UNIVERZITET U ZENICI

MAŠINSKI FAKULTET

Samed Šišman

Konstrukcija helikoidnih vjetroturbina sa vertikalnom

osom rotacije

Seminarski rad

Mentor:
r.prof.dr.sc. Senad Balić

Zenica, 2017
Ključne riječi:
vjetroturbina sa vertikalnom ose rotacije
kinetička energija vjetra
sile aerodinamičkog uzgona i otpornog djelovanja
napadni ugao zraka koji struji
NACA aeroprofil
sposobnost samopokretanja vertikalne vjetrotrubine
Gorlova helikoidna vjetroturbina

Sažetak
U ovom radu opisan je postupak određivanja osnovnih parametara vjetroturbina sa
vertikalnom osom rotacije, odnosno vjetorturbinom sa osom okomitom na smjer strujanja
zraka. Ovaj rad je prvi dio rada u kojem se opisuje konstrukcija i postupak modeliranja
helikoidne vjetroturbine. U drugom dijelu rada će se opisati postupak određivanja njenih
performansi i izvršiti analiza dobijenih rezultata.
U radu je dat kratak opis razvoja vjetroturbina od prvih izvedbi koje su se koristile
prvenstveno za ispumpavanje vode i mljevenje pšenice do današnjih modernih konstrukcija
pomoću kojih se generira električna energija. Kako se posljednih nekoliko godina povećao
interes za ovaj način dobijanja energije, tako su razvijani i razni modeli, svaki sa svojim
prednostima i nedostacima.
Da bi razumjeli problem samopokretanja date su osnovne karakteristike i pojmovi vezni za
strujanja zraka, kao što su snaga koju vjetar posjeduje, koeficijent iskoristivosti snage, odnosi
brzina neometanog strujanja zraka i brzine vrha lopatice prilikom rotacije.
Postoje različiti pogledi na samo definisanje problema samopokretanja, te su u radu opisane
najznačajnije i najcjenjenije definicije koje su dali istraživači tokom godina.
Donesen je zaključak da je najoptimalnije rješenje za problem samopokretnja vertikalnih
vjetroturbina helikoidna turbina sa 3 lopatice, te su opisane najznačajnije karakteristike koje
utječu na rad turbine i sposobnost samopokretanja.
U zadnjem dijelu dat je opis postupka modeliranja helikoidne turbine u softveru SolidWorks.

2
Sadržaj
Sažetak

1. Uvod........................................................................................................................................5
2. Konstrukcijski oblici vertikalnih vjetrotrubina.......................................................................6
2.1. Savoniusova vjetorturbina...............................................................................................6
2.2. Darrieusova vjetroturbina................................................................................................8
2.3. H-rotor (Giromill)..........................................................................................................10
2.4. Cikloturbina...................................................................................................................10
2.5. Gorlova helikoidna turbina............................................................................................11
2.6. Hibridni model...............................................................................................................12
2.7. Alternativni hibridni model............................................................................................13
2.8. Hibridni H model...........................................................................................................14
2.9. Turbina TE20.................................................................................................................14
2.10. Sauer Energy................................................................................................................15
2.11. Solarwind Turbine.......................................................................................................16
3. Aerodinamika vjetroturbina..................................................................................................17
3.1. Snaga vjetra....................................................................................................................17
3.2. Koeficijent iskoristivosti snage......................................................................................18
3.3. Odnos brzina..................................................................................................................20
3.4. Napadni ugao.................................................................................................................21
3.5. Sile aerodinamičkog uzgona i otpornog djelovanja.......................................................21
4. Karakteristike helikoidne vjetroturbine................................................................................27
4.1. Problem samopokretanja vertikalnih vjetroturbina........................................................27
4.2. Osnovni parametri helikoidne vjetroturbine..................................................................28
4.2.1. Koeficijent popunjenosti.........................................................................................28
4.2.2. Zahvatna površina...................................................................................................29
4.2.3. Aeroprofil lopatica..................................................................................................30
4.2.4. Broj lopatica............................................................................................................33
4.2.5. Ugao zakrivljenja lopatica......................................................................................33
4.2.6. Zastupljenost lopatica u obimu turbine...................................................................34
4.2.7. Odnos visine i poluprečnika....................................................................................34
5. Matematički model helikoidne turbine.................................................................................35
5.1. Jednačina Gorlov-a........................................................................................................35

3
 5.2. Dimenzionisanje turbine................................................................................................38
6. Modeliranje helikodine vjetrotrubine...................................................................................40
6.1. Modeliranje vratila turbine............................................................................................41
6.2. Modeliranje prirubnica...................................................................................................41
6.3. Modeliranje nosača........................................................................................................43
6.4. Modeliranje lopatica......................................................................................................45
6.5. Sklop turbine..................................................................................................................47
ZAKLJUČAK...........................................................................................................................49
LITERATURA.........................................................................................................................50

4
1. Uvod

Ljudi su počeli iskorištavati snagu vjetra još u davnim vremenima kako bi dobili mehaničku
energiju ili za navigaciju. Uređaji koji se koriste za pretvaranje energije vjetra u mehaničku
energiju nazivaju se vjetroturbine.
Na područjima današnjeg Irana i Afganistana zabilježena je prva upotreba energije vjetra u
periodu od sedmog do desetog stoljeća. Ove turbine su se koristile prvenstveno za
ispumpavanje vode i za mljevenje pšenice. Konstrukcija ovih turbina je bila izvedena tako da
im je osa rotacije bila postavljena vertikalno u odnosu na tlo, okomito na pravac strujanja
zraka i radile su isključivo na principu otpornog djelovanja, što je bio uzrok male
iskoristivosti snage vjetra, također strana turbine koja se kretala u suportnom pravcu strujanju
zraka morala se zaštiti zidom.
Prve vjetrenjače u Evropi suočavale su se sa istim problem kao i one sa Bliskog Istoka, ali za
razliku od njih osa rotacije bila je postavljena horizontalno, u pravcu strujanja zraka, odnosno
nesvjesno su sile otpornog djelovanja zamjenili silama aerodinamičkog uzgona čime su
postavili osnove aerodinamike. Najbolji primjer dizajna turbina na područjima sa
promjenjivim pravcem vjetra su Holandske vjetrenjače koje su se mogle usmjeriti u pravcu
kretanja vjetra kako bi povećali iskoristivost snage vjetra. Vjetroturbine na području SAD-a
izgrađene tokom 19. i početkom 20. stoljeća korištene su uglavnom za navodnjavanje.
Sastojale su se od velikog broja čeličnih lopatica.
Zadnja dva stoljeća usljed povećanog korištenja uglja i nafte snaga vjetra se stavila u drugi
plan, međutim zadnjih godina interes za obnovljive izvore energije se povećava, pa tako
dolazi i do intenzivnijeg proučavanja vjetroturbina. [1]
Iz navednog možemo vidjeti da se od početka vjetroturbine dijele na vjetroturbine sa
horizontalnom osom rotacije (VHOR) i vjetroturbine sa vertikalnom osom rotacije ( VVOR).
Kao što je poznato prvi tip je danas najzastupljeniji, međutim tržište sve više podnosi zahtjeve
na koje turbine sa horizontalnom osom rotacije ne mogu odgovoriti pa se poteže za
primjenom turbina sa vertikalnom osom rotacije.

5
2. Konstrukcijski oblici vertikalnih vjetrotrubina

2.1. Savoniusova vjetorturbina

Ovaj tip vjetroturbine je zamisao Finskog inžinjera S.J. Savoniusa.

Savoniusova turbina predstavlja uređaj čiji se rad zasniva na principu otpornog djelovanja.
Turbina proizvodi veliki obrtni moment pri malim brzinama vjetra, što je čini poželjnom za
pumpanje vode, te za primjenu pri manjim brzinama vjetra, međutim brzina vrha lopatica ne
može preći brzinu strujanja zraka (odnosi brzina dostižu maksimalnu vrijednost 1), zbog čega
nije pogodna za generiranje snage.
Konstrukcija konvencionalne Savoniusove turbine veoma je jednostavna, te jeftina za izraditi,
dva polucilindra su postavljena tako da su njihove konkavne strane okrenute jedna prema
drugoj sa malim preklapanjem krajeva cilindara (slika 2.1).

Slika 2.1 Savoniusova vjetroturbina

Nedostaci Savonisove turbine su ti da ima veoma malu efikasnost u odnosu na ostale turbine i
može funkcionisati samo pri malim odnosima brzina. Veći dio zahvatne površine koju turbina
opisuje nalazi se relativno blizu tla, što dodatno umanjuje njenu efikasnost, jer su pri manjim
visinama su manje brzine zraka.
Prednosti ovog tipa vjetroturbina leži u jednostavnom dizajnu, pouzdanosti i maloj
proizvodnji buke, može se reći da se Savoniusova turbina koristi u uslovima kada je
pouzdanost bitnija od efikasnosti, naprimjer rotirajuće reklame u kojima samo kretanje
privlači željenu pažnju.
Savoniusova turbina bila je tema mnogih istraživanja u kojima su ispitivani različiti parametri
turbine s ciljem optimiziranja rada i poboljšanja efikasnosti, što je vodilo i izmjenama
konvencionalnog dizajna. Ushiyama i Nagai [2] su testirali nekoliko parametara uključujući
udaljenost kofa (a), odnos visine i poluprečnika, broj cilindričnih kofa, broj faza, efekti
završnog dijela cilindra, dužin preklapanja (e), te konstrukcija kofa (na slici 2.2 su još
označeni i prečnik kofe (d), poluprečnik turbine R)

6
 Slika 2.2 Parametri Savoniusove turbine [3]
Postoji i izvedba ovakve turbine kod koje su lopatice spiralno zakrenute po dužini pa se na taj
način dobija ujednačeni moment na vratilu (slika 2.3).

