Cuộc chiến chống phe Trái đất phẳng

Các nhà vậ t lí sẽ cảm thấ y số c, nhưng có rấ t nhiều ngườ i trên khắ p thế giớ i vẫ n đinh ninh
rằ ng Trá i đấ t là phẳ ng. Bà i củ a Rachel Brazil trên Physics World số thá ng 7/2020 giải
thích vì sao nhữ ng quan điểm như thế ngà y cà ng đượ c nhiều ngườ i tin và cộ ng đồ ng vậ t
lí nên phả n ứ ng như thế nà o cho tố t.

Trá i đấ t phẳ ng. Ả nh: Claus Lunau

Và o nă m 2017, rapper ngườ i Mĩ B.o.B (tên thậ t là Bobby Ray Simmons Jr)
đã khở i xướ ng mộ t chiến dịch xin tà i trợ củ a cô ng chú ng để phó ng mộ t vệ tinh.
Chà ng rapper nà y, mộ t ngườ i luô n chủ trương “thuyết Trá i đấ t phẳ ng”, muố n tìm
bằ ng chứ ng rằ ng hà nh tinh chú ng ta là mộ t cá i đĩa, chứ khô ng phả i quả cầ u. Mụ c
tiêu củ a anh ta là kiếm 200.000 đô (sau đó nâng lên 1 triệu đô ) trên website
GoFundMe, vớ i mụ c tiêu gử i mộ t hoặ c nhiều phi thuyền lên khô ng gian để giú p
anh “tìm thấ y đườ ng biên” – thuậ t ngữ đượ c “cá c tín đồ Trá i đấ t phẳ ng” dù ng để
mô tả đườ ng rìa củ a hà nh tinh hình đĩa giả định củ a chú ng ta.
 Yêu cầ u củ a chà ng rapper có lẽ trô ng như mộ t trò hề hoặ c phô diễn lấ y
tiếng. Thậ t ra, hiện nay chẳ ng có bằ ng chứ ng nà o cho thấ y B.o.B kiếm đượ c nhiều
tiền hay tiến gầ n thêm chú t nà o đến mụ c tiêu củ a anh ta. Tuy nhiên, trong mấ y
nă m gầ n đâ y, có mộ t gia tă ng đá ng bá o độ ng về số lượ ng ngườ i, giố ng như B.o.B,
tin và o cá c thuyết Trá i đấ t phẳ ng. Hiện nay, có mộ t hộ i nghị Trá i đấ t phẳ ng
thườ ng niên ở Mĩ – hộ i nghị mớ i đâ y nhấ t có hơn 600 ngườ i tham dự – cò n trên
YouTube thì có đầ y nhữ ng video có nộ i dung cung cấ p bằ ng chứ ng rằ ng Trá i đấ t
phẳ ng.

Cá c nhà vậ t lí có thể cườ i nhạ o trướ c quan điểm về Trá i đấ t phẳ ng, nhưng ý
tưở ng ấ y đang thu hú t sự ủ ng hộ , đặ c biệt trong số nhữ ng ngườ i nhạ y cả m vớ i cá c
thuyết â m mưu khá c. “Họ thậ t sự tin và o nó ,” theo lờ i Lee McIntyre, mộ t nhà triết
họ c ở Đạ i họ c Boston và là mộ t chuyên gia về hiện tượ ng khướ c từ khoa họ c, tá c
giả quyển sá ch Tôn trọng Sự thật: Sự thờ ơ Cố ý trong Thời đại Internet
(Routledge, 2015). McIntyre biết tườ ng tậ n cá c tín đồ Trá i đấ t phẳ ng châ n thà nh
giữ quan điểm củ a họ như thế nà o: ô ng từ ng tham dự Hộ i nghị Quố c tế Trá i đấ t
Phẳ ng 2018 ở Denver, Colorado.

