ;
V ps , suh = [12-59]
CO + CO2 + CH 4 ÍÎ1 kg goriva˙˚
∑ bilans za dušik
n
0,79 l Vzr ,min + 22,41 = V ps ,suh N 2 , [12-60]
28
odakle je
V ps , suh N 2 - 0,8 n
l= . [12-61]
0,79 V zr ,min
Ukoliko se jednačine [12-28], [12-34] i [12-59] uvrste u posljednju jednačinu,

dobija se izraz za koeficijent viška zraka
N2
1,868 a c - 0 ,8 n
CO + CO2 + CH 4
l= . [12-62]
0 ,79
(1,868 c + 5,603 h + 0,7 s - 0,7 o )
0 ,21
Ovaj važan pokazatelj procesa sagorijevanja moguće je naći poznavajući analizu
goriva i sastav produkata sagorijevanja. Mjerenjima ili iskustveno potrebno je
odrediti koeficijent a, koji predstavlja iskorišćeni dio ugljenika iz goriva.
Vdp, stv. (SOX, NOX, H2O,
granica sistema (ložišta)
Vzr,
LOŽIŠT 1 kg
(c + h + s + n + o + a+
Pepeo +
nesagoreni
a + (1 - a)
Slika 12-1 Shematski prikaz materijalnog bilansa u stvarnom
procesu sagorijevanja
12-10 h-t DIJAGRAM PRODUKATA SAGORIJEVANJA

Sagorijevanje goriva je proces pretvaranja hemijske energije goriva u toplotnu
energiju, koja se može iskoristiti kada se produkti sagorijevanja i pepeo ohlade do
neke tehnički ekonomske i opravdane temperature. Energetski sadržaj pepela je
zanemariv u odnosu na energiju produkata sagorijevanja, stoga se pažnja
usmjerava samo na produkte sagorijevanja i njihovu entalpiju. Produkti
sagorijevanja predstavljaju, približno, mješavinu idealnih plinova, tako da se
njihova entalpija može izračunati
H ps = m ps c p ,mj t ps , [12-63]
uz uvjet da im je entalpija na temperaturi 0 0C jednaka nuli.

Toplotni kapacitet produkata sagorijevanja izračunava se prema pravilima za
idealne plinske mješavine
c p ,mj = Âc
i
p ,i ◊g i = c p ,N2 g N 2 + c p ,O2 g O2 + c p ,H 2O g H 2O + c p ,CO2 g CO2 . [12-64]
Specifični toplotni kapaciteti komponenti u prethodnom izrazu koriste se kao

srednje vrijednosti u intervalu temperature referentnog stanja 0 0C i temperature
produkata sagorijevanja. Polazeći od jednačina [12-63] i [12-64] moguće je za
izabrano gorivo, koeficijent viška zraka i u odsustvu ili prisustvu procesa
disocijacije, izračunati entalpiju produkata sagorijevanja i prikazati je u zavisnosti
od temperature produkata sagorijevanja u h-t dijagramu.
Toplotna moć goriva njegovo je svojstvo i za svako gorivo posebno se pravi h-t
dijagram u kojem se prikazuje entalpija produkata sagorijevanja u zavisnosti od:
temperature produkata sagorijevanja, koeficijenta viška zraka, temperature
predgrijavanja zraka, temperature predgrijavanja goriva i disocijacije komponenti u
reakcionom prostoru.
Prema jednačini [12-49] predgrijavanje goriva dovodi do povećanja temperature
sagorijevanja. Zbog toga se u h-t dijagramu ucrtava i pomoćni dijagram entalpije
predgrijanog goriva u zavisnosti o temperaturi predgrijavanja.
Presjek izoterme zraka, linije konstantnog koeficijenta viška zraka i entalpije
predgrijanog zraka i goriva daje stanje koje odgovara teorijskoj ili adijabatskoj
temperaturi sagorijevanja goriva, koje je označeno tačkom 1 na slici 12-2. Entalpija
predgrijanog goriva i zraka prikazana je zbirom njihovih entalpija u obliku duži, to
jest hzr + hgor na slici 12-2. Entalpiju predgrijanog zraka određuje presjek izoterme
zraka i koeficijenta viška zraka i linija donje toplotne moći goriva, (hd). Entalpiju
predgrijanog goriva određuje normala na osu temperature u pomoćnom h-t
dijagramu, slika 12-2.
U stvarnosti se tokom procesa sagorijevanja goriva javljaju gubici toplote zbog:
zračenja plamena, nepotpunog sagorijevanja, neidealne termičke izolacije ložišta
kao i drugih sekundarnih procesa. Zbog svega navedenog stvarna temperatura
produkata sagorijevanja niža je od vrijednosti dobijene iz h-t dijagrama.
Ispod linije donje toplotne moći goriva nalazi se područje u kojem se produktima
sagorijevanja odvodi toplota. Odvođenje toplote odvija se linijom l = const. i za
proces od stanja 1 do stanja 2, na slici 12-2, jeste
q12 = h2 (P, t ps , 2 ) - h1 (P, t ps ,1 ) . [12-65]
Projekcijom tačaka 1 i 2 na apscisnu osu moguće je odrediti temperaturu produkata