Slika 2.3 Spiralna Savoniusova vjetroturbina

7
2.2. Darrieusova vjetroturbina

Najpoznatiji tip vertikalnih vjetroturbina koje stvaraju obrtni moment djelovanjem sile
aerodinamičkog uzgona predstavlja Darrieusova turbina. Darrieusova turbina razvijana je
1920-tih, a patentirao ju je G.J. Darrieus 1931. godine.
Ovu turbinu karakterišu lopatice aeroprofilnog oblika koje rotiraju oko centralne ose, sa osom
rotacije okomitom na pravac strujanja zraka. Napadni ugao se mijenja tokom čitavog radnog
ciklusa.

Slika 2.4 Darrieusova turbina

Princip rada Darrieusove turbine je slijedeći, pretpostavlja se da vjetar koji nailazi na lopaticu
puše ravno. Lopatice se vrte mnogo brže u odnosu na brzinu vjetra pa je tako odnos brzine
vrha lopatice sa brzinom vjetra > 3. S tako visokim odnosom lopatice će “rezati“ vjetar s
malim napadnim uglom. Rezultujuća sila uzgona pokreće turbinu, dok je sila otpora uvijek
suprotnog smjera. Slika 2.5 prikazuje vektor brzine lopatice u različitim položajima u odnosu
na vjetar. Sila uzgona pada na nulu s lijeve strane (na 0°) a s desne se (na 180°) lopatica
pokreće u smjeru vjetra pa je u toj poziciji moment je negativan. Kada je lopatica tačno ispred
(na 90°) i iza (na 270° ) komponenta uzgona je mnogo veća od komponente otpora pa se
proizvodi pozitivan moment. Ukupni moment po rotiranju biti će pozitivan pa će se tako rotor
vrtiti u pravom smjeru.

8
 Slika 2.5 Brzine na aeroprofilu lopatica tokom rotacije
Darrieusova turbina nudi prednost u odnosu na turbine koje rade na principu otpornog
djelovanja kao što je Savoniusova turbina, koja se ogleda u mogućnosti rada na većim
odnosima brzina. Ovo omogućava lakše povezivanje turbine sa generatorom i korištenje nižeg
stepena prenosa. Međutim uobičajne Darrieusove turbine imaju veliki nedostatak, sposobnost
samopokretanja pri manjim brzinama usljed različitih uglova lopatica i niskim početnim
obrtnim momentom [4].
Kao rezultat pojave diskretnih položaja lopatica, u pojedinim uglovima turbine mogu se
pojaviti veoma male ili negativne rezultantne sile koje neće omogućiti samopokretanje. Ovaj
problem je posebno uočljiv kod turbina sa malim koeficjenotm popunjenosti i sa malim
brojem lopatica. Kod većih vjetorturbina ovaj problem se može prevazići pokretanjem turbine
sa vanjskim izvorom energije, međutim za manje aplikacije ovaj način nije isplativ.
Drugi problem sa kojim se susreće Darrieusova turbina jeste osciliranje obrtnog momenta,
zbog kojeg dolazi do zamora lopatica [4]. Kako se lopatice rotiraju oko ose rotacije, količina
obrtnog momenta koji se stvara mijenja se zbog azimutalne pozicije aeroprofila, budući da
postoji nekoliko takvih pozicija, obrtni moment će se mijenjati tokom rotacije. Oba
nedostatka su razmatrana na različite načine, dva uobičajna metoda su promjena oblika
lopatica turbine (kojim se povećava početni obrtni moment ili povećava aerodinamički uzgon
pri nižim vrijednostima Rejnoldsovog broja) ili koristeći hibridne konfiguracije turbine.
Uprkos oba nedostatka, Darrieusove turbine našle su veliku primjenu kako za sisteme
proizvodnje energije snagom vjetra tako i za vodene energetske sisteme, dijelom zbog njihove
sposobnosti rada na velikim odnosima brzina, ali i zbog njihove visoke efikasnosti. Shino [5]
je saopštio rezultate testiranja za vodenu Darrieusovu turbinu, koja je pri brzini strujanja vode
od 1,2 m/s dostigla efikasnost od 33%.

9
2.3. H-rotor (Giromill)

Giromill predstavlja podvrstu Darrieusove turbine. Kod ovih turbina zakrivljene lopatice koje
su se primjenjivale kod običnih Darrieusovih turbina zamjenjene su sa pravim uspravnim
lopaticama koje su povezane sa centralnim vratilom. Dizajn ovih turbina je mnogo
jednostavniji od standardnih Darrieusovih turbina, konstruišu se uglavnom sa 2 ili 3 lopatice.
Kako se koriste prave lopatice, javlja se problem kod pokretanja, zahtijevaju dodatne motore
kako bi stupile u rad.
Prednost ovog tipa turbina ogleda su u jednostvnom dizajnu, cijeni koštanja i sposbnost rada u
područjima turbulentnog strujanja gdje nisu primjenjive turbine sa horizontalnom osom
rotacije.

Slika 2.6 Giromill ( H-rotor)

2.4. Cikloturbina

Cikloturbina predstavlja varijantu H-rotora, koja koristi vjetrokaz kako bi mehanički usmjerila
nagib lopatica turbine u optimalnim smjeru za maksimalnu efikasnost. Pored obrtanja oko ose
rotacije, lopatice cikloturbine su konstruisane tako da se mogu rotirati i oko svoje vertikalne
ose što omogućava lopaticama da uvijek budu izložene istom napadnom uglu.

10
 Slika 2.7 Cikloturbina; 1. vratilo turbine ; 2. lopatica; 3. prihvatne ruke; 4. mehanizam
zakretanja
Glavna prednost ovog dizajna predstavlja konstantan obrtni moment koji se stvara na vratilu
turbine tokom čitave rotacije. Za razliku od drugih izvedbi Darrieusovih turbina, cikloturbine
imaju sposbnost samopokretanja. Pri malim brzinama strujanja lopatice se usmjeravaju
nasuprot smjeru vjetra tako da se stvaraju sile otpornog djelovanja, usljed čega se turbina
počinje rotirati. Povećanjem ugaone brzine lopatice se zakreću tako da dolazi do strujanja
zraka preko aeroprofila što uzokuje stvaranje sila uzgona koje ubrzavaju kretanje turbine.
Nedostaci ovog tipa turbine jesu kompleksnost mehanizma zakretanja i njegova težina, te
sami mehanizam zahtijeva neku vrstu senzora koji bi očitavao smjer i brzinu vjetra za
pravilno zakretanje lopatica.

2.5. Gorlova helikoidna turbina

Lopatice Darriusove turbine mogu se zaokrenuti za određeni ugao te tako činiti spiralu. Usljed
spiralnog oblika helikoidna turbina otklanja nekoliko problema sa kojima se suočava
Darriusova turbina, te po nekim izvještajima dostiže maksimalnu iskoristivost do 35%.[4]
Helikoidna vjetroturbina te njene karakteristike će biti detaljnije opisani u poglavlju 5.

11
 Slika 2.8 Gorlova helikoidna vjetroturbina

2.6. Hibridni model

U pokušajima da se prevaziđe problem samopokretanja Darrieusovih vjetroturbina, došlo je

do kombinacije raziličitih vrsta turbina sa Darrieusovom. Uobičajna kombinacija jeste ona sa
malim Savoniusovim lopaticama u sredini i Darrieusovim lopaticama na istom vratilu (slika
2.9). Cilj je bio da proizvede dovoljan obrtni moment pri pokretanju turbine što omogućava
Savoniusova turbina. Jednom kada turbina postigne dovoljnu brzinu doći će do stvaranja
aerodinamičkog uzgona na lopaticama Darrieusove turbine pa će tako hibridni model dostići
željenu brzinu, a time i efikasnost.

Slika 2.9 Hibridni model

12
Međutim jedan od očiglednih problema hibridnog modela jeste razlika u maksimalnim
odnosima brzina na kojima rade ove dvije turbine. Dok Savoniusova turbina dostiže svoj
maksimum pri odnosu brzina 1, maksimalni odnos brzina pri kojoj radi Darrieusova turbina je
mnogo veći. Lopatice turbina moraju biti odgovarajuće veličine tako da se njihovi optimalni
odnosi brzina poklapaju sa brzinom rotacije. U suprotnom čitava konstrukcija će se rotirati
ugaonom brzinom koja prelazi radnu tačku Savoniusove turbine, pa će tako doći do smanjenja
efikasnosti pošto Savonisov rotor postaje parazitno tijelo konstrukcije.

2.7. Alternativni hibridni model

Grupa istaživača na Politehničkom Institutu Worcester (Worcester Polytechnic Institute [6] )

konstruisali su alternativni hibridni model Savoniusove i Darrieusove turbine. Specifičnost
ovog dizajna jeste što umjesto dva seta lopatica, ovaj model sadrži jedan set lopatica na
kojima se dobijaju sile uzgona i otpora. Kako se lopatice kreću prema vjetru stvaraju se sile
uzgona, dok se pri kretanju u smjeru strujanja zraka stvaraju otporne sile.

