Univerzitet “Džemal Bijedić“ u Mostaru

Građevinski fakultet
Master studij/Opšti smjer
Šk.2015/2016
Predmet: Tehnička opremljenost objekata i naselja

SEMINARSKI RAD
Tema: Vodosnabdijevanje naselja

Student: Predmetni profesor:

Letica Armin GM150012 doc.dr. Maja Popovac Roso
SADRŽAJ:

1. UVOD .............................................................................................................. 1
2. VODOVODNI SISTEMI ............................................................................. 2
3. POTREBE ZA VODOM...............................................................................4
3.1. Uticajni faktori ........................................................................................................ 4
3.2. Planski rokovi i obim izgradnje ................................................................................. 5
3.3. Potrošači vode ........................................................................................................ 5
3.3.1. Stanovništvo ........................................................................................................... 6
3.4. Normativi potrošnje vode ..................................................................................... 6
3.4.1. Domaćinstva........................................................................................................... 7
3.4.2. Industrija i zanatstvo ............................................................................................ 8
3.4.3. Javne potrebe.......................................................................................................... 8
3.4.4. Potrebe vode za gašenje požara .......................................................................... 9
3.4.5. Vlastita potrošnja vodovoda i gubici vode ........................................................ 9
3.5. Proračun mjerodavnih količina vode .................................................................. 9
3.5.1. Pritisak u mreži i visinske zone ......................................................................... 11
3.6. Zahtjevi u pogledu kvaliteta vode ..................................................................... 11

4. IZVORIŠTA VODE .................................................................................... 12

4.1. Atmosferske vode (kišnica) ................................................................................. 12
4.2. Podzemne vode .................................................................................................... 13
4.3. Površinske vode .................................................................................................... 14
4.4. Istražni radovi ....................................................................................................... 15
4.5. Izbor izvorišta........................................................................................................17
5. VODOZAHVATI ........................................................................................ 17
5.1. Cisterne za kišnicu ............................................................................................... 17
5.2. Kaptaža izvorske vode......................................................................................... 19
5.3. Vodozahvati podzemnih voda ........................................................................... 20
5.3.1. Vertikalni vodozahvati ....................................................................................... 20
5.3.2. Horizontalni vodozahvati .................................................................................. 23
5.4. Vodozahvati površinske vode ............................................................................ 24
5.5. Zaštita vodozahvata i izvorišta .......................................................................... 26

6. PRIPREMA VODE ZA PIĆE ..................................................................... 26

6.1. Procesi i operacije kondicioniranja vode........................................................... 27
6.1.1. Predtretman.......................................................................................................... 28
6.1.2. Taloženje ............................................................................................................... 30
6.1.3. Flotacija ................................................................................................................. 31
6.1.4. Filtriranje............................................................................................................... 32
6.1.5. Dezinfekcija .......................................................................................................... 34
6.1.6. Dopunski tretmani .............................................................................................. 36
6.1.7. Obrada mulja ....................................................................................................... 37

7. TRANSPORT I DISTRIBUCIJA VODE ................................................. 38

7.1. Dovodi i distribuciona mreža ............................................................................. 38
7.2. Vodovodna mreža ................................................................................................ 40
7.3. Cijevni materijal i prateći dijelovi ...................................................................... 41
7.4. Konstruisanje vodovodne mreže ....................................................................... 44
7.5. Ispitivanje i dezinfekcija mreže .......................................................................... 45
7.6. Rezervoari .............................................................................................................. 45
7.7. Pumpne stanice ..................................................................................................... 48
1.UVOD

Snabdijevanje vodom (vodosnabdijevanje) je najvažniji dio vodoprivrede. Bavi se

pitanjima planiranja, projektovanja, građenja i eksploatacije hidrotehničkih objekata,
uređaja i postrojenja za pripremu vode za piće, za sanitarne, komunalne, javne,
industrijske i druge potrebe.

Besprijekorno sanitarno snabdijevanje nekog područja vodom (gradova i sela) za piće

i ostale potrebe može se postići samo putem centralizovanih vodovodnih sistema.
Time su zadovoljeni uslovi svih potrošača kvalitetnom vodom u dovoljnim
količinama sa željenim stepenom higijenskih prilika. Puni značaj centralizovanog
vodosnabdijevanja postiže se paralelnom organizacijom evakuacija i dispozicija sa
prečišćavanjem zagađenih voda i adekvatnim tretmanom čvrstog otpada.

Slika 1. Sistem vodosnabdijevanja

1
2. VODOVODNI SISTEMI

Savremeni vodovodni sistem (vodovod) sastoji se iz više funkcionalnih elemenata

kao što su:

 izvorišta vode (prirodna ili vještačka),

 vodozahvatni objekti,
 objekti za kondicioniranje vode,
 transportni i distribucioni objekti,
 rezervoari,
 pumpne stanice.

Po načinu transporta vode, vodovodi se dijele na:

 gravitacione i
 vodovode za pumpanje

Slika 2. Gravitacioni vodovodni sistem

2
 Slika 3. Pumpni vodovodni sistem

Po značaju vodovodi mogu biti:

 individualni,

 seoski,

 gradski ili komunalni,

 industrijski,

 protupožarni,

 specijalnih namjena (željeznički, vojni, poljoprivredni).

Centralizovani ili javni vodovodi ako teritorijalni pokrivaju prostor potrošača preko
10 km nazivaju se grupni, a ako je prečnik prostora potrošača preko 50 km onda su to
regionalni vodovodi.
Ako vodovod povezuje više opština naziva se međuregionalni. Sve ove podjele
zavise još i od broja stanovnika koje opslužuju, administrativnih granica, položaja u
slivu itd.
Pošto obezbjeđivanje kvalitetnog izvorišta vode često predstavlja problem, praktikuje
se izgradnja grupnih i regionalnih vodovoda, kojim se lakše rješava problem
vodosnabdijevanja.

3
3. POTREBE ZA VODOM

Utvrđivanje potreba za vodom nekog potrošača zahtijeva planiranje vodovodnog

sistema. To podrazumijeva pripremnu fazu realizacije projekta vodosnabdijevanja
određenog grada i obuhvata definisanje tehničkih, ekonomskih, pravnih i drugih
faktora bitnih za kvalitetno rješenje.
Proučavaju se slijedeći mjerodavni faktori:

 sanitarno-higijenski, vodoprivredni, urbani, regionalni, komunalni i zaštita

čovjekove sredine,
 rokovi izvršenja plana, obim izgradnje i globalno vrijeme dejsta sistema
(planski period),
 potrošači koji će biti priključeni na sistem,
 potrebne količine vode i potreban kvalitet,
 pritisak u mreži i visinske zone,
 obim projektovanja i građenja i
 koštanje vodovoda.

3.1. Uticajni faktori

Sanitarni problemi područja koje treba obuhvatit centralizovanim

vodosnabdijevanjem predstavljaju osnovne razloge zbog kojih se pristupa planiranju
vodovoda.
Vodoprivredni faktori su važan parametar planiranja vodovoda jer od uspješnosti
rješenja uređenja vodnog režima i zaštite voda od zagađivanja zavisi i uspješnost
korištenja voda, odnosno kvalitet vodosnabdijevanja. To podrazumijeva usklađenost
planiranja vodosnabdijevanja sa vodoprivrednim planovima sila u kome egzistiraju
potrošači vodovoda, a posebno sa vodoprivrednom osnovom.
Uspješno planiranje vodovoda nezamislivo je bez uvažavanja urbanih, regionalnih i
komunalnih faktora. To znači da se vodovodno planiranje mora obavezno bazirati na
urbanističke planove i na planove prostornog uređenja šireg područja. Iz tih planova
dobijaju se podaci o broju postojećih i budućih potrošača vode, kako za stanovništvo,
tako i za industriju te druge oblasti privrede, uključivo i za komunalne potrebe .
Urbanistički i prostorni planovi definišu i planske rokove kod realizacije vodovoda i
pružaju podatke o mogućem organizovanju grupnih ili regionalnih vodovoda.

4
S druge strane planeri vodovoda, kao i inače vodoprivrede, sugerišu shodno režimu
voda i potrebama vode, da se blagovremeno kroz urbanističke i prostorne planove
organizira zaštita izvorišta vode i uspostave zaštitne zone i izvrši rezervacija
zemljišta za pojedine objekte vodovoda (rezervoare, pumpne stanice i izvoriša).
U okviru urbanističkog plana treba definisati položaj svakog pojedinačnog objekta
vodovoda, uključivo i položaj glavnog vodovoda, glavnog ili potisnog cjevovoda i
vodovodne mreže u okviru uličnih i drugih saobraćajnih koridora, a sve zbog
izbjegavanja mogućih kolizija sa drugim infrastrukturnim sistemima (kanalizacija,
PTT, elektro mreže, toplovodi i dr.).
Aspekt zaštite čovjekove okoline podrazumjeva prije svega organizaciju zaštite
izvorišta od zagađenja, kao i stalni stanitarni nadzor nad svim objektima vodovoda.
U isto vrijeme objekti vodovoda moraju biti locirani na takvim terenima, koji u
geološkom i geomehaničkom pogledu treba da pruže maksimalnu sigurnost za
okolinu, od eventualnih pucanja rezervoara ili cjevovoda, gdje bi došlo do plavljenja
okolnog sadražaja i do velikih šteta.