sagorijevanja za navedeni proces. Nije rijedak slučaj da se produkti sagorijevanja
miješaju sa zrakom. Ako je entalpija zraka male vrijednosti tada se proces
miješanja s produktima sagorijevanja praktično izvodi linijom konstantne entalpije,
slika 12-2 gdje je h2 = h3 , a stanje na kraju procesa definira se presjekom linije

konstantne entalpije i linije povećanog zraka. Tokom procesa miješanja entalpija
ostaje nepromijenjena, ali zato temperatura produkata sagorijevanja opada od tps,2
do tps,3. Opadanje temperature posljedica je energetskog sadržaja komponenti koje
grade novonastalu mješavinu i ekstezivne osobine entalpije.
12-11 UTJECAJ PRODUKATA SAGORIJEVANJA NA OKOLICU

Produkti sagorijevanja iz pokretnih izvora kao što su motori s unutarnjim
sagorijevanjem, i nepokretnih izvora, kao što su industrijska postrojenja, sadrže
zagađivače, polutante, koji imaju veoma veliki negativan utjecaj na okolicu,
odnosno na opstanak i zdravlje individua u njoj. Aktualni trenutak na planeti
Zemlji takav je da upravo zbog prekomjernog emitiranja polutanata putem
produkata sagorijevanja život mnogih biljaka, životinja i čovjeka ozbiljno je
ugrožen. Naime, prema predviđanjima, u narednom periodu moglo bi doći do
ozbiljnih promjena klime na Zemlji, što bi moglo imati za posljedicu nestanak
određenog broja biljnih i životinjskih vrsta.
Ako bi se svi procesi sagorijevanja ugljikovodikovih goriva odvijali pod
teoretskim uvjetima, tada bi gorivo potpuno oksidiralo, bio bi osiguran toplotni tok
s produktima sagorijevanja - ugljendioksid i vodena para. Međutim, teoretsko
sagorijevanje veoma je rijetko, tako da se taj proces odvija u stvarnim uvjetima. U
takvim uvjetima, zbog pojave nečistoće u gorivu, nedovoljne kontrole odnosa
gorivo-zrak, nepotpunog sagorijevanja i variranja temperature sagorijevanja, u
produktima sagorijevanja javljaju se polutanti kao što su CO, NOx , SO2 i druge
posebne materije.
Prisustvo ugljenmonoksida (CO) u produktima sagorijevanja glavni je faktor u
zračnom zagađenju. To je plin bez boje i mirisa, koji izaziva fiziološke promjene u
tkivu i u dovoljnim količinama je smrtonosan. Ugljenmonoksid je međuprodukt i
rezultat nepotpunog sagorijevanja ugljikovodikovih goriva sa zrakom ili
kiseonikom. Kada je odnos gorivo-zrak ispod stehiometrijskih proporcija, tada je
nedovoljno kiseonika za potpunu oksidaciju ugljika iz goriva, što rezultira i
određenom količinom ugljenmonoksida u produktima sagorijevanja. Čak i kada
odnos gorivo-zrak nadmašuje stehiometrijske proporcije, ugljenmonoksid se može
pojaviti u produktima sagorijevanja zbog nedovoljnog miješanja goriva i zraka u
zoni sagorijevanja. Također, temperature sagorijevanja mogu biti dovoljno visoke,
tako da se može javiti proces disocijacije ugljendioksida u ugljenmonoksid.
Vrijednosti za konstantu ravnoteže, jednačina [12-52], date u Prilogu tabela P-18,
pokazuju da će formiranje CO iz CO2 biti na temperaturama ispod 2.000 K. Ali,
kako temperature u zoni sagorijevanja mogu biti i veće od navedene, disocijacija
CO2 ne može biti zanemarena. Kada se CO jedanput proizvede i emitira u
atmosferu, on je veoma stabilan i s relativno dugim “životom” od nekoliko mjeseci
prije nego oksidira u CO2.
Sagorijevanjem ugljikovodikovih goriva sa zrakom proizvodi se i nekoliko
dušikovih oksida, kao što su: NO, N2O, NO2, N2O3 i N2O5. Mješavina ovih oksida
proizvedena procesom sagorijevanja obično se naziva NOx, što implicira njen