Asheley Landrum, mộ t nhà tâ m lí họ c tạ i Đạ i họ c Cô ng nghệ Texas, cũ ng

từ ng tham dự hộ i nghị Denver, tá n thà nh rằ ng cá c tín đồ Trá i đấ t phẳ ng là chính
hã ng, chứ khô ng phả i giả mạ o. “Nếu họ mà [giả mạ o], hẳ n họ là nhữ ng diễn viên
rấ t xuấ t sắ c,” bà nó i. “Chú ng tô i đã nó i chuyện vớ i hơn 90 thà nh viên củ a cộ ng
đồ ng Trá i đấ t phẳ ng và họ đều rấ t châ n thà nh vớ i niềm tin củ a mình.” Cá c bà i
giả ng tạ i sự kiện Denver bao gồ m “Nó i chuyện vớ i gia đình và bạ n bè củ a bạ n về
Trá i đấ t phẳ ng”, “NASA và cá c cơ quan khô ng gian khá c lừ a dố i” và “14+ cá ch
Kinh Thá nh nó i Trá i đấ t phẳ ng”.

Cá c ý tưở ng Trá i đấ t phẳ ng dự a trên nhữ ng hiểu lầ m khoa họ c că n bả n có

thể dễ dà ng bị bá c bỏ . Đố i vớ i đa số mọ i ngườ i, kể cả nhữ ng ngườ i khô ng có nền
tả ng vậ t lí, bằ ng chứ ng cho Trá i đấ t hình cầ u là hiển nhiên. Vì thế chú ng ta cầ n
phả i tự hỏ i tạ i sao nhữ ng ý tưở ng như vậ y vẫn tồ n tạ i dai dẳ ng trong thế kỉ 21 và ,
có lẽ quan trọ ng hơn đố i vớ i cộ ng đồ ng vậ t lí họ c: chú ng ta nên ứ ng phó như thế
nà o đâ y?
Một lịch sử xoay vòng

Quan niệm rằ ng Trá i đấ t là mộ t quả cầ u đã đượ c nêu ra bở i cá c triết gia Hi Lạ p cổ

đạ i như Aristotle (384-322 tCN), họ đã thu đượ c bằ ng chứ ng kinh nghiệm sau khi
đi đến Ai Cậ p và nhìn thấ y nhữ ng chò m sao mớ i. Eratosthenes, và o thế kỉ thứ ba
tCN, trở thà nh ngườ i đầ u tiên tính đượ c chu vi củ a Trá i đấ t. Cá c họ c giả Hồ i giá o
cò n thự c hiện nhữ ng phép đo tiến bộ hơn từ khoả ng thế kỉ thứ 9 về sau, trong khi
cá c nhà hàng hả i châ u  u đi vò ng quanh Trá i đấ t trong thế kỉ 16. Nhữ ng ả nh chụ p
từ khô ng gian là bằ ng chứ ng cuố i cù ng, nếu cầ n.

Tuy nhiên, cá c tín đồ Trá i đấ t phẳ ng ngà y nay khô ng phả i là nhữ ng ngườ i
đầ u tiên ngờ vự c nhữ ng điều trô ng như khô ng thể nghi ngờ . Quan niệm về mộ t
Trá i đấ t phẳ ng vố n xuấ t hiện trở lạ i và o thế kỉ 19 như là mộ t phả n xung trướ c sự
tiến bộ khoa họ c, đặ c biệt trong số nhữ ng ngườ i muố n trở lạ i vớ i nghĩa đen củ a
Kinh Thá nh. Có lẽ ngườ i chủ trương nổ i tiếng nhấ t là nhà văn Anh Samuel
Rowbotham (1816-1884). Ô ng đề xuấ t rằ ng Trá i đấ t là mộ t cá i đĩa phẳ ng bấ t
độ ng, có tâ m tạ i Bắ c Cự c, vớ i Nam Cự c đượ c thay thế bằ ng mộ t bứ c tườ ng bă ng
tạ i ranh giớ i bên ngoà i củ a đĩa.