Slika 2.10 Alternativni hibridni model razvijen na Politehničkom Institutu Worcester[6]

Jedna od prednosti ovog dizajna je mogućnost samopokretanja turbine, a zbog oblika
aeroprofila i djelovanja sile uzgona ima veliku efikasnost. Također u sklop turbine ulazi i
kućište koje sprijčava direktan utjecaj vjetra na lopatice.
Zbog svog kompleksnog dizajna i mnoštva dijelova iz kojih je sastavljena, u turbini se
pojavljuju vibracije i buka, međutim najveći nedostak ovog dizajna jeste pojava velike
količine trenja, koji ponekada može u potpunosti zaustaviti kretanje turbine.

13
2.8. Hibridni H model

Na Univerzitetu Dalhousie razvijan je hibridni model Savoniusove i H turbine s ciljem da se

konstruira turbina koja ima sposobnost samopokretanja [7]. Turbina se sastoji od standardne
turbine H-tipa koja na istom vratilu sadrži Savoniusovu turbinu. Usljed nedostatka
informacija vezanih za dizajn vertikalnih vjetroturbina, grupa studenata se poslužila
programom Excel kako bi dobili teorijsku osnovu za izradu prototipa.

Slika 2.11 Hibridni H model [7]

2.9. Turbina TE20

Za razliku od drugih turbina, TE20 karakteriše to što pored standardnih dijelova turbine,
odnosno pokretnih lopatica, nalaze i statične lopatice koje usmjeravaju strujanje vjetra u
željenom smjeru. Najveća prednost ove turbine jeste da se pokreće pri najnižim brzinama
vjetra od svih do sada spomenutih turbina (1,5 m/s, a snaga se počinje stvarati pri 2,5 m/s).

14
 Slika 2.12 Turbina TE20

2.10. Sauer Energy

Ovaj tip turbine razvijen je u kompaniji Sauer Energy, te još uvijek nije pušten na tržiste.
Prototipni model je konstruisan tako da se dobije maksimalna iskoristivost. Njegova
najznačajnija karakteristika jesu disruptori zraka (mala krila) koja se nalaze na unutrašnjosti
svake lopatice i ponašaju se kao kanali koju hvataju i usmjeravaju zrak. Lopatice ubrzavaju i
usmjeravaju protok zraka kroz zračne mlaznice na sljedeću lopaticu, što na kraju dovodi do
brže rotacije turbine. Ova karakteristika omogućava rad turbine pri malim brzinama.

15
 Slika 2.13 Turbina dizajnirana u kompaniji Sauer Energy

2.11. Solarwind Turbine

Solarwind Turbine kreirala je kompanija Bluenergy USA, njen dizajn se zasnivao na

inžinjeringu jedrenja. Turbina se sastoji od dvije spiralano zakrenute lopatice. Kako bi se
postigla veća iskoristivost lopatice su prekrivene solarnim ćelijama, tako da istovremeno
dobija energija uz pomoć vjetra i sunčevih zračenja. Troškovi instalacije su relativno mali, a
turbina ne proizvodi buku niti zauzima veliki prostor.

16
Slika 2.14. Bluenergy Solarwind turbine

17
3. Aerodinamika vjetroturbina

Da bi se bolje razumjeli princip rada vertikalnih vjetorturbina potrebno se upoznati sa

osnovim karakteristikama zraka kao i sila koje se javljaju pri kretanju lopatica vjetroturbina.
Aerodinamika se bavi proučavanjem djelovanjem zraka kao i međusobni utjecaj zraka i tijela
koja se kreću kroz njega, te sila koje nastaju pri tom međudjelovanju. Ovo područje usko je
vezano za mehaniku fluida, a varijable koje se javaljaju u analizi aerodinamičkih problema su
brzina, pritisak, temperatura i gustoća fluida.
U toku kretanja neke od lopatica turbine se kreću u smjeru kretanja vjetra, kao i u suportnom
smjeru, tako da tokom jedne rotacije proizvodi se i pozitivni obrtni moment i negativni koji
usporava vjetorturbinu, ali on ima značajno manje vrijednosti.

3.1. Snaga vjetra

Snaga vjetra se može definisati kao korištenje protoka zraka kroz vjetroturbine u svrhu
dobijanja električne energije.
Diferenciranjem izraza za kinetičku energiju dobija se snagu vjetra
dEk dm 2
P  0,5  v
dt dt ,

gdje je masa m proporcionalna gustoći  i zapremini V, pa će tako drugi član iz jednačine

(3.1) glasiti,
dm
   Av
dt ,
Kada se u početnu jednačinu uvrste dobijeni izraz za maseni protok, dobija se

P  0,5    A  v 3 ,

Gustoća zraka se mijenja sa nadmorskom visinom i promjenom temperature.

Snaga se može izraziti i kao proizvod predviđenog obrtnog momenta T i ugaone brzine
lopatice turbine 
P  T 

Upoređujući zadnja dva izraza (3.3) i (3.4) može se vidjeti da li je turbina generirala željenu
snagu.

18
3.2. Koeficijent iskoristivosti snage

Prilikom pretvaranja energije vjetra u energiju rotacije lopatica vjetroturbine postoje određena
ograničenja. Teorija koja definira maksimalni stepen učinkovitosti vjetroturbine naziva se
Betzov zakon, prema Njemačkom fizičaru Albertu Betzu (1885.-1968.) jednom od prvih
naučnika koji se zanimao za vjetroturbina. On je teoretski dobio vrijednost najveće
iskoristivosti energije vjetra.
Primjenom zakona o održanju energije na stub zraka dat na slici 3.1, maseni protok se izrazi
kao
m    A1  v1    A  v    A2  v2 ,

gdje je v1 - brzina zraka ispred turbine,

v2 - brzina zraka iza turbine,

v - brzina zraka na lopaticama turbine,

A - površina lopatica.

Slika 3.1 Stub zraka

Sila kojom lopatice djeluju na zrak
dv
F  ma  m  m  v    A  v  v1  v2 
dt ,
Rad koji ta sila izvrši na elementarnom pomaku dx
dE  F  dx ,

Snaga se dobija diferencirajući energiju po vremeu t

dE dx
P  F   F v
dt dt ,
Uvrštavajući (3.6) u (3.8)

19
P    A  v 2  v1  v2 
,
Snagu vjetra se može dobiti i direktno iz izraza za kinetičku energiju
E 1 1
P  m   v12  v2 2     A  v   v12  v2 2 
t 2 2 ,
Kada se izjednače navedeni izrazi za snagu dobija se
1
P   A  v   v12  v2 2     A  v 2   v1  v2 
2
1 2
2
 v1  v2 2   v   v1  v2 

v   v1  v2 
,
Uvrštavajući prethodno dobijeni izraz (3.11) u jednačinu za snagu vjetra (3.10)
1 1
P   A  v  v12  v2 2     A   v1  v2   v12  v2 2 
2 4
1   v   v   v 3 
2

P    A  v1 1   2    2    2  
3

4   v1   v1   v1  
,
v2 v2 1

Ako se derivira izraz za sangu po v1 i izjednači sa nulom dobija se odnos v1 3 , odnosno
pri ovom odnosu koeficijent Cp dostiže maximalnu vrijednost.

v2
Slika 3.2 Odnos koeficijenta Cp i v1
Koeficijent Cp predstavlja količinu snage koju određena turbina može pretvoriti u korisnu
snagu tokom rada, odnosno on označava maximalnu teoretsku iskoristivost potencijala vjetra.
Stvarni koeficijent iskoristivosti snage uveliko ovisi o konstrukciji vjetroturbina te
aerodinamičnim osobina njihovih lopatica. Današnje vjetrotrubine mogu postići od 0,4 do 0,5
što je 70 do 80% od teoretske granice.

20
3.3. Odnos brzina

Odnos brzina uspostavlja vezu tangencijalne brzine lopatice i brzine vjetra i predstavlja
značajnu karakteristiku svake vjetorturbine, a matematički je dat kao
R 

v ,

gdje je r – poluprečnik putanje kojom se kreće vrh lopatice,

 - ugaona brzina lopatice,
v – brzina vjetra.
Na slici 3.3 je prikazan odnos brzina i koeficijenta snage za različite tipove vjetroturbina.
Svakom tipu odgovara određena kriva, pa se tako može postići odgovarajući odnos brzina koji
odgovara maximalnoj iskorištenosti te turbine.

Slika 3.3 Promjena koeficijenta snage s promjenom koeficijenta obrtanja [1]

21
3.4. Napadni ugao

Napadni ugao je ugao pod kojim zračna struja nailazi na lopaticu vjetroturbine, a može se
definisati i kao ugao između tetive aeroprofila i pravca rezultujućeg vektora brzine struje
zraka. (slika 3.5)
Za vertikalne vjetroturbine pozitivnim napadnim uglom se smatra kada relativna brzina
strujanja zraka djeluje na vanjsku polovinu aeroprofila, a negativnim kada djeluje na
unutrašnju stranu.
Pozitivan početni napadni ugao povećava opseg rada ugaone brzine, a negativan je skraćuje,
odnosno povećanjem napadnog ugla lopatice do oko 15 stepeni povećava se i aerodinamički
uzgon lopatice, a time i obrtni moment. Međutim dodatnim povećanjem napadnog ugla dolazi
do porasta otpornog djelovanja, uzgon opada, te se s gornje strane lopatica javljaju vrtlozi.