3.2. Planski rokovi i obim izgradnje

Razlikujemo dva planska roka:

 rok ispunjenja plana,

 rok dejstva vodovodnog sistema.

Kod roka ispunjenja plana definiše se vrijeme za izradu plana, vrijeme izgradnje
vodovoda, faze i etape realizacije. Za izgradnju vodovoda, u zavisnosti od složenosti
sistema obično se planira 3 – 5 godina, a nekada i više.
Za rok dejstva sistema uzima se 15 – 30 godina. U tom roku izgrađen sistem treba da
ima kapacitet i kvalitet koji odgovara postavljenom zadatku, tj. krajnjem broju
potrošača.

3.3. Potrošači vode

Potrošači vode mogu biti opšti i posebni. U opšte potrošače ubrajamo: domaćinstva,
zaposleni u privredi i javnim službama, javne i komunalne službe i sam vodovod.
Posebne potrošače predstavljaju: veliki turistički objekti, industrija, građevinarstvo,
poljoprivreda i dr.

5
Stanovnici u domaćinstvima spadaju u „sitne“ potrošače vode. Vodu troše za piće,
pranje, kuhanje, održavanje lične i stambene higijene, za zalijevanje vrtova i bašta i
pranje automobila. U ruralnim naseljima voda se koristi i za napajanje domaćih
životinja, održavanje higijene gospodarskih objekata i sl.
Zaposleni u privredi i javnim službama vodu koriste za piće, kuhanje i održavanje
higijene radnih prostorija i lične higijene.

3.3.1. Stanovništvo

Broj stanovnika je najvažniji podatak za utvrđivanje potrebne količine vode za

usvojeni planski period. Ako ne postoje podaci iz urbanističkog plana ili iz
statističkog zavoda, najjednostavnija formula za proračun budućeg broja stanovnika
je:

kp
Sb = Sp · ( 1 + )n
100
Gdje su:
Sb – budući broj stanovnika,
Sp – postojeći broj stanovnika,
kp – koeficijent prirasta stanovništva,
n – planski period izražen u broju godina.

Koeficijent prirasta (kp) uzima se od 1 – 3 %, a nekada i 4 %. Ovaj koeficijent zavisi

od veličine i značaja naselja, razvijenosti privrede i javnih službi, turizma i sl.

3.4. Normativi potrošnje vode

Da bi se odredila potrebna količina vode za pojedine potrošače, koriste se norme

potrošnje vode. One podrazumjevaju da se za svaku vrstu potrošača odrede količine
vode, uzimajući u obzir i lokalne uslove kao što su broj stanovnika, standard
življenja, geografski položaj područja sabdijevanja, značaj potrošača, stanje
razvijenosti privrede i javnih službi, uređenost naselja, ekonomska moć sredine, itd.

6
3.4.1. Domaćinstva

Potrošnja vode u domaćinstvima podložna je stalnim promjenama u zavisnosti od

standarda i sanitarno - tehničke uređenosti stana, pa norme potrošnje treba češće
revidirati.

POTROŠNJA ZA POJEDINE SVRHE ( l/st/d )

Piće, kuhanje, pranje 30
Ručno pranje veša 15
Mašinsko pranje veša 34
Ispiranje WC-a 10
Kupanje u kadi 350
Kupanje pod tušem 50

Tabela 1. Potrošnja vode u domaćinstvu

Udio krupnih potrošača u ukupnoj potrošnji ima opseg od 0 – 80 %, a u prosjeku je to

35 – 50 %. Normalno u vanrednim prilikama (rat, zemljotres, ekstremna suša i sl.)
minimalne količine se računaju prema slijedećem:

 odrasli za piće i kuhanje 3 l/d,

 odrasli za ličnu higijenu 17,5 l/d,

 djeca 10 l/d,

 WC ispiranje 10 l/d itd.

U bezvodnim terenima i kod lokalnog snabdijevanja vodom količine mogu biti i

manje od uobičajenih, ali ne bi trebalo da su ispod vrijednosti datih u tabeli 2.

NAČIN SNABDIJEVANJA VODOM POTREBE ( l/st/t )

Putem cisterni (kišnica) 20
Bunari 40
Izvori i javne česme 80
Lokalni i kućni vodovodi 100
Javni vodovodi 150 i više

Tabela 2. Minimalne potrebe u vodi u zavisnosti od značaja vodovoda

7
3.4.2. Industrija i zanatstvo

Potrebna količina vode za industriju i zanatstvo se određuje u zavisnosti od

tehnološkog procesa, odnosno djelatnosti – prema komadu, metru, težini i sl.

VRSTE POTROŠAČA POTREBE ( l/d )

Pivare, za hl piva 1000 – 2000
Mljekare , za hl mlijeka 400 – 800
Vešeraj, za kg veša 30 – 70
Klaonica, za krupno grlo 300 – 400
Gostionice, po gostu 15 – 20
Hoteli, po krevetu 100 – 200
Autopraonice, po autu 200 - 300
Tabela 3. Potrebe u vodi kod nekih industrija i zanatstva

3.4.3. Javne potrebe

Za javne potrebe kao što su škole, kasarne, bolnice i sl., koriste se posebni normativi
prema tabeli 4.

POTROŠAČI POTREBE ( l/d )

Škole, po učeniku 10 - 50
Kasarne, po vojniku 200 – 500
Bolnice, po krevetu 500 – 1500
Kupatila, po kupaču 300 – 500
Tržnice, po m2 15 – 20
Pranje ulica, po m2 0,1 - 2
Tabela 4. Javne potrebe u vodi

8
3.4.4. Potrebe vode za gašenje požara

Prilikom analize potrošnje vode treba utvrditi i vatrogasne potrebe, u zavisnosti od

veličine naselja, odnosno broja stanovnika, karaktera izgradnje, različitosti nastanka
požara i sl. U tabeli 5. date su orijentacione količine vode za gašenje požara.

Potrebna količina vode za gašenje

Broj Broj Broj jednog požara ( l/s )
hidranata u stanovnika jednovremenih Zgrada od
Zgrade od Trajanje
radu u '000 požara 3 sprata i
dva sprata požara (h )
više
2 do 5 1 5 10 2
3 10 1 10 15 2
3 25 2 10 15 2
3 50 2 15 20 3
4 100 2 20 30 3
5 200 3 20 40 3
5 300 3 25 50 3
Tabela 5. Količine vode za gašenje požara

3.4.5. Vlastita potrošnja vodovoda i gubici vode

Svaki vodovod troši vodu za povremeno pranje rezervoara, vodozahvata, pumpnih

stanica, najviše za pranje postrojenja za pripremu vode (kondicioniranje), za ispiranje
vodovodne mreže i sl. Ova potrošnja iznosi 5 – 10 % od ukupne dnevne potrošnje.

Gubici vode redovna su pojava u okviru svakog vodovoda (prskanje cijevi, loše
urađeni spojevi, propuštanje rezervoara, stara mreža i sl.) i iznose 5 – 8 %. Treba
računati u prosjeku 8 – 15 % od godišnje isporučene vode potrošačima, kad je u
pitanju novi ili rekonstruisani vodovod, a kod starih sistema to ide do 50 %, što se
mora postepeno sanirati

3.5. Proračun mjerodavnih količina vode

Potrošnja vode iz jednog vodovodnog sistema tokom vremena je neujednačena. Za to

je kolebanje potrošnje tokom godine, sezone, mjeseca, dana, sata veoma važan
element pri definisanju količine vode.

9
Neravnomjernost potrošnje vode izražava se koeficijentom neravnomjernosti (kd)
različitim za svaki tip naselja. U prosjeku može se uzeti da je:

 kd – koeficijent dnevne neravnomjernosti 1,5,

 kh – koeficijent satne neravnomjernosti 1,7.

Veću neravnomjernost tokom godine imaju manja mjesta sa manjim brojem

stanovnika i industrije i većim kolebanjem sezonskih temperatura.

Za dimenzionisanje objekata vodovoda i za određivanje godišnjih troškova rada

sistema koriste se tri karakteristične vrijednosti:

 Srednja dnevna potrošnja vode (𝑸𝒅𝒔 ) je količina vode koju prosječno, svakog
dana tokom godine, potroši korisnik vodovoda. Njena vrijednost se računa
prema broju potrošača i prema odgovarajućoj specifičnoj potrošnji vode, tj.
normi vode potrebnoj za svaku vrstu korisnika:

Qds = q1 ∙ S1 + q2 ∙ S2 +...+ qn ∙ Sn [m3/d]

Gdje su:

q1, q2,...qn – srednja dnevna potreba vode odgovarajućeg potrošača,

S1, S2,...Sn – računski broj ekvivalentnih potrošača.