nepoznat sastav. Ipak, samo NO, N2O i NO2 se proizvode tokom procesa
sagorijevanja u dovoljnim količinama da se mogu smatrati polutantima. Dušikoksid
(NO) bezbojan je plin prisutan u atmosferi u takvim koncentracijama da se ne
može smatrati zdrastvenim problemom. Međutim, on je poznat i aktivan sastojak u
procesu formiranja smoga, i može reagirati tako da formira NO2, crvenkasto-braon
plin, koji je u visokim koncentracijama poznat po utjecaju na respiratorni sistem
ljudskih bića. Za temperature do oko 1.000 K konstanta ravnoteže pokazuje da
formiranje NO iz diatomnog dušika i kiseonika nije moguća. Na povišenim
temperaturama tipičnim za konvencionalne procese sagorijevanja formiranje NO
moguće je i dominantna je komponenta NOx mješavine u produktima
sagorijevanja. Kada se produkti sagorijevanja ispuštaju u okolicu, njihova
temperatura naglo opada i NO postaje termodinamski nestabilan. Međutim,
reakcije NO sa O2 da bi se formirao NO2 i dekompozicija NO na N2 i O2
ograničene su na nižim temperaturama. Prema tome, koncentracija NO u
produktima sagorijevanja bitno je “zamrznuta” na dostignutom nivou poslije
visokih temperatura sagorijevanja.
Ravnotežni sastav hemijskih reakcija upravljan je i određen temperaturama koje
se javljaju u toku tog procesa. Prema tome, logičan put za reguliranje sastava
produkata sagorijevanja na prvi pogled je jednostavan, to jest, treba regulirati
temperaturu sagorijevanja pomoću odnosa gorivo-zrak. Za stehiometrijski odnos
gorivo-zrak dobija se maksimalna temperatura sagorijevanja i podstiče formiranje
NOx mješavine. U stvarnim procesima sagorijevanja maksimalna ravnotežna
koncentracija NOx mješavine javlja se s malim procentom viška zraka. S druge
strane, kada odnos gorivo-zrak blago premašuje stehiometrijske proporcije,
smanjuje se prisustvo CO u produktima sagorijevanja. Također, ovakav odnos
smanjuje količinu nesagorivoga goriva u produktima sagorijevanja. Dakle, kada je
odnos gorivo-zrak podešen na minimalni iznos nesagorivog goriva i produkciju
CO, uvjeti za nastajanje NOx mješavine maksimalni su.
Pored navedenih, ima i drugih faktora koji utječu na prisustvo polutanata u
produktima sagorijevanja. Formiranje NO i prisustvo nesagorivog goriva u
produktima sagorijevanja može biti smanjeno sa zaostalim vremenom varnice u
motorima s unutarnjim sagorijevanjem, ali to može imati za posljedicu smanjenje
snage motora. Zatim, odnos površine cilindra prema volumenu komore
sagorijevanja može imati utjecaj na količinu polutanata u produktima
sagorijevanja. Naime, kada se varnicom pokrene proces sagorijevanja, front
plamena se kreće kroz mješavinu gorivo-zrak do zidova komore, koji su hlađeni
vodom ili zrakom. Smjesa gorivo-zrak uz stijenke cilindra može biti hlađena do
takvog stepena da se front plamena ugasi, dopuštajući na taj način sloj
nezapaljenog goriva u cilindru, a koje se odstranjuje iz cilinrda tokom ispušnog
takta. Prema tome, smanjivanjem odnosa površine cilindra prema volumenu
komore za sagorijevanje smanjuje se količina ugašenog ili nesagorivoga goriva u
produktima sagorijevanja. Ipak, treba naglasiti da navedene modifikacije imaju
svoja ograničenja i istovremeno mogu imati značajan utjecaj na utrošak goriva i
snagu motora.
12-12 RIJEŠENI ZADCI
12-13 NERIJEŠENI ZADACI