3.5. Sile aerodinamičkog uzgona i otpornog djelovanja

Tokom međudjelovanja lopatica vjetroturbine i zraka koji se kreće dolazi do pojave sila i to
sile otpornog djelovanja i sile aerodinamičkog uzgona, koje stvaraju obrtni moment na vratilu
vjetroturbine.
Silama aerodinamičkog otpora se smatraju one koje djeluju suprotno relativnom kretanju bilo
kojeg tijela koje se kreće u pravcu fluida. Otporne sile uvijek smanjuju brzinu fluida u odnosu
na čvrsto tijelo na putanji fluida.
Kod vjetroturbina koje rade na principu aerodinamičkog uzgona stvaraju se obe sile na
lopaticama turbine s time da sila aerodinamičkog uzogna ima mnogo veći intenzitet od sile
otpornog djelovanja.
Da bi došlo do stvaranja sile zrak koji obstrujava aeroprofil sa bočne strane mora opisati veću
putanju nego onaj koji je obstrujava sa prednje (napadne) strane. Brzina zraka na prednjoj
strani strani aeroprofila mora biti veća od brzine zraka sa bočne strane. Ova razlika brzina
zraka stvara razliku u pritiscima u područima oko lopatica, na bočnoj strani stvara se područje
niskog pritiska (slika 3.4) koje povlači lopaticu u tom pravcu.

Slika 3.4 Područja podpritiska i nadpritiska oko lopatice

Povećavanjem napadnog ugla putanja koju bočna strana aeroprofila prelazi značajno se
povećava, a time i brzina zraka na tom dijelu lopatice što na kraju uzrokuje pojavom sile.

22
Cl i Cd predstavljaju koeficijente sile dinamičkog uzgona i sile otpornog djelovanja, te su
direktno zavise od napadnog ugla  . Obično se vrijednosti koeficijenata Cl i Cd dobijaju
eksperimentalnim putem u zračnim tunelima, ali se za jednostavne oblike mogu dobiti i
matematičkim putem. Po pravilu koeficijent aerodinamičkog uzgona je veći od koeficijenta
otpora, te raste sa porastom napadnog ugla do određene vrijednosti kada počinje opadati (oko
15 ) , dok sa druge strane koeficijent otpora raste sa povećavanjem napadnog ugla.

Sile otpornog djelovanja i dinamičkog uzgona se mogu razložiti na tangencijalnu (obrtni

moment) i normalnu komponentu ( udar, potisak). Obrtni moment proizvodi korisni rad, dok
je sila koju stvara normalna komponenta, odnosno centrifugalna sila, ona koju konstrukcija
turbine mora izdržati (slika 3.5).

Slika 3.5 Odnosi tangencijalne i normalne sile sa silom otpornog djelovanja i dinamičkim
uzgonom

Da bi se bolje shvatilo ponašanje fluida koji struji oko lopatica i djelovanje sila otpora i
aerodinamičkog uzgona, odnosno njihovih koeficijenata, posmatrat će se lopatica helikoidne
turbine. Lopatica turbine je podijeljena na veliki broj konačnih odsječaka koji se mogu
posmatrati kao dvodimenzionalni, odnosno bez ugla zakrivljenja lopatice (slika 3.6).
Dvanaest odsječaka postavljeno je na kružnicu koju opisuje turbina tokom kretanja, tako da
se tačka u kojoj djeluje sila aerodinamičkog uzgona nalazi na kružnici, a tetiva profila
tangentna na kružnicu. Kao početnu referentnu tačku uzeta je tačka na vrhu kružnice kojoj
odgovara nulti ugao koji se povećava u smjeru kretanja kazaljke na satu. Smjer brzine
slobodnog toka je sa desne na lijevu stranu tako da na početnoj referentnoj tački napadni ugao
ima vrijednost 0.

23
 Slika 3.6 Lopatica podijeljena na konačnih broj odsječaka [8]
Prvo se posmatra brzina slobodnog toka koja zavisi od protoka fluida u kojem se turbina
rotira. Za svaki odsječak kreiran je vektor brzine slobodnog toka postavljen u tačku dodira
profila i kružnice sa dužinom propocionalnoj brzini (slika 3.7a). Ovim pristupom se
pretpostavlja da dolazni protok jednako utiče na svaki odsječak nezavisno od položaja u
kojem se nalazi. Međutim, po definiciji, kada dolazni tok obstrujava oko odsječaka
aeroprofila prednjeg dijela turbine, protok se zakreće, mijenjajući se po pravcu i intenzitetu.
Vrijednost koliko prednji dijelovi turbine utiču na protok fluida kroz zadnje dijelove zavisi od
ugaone brzine turbine kao i od koeficijenta popunjenosti. Prema tome, odsječci koji se nalaze
na zadnjem dijelu turbine biće podvrgnuti drugačijim posljedicama sturajanja fluida.
Jednostavan način rješenja ovog problema jeste uvođenje koeficijenta  koji utiče na
intenzitet brzine u zadnjem dijelu turbine (slika 3.7b)
 
V fs  V  1   
,

Slika 3.7 a) Brzine slobodnog toka u svakom odsječku ; b) Brzine slobodnog toka sa
smanjenjem brzine u zadnjem dijelu turbinu [8]

24
Sljedeće se posmatra indukovana brzina rotacije. Ova brzina je proporcionalna ugaonoj brzini
lopatica i poluprečniku turbine, odnosno
Vi  rm  

Za razliku od brzine slobodnog toka, indukovana brzina jednaka je po intenzitetu za sve

položaje odsječaka. Vektor indukovane brzine postavljen je u tačku dodira profila i kružnice,
te je postavljen tangentno na kružnicu u pravcu suprotnom od kretanja turbine (slika .. ).
Sabiranjem vektora brzine slobodnog toka i indukovane brzine dobit će se vektor rezultantne
brzine
  
Vr  Vi  V fs
.
Za različite protoke sa brzinom rotacije turbine većom od jedan, vektor rezultantne brzine ima
jedinstven pravac i intenzitet.

Slika 3.8 Vektori indukovane brzine u svakom odsječku (lijevo) ; Vektori rezultantnih brzina u
slučaju kada su jednake indukovana brzina i brzina slobodnog toka (desno) [8]
Posmatranjem vektora brzina u odnosu na tetivu aeroprofila odsječaka zaključuje se da
napadni uglovi variraju od 0 do 360 stepeni. Ako se uzme u obzir simetrični oblik aeroprofila,
ovaj raspon napadnih uglova se smanjuje na raspon od 0 do 180. Napadni ugao se računa
pomoću rezultantne sile i tetive profila
 
  Vr  c

Ako se za posmatrani aeroprofil raspolaže vrijednostima koeficijenata otpora (Cd) i uzgona

(Cl) u cijelom rasponu napadnog ugla, moguće je odrediti aerodinamičke sile otpora (D) i
uzgona (L).
1
D   Vr2  A  Cd
2

1
L  Vr2  A  Cl
2

25
Kao što je ranije napomenuto, lopatica turbine je podijeljena na veliki broj konačnih
odsječaka koji se mogu posmatrati kao dvodimenzionalni. Zbog toga se za koeficijente otpora
i uzgona za posmatrani aeroprofila i napadni ugao, mogu uzimati podaci koji su ranije
određeni eksperimentalno ili, u nekim slučajevima, numerički. Više o ovim koeficijentima,
načinima njihovog određivanja, kao i o tome koliko se možemo pouzdati u te podatke, biće
riječi u drugom dijelu ovog rada, kada ćemo se pozabaviti postupkom analitičkog i
numeričkog određivanja performansi helikoidne vjetroturbine.
Sila otpornog djelovanja ima isti smjer kao i rezultirajući protok, pa je vektor sile otpora
poznat. Određivanje forme vektora aerodinamičkog uzgona nije tako jednostavno kao kod sile
otpora. Po definiciji, vektor sile uzgona je okomit i na vektor rezultujuće brzine i na vektor
sile otpora. Postoje dva moguća okomita smjera koja zadovoljavaju te kriterije. Da bi se
odredio ispravan smjer vektora sile uzgona, potrebno je analizirati odnos između vektora
rezultujućeg toka i vektor tetive profila, odnosno, potrebno je posmatrati da li vektor
rezultujuće brzine prilazi tetivi profila sa unutrašnje ili vanjske strane turbine, kao i njegovu
poziciju u odnosu na normalu na tetivu profila.. Kako se vidi sa slike 3.9, oba vektora sila
utiču na stvaranje obrtnog momenta. Potrebno je razložiti vektore ovih sila na tangencijalne i
normalne komponente u odnosu na tetivu profila. Kombinacijom tangencijalnih komponenti
sile otpora i aerodinamičkog uzgona dobija se ukupna tangencijalna sila koja djeluje na svaki
profil.