Da bi se odredili godišnji izdaci rada vodovoda računa se godišnja potrošnja

vode (Qg):

Qg = 365 ∙ Qds [m3/g]

Srednja dnevna potrošnja vode predstavlja i kapacitet vodovoda za krajnji

računski period. Odnos stvarnog kapaciteta (Qs) prema računskom (Qds)
predstavlja koeficijent korisnog dejstva vodovoda i kreće se od 0,75 – 0,85.
Qs
Kdv = <1
Qds

 Maksimalna dnevna potrošnja vode (Qdmax) je količina vode koja se troši

godišnje u danima maksimalnih potreba:

Qdmax = Qds ∙ kd [m3/d]

10
 Ovo je osnovna veličina za dimenzionisanje vodozahvata, glavnog dovoda,
postrojenja za kondicioniranje vode, crpne stanice, potisnog cjevovoda i
rezervoara.

 Maksimalna satna potrošnja vode (Qhmax) je količina vode koja se tokom dana
troši najviše sat - dva. Ova se dimenzija koristi za dimenzionisanje glavnog
cjevovoda od rezervoara do mjesta potrošnje, kao i distribucione mreže.
Računa se po formuli:

Qhmax
Qhmax = ∙ kh [m3/h]
24

3.5.1. Pritisak u mreži i visinske zone

U distribucionoj mreži razlikuje se radni (slobodni) pritisak potreban za normalno

snabdijevanje vodom objekata i pritisak vezan za gašenje požara.

Visina pritiska potrebnog za snabdijevanje pojedinih objekata vodom mora biti pri
najvećoj potrošnji još uvijek za 6 – 8 m iznad najvišeg potrošačkog mjesta.

Veći radni pritisak od 6 bara nije poželjan, jer se povećava opasnost od prskanja cijevi
u mreži uslijed naglog zatvaranja zatvarača i hidranata, a povećavaju se i gubici
vode.

Novi veliki sistemi projektuju se svega sa 2 bara radnog pritiska. Naročito se teži da
magistralni vodovi budu pod manjim pritiskom.

Potreban pritisak za gašenje požara treba da je jednak visini zgrade plus minimum 2
bara, kad se uzima voda direktno sa požarnog hidranta, a minimalno 1 – 1,5 bara u
slučaju korištenja vatrogasne auto cisterne koja ima svoje pumpe.

3.6. Zahtjevi u pogledu kvaliteta vode

Osnovni pokazatelji koji određuju pogodnost neke vode su njen sastav i

koncentracija sadržanih primjesa. Kocentracija sadržanih primjesa u vodi po SI
sistemu izražava se sa mol/m3.

11
U zavisnosti od potreba raznih korisnika, voda se klasificira prema njenoj primjeni:

 voda za piće i proizvodnju životnih namirnica,

 voda za korištenje u poljoprivredi,

 voda za hlađenje,

 voda za tehničke svrhe.

Voda za piće i proizvodnju namirnica ne smije biti štetna po zdravlje čovjeka. Mora
da posjeduje dobre organoleptičke osobine i da je pogodna za životne aktivnosti.
Parametri kvaliteta vode su njene osobine:

 fizičke (temperatura, boja, mutnoća, ukus, miris, pH vrijednost, elektrolitička

provodljivost, ukupan suhi ostatak),
 hemijske (hemijska jedinjena i joni rastvoreni u vodi, bojni otrovi, pesticidi i
radiološke osobine vode),

 mikrobiološke (bakterije, virusi, alge, gljive).

Zahtjevi u pogledu kvaliteta vode za piće regulišu se na bazi preporuka svjetske

zdravstvene organizacije (WHO) i domaćih zdravstveno – higijenskih organa
ovlaštenih za tu aktivnost. Opšti zahtjevi u vezi vode za piće su da voda mora biti
bez mirisa i ukusa, bez mutnoće, sa pH vrijednošću od 6,8 – 8,5, temperature 7 –
12°C.

Ukupna tvrdoća vode treba da je u relacijama 8 – 12 njemačkih stepeni, ne smije biti

agresivna niti sadržavati otrovne materije (olovo, cink, bakar, arsen, živa i dr.).

Vodu u poljoprivredi koriste različiti potrošači. Za napajanje stoke potrebno je da

voda odgovara kvalitetu vode za piće, izuzev u pogledu boje, mutnoće i mirisa. Voda
za navodnjavanje ne smije da sadrži soli iznad 1,5 gr/l, jer zasoljenost izaziva
neplodnost tla.

Voda za hlađenje obično se uzima neprerađena, a treba da ima što nižu temperaturu,
što manji sadržaj suspendovanih materija, što manju tvrdoću i da ne djeluje
korozivno na uređaje.

Voda za tehničke svrhe može biti različita po kvalitetu npr. voda za proizvodnju
pare treba da ima što manju ukupnu i stalnu tvrdoću, tkaonice svile zahtjevaju
potpuno odsustvo željeza iz vode, industrija kože traži meku vodu, voda za pivare
ne smije sadržavati CaSO4.

12
4. IZVORIŠTA VODE

Za potrebe vodosnabdjevanja koriste se svi oblici voda: atmosferske (kiša),

podzemne i površinske vode. Osnovni pokazatelji vrijednosti izvorišta su kvalitet i
količina vode. Ako izvorište u prirodnom stanju ne odgovara zahtjevanom kvalitetu
voda se mora kondicionirati, a ako ne odgovara količina vode formiraju se vještački
izvori bogatiji vodom.

4.1. Atmosferske vode (kišnica)

Kišne vode kao izvorišta za vodosnabdijevanje danas se koriste uglavnom u

područjima koja su oskudna sa drugim oblicima voda (krš ili karst). Van urbanih i
inustrijskih zona kišnica je čista ali i bljutava voda za piće.

Slika 4. Sistem korištenja kišnice

4.2. Podzemne vode

Zbog svog kvaliteta one predstavljaju najinteresantnija izvorišta vode. Bakteriološki

su čiste, imaju bolji ukus od površinskih voda, zbog sadržaja minerala i zbog
postojane temperature tokom godine. Stepen kondicioniranja je mnogo manji nego
kod površinskih voda, što i po tom osnovu daje prednost podzemnim vodama, jer se
štedi u troškovima prerade vode.

13
Za vodosnabdijevanje interesantne su podzemne vode samo iz zone saturacije i to,
kako sa slobodnim nivoom, tako i arteške i subarteške, te prirodni izvori. U pogledu
kvaliteta vode najviše odgovaraju arteške i subarteške podzemne vode, jer su najbolje
zaštićene od eventualnog zagađenja, ali i zbog eksploatacije, koja je je zbog visokog
pritiska dosta jeftinija u odnosu na druge podzemne vode. Što se tiče prirodnih
izvora prednost imaju više uzlazni nego silazni izvori, jer su stabilniji po kapacitetu,
a i sigurniji u pogledu kvaliteta vode.

Za vrijeme jeseni, poslije sušnog ljeta izdašnost izvora se znatno smanjuje, a poslije
dugotrajnih kiša izdašnost se povećava. Odnos između maksimalne i minimalne
izdašnosti (Qmax/Qmin) nekog izvora „K“ daje njegovu karakteristiku. Ako je:

 K=1–2 izvor je stabilnog kapaciteta,

 K = 2 – 10 izvor je srednje stalnosti,
 K = 10 – 50 izvor je promjenjivog kapaciteta,
 K = 50 i više izvor je veoma promjenljiv.

Slika 5. Podzemne vode

4.3. Površinske vode

Česta je praksa korištenja riječne vode kao izvorišta, kad je nedostatak podzemnih
voda. Kad se radi o velikim i srednjim rijekama, onda su to veoma pouzdana
izvorišta, ali što se tiče kvaliteta ta voda se uvijek mora kondicionirati. Pri

14
 nedovoljnim količinama vode vrši se regulisanje riječnog oticaja putem akumulacija.
Jezera mogu biti veoma kvalitetna izvorišta, naročito ako su planinskog porijekla.
Kao izvorišta se mogu koristiti i vještački kanali različitih tipova – odvodni i za
navodnjavanje.

U bakteriološkom smislu rijeke su najviše zagađene, a najmanje jezera. Na njihov

sastav utiče sveukupni biljni i životinjski svijet koji se u njima nalazi, a prije svega
plankton u supendovanom stanju i bentos na dnu korita vodotoka. Svemu ovom i
sam čovjek daje vlastiti uticaj nekontrolisanim izbacivanjem i tečnog i čvrstog
zagađenja direktno u površinske vode.

Slika 6. Površinske vode – rijeka Slika 7. Površinske vode – jezera

4.4. Istražni radovi

Istražni radovi su jedan od najvažnijih poslova u okviru rješavanja vodosnabdijevanja.

Oni obuhvataju ispitivanje izvorišta u pogledu svojstva vode, njenog kapaciteta i načina
zahvatanja. Po utvrđenom programu istraživanja trebaju se riješiti pitanja tehničkog,
sanitarnog i ekonomskog značaja.
Hidrološkim istraživanjima utvrđuju se raspoložive količine vode i njihove promjene u
vremenu (izdašnost, protok, oscilacije, nanos i dr.).
Geološka istraživanja su specijalna istraživanja koja se odnose na hidrogeologiju,
inženjersku geologiju i geomehaniku.