▀ZADATAK 12-13-1 Izračunati odnos zraka i goriva, maseno i volumno, kada
acetilen (C2H2) sagorijeva u stehiometrijskom odnosu sa čistim kiseonikom. ▄
▀ZADATAK 12-13-2 Izračunati volumni odnos zrak/gorivo kada pentan (C5H12)
sagorijeva sa čistim kiseonokom u stehometrijskom odnosu. ▄
▀ZADATAK 12-13-3 Izračunati minimalnu količinu zraka u kilogramima
potrebnog za sagorijevanje jednog kilograma etilena (C2H4), kada sagorijeva sa
čistim kiseonikom. ▄
▀ZADATAK 12-13-4 Acetilenu (C2H2) za sagorijevanje se dovodi suhi zrak. Ako
je koeficijent viška zraka 1,4 odrediti molarne udjele produkata sagorijevanja. ▄
▀ZADATAK 12-13-5 Propilenu (C3H6) za sagorijevanje se dovodi suhi zrak. Ako
se dovodi 20 % više zraka u odnosu na stehiometrijski odnos, odrediti maseni i
molarni odnos zraka i goriva. ▄
▀ZADATAK 12-13-6 Ako sagorijeva 1 kg heksana (C6H14) i 20 kg zraka,
izračunati koeficijent viška zraka za navedene uvjete. ▄
▀ZADATAK 12-13-7 Za loženje industrijske peći koristi se ugalj slijedećeg
sastava: c = 0,84, h = 0,03 i w = 0,13. Odrediti minimalnu količinu zraka potrebnog
za sagorijevanje 1 kg uglja, maseni i volumni sastav produkata sagorijevanja. ▄
▀ZADATAK 12-13-8 Za loženje industrijske peći koristi se ugalj slijedećeg
sastava: c = 0,84, h = 0,03 i w = 0,13. Ispitivanjem je ustanovljeno da suhi
produkati sagorijevanja imaju slijedeći volumni sastav: CO2 = 11,5 %, O2 = 8,4 % i
N2 = 80,1 %. Odrediti: minimalnu količinu zraka potrebnog za sagorijevanje 1 kg
uglja, maseni sastav produkata sagorijevanja i koeficijent viška zraka. ▄
▀ZADATAK 12-13-9 Dva litra oktana (C8H18) sagorijeva sa 20 % viška suhog
zraka. Gustina oktana je 840 kg/m3. Odrediti masu zraka za prosec potpunog
sagorijevanja oktana. ▄
▀ZADATAK 12-13-10 Pentanu (C5H12) za sagorijevanje se dovodi suhi zrak.
Analizom je utvrđen volumni sastav suhi produkata sagorijevanja: CO2 - 6,2 %,
CO - 1,4 %, O2 - 10,36 % i N2 - 82,04 %. Odredti koeficijent viška zraka. ▄
▀ZADATAK 12-13-11 Za ugljeve, čvrsta fosilna goriva, slijedećeg hemijskog
sastava
gorivo c h s o n a w
treset 0,403 0,038 - 0,221 0,008 0,08 0,25