Ft    Dt   Lt 

Slika 3.9 Sile otpora i aerodinamičkog uzgona date na svakog odsječku

(zelenom bojom su označeni vektori sile uzgona, a crnom vektori sile otpora) [8]

26
 Slika 3.10 Normalne i tangencijalne komponente sila na svakom odsječku [8]
(zelenom bojom su označeni vektori normalne, a crnom vektori tangencijalne komponente)
Određivanje ovih sila za konkretnu vjetroturbinu će biti izvršeno u drugom dijelu rada. Tada
će se, na osnovu ovih sila i geometrijskih karakteristika vjetroturbine, približno odrediti obrtni
moment koji djeluje na vratilo turbine, a preko njega i snaga.

27
4. Karakteristike helikoidne vjetroturbine

4.1. Problem samopokretanja vertikalnih vjetroturbina

Aerodinamika samopokretanja predstavlja jednu od značajnijih osobina koju treba razmotriti i

opisati prilikom istraživanja vertikalnih vjetorturbina. Međutim, do sada sprovedena
istraživanja postavljaju pitanje šta to znači imati osobinu samopokretanja, odnosno kako bi se
trebao definisati izraz samopokretanja.
Termin samopokretanja vertikalnih vjetroturbina se mora pažljivo definisati. U svom radu
Ebert i Wood [9] navode da je proces samopokretanja završen kada turbina počne proizvoditi
značajnu količinu snage, dok Kirke [10] smatra da turbina ima osobinu samopokretanja ako se
može ubrzati iz stanja mirovanja do trenutka kada počne proizvoditi korisnu izlaznu snagu. U
obe gore navede definicije izrazi korisna snaga i količina snage nisu dovoljno precizno
pojašnjeni. Postoje slučajevi u kojima dolazi do generiranja snage iako mašina nije u punom
radnom pogonu. Prilikom pojave zone ustaljenog rada pri vrijednosti odnosa brzina 1, turbina
ne može dalje ubrzavati, ali dolazi do proizvodnje snage, pa zbog toga definicija
samopokretanja se ne bi trebala odnositi na količinu proizvede snage.
Precizniju definiciju dao je Lunt [11] u kojoj se mašina smatra da je krenula sa radom ako je
ubrzala iz tačke mirovanja do trenutka kada se lopatice kreću konstantnom brzinom koje je
veća od brzine vjetra ( OB >1), jer je smatrao da će se turbina ubrzavati kada dostigne stanje u
kojem će se proizvoditi značajan aerodinamički uzgon tokom rotiranja. Ipak i ova definicija
ima ograničenja, promjena iz kombinovanog rada (otporno djelovanje sa aerodinamičkim
uzgonom) u rad samo pomoću aerodinamičkog uzgona ne garantuje da će se turbina nastaviti
ubrzavati. Istraživanja su pokazala da pri promjeni iz kombinovanog u rad sa dinamičkim
uzgonom na istom odnosu brzina obrtni moment je nedovoljan ili čak negativan što
onemogućava dalje ubrzavanje, dolazi do pojave zone ustaljenog rada. Baker [12] tvrdi da
kada se turbina nađe u ovoj zoni, u slučaju naglog smanjenja brzine vjetra pri istoj ugaonoj
brzini turbine, ona može dostići vrijednost odnosa brzina dovoljnu da bi se rad turbine
zasnivao samo na aerodinamičkom uzgonu.
Definicija koja obuhvata cijeli proces samopokretanja se bazira na konceptu ubrzanja od
stanja mirovanja do trenutka kada odnos tangencijalne brzine lopatice i brzine vjetra ima
najveću vrijednost. Odnos brzina zavisi od niza parametara kao što su ustaljena brzina vjetra,
konfiguracija rotora, oblici aeroprofila i opterećenje na koje je turbina podvrgnuta.
Tokom istraživanja i upoređivanja svih tipova vjetroturbina sa vertikalnom osom rotacije
donesen je zaključak da je kod helikoidnog tipa vjetroturbine najbolje otklonjen problem
samopokretanja sa veoma malo nedostataka koji nosi sa sobom. Helikoidna turbina nije jedina
izvedba vjetroturbine sa vertikalnom osom rotacija koja ima mogućnost samopokretanja,
međutim Cikloidna turbina iako na prvi pogled jednostavnijeg izgleda sadrži mnoštvo
dijelova posebno u mehanizmu zakretanja gdje se stvara trenje te dolazi do smanjivanja
efikasnosti rada turbine.
Najznačanije prednosti helikoidne vjetroturbine jesu sposobnost samopokretanja, te da turbina
proizvodi konstantan obrtni moment tokom čitave rotacije što u velikoj mjeri smanjuje efekte

28
vibracija. Količina snage koju turbina proizvodi proporcionalna je prečniku turbine, pošto je
dobijena snaga zasnovana na obrtnom momentu, a obrtni moment direktno zavisi od
prečnika. Tako sa povećanjem prečnika proizvoditi će se i veća snaga pri istoj ugaonoj brzini,
međutim mora se voditi računa da ne dođe do strukturalnog oštećenja zbog djelovanja
centrifugalnih sila.
Također jedna od prednosti helikoidne vjetroturbine jeste mogućnost da smanjivanjem
prečnika sve dok se povećava visina neće doći do gubitaka snage. Pošto centrifugalne sile ne
zavise od visine turbine ne postoji teoretsko ograničenje za visine ovih turbina, ograničenja se
svode na uslova okoline gdje će biti instalirana. [8]

4.2. Osnovni parametri helikoidne vjetroturbine

Zbog složene geometrije turbine, te sa izazovima koji se javljaju usljed promjene polja
protoka fluida vidi se da je zahtevno za razumjeti , i fizički i matematački, koji dijelovi
turbine proizvode najveći obrtni moment za određeno stanje protoka. Međutim da bi postigli
optimalan dizajn turbine potrebno je dobro razumjevanje svih parametara.
Općenito, parametri koje reguliše polje protoka u kojem će se intalirati turbina su fiksni tako
da konstruktor ima malo mogućnosti da izmjeni neki od njih kako bi povećao efikasnost
turbine. U ove parametre spadaju vrijednosti kao što su gustoća i brzina slobodnog toka
fluida.
Sa druge strane, geometrijski parametri se uglavnom mogu podešavati kako bi se poboljšao
rad turbine. Iako se svaki od ovih parametra moće podešavati, mnogi od njiih zavise jedan od
drugog. Tako naprimjer dužina tetive je jedan od parametara koji određuje koeficijent
popunjenosti turbine, dakle mijenjajući dužinu tetive, popunjnost turbine se također mijenja.
Ulazni podaci koji će biti analizirani kako bi se bolje razumio rad helikoidne turbine i
optimizirao standardni dizajn su
 Koeficijent popunjenosti,
 Zahvatna površina
 Aeroprofil lopatica,
 Broj lopatica,
 Ugao zakrivljenja lopatica,
 Zastupljenost lopatica u obimu turbine,
 Odnos visine i poluprečnika turbine

4.2.1. Koeficijent popunjenosti

Koeficijent popunjenosti predstavlja parametar turbine uveden kako bi olakšao definisanje

geometrije vjetroturbine. Tokom godina istraživanja, KP je definiran na različite načine, u
ovom radu će biti korištena definicija od Shionoa [5], on je KP definisao kao proizvod broja

29
lopatice turbine i dužine tetive, podijeljen sa obimom turbine. Ova definicija predstavlja
odnos obima turbine koji je ispunjen materijalom lopatica sa ukupnim obimom turbine.
nc

D

Precizniji izraz za određivanje popunjenosti dao je Gorlov [4]

n n   k  k 
  d   k 1  sin   d   sin 
   n  n  ,

gdje je n- broj lopatica,

1 c
d  sin 1
d- polovina dužine tetive 2 r ,

r- poluprečnik turbine.

Turbine sa visokim KP
   0, 3
moći će se lakše samostalno pokrenuti, ali će raditi na

manjim maksimalnim odnosima brzina, dok turbine sa nižim KP

   0,15  će imati manju
sposobnost samopokretanja, ali će raditi na dosta većim maksimalnim odnosima brzina [ ].
C
Kako se popunjenost turbine smanjuje, maksimalni koeficijent iskoristivosti snage p Max
javlja se kod većih odnosa brzina. Sa manjim vrijednostima popunjenosti manje su i prepreke
sa kojima se fluid susreće tokom kretanja, što uzrokuje i manjim gubicima obrtnog momenta
i većim brzinama pokretnog fluida, čime se omogućava turbini da radi na većim maksimalnim
odnosima brzina.
Strickland [13] je u svome radu ukazao na to da smanjujući vrijednosti popunjenosti turbine
se povećava maksimalni odnos brzina za maksimalni koeficijent iskoristivosti snage, te da je
za Darrieusovu turbinu najoptimalnija vrijednost popunjenosti za koju se ostvaruje
proizvodnja najveće snage između 0,2 i 0,3.
Vrijednosti popunjenosti turbine pri kojima spiralne turbine dostižu proizvodnju najveće
predviđene snage odredio je Shiono [5] i to u intervalu od 0,3 do 0,4.
Gorlov [4] je vršio eksperimente na Helikoidnim i Darrieusovim hidroturbinama, u kojima je
otkrio značajnu prednost spiralnih nad Darrieusovim turbinama, naime Helikoidne turbine
pokazivale su manji otpor pri proticanju vode. Taj otpor direktno zavisi od KP, što je veći
proizvod broja lopatice turbine i dužine tetive, javlja se veći otpor proticanju vode pri istom
prečniku turbine. Pored KP, otpor proticanja zavisi od brzine kretanja vrha lopatice, veća
brzina lopatice spriječava protok vode, pa tako pri velikim brzinama lopatice došlo bi do pada
efikasnosti turbine na nulu. Kako se u oba slučaja radi o fluidima, analogno se mogu donijeti
zaključci o otporu turbina pri obstrujavanju zraka.