15
Za potrebe geoloških istraživanja koriste se osnovne (sedimentološke, petrografske,
paleontološke, tektonske) i pomoćne (daljinska detekcija, geomorfološka istraživanja,
speleološke, geofizičke, izotopske, hidrohemijske) metode.
U nezaobilazne metode spadaju istražni objekti kao što su bušotine, potkopi, usjeci i
zasjeci.

Slika 8. Istražni objekti

Sa aspekta vodosnabdijevanja najvažniji su hidrogeološki istražni radovi, prije svega

geofizički radovi i istražno bušenje.
Hidrogeološkim bušenjem dobijaju se jasni pokazatelji vodonosne sredine, na bazi kojih
se vrši opredjeljenje izbora izvorišta i vodozahvatnog objekta.
Paralelno sa kvantitativnim istraživanjima vrši se uzimanje uzoraka vode i njihovo
kvalitatiivno ispitivanje i to skraćena hemijska i bakteriološka analiza, a kasnije i
kompletna hemijska i sanitarna analiza vode. Analiza vode obuhvata fizička, hemijska,
mikrobiološka, toksikološka i radiološka istraživanja.
Najčešći faktori koji ocjenjuju kvalitet vode su: temperatura, boja, miris, ukus,
prozirnost, mutnoća, rezidualne čvrstoće materije i provodljivost.
Bakteriološka istraživanja vode se sastoje u brojanju koliformnih bakterija Escherihia
coli.
Ekonomska istraživanja podrazumjevaju analizu načina mogućeg finansiranja kako
istražnih tako i ostalih radova vodovodnog sistema.

16
4.5. Izbor izvorišta

Izbor izvorišta je najdelikatniji zadatak pri planiranju vodovoda jer od tipa izvorišta
zavisi karakter ostalih elemenata sistema. Kod jednog vodovodamože biti i više
izvorišta, ali se uvijek daje prednost izvorištu podzemne vode.
Cijena 1 m3 vode iz površinskog izvora sa kondicioniranjem košta 3 – 5 puta više
nego 1 m3 vode sa izvorišta podzemnih voda bez kondicioniranja.
Kod konačnog izbora veoma važan parametar je dužina transporta (dovoda vode),
potrošnja elektične energije i način upravljanja.

5. VODOZAHVATI

Vodozahvati objekta su prvi i najvažniji elementi vodovodnog sistema. Od

hidrauličkih i konstruktivnih osobina vodozahvata, njegovog položaja i kvaliteta
rada zavisi i rad samog sistema.
Projektovan i izveden vodozahvat, na bazi rezultata istražnih radova treba u svim
hidrološkim uslovima da obezbjeđuje potrebne količine vode vodovodnom sistemu.
Projekat zahvata mora da sadrži i rješenje zona sanitarne zaštite i drugu prateću
dokumentaciju.

Najvažnije vrste vodozahvatnih objekata su:

 cisterne za kišnicu,

 kaptaže za izvorske vode,

 vodozahvati podzemnih voda,

 vodozahvati površinske vode.

5.1. Cisterne za kišnicu

U krajevima gdje nije moguće dobiti ni podzemnu ni površinsku vodu, vrši se

zahvatanje kišnice. Vodozahvatni objekti zovu se cisterne (čatrnje). Mogu biti za
jedno domaćinstvo ili za više njih, tj.naselje.

17
 Slika 9. Čatrnja

Cisterne se grade od kamena, betona ili armiranog betona. Oblik može da bude
kružni, kvadratni ili pravougaoni. Sastavni dijelovi cisterne su: sabirna površina
kišnice, rezervoar (bazen), filter i bunar sa pumpom. Temperaura vode u cisterni ne
smije da ima velike promjene, pa je najviša dubina vode H = 1,5 – 3,0 m. Unutrašnji
prostor cisterne, koja je ukopana, zamračen je i dobro ventiliran. Zidovi i dno cisterne
moraju biti vodonepropusni. Jednom godišnje cisternu treba prazniti, očistiti,
dezinfikovati, po potrebi oprati, promijeniti filterski materijal te prekonrolisati rad
pumpe.

Slika 10. Sistem za korištenje kišnice

18
5.2. Kaptaža izvorske vode

Objekti za zahvatanje izvorske vode su kaptaže, koje su različite u odnosu na vrstu

izvora.

Slika 11. Kaptaža izvora

Kod oba slučaja veoma je važno da se ne formira prepreka prirodnom toku vode, jer
može doći do njenog gubljenja. Svaki kaptažni objekat treba da ima:

 dovoljno otkriven i zahvaćen izvor po površini i dubini,

 zaštitu od površinskog zagađenja,

 mjere za sprečavanje rasipanja vode,

 ventilaciju.

Voda iz vodne komore preko usisne korpe otiče cjevovodom preko zatvaračke
komore. Pored odvodnog cjevovoda moraju još da budu preliv, ispust, vodomjer i
penjalice. Slično kaptaži silaznog izvora rade se i kaptaže tzv. prelivnih izvora s tim
što se sabirna galerija uzima odvojeno od kaptaže. U kršu su česti vodozahvati tipa
potkopa.

19
5.3. Vodozahvati podzemnih voda

U zavisnosti od geoloških i hidrogeoloških uslova, zatim hidroloških i sanitarnih,

zahvatanje podzemnih voda vrši se:
 vertikalnim,

 horizontalnim,

 infiltracionim objektima (vodozahvatima).

5.3.1. Vertikalni vodozahvati

Razlikuju se slijedeći vertikalni vodozahvati:

 Nortonov ili pobijeni bunar,

 kopani bunari,

 bušeni bunari.

Nortonov bunar je najjednostavniji tip vertikalnog vodozahvata podzemne vode.

Naziva se još absinski ili pobijeni bunar.

Izvodi se pobijanjem bunarske cijevi Ø 32 – 50 mm, na dubinu 5 – 10 m pjeskovito-

šljunkovitom materijalu. Bunarska cijev na kraju ima jak šiljak, iznad kojeg je
filterska cijev. Pri probijanju cijevi dešava se da se filterski otvori 3 – 4 mm zapuše, pa
je mnogo bolje da se prethodno izbuši bunar većeg prečnika, pa u njega ubaci cijev sa
filterom.

Slika 12. Pobijeni bunar

20
Kopani bunari su vertikalni vodozahvati, prečnika 1 – 3 m i dubine 20 – 30 m. Koriste
se kao i prethodnom slučaju za individualno vodosnabdijevanje većeg broja
potrošača. Zahvata se podzemna voda sa slobodnim nivoom ili pod manjim
pritiskom. Izvođenje bunara najčešće se vrši kopanjem bunarske jame ili se
potkopavanjem vrši spuštanje prefabrikovanih betonskih ili armirano – betonskih
cijevi. Inače, zidovi bunara mogu biti od kamena, cigle, nabijenog ili armiranog
betona (dubine preko 20 m). Poprečni presjek bunara je kružnog ili četvrtastog
oblika. Prikaz jednog kopanog bunara vidljiv je na slici 14., gdje je vodoprijemni dio
samo sa bočnih strana bunarskog zida. Kad voda u bunar dolazi sa dna, prijemni dio
mora imati pješčano – šljunačni filter.

Slika 13. Kopani bunar

Bušeni bunari predstavljaju najkvalitetnije vodozahvate podzemnih voda -

omogućavaju veliku izdašnost i pružaju najbolje sanitarne uslove. Konstrukcija
bunara zavisi od hidrogeoloških uslova, litoloških karakteristika probušenih slojeva,
dubine vodonosnih sredina, prečnika bunara i metode bušenja. Bunari mogu biti
potpuni i nepotpuni. Bušeni bunar se sastoji iz: bunarske cijevi, bunarske glave,
vodoprijemnog dijela i taložnika.

21
 Slika 14. Bušeni bunar

Iznad bunarske glave radi se šaht ili šaht sa kućicom, gdje se vrši smještaj armature i
mjernih uređaja. Bunarske cijevi su najčešće od čelika i postavljaju se odmah iznad
filterske cijevi. Filterske cijevi ugrađuju se gotovo uvijek, jer preko njih dolazi
podzemna voda u bunar, i moraju biti od dobrog materijala. Dužina im je 2 m,
spajaju se posebnim spojevima. Taložnik je najniži dio bunarske konstrukcije, dužine
do 1 m. Filterski šljunak se postavlja između filtarske cijevi i zida bušotine, radi
zadržavanja krupnijeg materijala i smanjenja ulaznih brzina u bunar. Debljina filtera
je 100 – 150 mm, prečnika zrna 12 – 35 mm.

Proračun bušenih bunara, podrazumijeva određivanje optimalnog kapaciteta (Q)

bunara i sniženje nivoa podzemnih voda.

2,73∙ kf ∙m ∙S
Q=
log R/r

U principu izloženost svakog bunara se određuje probnim pumpanjem, sa najmanje

tri sniženja i tri različite vrijednosti količine crpljenja, kako bi se konstruisala „kriva
zavisnosti kapaciteta bunara od sniženja nivoa vode“.