mrki 0,496 0,037 0,004 0,187 0,006 0,07 0,20
antracit 0,856 0,018 0,007 0,020 0,009 0,08 0,01
odrediti:
a. donju i gornju toplotnu moć goriva,
b. minimalnu količinu zraka potrebnu za sagorijevanje 1 kg goriva. ▄
▀ZADATAK 12-13-12 Za tečna goriva slijedećeg hemijskog sastava
gorivo c h n s
petrolej 0,850 0,150 - -
diesel 0,866 0,129 0,002 0,003
lož ulje 0,854 0,123 0,007 0,016
odrediti:
a. donju i gornju toplotnu moć goriva,
b. masu i volumen produkata sagorijevanja,
c. minimalnu količinu zraka potrebnu za sagorijevanje 1 kg goriva. ▄
▀ZADATAK 12-13-13 Za zemni plin slijedećeg volumnog sastava: CH4 - 76,7
%, C2H6 - 4,5 %, C3H8 - 1,7 %, C4H10 - 0,8 %, C5H12 - 0,6 %, H2S - 1,0 %, CO2 -
0,2 % i N2 - 14,5 %; odrediti - donju i gornju toplotnu moć goriva, minimalni
volumen kiseonika i zraka, volumen suhi i vlažnih produkata sagorijevanja. ▄
▀ZADATAK 12-13-14 Zemni plin volumnog sastava: CH4 - 60 %, C2H6 - 2,8
%, C3H8 - 1,9 %, C4H10 - 2,2 %, CO - 24,4 %, N2 - 8,7 %; sagorijeva sa
koeficijentom viška zrka 1,1. Potrebno je odrediti: donju i gornju toplotnu moć
goriva, minimalni volumen kiseonika i zraka, stvarni volumen zraka, teoretski i
stvarni volumen suhi i vlažnih produkata sagorijevanja. ▄
▀ZADATAK 12-13-15 Parni kotao proizvodi 40 kg/s pregrijane vodene pare
pritiska 160 bara i temperature 540 0C. Napojna voda na pritisku 160 bara i
temperaturi 40 0C ulazi u kotao, koji radi sa koeficijentom iskorišćenja 80 %. U
parnom kotlu se za sagorijevanje koristi ugalj slijedećeg sastava: c = 0,455, h =
0,025, s = 0,02, o = 0,035, n = 0,015, a = 0,23 i w = 0,25. Odrediti: donju i gornju
toplotnu moć goriva, stvarni volumen produkata sagorijevanja, ako je koeficijent
viška zraka 1,25 i potrošnju goriva u tonama na sat. ▄
▀ZADATAK 12-13-16 Za bioplin slijedećeg volumnog sastava: CH4 - 63,4 %,
H2S - 3,4 %, CO2 - 28,2 %, N2 -3 % i H2O - 2 %; odrediti – masene udjele
komponenti goriva, stehiometrijski volumen kiseonika i zraka za proces
sagorijevanja i stvarni volumen produkata sagorijevanja, ako je koeficijent viška
zraka 1,09. ▄
▀ZADATAK 12-13-17 U kotlu sagorijeva mješavina lignita i mrkog uglja, u

odnosu 1:1 po masi, slijedećeg sastava:
ugalj c h s o n a w
lignit 0,293 0,0227 0,0064 0,118 0,0049 0,1300 0,425
mrki 0,473 0,0354 0,0207 0,115 0,0087 0,1472 0,200
Odrediti:
a. donju i gornju toplotnu moć mješavine goriva,
b. stehiometrijsku količinu kiseonika i zraka za sagorijevanje mješavine goriva,
c. stehiometrijski volumen vlažnih produkata sagorijevanja,
d. h-t dijagram za koeficijente viška zraka 1,1; 1,15 i 1,2. ▄
▀ZADATAK 12-13-18 U kotlu sagorijeva ugalj slijedećeg sastava:
c h s o n a w
0,254 0,0249 0,0218 0,1445 0,0151 0,1405 0,3992
Odrediti:
a. stehiometrijsku količini zraka za sagorijevanje 1 kg uglja,
b. količinu vlažnih produkata sagorijevanja,
c. temperaturu kondenzacije vodene pare u produktima sagorijevanja. ▄
▀ZADATAK 12-13-19 Pentan (C5H12) potpuno sagorijeva sa viškom zraka 20 %,
na pritisku 0,1 MPa.
a. Ako se za proces sagorijevanja dovodi suhi zrak, odrediti temperaturu rošenja
vode u produktima sagorijevanja i količinu kondenzovane vodene pare, kada se oni
ohlade do temperature 25 0C.
b. Ako se za proces sagorijevanja dovodi vlažni zrak, koji ima 14 grama H2O po
1 kg suhog zraka, također, odrediti sve ono što se traži pod a. ▄
▀ZADATAK 12-13-20 Gorivo volumnog sastava CH4 - 80 % i C3H8 - 20 %,
potpuno sagorijeva sa viškom suhog zraka od 15 %. Odrediti temperaturu rošenja
vodene pare u produktima sagorijevanja, ako su na pritisku 1,05 bara. Također,
odrediti procentualni udio dušika u produktima sagorijevanja, kada se ohlade do
temperature 25 0C. ▄
▀ZADATAK 12-13-21 Gorivo volumnog sastava CH4 - 60 %, C2H6 - 20 % i N2 -
10 %, potpuno sagorijeva sa viškom suhog zraka od 25 %. Odrediti količinu suhi
produkata sagorijevanja, temperaturu rošenja vodene para - ako su produkti
sagorijevanja na pritisaku 14,7 psia, zatim procentualni udio CO2 kada se produkti
sagorijevanja ohlade do 70 0F. ▄

Termodinamika-Nauka o Toploti PDF

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Termodinamika-Nauka o Toploti PDF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

........TERMODINAMIKA ......