4.2.2. Zahvatna površina

30
Zahvatna površina predstavlja površinu vazduha koji obuhvata turbina u svom kretanju, oblik
zahvatne površine obično zavisi od konfiguracije rotora, tako je zahvatna površina normalne
horizontalne vjetroturbine kružnog oblika, dok za vertikalne vjetroturbine zahvatna površina
ima pravougaoni oblik i računa se preko izraza
S  DL ,

m2 
gdje je S – zahvatna površina   ,

D – prečnik turbine
 m ,

L- visina lopatice
 m .
Zahvatna površina ograničava količinu zraka koji prolazi kroz turbinu. Rotor pretvara
energiju koja se nalazi u zraku koji se kreće, tako sa većom površinom dobija se veća snaga
pri istim uslovima vjetra.

Slika 4.1 Zahvatna površina za a) HAWT , b) VAWT

4.2.3. Aeroprofil lopatica

Aeroprofil predstavlja poprečni presjek lopatica vjetroturbina, krila aviona, elisa ili rotora
helikoptera, koji ima veliki utjecaj tokom rada zbog sila koje se stvaraju kada se profil
postavi u oblast strujanja fluida.
Kao što je navedeno dolazi do stvaranja uzgona na aeroprofilu usljed nesimetričnog
opstrujavanja fluida, ostvaruje se razlika raspodjela brzine na gornjoj i donjoj strani, a time i
razlika pritisaka, što rezultuje silom aerodinamičkog uzgona. Na raspodjelu brzina utiče
geometrija aeroprofila u koju spadaju zaobljenost nosnog dijela, relativna debljina i
zakrivljenost.

31
 Slika 4.2 Geometrija aeroprofila: 1. pravac aeroprofila pri nultom uzgonu; 2. prednji dio
profila; 3. nosni krug (dio); 4. najveća debljina; 5. najveća zakrivljenost; 6.gornja površina;
7. zadnji dio profila; 8. srednja linija; 9. donja površina
Osnovne geometrijske karakteristike aeroprofila :
 tetiva - prava koja spaja dvije krajnje tačke aeroprofila (slika 4.2 dužina c),
 srednja linija - linija koja spaja sve centre upisanih krugova u konturu aeroprofila,
 najveća zakrivljenost - najveća udaljenost srednje linije i tetive,
 najveća debljina - najveća udaljenost gornje od donje konture aeroprofila, normalno na
pravac tetive,
 relativna debljina - odnos debljine aeroprofila i dužine tetive,
 poluprečnik prednjeg zaobljenja - debljina na 1% tetive od prve, prednje tačke,
 napadni ugao - ugao između pravaca vektora brzine i tetive,
 nulti napadni ugao - ugao između pravca tetive i pravca aeroprofila pri nultom uzgonu,
 brzina - pravac rezultujućeg vektora brzine, neporemećene struje zraka,
 centar potiska - presjek vektora rezultujuće aerodinamičke sile i pravca tetive,
 aerodinamički centar - tačka u odnosu na koju se ne mijenja moment, sa promjenom
napadnog ugla,

Sa većom dužinom tetive dolazi i do stvaranja većeg obrtnog momenta, lopatice sa manjim
tetivama zahtjevaju veće maksimalne odnose brzina da se bi stvorio maksimalni obrtni
moment, te dolazi i do utjecaja na sposbnost samopokretanja turbina.
Standardizovano je više od 1.800 aeroprofila koji se koriste u serijskoj proizvodnji aviona,
lopatica vjetro i hidroturbina. Najveća je porodica NACA, sa indefikacijom od 4, 5, 6, 7, 8
cifri.
NACA aeroprofili su oblici profila za krila aviona razvijeni od strane Nacionalnog
savjetodavnog komiteta za aeronautiku (engl. NACA –National Advisory Committee for

32
Aeronautics). Oblik NACA profila određen je ciframa koje slijede iza riječi NACA. Željeni
parametri se unose u jednačine kako bi se precizno odredio poprečni presjek aeroprofila.
Četverocifrene serije
Uzme li se za primjer profil NACA 2415, prva cifra označava procentualnu maksimalnu
vrijednost krivine u odnosu na dužinu tetive ( 2 – 2% c), druga cifra predstavlja procentualnu
udaljenost maksimalne krivine u odnosu na tetivu ( 4- 40% c), dok treća i četvrta cifra
označavaju maksimalnu debljinu u procentima tetive ( 15-15% c), Dok u slučaju simetričnih
aeroprofila ( NACA 0015) prve dvije cifre 00 ukazuju na to da ovaj tip aeroprofila nema
krivine (zakrivljenosti), a da mu je debljina 15% u odnosu na dužinu tetive, odnosno profil je
15% debel onoliko koliko je dug.

Slika 4.3 Aeroprofil NACA 2412; srednja linija prikazana je crvenom linijom, dok je
simetrični aeroprofil 0012 prikazan ljubičastom
Formula za dobijanje simetričnih aeeroprofila ( NACA 00xx) glasi

yt  5t  0, 2969 x  0,1260 x  0,3516 x 2  0, 2843 x 3  0,1015 x 4 

,
gdje je
x- udaljenost posmatrane tačke od centra po x osi koja leži na tetivi aeroprofila data u
procentima dužine tetive ( 0-100%),
yt -polovina debljine aeroprofila za vrijednosti x ,
t- maksimalna debljina u procentima dužine tetive ( zadnje dvije cifre u nazivu aeroprofila).
Petocifrene serije
Petocifrene serije NACA profila opisuju složenije oblike aeroprofila. Za profil NACA 23112,
prva cifra pomožena sa 3/20 predstavlja koeficijent uzgona za koji je aeroprofil projektovan
3
 2  0,3
( 20 ) , druga cifra označava položaj najveće zakrivljenosti podijeljena sa 20 (3-
maksimalna zakrivljenost se nalazi na 0,15 dužini tetive), treća cifra može imati dvije
vrijednosti, 0 – označava normalnu srednju liniju i 1- označava reflexnu srednju liniju koja
pozitivno zakreće zadnji dio profila, četvrta i peta cifra definišu procentualnu maksimalnu
debljinu u odnosu na dužinu tetive (12- 12% c).

33
Šestocifrene, sedmocifrene i osmocifrene serije koriste se kod mnogo složenijih aeroprofila
gdje se želi maksimizirati utjecaj lamiranog toka.
4.2.4. Broj lopatica

Broj lopatica ima direktan utjecaj na kvalitet rada vjetroturbine pošto one moraju podnositi
kružna aerodinamička opterećenja, te su direktno proporcionalni koeficijentu popunjenosti
turbine.
Ako se u slučaju bilo koje vjetroturbine poveća broj lopatica, kako bi održali željenu
vrijednost popunjenosti mora se smanjiti dužina tetive aeroprofila. Suprotno tome, za
konstantnu dužinu tetive, koeficijent popunjenosti vjetroturbine će se povećavati kako se
povećava broj lopatica turbine.
Twidell i Weir [15] su zaključili da ako se povećava popunjenost turbine uz povećanje broja
lopatica, doći će do porasta početnog obrtnog momenta, nižih maksimalnih odnosa brzina, te
smanjenja proizvodnje snage.
Postavlja se pitanje, koliki broj lopatica koristiti pri dizajniranju vjetroturbine, sa
ekonomskog aspekta povećanjem broja lopatica povećava se i cijena izrade konstrukcije, dok
su prednosti poboljšan rad i manje variranja obrtnog momenta usljed djelovanja vjetra. Za
konstruisanje sprialnih vertikalnih vjetroturbina uobičajno se koriste 3 lopatice.

4.2.5. Ugao zakrivljenja lopatica

Ugao zakrivljenja lopatica  kod vertikalnih vjetroturbina odnosi se na ugao nagiba između
lopatice turbine sa horizontalnom ravni (slika 4.4). Postoje dva slučaja, kada je ugao
zakrivljenja konstantan i kada je moguća promjena ugla zakrivljenja po dužini lopatice.

Slika 4.4 Ugao zakrivljenja lopatica

Shiono [5] je zaključio da kako se povećava ugao zakrivljenja lopatice dolazi i do

poboljšavanja rada turbine, sve do ugla od 90 stepeni što odgovara dizajnu Darrieusove

34
turbine. On je vršio eksperimente sa uglovima zakrivljenja od 60 i 43, 7 u kojima je
 

također došao do zaključka da se statički obrtni moment povećava sa uglom zakrivljenja, što
je poznati problem pravih vertikalnih vjetroturbina pri malim obrtnim brzinama.

4.2.6. Zastupljenost lopatica u obimu turbine

Zastupljenost lopatica u obimu turbine (engl. blade wrap) je pojam koji se koristi pri
opisivanju geometrije spirlanih vjetroturbina i označava procentualni dio obima kojeg lopatice
turbine obuhvataju. Dat je izrazom
nL

 D  tan  ,

gdje je n- broj lopatica turbine,

L- visina ,
 - ugao zakrivljenja lopatica.