Samo bušenje bunara vrši se specijalnim bušaćim garniturama putem dvije metode:

 udarna,

 rotaciona sa modifikacijom reverznog bušenja.

22
5.3.2. Horizontalni vodozahvati

Najčešći objekti horizontalnih vodozahvata podzemnih voda su:

 drenovi,

 vodosabirne galerije.

koji se postavljau u vodonosne slojeve manjih debljina.

Horizontalni vodzahvati razlikuju se od vertikalnih vodozahvata, ne samo po načinu

postavljanja u vodonosnu sredinu i po konstrukciji, nego i time da se kod njih
zahvatanje vode vrši gravitacionim putem do centralnig sabirnog šahta, što ove
vodozahvate čini u eksploataciji jeftinjijm od vertikalnih. Horizontalni vodozahvati
se sastoje od vodoprijemnog i vodotransportnog dijela, kontrolnih i ventilacionih
šahtova i sabirnog šahta.

Slika 15. Horizontalni vodozahvat

Proračun horizontalnih vodozahvata sastoji se u tome da se odredi količina vode,

nepohodna dužina drena, odnosno galerije, i njihov poprečni presjek. Poseban tip
horizontalnih vodozahvata su tzv. lepezasti vodozahvati od kojih su najpoznatiji
RENI bunari.

23
 Slika 16. RENI bunar

Ovi objekti se grade kad se imaju moćniji vodonosni slojevi (15 – 20 m) mada idu i
kod slojeva debljine i do 5 m. Iz vertikalnog okna utiskuju se horizontalni drenovi 5 –
80 m, ∅ do 500 mm oblika lepeze. Dubina bunara ide od 5, 10, 15, pa do 30 m. Ovi
objekti su dosta skupi, mada zauzimaju manje površine za građenje nego pojedinačni
bušeni bunari.

5.4. Vodozahvati površinske vode

U zavisnosti od vrste izvorišta površinske vode, razlikuju se vodozahvati iz rijeka,

jezera, akumulacija, kanala i mora. Pošto su površinske vode izložene raznovrsnim
zagađenjima od velike važnosti je izbor lokacije i vrste vodozahvatnog objekta.
Vodozahvat površinske vode obično ima:

 vodoprijemni dio,

 sabirno okno (šaht),

 pumpnu stanicu,

 sistem spojnih cjevovoda.

Vodozahvatom se rješava i predtretman sirove vode korištenjem rešetki, sita i

taložnika. Zahvat treba postaviti tamo gdje je voda najčistija i gdje se ne primjećuje
intenzivno taloženje nanosa.

24
 Slika 17. Površinski vodozahvati

Kod jezera i akumulacija treba izbjegavati površinske slojeve vode sa velikim

temperaturnim razlikama i bogatom organskom supstancom. Za zahvatanje veće
količine vode koriste se zahvati oblika tornja, inače kod manjih količina jednako je
kao kod rijeka i kanala.

Slika 18. Tornjevi za zahvate veće količine vode

25
5.5. Zaštita vodozahvata i izvorišta

Da bi se količina i kvalitet vode zaštitili od zagađenja treba uspostaviti zone sanitarne

zaštite. To su zaštitne mjere kojima se vodozahvati i područje izvorišta štite od
mogućeg zagađenja, time što se neposredno na vodozahvatu i okolnom zemljištu
definišu tri zone:

1. zona strogog režima,

2. zona ograničenja,

3. zona osmatranja.

Zona strogog režima obuhvata teritoriju vodozahvata, izvorišta vode, pumpnih

stanica, rezervoara, postrojenja za kondicioniranje i sl. Kod rijeka kao izvorišta u
prvu zonu ulazi potez 300 – 500 m uzvodno od vodozavata i 100 – 300 m nizvodno
od njega, kao i 100 – 500 m bočno od obale. Svaki vodovodni objekat kao i prva zona
zaštite trebaju biti ograđeni i u njih je strogo zabranjen ulaz nezaposlenim.

Zona ograničenja kod površinskog izvorišta obuhvata kompletan sliv rijeke kad su
one manje, odnosno dio sliva kod velikih rijeka u prečniku i do 50 km. U ovoj zoni
nije dozvoljeno graditi smetljišta, ispuštati zagađene vode i sl.

Zona osmatranja, služi da se na određenim mjestima prati kvalitet vode i

preduzimaju blagovremeno mjere zaštite, odnosno vrši likvidacija izvora
zagađivanja.

6. PRIPREMA VODE ZA PIĆE

Kao što je već navedeno, osnovni pokazatelji koji određuju pogodnost neke vode za
korištenje su njen sastav i koncentracija sadržanih primjesa. Ukoliko sastav vode i
koncentracija sadržanih primjesa ne ispunjava zakonom propisane zahtjeve o
kvaliteti vode, neophodno je izvršiti prečišćavanje (kondicioniranje) vode. Vrste i broj
operacija kondicioniranja se određuje na osnovu rezultata dobivenih analizom vode
sa izvorišta.

26
6.1. Procesi i operacije kondicioniranja vode

Kondiconiranje vode za piće vrši se pomoću različitih operacija i procesa zasnovanih

na fizičkim, hemijskim i biološkim dejstvima.

Osnovne operacije i procese kondicioniranja vode čine:

 miješanje,

 aeracija,

 koagulacija i flokulacija,

 taloženje (sedimentacija),

 flotacija,

 filtracija,

 dezinfekcija.

Kao dopunski procesi kondicioniranja koriste se:

 oksidacija,
 sorpcija,
 odstranjivanje željeza i mangana,
 odstranjivanje amonijaka,
 omekšavanje,
 stabilizacija vode.

U zavisnosti od kvaliteta „sirove vode“ kombinacije procesa i operacija mogu biti:

 dezinfekcija,
 flokulacija, filtracija, dezinfekcija,
 flokulacija, taloženje, filtracija, dezinfekcija,
 flokulacija, flotacija, filtracija, dezinfekcija.

Kod izuzetno lošeg kvaliteta vode dodatno se uključuju: aeracija, oksidacija, sorpcija
ili neki od ostalih dopunskih procesa kondicioniranja. Sastavni dio procesa
kondicioniranja je obrada i odstranjivanje mulja sa postrojenja.

27
6.1.1. Predtretman

Miješanje, aeracija, koagulacija i flokulacija spadaju u kategoriju predtretmana vode.

Ukoliko se radi o jako zagađenim površinskim vodama, predtretman uključuje i
korištenje finih rešetki i raznih tipova sita, širine otvora 0,1 – 1 mm, sa ručnim ili
automatskim čišćenjem.

 Miješanje

Osnovna svrha miješanja je ravnomjeran raspored dodatnih hemikalija po

cjelokupnoj zapremini vode i njihovog bržeg rastvaranja. Koriste se različite tehnike
miješanja: mlaznicama i injektorima, kruženjem vode, mehaničkim miješanjem
(elisama, lopaticama ili turbinama), hidrauličkim miješanjem turbulencijom (suženja,
pragovi, denivelacije, itd.).

 Aeracija

Aeracija je proces dovođenja vode u dodir sa vazduhom ili čistim kisikom.

Primjenom aeracije vode vrši se uklanjanje rastvorenih gasova (metan CH4, vodonik
sulfid H2S i ugljen dioksid CO2) i povećanje sadržaja rastvorenog kisika u vodi.
Aeracija vode se najčešće vrši na slijedeća dva načina:

a) Obrazovanjem vodenog filma velike površine izložene kontaktu sa vazduhom

što se ostvaruje rasprskavanjem vode u vidu mlaza, prevođenjem vode preko
neutralnog materijala velike površine ili obrazovanjem višestepenog pada –
kaskade,

b) Uvođenjem vazduha ili kisika u vodu vrši se pomoću difuzora postavljenih na

dno komore ili putem turbina na površini vode.

28
 Slika 19. Aeracija pomoću kaskada

 Koagulacija i flokulacija

Koagulacija i flokulacija su procesi pripreme vode uz primjenu hemikalija, kojima se

nerastvorene i koloidne materije pretvaraju u krupniji oblik, koji se onda sa 95-99%
odstranjuje iz vode putem:

 taloženja i filtracije,

 flotacije i filtracije,

 direktnom filtracijom.

Kao koagulanti se najčešće koriste soli aluminijuma i željeza, a kao flokulanti aktivni
silicijum dioksid i polimerni elektroliti. Najčešće upotrebljavan koagulant je
aluminijumsulfat koji se proizvodi u čvrstom i tečnom stanju [Al2(SO4)3 · 18H2O].
Doziranje se vrši gravitaciono ili pomoću dozer pumpi.

Flokulanti su pomoćna koagulaciona sredstva, čijom primjenom poboljšavamo

djelovanje koagulanta tako što se obrazuju krupnije i jače flokule.

Proces koagulacije i flokulacije se odvija u posebnim komorama – flokulatorima, koje

su pregradama razdjeljene na bar tri dijela, gdje se voda miješa sa dodatnim
hemikalijama i zadržava 15-30 minuta.