Glava 1 OSNOVNI KONCEPT TERMODINAMIKE

Glava 2 PRVI ZAKON TERMODINAMIKE

Glava 3 KONZERVACIJA MASE I ENERGIJE

3-2 Konzervacija energije .................................................................................40

Glava 4 P-v-T PONAŠANJE ČISTE SUPSTANCIJE

Glava 5 IDEALNI PLINOVI

Glava 6 DRUGI ZAKON TERMODINAMIKE

6-2-1 Povratni procesi................................................................................96

Glava 7 PLINSKI CIKLUSI

Glava 8 PARNI CIKLUSI

8-4 Idealni Rankinov ciklus s međupregrijavanjem pare............................... 155

Glava 9 RASHLADNI CIKLUSI

Glava 10 VLAŽNI ZRAK

Glava 11 STRUJANJE STIŠLJIVOG FLUIDA

hp specifična entalpija zasićene pare J/kg

sp specifična entropija zasićene pare J/kg

neto neto vrijednost

Fenomenološka termodinamika dijeli se na: opću, tehničku i hemijsku.

Drugi pristup stanju termodinamskog sistema zasnovan je na metodu koji

dobiti isti rezultati. Ova činjenica omogućava klasičnoj termodinamici da

Važno je znati da se:

Prema Drugom zakonu termodinamike, zbog nepovratnih procesa, svijet u

DEFINIRANJE OSNOVNIH POJMOVA

Naprimjer, infinitezimalna promjena pritiska P je dP, a konačna promjena

Ako je integral od kvantiteta dy preko proizvoljnog ciklusa nula, onda je

gdje Z12 predstavlja sumu od dZ vrijednosti preko odabrane putanje između

INTERNACIONALNI SISTEM JEDINICA (SI)

U SI sistemu postoje tzv. izvedene jedinice, izvedene i izražene preko

OSNOVNE TERMODINAMSKE VELIČINE

Pritisak se definira kao djelovanje normalne sile na jedinicu površine

Pojam temperature potječe od osjećaja da je neko tijelo toplije ili hladnije

Od 1954. godine Međunarodni komitet je preporučio da referentno stanje

NULTI ZAKON TERMODINAMIKE

PRVI ZAKON TERMODINAMIKE za ZS

RAD PROMJENE VOLUMENA ZATVORENOG SISTEMA

S obzirom da je Adx=dVs slijedi:

PRVI ZAKON TERMODINAMIKE ZA ZS

S obzirom da je vrijeme nezavisna veličina [29] se može podijeliti sa Dt:

U literaturi se jed. [34] češće susreće u obliku:

Prvi zakon termodinamike preko entalpije u diferencijalnom obliku, ako se

▀molarni toplotni kapacitet

▀volumni toplotni kapacitet

KONZERVACIJA MASE I ENERGIJE

Makroskopska jednačina konzervacije mase

Promjena ukupne mase sistema u intervalu Dt može se dobiti

U slučaju stacionarnog strujanja drugi i treći integral u jed. [3]

tako da [4] ima oblik

m(t 2 ) - m(t1 ) = Â (m& i Dt)ulaz - Â (m& j Dt )izlaz

▀Za ZS je m(t2)=m(t1), jer po definiciji ne razmjenjuje masu s

Diferencijalna jednačina konzervacije mase

Jed. [13] može se integrirati preko cijelog KV:

Za stacionarne procese strujanja jed.[16] dobija oblik:

Opća jednačina konzervacije za KV

PRETPOSTAVKE: OS je u toplotnoj i radnoj interakciji s

Prvi član u [19] sadrži protok toplote iz okolice u sistem i protok

Drugi član u [19] sadrži snagu koju OS saopćava okolici i protok

Treći član u jed. [19] odnosi se na brzinu akumulacije energije u

Ako u sistem ulazi i izlazi masa fluida, onda je potreban rad da se

Kombiniranjem jed.[28] i [29] dobija se neto protok energije za

Konzervacija energije za zatvoreni sistem (ZS)

Konzervacija energije za izolovani sistem (IS)

Konzervacija energije za ciklus