Vjetroturbina sa BW 100% predstavlja optimalnu izvedbu pri rješavanju problema variranja

obrtnog momenta, jer će obim turbine u potpunosti biti obuvaćen lopaticama, neće biti
praznog prostora, odnosno gdje jedna lopatica završava biće početak druge.
Kod turbina sa prazninama ( BW <100% ) doći će do variranja pri stvaranju obrtnog
momenta, zbog toga što će se pojaviti uglovi pri kojima se neće generirati obrtni moment.
Dok sa druge strane kod trubina kod kojih dolazi do parcijalnog preklapanja lopatica će
također doći do variranja obrtnog momenta, jer će pri nekim uglovima tokom rotacije
stvaranje obrtnog momenta biti uduplano u odnosu na dijelove obima gdje ne dolazi do
preklapanja lopatica turbine.

4.2.7. Odnos visine i poluprečnika

Tokom proučavanja vertikalnih vjetroturbina, upoređuju su razne veličine kako bi se dobili

optimalni rezultati, jedan od bitnijih odnosa jeste odnos visine turbine sa njenim
poluprečnikom. Sa slike 5.2 se vidi da što je veći odnos visine i poluprečnika dolazi i do
stvaranja većeg obrtnog momenta. Da bi za istu zahvatnu površinu ( S  D  L ) dobili veći
odnos mora se povećati visina turbine. Međutim povećavanjem visine doći će do izvijanja,
vibracija i stavaranja napona na lopaticama pa će se morati stavljati dodatni nosači lopatica.

35
5. Matematički model helikoidne turbine

5.1. Jednačina Gorlov-a

Gorlov koji je patentirao ovaj tip vjetroturbine, po kome je i dobila ime Gorlova turbina, je u
svom radu [4] dao detaljno objašnjenje matematičkog modela helikoidne turbine i utjecaja
geometrije turbine na početni obrtni moment.
Posmatrao je helikoidnu vjetroturbinu u stanju mirovanja sa zakrivljenom lopaticom koje se
kreće po zavojnoj liniji AME površine cilindra visine L i poluprečnika R (slika 5.1).

Slika 5.1 Kretanje linije lopatice na XZ ravni [4]

Koordinate spiralne linije izražene u cilindričnim koordinatama glase
x  R cos 
y  R sin 
z  R tan  ,

gdje su x,y,z - koordinate tačke M na spiralnoj liniji,

 - ugao nagiba lopatice sa XOY ravni.

Radi pojednostavljenja proračuna aeroprofil je posmatrao kao infinitezimalno tanki

pravougaonik sa dužinom jednakom dužini tetive b aeroprofila lopatice, što ne utječe na
proporciju sile dinamičkog uzgona i otpornog djelovanja nakon razlaganja sile F koja glasi

36
F  k0  A  V 2 ,

gdje je k0 - konstanta koja iznosi 1, 2  (  - gustoća fluida),

A -projekcija napadne površine lopatice na ravan okomitu na pravac kretanja fluida,
V- brzina fluida.

Dio krive AME izražen preko 

1
R
d   R  1  q 2  2 d  d
cos  ,

gdje je q  tan 
iz izraza (6.3) dobijamo
1
R
  R  1  q2  2   
cos 
cos  
 
R R 1  q2 ,
Sa slike 6.1 se vidi da je

z 2   R    2
2

L2   R0   l 2
2
,
gdje je l- dužina lopatice,
0  max - ugao zakrivljenja lopatica.

Ako se označi napadni ugao strujanja zraka kao  , onda za tačku M vrijedi
sin   cos 
cos   sin  .

Obrtni moment u stanju mirovanja glasi

T  F  R cos  ,

uvrštavajući jednačinu (5.2) u (5.7), dobija se T za veoma malu površinu A  b   sin 

T  k0  b    V 2  R sin  cos  ,

kada  teži nuli dobija se

1
T  k1  sin  cos   d 
0 ,

37
gdje je k1  k0  b V  R .
2

Iz jednačina (6.4) (6.6) i (6.9) slijedi

0
1 q2
T  k1 R 1  q  cos  sin  d  k1 R
2
sin 2 0
2
0 .
L
q  tan  
Pošto je 0 R , ukupni početni obrtni moment koji se dobija strujanjem fluida
brzinom V iznosi

 L 
T  k2 1  q 2 sin 2  
 Rq  ,

1
k2  k1 R
gdje je 2 ,

ili izraženi obrtni moment samo u funkciji L/R i 

T (q)  L 
T1   1  q 2 sin 2  
k2  Rq  .

Na slici 6.2 je prikazan obrtni moment T1 u funkciji nagibnog ugla  i odnosa visine i
prečnika L/R sa kojeg se može zaključiti da turbina postiže maksimalne obrtne momente za
različite  mijenjanjem odnosa L/R. Ugao  se povećava kako se povećava odnos L/R,
odnosno kao što smo već naveli za isti prečnik obrtni moment se povećava sa povećanjem
visine turbine.

38
 T  f  L / R,   
Slika 5.2 3D dijagram obrntog momenta u funkciji od L/R i  1 [4]

Slika 5.3 2D dijagram za L/R=3 [4]

5.2. Dimenzionisanje turbine

39
U prethodnim poglavljima su pojašnjeni osnovni geometrijski parametri helikoidnih
vjetroturbina. Da bi bili u mogućnosti da definišemo sve geometrijske parametre moramo
usvojiti nekoliko polaznih podataka (dimenzija). Na osnovu njih ćemo, vodeći se
preporukama koje se mogu naći u literaturi, odrediti sve dimenzije potrebne za izradu modela
jedne helikoidne vjetroturbine. U tu svrhu mi smo, kao polazne podatke, uzeli prečnik
vjetroturbine i oblik aeroprofila.
Prema tome, prečnik turbine je usvojen i iznosi:
D  320 mm .

Za odnos visine i poluprečnika turbine usvojena je vrijednost L / R  3, 2 , tako da je dobijena

visina vjetroturbine:
L  520 mm .

Kako se ne bi dobila turbinu koja neće moći ostvariti dovoljan početni obrtni moment, a sa
druge strane, da ne bi došlo do prevelikog koeficijenta popunjenosti čime bi znatno smanjili
efikasnost turbine, izabrana je turbina sa tri lopatice.
Dužina tetive aeroprofila direktno utječe na koeficijent popunjenosti, a time i na sposobnost
samopokretanja. Usvajajući preporučenu vrijednost koeficijenta popunjenosti i koristeći
formule (4.1) i (4.2) određena je dužine tetive:
c  75 mm ,

za koju su dobijene vrijednosti popunjenosti turbine iznose 0,22, odnosno, 0,26.

Sa povećanjem ugla zakrivljenja pospješuje se rad turbine, odnosno sve više radi kao
Darriusova, međutim smanjuje se i sposobnost samopokretanja. Sa slika 5.2 i 5.3 se vidi da je
optimalni ugao zakrivljenja 58°-68°. Na osnovu usvojenih i određenih promjera i visine
vjetroturbine, te želje da projekcije početka i kraja lopatice zaklapaju ugao od 120° (slika 5.4),
ugao zakrivljenja naše vjetroturbine je već određen. On iznosi približno 60°, što je u skladu
sa navedenim preporukama [5].

40
 Slika 5.4 Ugao između projekcija bočnih stranica lopatice u ravnini Front
Nakon dobijenih parametara turbine može se izračunati zastupljenost lopatica u obimu turbine
koji ima optimalne vrijednosti što je bliže 100%, za gore navedene parametre BW iznosi 0,89,
odnosno 89%.
Za aeroprofil je izabran simetrični NACA profil sa debljinom 18% u odnosu na dužinu tetive,
odnosno NACA 0018.

41
6. Modeliranje helikodine vjetrotrubine

Nakon što su definisani svi parametri helikoidne vjetroturbine koje će se koristiti prilikom
konstrukcije, pristupa se modeliranju vjetroturbine.
Modeliranje dijelovanja i sklapanje turbine rađeno je u programu SolidWorks, vodeći pri
tome računa da ne bi došlo preklapanja ili prevelikih zazora na mjestima gdje se spajaju
dijelovi.
Osnovne dijelove turbine čine:
 Vratilo,
 Gornja i donja prirubnica,
 Nosači,
 Lopatice turbine.

Pored osnovnih dijelova u modelu se javljaju i ostali dijelovi, odnosno vijci i navrtke koji se
koriste kako bi se ostvarile veze između osnovnih dijelova, a uzeti su iz SolidWorks-ovog
Toolboxa.

Slika 6.1 Helikoidna turbina ; 1. vratilo turbine, 2. pokretne prirubnice, 3. lopatica , 4. nosač

42
6.1. Modeliranje vratila turbine

Poveznicu između generatora i lopatica turbine predstavlja centralni dio turbine koji prenosi
obrtno kretanje, odnosno vratilo. Ono je sa generatorom vezano vijcima, preko prirubne ploče
koja ulazi u sastav vratila, čime je omogućena lagana montaža i demontaža konstrukcije.
Model se kreirao tako što se nacrtala skica u Top plane-u, te osnovnim alatkama kao što su
Extrude, Cut extrude, Fillet dobijen je željeni oblik.