29
 Slika 20. Koagulacija

Slika 21. Flokulacija

6.1.2. Taloženje

Nakon faze predtretmana voda odlazi na bistrenje, koje se najčešće ostvaruje

taloženjem, a rjeđe plutem flotacije. Objekti u kojima se vrši taloženje nazivaju se
taložnici, koji mogu biti različitog oblika: pravougaoni, kružni, cijevni, lamelni.
Taložnici rade na bazi gravitacionog izdvajanja čestica, gdje je brzina taloženja
definirana Stoksovim zakonom:

30
vt = k · dč2·(ρč – ρv) [m/s]

Gdje su:
g
k= - konstanta,
18η
η – dinamički viskozitet vode [kg/m·s],
ρč, ρv – gustoća čestice (flokule), odnosno vode [kg/m3],
dč – prečnik čestice (flokule) [m].

Osnovni projektni kriterijumi za proces bistrenja vode su:

 vrijeme zadržavanja vode,

 površinsko opterećenje,

 ukupna površina taložnika.

Slika 22. Bistrenje taloženjem

Primjenom flokulanata postiže se značajno poboljšanje kvaliteta bistrenja vode. Zbog

toga se u praksi najčešće koristi lamelni taložnik sa recirkulacijom i zgrušavanjem
mulja, uz obaveznu upotrebu flokulanata.

6.1.3. Flotacija

Proces flotacije vazduhom izvodi se uvođenjem vazduha u vidu malih mjehurića u

flokulisanu vodu, pri čemu se mjehurići vazduha vezuju u flokule, čine ih lakšim od
vode i zajedno isplivavaju na površinu. Flotacija vazduhom, umjesto taloženja

31
primjenjuje se kad se u sirovoj vodi nerastvorene materije sastoje pretežno od algi, a
sadržaj mineralnih nerastvorenih materija je zanemarljiv.

Slika 23. Flotacija

6.1.4. Filtriranje

Filtriranje je proces kojim se vrši uklanjanje nerastvorenih materija iz vode

prolaskom vode kroz sloj granulisanog materijala postavljenog na neku podlogu.
Ovisno od vrste filterske ispune, odnosno njenim pogodnim izborom, pri filtraciji se
mogu odvijati i drugi procesi kao što su: biološka oksidacija amonijaka, katalitičko
uklanjanje mangana, sorpcija teških metala, zadržavanje bakterija i virusa, itd.
Zavisno od tehnike filtracije razlikuje se:

 filtracija sa kontrolisanim uslovima: spora i brza filtracija,

 filtracija sa prirodnim uslovima: obalna infiltracija i korištenje infiltracionih
bazena.

Filtracija se odvija u filtracionim jedinicama, koje se sastoje od posude (beton ili čelik)
na čijem se dnu postavlja drenažni sistem preko kojeg se skuplja profiltrirana voda i
izvodi iz filterske jedinice.

32
 Slika 24. Filtracija

Kod gravitacione filtracije primjenjene u sporim i brzim otvorenim filterima,

pogonska sila filtriranja je razlika pritisaka koja se ostvaruje visinom vodenog stuba
od nivoa vode u filtru do ose cijevi drenažnog sistema. Kod filtera pod pritiskom u
vidu zatvorene posude pogonska sila se ostvaruje pomoću pumpi. Sastavni elementi
filterske jedinice su dovodne i odvodne cijevi za sirovu i profiltriranu vodu, za vodu
radi pranja filtera i za odvod vode (filtrata) od pranja filtera, zatvarači i oprema za
upravljanje radom filtera.

Danas se najviše koriste brzi filteri, međutim sve češće se koriste spori filtri za
dodatno poboljšanje kvaliteta vode iza tretmana taloženja i brze filtracije. Brzina
filtracije kod sporih filtera je 0,1 – 0,4 m/h, a kod brzih je 4 – 15 m/h. Filterska ispuna
kod sporih filtra je sitnija nego kod brzih. Zadržavanje vode kod sporih filtera je 3 –
15 h, a kod brzih 10 – 20 minuta. Spori filtri na gornjem dijelu formiraju tzv. biološku
opnu od organskih supstanci (alge, protozoe, bakterije, itd.) koja učestvuje u
kondicioniranju vode i uklanjanju: amonijaka, fenola, deterdženata, bakterija i sl.,
dok kod brzih filtera ova biološka opna ne postoji, i u procesu filtracije angažovana je
veća dubina filterske ispune.

33
 Slika 25. Vrste filtera

Od velike važnosti je redovno čišćenje, odnosno pranje filterske ispune. Čišćenje kod
sporih filtera se vrši skidanjem gornjeg sloja filterske ispune debljine 1 – 2 cm. Brzi
filtri se čiste pranjem vodom i vazduhom pod pritiskom u obrnutom smjeru od
pravca filtracije. Filterska ispuna može biti jednoslojna, dvoslojna i troslojna.
Materijal ispune je kvarcni pijesak, antracit i aktivni ugalj. Potrebna površina filtera
računa se prema formuli:

Qmaxd
A= [m2]
v

v – brzina filtracije [m/d] ili [m/h]

6.1.5. Dezinfekcija

Dezinfekcija vode podrazumijeva uništavanje bakterija, virusa i protozoa u cilju

sprečavanja prenosa zaraznih bolesti putem vode. Također se uništavaju i alge i
drugi živi organizmi u vodi. Za dezinfekciju vode se koriste slijedeće metode:

 fizičke metode: prokuhavanje, UV-zračenje, porculanski filtri,

 hemijske metode: hlorisanje, ozonizacija, dezinfekcija jodom, elektroličkim

srebrom,

 biološke metode.

34
U praksi se najviše koriste hemijske metode. Kao dezinfekciono sredstvo se koriste:
hlor, hlordioksid i ozon. Kontinuirano doziranje dezinfekcionog sredstva se vrši
pomoću uređaja koji se zovu hlorinatori.

Ukoliko se kao dezinfekciono sredstvo koristi hlor – gas upotrebljava se uređaj

naziva gasni hlorator, koji se koristi u većim vodovodima Q > 15 l/s, a kada se koriste
rastvori hlornih preparata doziranje se vrši pomoću uređaja – hipohlorinatora.

Uređaji za hlorinaciju nalaze se u posebnim prostorijama – hlornim stanicama. Način

djelovanja hlornog preparata vidljiv je iz relacije:

Cl2 + H2O ↔ HOCl + HCl

Slika 26. Gasni hlorator

Teoretska doza hlora za dezinfekciju vode predstavlja vrijednost aktivnog hlora

[mg/l] koju voda utroši za sopstvenu upotrebu, uvećanu za potrebu tzv. rezidualnog,
koja mora ostati neutrošena kao višak, radi reakcije ako bi došlo do naknadnog
zagađenja. Vrijednost reziduala je obično 0,5 mg/l. Vrijeme kontakta je minimalno 30
minuta. Na koncentraciju dezinfekcionog sredstva i vrijeme kontakta utiču:

 vrsta dezinfekcionog sredstva,

 vrsta mikroorganizama u vodi,

 hemijski karakter i temperatura vode.

35
Mnogo jače dezinfekciono sredstvo od hlora, koje je sve češće u upotrebi, je
hlordioksid (ClO2). Vrijeme kontakta je mnogo kraće nego kod hlora i iznosi oko 15
minuta. Jedno od najjačih dezinfekcionih sredstava je ozon (O3), ali zbog jako skupe
prizvodnje, rjeđe je u upotrebi. Vrijeme kontakta je svega 5 minuta. U posljednje
vrijeme se također sve češće koristi fizička metoda dezinfekcije putem UV-uređaja sa
ultravioletnim zracima.

6.1.6. Dopunski tretmani

 Oksidacija

Oksidacija je postupak koji se koristi radi odstranjivanja neorganskih i organskih

materija. Oksidaciona sredstva su: kisik, hlor, hlordioksid, ozon, kalijum-
permanganat. Oksidaciona sredstva se dodaju na početku i u toku procesa.
Dodavanje u početku procesa ima za cilj poboljšavanje efekta rada postrojenja i
djelimičnu dezinfekciju vode.

 Sorpcija

Sorpcija je postupak uklanjanja rastvorenih materija iz vode, posebno kada bi one

mogle imati veći uticaj na pogoršanje organoleptičkih osobina vode (okus, miris, boja
i pretjerano pjenušanje). Sorpcijom se uklanjaju i pesticidi, hlor-organska jedinjenja,
policiklični aromati, organski rastvarači i metali. Najčešće korišteni sorbent je aktivni
ugalj, koji se koristi kao granulisani ili u prahu. Prvi oblik se koristi kada se radi o
trajnom pogoršanju kvaliteta vode, a drugi kada su u pitanju kraći periodi od dva
mjeseca.

 Odstranjivanje željeza i mangana

Voda sadrži željezo i mangan u rastvorenom ili nerastvorenom obliku, pri čemu se u
rastvorenom obliku nalazi u podzemnim vodama, a u nerastvorenom u površinskim.
Željezo i mangan u vidu hidrokarbonata jednostavno se i efikasno oksidiše aeracijom
vode, međutim ako su vezani u komplekse, onda se primjenjuju jača oksidaciona
sredstva.

 Odstranjivanje amonijaka

U površinskim i podzemnim vodama primjetan je porast sadržaja azotnih jedinjenja,

posebno amonijaka. Izvori azotnih jedinjenja su: zagađena vode naselja i industrije,
vještačka đubriva koja se spiraju sa poljoprivrednih zemljišta, deponije smeća i otpaci

36
sa stočnih farmi. Amonijak se može ukloniti iz vode na više načina: aeracijom,
elektrodijalizom, jonskom izmjenom, oksidacijom sa hlorom i biološkom
nitrifikacijom.

 Omekšavanje

Omekšavanje je proces smanjenja sadržaja soli kalcijuma i magnezijuma u vodi. Cilj

omekšavanja je da se zaštite kućne instalacije od inkrustacije (naslage taloga), a u
industriji parni kotlovi. Za omekšavanje se koristi kalcijum hidroksid i natrijum
karbonat, odvojeno ili zajedno. Omekšavanje vode se vrši u objektima identičnim
onima za bistrenje vode: brzo miješanje, flokulacija i taloženje.

 Stabilizacija

Stabilnom vodom smatramo onu vodu koja ne izaziva koroziju površine s kojom je u
dodiru i ako na tim površinama ne dolazi do taloženja kalcijum karbonata.
Agresivna svojstva vode najčešće potiču od sadržaja kisika i ugljene kiseline. Utjecaj
agresivnosti na vodu ovisi od pH vrijednosti i od karbonatne prolazne čvrstoće vode.
Agresivna CO2 odstranjuje se mehaničkim putem (aeracijom i sl.) ili hemijskim
putem (vezivanjem s mramorom, krečom, itd.).

6.1.7. Obrada mulja

Prilikom procesa kondicioniranja vode, mulj nastaje pri bistrenju i omekšavanju

vode. Skuplja se u taložniku 95-99% od ukupne količine, a ostatak na filterima. Mulj
iz procesa bistrenja sastoji se od suspendovanih materija sirove vode i hemikalija koje
su primjenjene kod koagulacije i flokulacije. Mulj iz procesa omekšavanja sadrži
nerastvorene soli kalcija i magnezija i dio dodatnih hemikalija. Obje vrste mulja
sadrže još organske materije, alge i druge nečistoće iz vode. U praksi se koriste dva
načina obrade mulja:

a) odlaganje mulja na polja za sušenje,

b) koncentrisanje mulja u zgušnjivačima i njegovo mehaničko ocjeđivanje.

Na kraju oba načina obrade dobiju se muljni kolači ili pogače koji se odlažu na
deponije smeća, gdje služe kao inertni materijal.

37
7. TRANSPORT I DISTRIBUCIJA VODE

Transport i distribucija vode u vodovodnom sistemu vrši se putem različitih

objekata, a to su:

 dovodi,
 distribuciona (razvodna) mreža,
 rezervoari,
 pumpne stanice.

Na razvodnu mrežu vrši se priključenje potrošača i voda distribuira kućnim

instalacijama do svakog izlivnog mjesta.

7.1. Dovodi i distribuciona mreža

Dovodi vode su objekti koji se nalaze između vodozahvata, pumpne stanice,

postrojenja za kondicioniranje i područja vodosnabdijevanja. Njihova propusna moć
zavisi od količine vode i položaja rezervoara. U odosu na visinski položaj
vodozahvata, voda se do mjesta potrošnje transportuje cjevovodima:

1. gravitaciono,

2. pumpanjem,

3. kombinovano.

38
 Slika 27. Vrste dovoda u zavisnosti od položaja vodozahvata

Dovodi sirove vode mogu biti gravitacioni kanali, ukopani tuneli sa slobodnim
nivoom tečenja ili cijevi pod pritiskom. Pri dovodu vode pod pritiskom isključivo se
koriste cijevi kružnog poprečnog presjeka, koje su izrađene od raznih materijala.
Trasu dovoda je najbolje polagati sa strane ili u neposrednoj blizini puteva, radi lakše
kontrole cjevovoda i pogodnijeg izvođenja radova. Kod gravitacionog vodovoda
trasu treba projektovati u kontinuiranom padu, a kod potisnog u kontinuiranom
usponu.

Slika 28. Dovodi za transport vode

39
Na mjestima promjene pravca postavljaju se „koljena“ – lukovi, a kod manjih
skretanja do 3°, cjevovod može da leži u blagoj krivini. Na najnižim mjestima dovoda
stavljaju se muljni ispusti (MI) radi ispuštanja vode i taloga, a na najvišim mjestima
vazdušni ventil (VV) radi ispuštanja vazhuha iz cijevi i za upuštanje istog u slučaju
pražnjenja. Optimalno rastojanje između dva vazdušna ventila je cca 2 km, isto kao
što se na svakih 2 km dovoda postavljaju i tzv. sekcioni zatvarači (SZ) koji služe za
zatvaranje pojedinih dionica kod popravljanja kvara ili nekih drugih razloga. Dovodi
se ukopavaju na dubinu veću od 0,5 m od dubine smrzavanja. Kod gravitacionih
dovoda, gdje je izvorište iznad rezervoara ili mjesta potrošnje više od 100 m, rade se
tzv. prekidne komore (komore za umanjenje pritiska).

7.2. Vodovodna mreža

Razvođenje vode u području korištenja (naselje, grad, industrijska zona, itd.) vrši se
putem cijevne distribucione mreže i to magistralne i sekundarne. Kada je rezervoar
udaljen od mjesta potrošnje, između rezervoara i distribucione mreže postavlja se
glavni cjevovod, koji pripada distribucionoj mreži, jer se i na njemu mogu raditi
priključci za potrošače što se ne čini sa glavnog dovoda. Razlikujemo slijedeće oblike
distribucione mreže:

a) granata,

b) prestenasta ili cirkularna.

Slika 29. Oblici distribucionih mreža

40
Najbolja shema raspodjele vode je prstenasta mreža. Veoma je sigurna u pogonu, ali
je skuplja od granate, gradi se kod većih naselja. Granata mreža gradi se u manjim
naseljima i u novim dijelovima većeg naselja. Vremenom se granata transformiše u
prstenastu mrežu.

Profili cijevi u mreži treba da budu min. Ø 100 – 150 mm, a max. Ø 1200 mm. Cijevna
mreža jednog vodovodnog sistema košta 50 – 70 % ukupnog investicionog ulaganja
za vodovod. Cijevna mreža naselja obično se polaže ispod trotoara, krajem ivice u
profilu ulice ili u zelenom pojasu.

7.3. Cijevni materijal i prateći dijelovi

U dovodnim cjevovodima i distribucionoj mreži koriste se: čelične, duktil, plastične i

liveno – željezne cijevi. Spajanje cijevi se vrši spojnicama, koje moraju biti
vodonepropusne, s tim da su spojevi kod čeličnih i plastičnih cijevi zavareni.

Liveno-željezne cijevi se izvode sa vanjskim prečnikom Ø 50 – 1200 mm, dužine 1,5 –

7 m, za različite pritiske do 1500 kPa. Na površinu ovih cijevi se nanosi antikorozivna
masa, za zaštitu od korozije. Najčešće se koriste u distribucionoj mreži, a rjeđe za
dovode. Prednost ovih cijevi je dug vijek trajanja, a nedostatak slaba otpornost na
dinamičke uticaje.

Slika 30. Liveno – željezne cijevi

41
Duktil cijevi su izrađene od nove vrste livenog željeza koje ima osobine čelika u
pogledu otpornosti, a livenog željeza u pogledu zaštite od korozije. Vanjski prečnik
ovih cijevi je Ø 100 – 400 mm za veće pritiske od 1600 kPa.

Slika 31. Duktil cijevi

Čelične cijevi najveću primjenu imaju kod izgradnje glavnih dovoda i potisnih
cjevovoda u pumpnim sistemima. Odlikuju se velikom otpornošću i podnose velike
pritiske, a glavni nedostatak im je slaba otpornost na koroziju. Zbog toga se kod ovih
cijevi mora izvršiti tzv. katodana antikorozivna zaštita. Ove cijevi mogu biti bez šava
kod vanjskih prečnika Ø 40 – 600 mm i sa šavom do 2600 mm.

Slika 32. Čelične cijevi

42
Plastične (polietilen) cijevi se sve više primjenjuju u praksi, zahvaljujući svojim
hidrauličkim i mehaničkim karakeristikama.

Slika 33. Polietilen cijevi

Za pravilno funkcionisanje cijevnog sistema, neophodna je ugradnja raznih armatura

(zatvarači, hidranti, povratni ventili, reducir ventili, muljni ispusti, itd.) i fazonski
komadi (specijalni djelovi kad se spajaju različiti prečnici cijevi, promjena pravca
trase, itd.).