Slika 6.2 Modeliranje vratila turbine Slika 6.3 Dimenzij

6.2. Modeliranje prirubnica

Na vratilu se nalaze uvjetno pomični dijelovi, dvije prirubnice, gornja i donja. One služe kao
spona vratila sa lopaticama preko nosača lopatica. Na prirubnicama se nalazi 12 kružno
raspoređenih rupa koje omogućavaju postavljanje različitog broja lopatica. Veza između
vratila i prirubnica ostvarena je uz pomoć vijaka koji se postavljaju u rupe sa strana prirubnica
tako ostvarujući dovoljne pritiske između površina da ne dođe do proklizavanja tokom rada.
Cilj ostvarivanja ovakvog načina vezivanja jeste da se omogući postavljanje različitog broja
lopatica, lopatica sa različitim uglovima zakrivljenja, lopatica različitih visina i mnogim
drugim promjenjivim parametrima lopatice u zavisnosti od cilja istraživanja.

43
Tok modeliranja je tako slično kao kod kreiranja vratila, samo što se još primjenila i alatka
Hole Wizard kojoj su kreirane rupe sa navojima na stranama prirubnica. Kako su obe
prirubnice istih dimenzija prikazano je modeliranje samo jedne.

Slika 6.4 Modeliranje prirubnice

Slika 6.5 Dimenzije prirubnice

44
6.3. Modeliranje nosača

Najveća naprezanja tokom rada turbine trpe nosači lopatica. Oni ne smiju biti velikih
dimenzija kako ne bi zaustavljali protok zraka tokom rada, a sa druge strane moraju imati
veliku izdržljivost na složena naprezanja. Dizajn nosača je jednostavan, pravougaonog su
oblika, savijeni na krajevima kako bi se omogućilo lakše povezivanje. Izgled nosača je
prikazan na slici 6.8.
Model nosača se modelirao tako što se na osmišljenu prihvatnu površinu preko koje će se
nosač vezati sa lopaticom, opcijom extrude dobilo tijelo lopatice tako da nosač sa
horizontalnom ravni pravi ugao od 20°. Ugao od 20° se usvojio kako bi se za datu visinu
lopatice ostvario jednak raspored opterećenja kako na lopatice tako i na nosače. Nakon toga
opcijom extrude dobila se i površina preko koje se nosač veže sa prirubnicom, odnosno
vratilom. Prilikom dimenzionisanja i modeliranja nosača vodilo se računa o tome da, prilikom
sklapanja sa ostalim dijelovima, ukupni prečnik ne prelazi već usvojene vrijednosti.

Slika 6.6 Dimenzije nosača

45
 Slika 6.7 Modeliranje nosača

Slika 6.8 3D model nosača lopatice

46
6.4. Modeliranje lopatica

Za izradu lopatica koristit će se aeroprofil NACA 0018. Za dobijanje datog oblika profila
lopatice iskorištena je formula (4.3). Na slici 7.9 su prikazani dobijeni rezultati u Excel-u u
kojem se vršio proračun, gdje se pored zadanih i traženih vrijednosti pojavljuje i koordianta z,
zbog zahtijeva SolidWorks-a, za koju su stavljene vrijednosti 0. Dobijeni rezultati su
prebačeni u nakon čega su prebačeni u tekstualni fajl, te u Solidworks (Insert, Curve, Curve
Through XYZ Points).

Slika 6.9 Koordinate aeroprofila NACA 0018

Slika 6.10 Dobijeni aeroprofil NACA 0018

Kontura lopatice kreirana je po proračunu koristeći opciju Helix, te preko opcije Sweep
dobijen je željeni izgled lopatice (slika 6.10)

47
 Slika 6.11 Kreiranje lopatice preko opcije Sweep

Lopatica vezu sa nosačima ostvaruje preko vijaka, a zbog svog specifičnog izgleda u lopaticu
je bilo potrebno urezati ravnu dodirnu površinu nosača i lopatice (slika 6.12) koja se dobila
pomoću već modeliranog nosača.

Slika 6.12 Površina i rupe za vijke preko kojih lopatica ostvaruje vezu sa nosačima

48
6.5. Sklop turbine

Nakon što su izmodelirani svi potrebni dijelovi, pristupilo se sklapanju u jedinstven model.
Kao bazni nepokretni dio (u sklopu) uzeto je vratilo, te na njega postavljene dvije prirubnice
tako da su okrenute jedna prema drugoj. Pri ostvarivanju veza između dijelova korštene su
alatke Mates (Concentric, Coincident, Simetric, Srcew i td. )

Slika 6.13 Sklop vratila sa prirubnicama

Sljedeći korak bio je kreiranje podsklopa nosača i lopatice, kako se ne bi morale iznova
praviti veze između lopatice, nosača, vijaka i navrtki.

Slika 6.14 Veza nosača lopatice sa lopaticom ostvarena preko vijaka

49
Nakon što se kreirao podsklop nosača i lopatice, ubačen je u glavni sklop, te ispti postupak
ponovljen tri puta kako bi se dobila turbina sa tri lopatice. Time je završen proces modeliranja
i sklapanja helikoidne vjetroturbine po svim parametrima opisanim u radu. 3D model sklopa
turbine može se vidjeti na slici 6.15.

Slika 7.15 3D model helikoidne vjetroturbine

50
ZAKLJUČAK

Osnovni cilj ovog seminarskog rada bio je pronalazak i definisanje dizajna turbine sa
vertikalnom osom rotacije koja posjeduje sposobnost samopokretanja, što je urađeno. Tokom
istraživanja opisani su različiti tipovi vertikalnih vjetroturbina, od prototipova preko
studentskih eksperimentalnih pokušaja do modela koji se nalaze na tržištu.
Zaključeno je da najbolje karakteristike i performanse posjeduje Gorlova helikoidna
vjetroturbina, koja ima mogućnost samopokretanja, ali može raditi i pri velikim odnosima
brzina, spajajući tako osobine i Savoniusove i Darriuesove turbine.
Područje istraživanja turbina sa vertikalnom osom rotacije, a posebno helikoidne turbine je
ogromno ali također i veoma malo istraženo što ostavlja mogućnosti za dalje radove i otkrića.
Nakon ispunjenog cilja i dobijanja 3D modela sljedeći cilj jeste da se dobijeni model turbine
podvrgne simulacijama u softverima kao što su Solidworks Flow Simulation i ANSYS Fluent,
te pored toga pokušaju potvrditi dobijeni rezultati u zračnom tunelu.

51
LITERATURA

1. Marco D’Ambrosio, Marco Medaglia, Vertical Axis Wind Turbines:

History, Technology and Applications, 2011.
2. Ushiyama, I., & Nagai, H. Optimum Design Configurations and Performance of
Savonius Rotors. Wind Engineering, 12(1), 59-75, 1988.
3. Menet, J.-L. Increase in the Savonius rotors efficiency via a parametric investigation.
2004 European Wind Energy Conference and Exhibition. London, 2004.
4. Gorlov, A., Development of the helical reaction hydraulic turbine: final technical
report (DE-FGO1-96EE 15669). DOE/EE/15669-TI, 1998.
5. Shiono, M., Suzuki, K., & Kiho, S., Output characteristics of Darrieus water turbine
with helical blades for tidal current generations. Proceedings of The Twelfth (2002)
International Offshore and Polar Engineering Conference (pp. 859-864). Kitakyushu,
Japan, 2002.
6. O.Hammond, Shelby H., Emily M. , Design of an Alternative Hybrid Vertical Axis
Wind Turbine, Worcester Polytechnic Institute, 2014.
7. Jon DeCoste, Denise McKay, Self-Starting Vertical Axis Wind Turbine, 2006.
8. Cole R.W., Michael C.H., Optimization Of Helical Turbine In Low Head
Applications, The University of Utah, 2011.
9. Ebert, P.R., Wood D.H. Observations of the Starting Behaviour of a
Small Horizontal-Axis Wind Turbine, Renewable Energy, 1997.
10. Kirke, B.K. , Evaluation of Self-Starting Vertical Axis Wind Turbines for
Stand-Alone Applications. PhD Thesis, School of Engineering, Griffith, 1998.
11. Lunt, P.A.V. An Aerodynamic Model for a Vertical-Axis Wind Turbine,
MEng Project Report, School of Engineering, University of Durham, 2005.
12. Baker, J.R. Features to aid or enable self starting of fixed pitch low
solidity vertical axis wind turbines, J. Wind Eng & Indus. Aerodynamics, 1983.
13. Strickland, J. H. The Darrieus turbine: A performance prediction model using multiple
streamtubes (SAND75-0431). Albuquerque, NM: Sandia National Laboratories, 1975.
14. Twidell, J., & Weir, A. D.,. Renewable Energy Resources (2nd ed.). London: Taylor &
Francis, 2006.
15. Josh A., Bronwyn H., Celestine J., Desgin and manufacture of a cross-flow helical
tidal turbine, 2011.
16. Adam L. Niblick, Experimental and Analytical Study of Helical Cross-Flow Turbines
for a Tidal Micropower Generation System, University of Washington, 2012.
17. R. Dominy, P. Lunt, A. Bickerdyke, The Self-Starting Capability of a Darrieus
Turbine, University of Durham.
18. Gorlov, A., . Unidirectional helical reaction turbine. U.S. Patent No 5,451,137. U.S. Patent
and Trademark Office, 1995

52