Slika 34. Primjeri armatura i fazonskih komada

43
7.4. Konstruisanje vodovodne mreže

Vodovodna mreža se polaže u iskopane rovove minimalne dubine 1,5 m od gornje

površine cijevi i širine od 0,60 – 1,50 m, što zavisi od prečnika cijevi i uslova za
montažu spojnica. Na čvrsto tlo u iskopanom rovu se prvo stavlja pijesak debljine
sloja d = 15 cm. Posebnu pažnju treba posvetiti osiguranju cijevovoda od uticaja
saobraćaja, nestabilnog terena ili bilo kakvih drugih pojava koje mogu narušiti
normalno funkcionisanje cijevovoda. Ukoliko se vodovodna mreža nalazi na istoj
dubini kao i kanalizaciona mreža, mora se odvojiti min. 1,5 – 3,0 m, ali praksa je da se
vodovodna mreža uvijek izvodi iznad kanalizacione mreže.

Vodovodna mreža se u projektima prikazuje „planom razvodne mreže“, pri čemu

magistralni i glavni cjevovodi, kao i glavni dovod, moraju imati i uzdužne profile sa
podacima kao što su: kote terena, kote dna rova, dubine iskopa, odstojanja,
kilometražu, mjesta hidranata, šibera, zatvarača, katastar ostalih instalacija, kao i
podaci o vrstama cijevi, prečnicima i dužinama. Ugradnja cjevovoda na posebnim
mjestima kao što je ukrštanje sa prugom, rijekom, kanalom i sl. vrši se uz posebna
osiguranja, vodeći računa o zaštiti na radu i drugim mjerama sigurnosti.

Slika 35. Plan razvodne mreže

44
7.5. Ispitivanje i dezinfekcija mreže

Nakon montiranja cjevovoda vrši se kontrola istog, odnosno njegovih dionica na

vodonepruposnost i kvalitet urađenih spojeva pomoću probnog pritiska. Za
ispitivanje se koristi pritisak koji je za 500 kPa veći od maksimalnog radnog, a dužine
dionica za ispitivanje se kreću od 300 – 500 m. Po završetku ispitivanja i sastavljanja
zapisnika, vrši se zatrpavanje cjevovoda. Prije puštanja vodovoda u pogon vrši se
dezinfekcija mreže i objekata u sistemu. Dezinfekcija se vrši tečnim hlorom, hlornim
krečom, kalijumhipermanganom, itd. Hlorna voda ostaje u cijevima 24 sata, poslije
čega se ispušta, a kompletna mreža ispire čistom vodom i pušta u pogon.

7.6. Rezervoari

Rezervoari su objekti za uskladištenje vode i u okviru vodovodnog sistema imaju

više zadataka: služe za izravnanje neizbježnog kolebanja potrošnje vode, održavaju
ravnomjeran pritisak u distribucionoj mreži, snabdijevaju potrošače vodom za
vrijeme prekida dovoda vode, čuvaju rezervu vode kod pumpnog sistema, itd.

Razlikujemo slijedeće vrste rezervoara:

 visinski rezervoari,

 niski rezervoari,

 rezervoari za gašenje požara,

 hidroforski rezervoari.

Visinski rezervoari su najviše zastupljeni u vodovodskoj praksi, i kod njih je nivo

vode uvijek na većoj visini od mjesta potrošnje, tako da voda gravitaciono otiče u
distribucionu mrežu. Po načinu građenja visinski rezervoari mogu biti: ukopani
rezervoari i kule (tornjevi za vodu) u ravničarskim područjima.

45
 Slika 36. Visinski ukopani rezervoar

Niski rezervoari su rezervoari kod kojih je nivo vode niži nego pritisak u mreži
(crpni bazeni, bazeni za prerađenu vodu u okviru postrojenja, itd.).

Rezervoari za gašenje požara rade se u slučajevima kada nema visinskog rezervoara

ili kada mu zapremina ne obuhvata protupožarnu količinu.

Hidroforski rezervoari imaju najmanju zapreminu i koriste se gdje nema dovoljno

pritiska (uvijek je uz njih pumpna stanica) ili je neekonomično graditi visinski
rezervoar.

Zapremina rezervoara se određuje u zavisnosti od perioda za koji se želi izvršiti

izravnanje kolebanja potrošnje, kao i od ravnomjernosti doticaja vode. Obično se vrši
dnevno izravnanje. Potrebna zapremina određuje se računski ili grafički.
Određivanje zapremine se može izvršiti, u zavisnosti od maksimalne dnevne količine
vode (% od Qdmax) na osnovu slijedećih preporuka:

 Kod gravitacionog vodovoda 33%,

 Kod vodovoda sa pumpanjem:
− za rad pumpi 20 h 22%,

− za rad pumpi 16 h 35%,

− za rad pumpi 14 h 43%, itd.

Položaj rezervoara treba da bude što bliže području snabdijevanja i na uzvišenju

dovoljne visine. Pri maksimalnoj potrošnji pritisak u najnepovoljnijoj tačci mreže
treba da bude minimalno 25 – 30 m.

U zavisnosti od položaja rezervoara u odnosu na mjesto vodozahvata i područja

snabdijevanja, visinski rezervoari mogu biti:

 protočni,
46
  težišni (centralni),

 kontrarezervoari.

Slika 37. Tipovi visokih rezervoara

Svaki rezervoar se sastoji iz dva dijela:

1. komore za vodu,

2. zatvaračnicu (komoru za cijevi i armature) – posjeduje cijevnu mrežu za

dovod i odvod vode, preljev i ispust.

Slika 38. Dijelovi rezervoara

Svaki cjevovod snabdjeven je zatvaračima i po potrebi povratnom klapnom. Dovod

vode u rezervoar može biti dvojak, s gornje i donje strane. Kod kontrarezervoara
dovodna cijev je istovremeno i odvodna.

Oblik rezervoara se određuje u ovisnosti od materijala od kojeg je izgrađen (armirani

beton, prednapregnuti beton, montažni elementi, itd.) i raspoložive lokacije
(površina zemljišta, geomehanički uslovi, mogućnost proširenja, i dr.). Dubina vode

47
u rezervoaru zavisi od usvojene konstrukcije i zapremine rezervoara. Obično se
uzima 2,5 – 9,0 m. Od velikog značaja kod rezervoara je dobra hidrizolacija, kao i
termoizolacija, posebno kod kula (tornjeva za vodu).

7.7. Pumpne stanice

Pumpne stanice su objekti sa pumpama i pratećom opremom, čiji je zadatak

povećanje energije vode koja protiče kroz stanicu. Dobijena energija vode koristi se
za prebacivanje vode sa niže na višu kotu kao i za povećanje pritiska. Pumpna
stanica dobija energiju iz spoljnih izvora, najčešće iz elektro – mreže, i posredstvom
motora tu enrgiju pretvara u mehaničku. Mehanička energija se prenosi na vodu
preko pumpi različitih vrsta i principa rada. Najčešće se koriste dinamičke –
centrifugalne pumpe sa lopaticama.

Pumpne stanice po svom mjestu u vodovodnom sisitemu mogu biti:

 regionalne,

 distribucijske,

 vodozahvatne,

 stanice za pojačanje pritiska u mreži,

 stanice u okviru postrojenja za kondicioniranje,

 hidroforske stanice u zgradama.

Prema načinu upravljanja razlikujemo slijedeće:

 pumpne stanice sa posadom,

 stanice sa daljinskim komandovanjem,
 stanice sa lokalnom automatskom kontrolom.

U zavisnosti od načina ugradnje postoje tri osnovna tipa pumpa:

1. centrifugalna pumpa sa horizontalnom osovinom,

2. centrifugalna pumpa sa vertikalnom osovinom,

3. podvodna (bunarska) pumpa.

48
 Slika 39. Vrste pumpa u zavisnosti od načina ugradnje

U pumpnoj stanici potrebno je kod svakog agregata na potisnom vodu ugraditi

povratnu klapnu i zatvarač. Kod dugačkih potisnih vodova i većih visina
potiskivanja treba predvidjeti uređaj, radi paralisanja hidrauličkog udara koji se
javlja kod zaustavljanja rada pumpi. Da bi rad pumpnog agregata bio što sigurniji,
treba svaka pumpa da ima svoj posebni usisni dio.

Dužina usisnog dijela treba da je što kraća i sa što manje spojeva kako bi mogućnost
uvlačenja spoljnog vazduha bila svedena na minimum. Za kontrolu rada pumpe
potrebno je na potisnom vodu ugraditi manometar. U pumpnoj stanici uvijek se
ugrađuje minimalno dvije pumpe, radna i rezervna. Na donjem dijelu usisne cijevi
ugrađuje se podnožni ventil sa usisnom korpom, koja treba da je pri najnižem
vodostaju uronjena minimalno 0,50 m.

Osnovni elementi pumpne stanice su:

 pumpe sa motorom,

 usisni vod sa bezenom,

 potisni cjevovod,

49
  uređaji za regulaciju rada pumpne stanice,

 sistem napajanja energijom,

 uređaj za zaštitu od hidrauličkog udara,

 pomoćne instalacije i oprema.

Osnovni parametri pumpi su:

 kapacitet (protok) pumpe Q [l/s],

 radni pritisak H [m],
 broj obrtaja n [o/min],
 snaga koju pumpa dobija od pogonskog motora P [kW],
 koeficijent korisnog dejstva pumpe η.

50