Hộ i Nghiên cứ u Trá i đấ t Phẳ ng Quố c tế, đượ c thà nh lậ p và o nă m 1956 bở i

Samuel Shenton, mộ t thợ vẽ quả ng cá o số ng ở Dover, Anh, đượ c nhiều ngườ i xem
đơn thuầ n là mộ t biểu tượ ng củ a sự lậ p dị kiểu Anh – vui vẻ và chẳ ng gâ y hạ i đến
ai. Thế nhưng và o đầ u nhữ ng nă m 2000, cù ng vớ i Internet là m phương tiện lan
tỏ a, ý tưở ng bắ t đầ u bù ng lên trở lạ i, chủ yếu là ở Mĩ. Cá c thả o luậ n nhen nhó m
lên cá c diễn đà n trên mạ ng, Hộ i Trá i đấ t Phẳ ng đượ c thà nh lậ p lạ i và o thá ng Mườ i
2009 và hộ i nghị Trá i đấ t phẳ ng thườ ng niên ra đờ i mộ t cá ch nghiêm tú c.

Như vớ i mọ i phong trà o bên lề, có nhữ ng bấ t đồ ng và tồ n tạ i mộ t và i mô

hình Trá i đấ t phẳ ng khá c nhau để lự a chọ n. Mộ t số mô hình đề xuấ t rằ ng rìa củ a
Trá i đấ t đượ c bao quanh bở i mộ t bứ c tườ ng bă ng giữ lấ y cá c đạ i dương. Nhữ ng
mô hình khá c đề xuấ t hà nh tinh phẳ ng củ a chú ng ta và khí quyển củ a nó đượ c
bao bọ c trong mộ t bá n cầ u bă ng tuyết từ đó khô ng thứ gì có thể rơi khỏ i biên
giớ i. Để giả i thích ngà y và đêm, đa số tín đồ Trá i đấ t phẳ ng nghĩ rằ ng Mặ t trờ i
chuyển độ ng trò n xung quanh Bắ c Cự c, vớ i á nh sáng củ a nó tá c dụ ng như đèn rọ i
trên sâ n khấ u. Chẳ ng hạ n, “mô hình Mĩ” mớ i nhấ t đề xuấ t rằ ng Mặ t trờ i và Mặ t
tră ng có đườ ng kính 50 km và quay trò n xung quanh Trá i đấ t hình đĩa ở độ cao
5500 km, vớ i cá c sao nằ m phía trên, trên mộ t má i vò m đang quay trò n. Nhiều tín
đồ Trá i đấ t phẳ ng cũ ng bá c bỏ trọ ng lự c, vớ i “mô hình Anh” đề xuấ t rằ ng chính
cá i đĩa đang gia tố c lên 9,8 m/s2 nên gâ y ra ả o giá c về trọ ng lự c.

Mộ t biểu hiện củ a Trá i đấ t hình cầu là các hệ thờ i tiết á p thấ p quay ngượ c chiều kim đồ ng hồ ở
bá n cầ u bắ c do hiệu ứ ng Coriolis. (Ả nh: Jacques Descloitres, Độ i Phả n ứ ng Nhanh MODIS,
NASA/GSFC)

Cá c nhà vậ t lí sẽ giễu cợ t nhữ ng ý tưở ng này, nhưng điều đá ng lo là chú ng

đang lan tỏ a nhanh chó ng và thu hú t ngườ i ủ ng hộ cả ở bên ngoà i nướ c Mĩ. “Mặ c
dù họ có thể khô ng nhiều [ở châ u  u], nhưng họ cũ ng ồ n à o như cá c đồ ng nghiệp
củ a họ ở Mĩ,” phá t biểu củ a Jan Slegr, mộ t nhà vậ t lí thuộ c Đạ i họ c Hradec Krá lové
ở Cộ ng hò a Czech. Hồ i nă m 2018, Jan là đồ ng tá c giả củ a mộ t bà i bá o phá c họ a
nhữ ng cá ch giú p giá o viên và nhữ ng ngườ i khá c dù ng vậ t lí họ c đương đầ u vớ i
nhữ ng ý tưở ng Trá i đấ t phẳ ng quá i dị (Phys. Educ. 53 045014).

Nhữ ng nỗ lự c như thế thậ t quan trọ ng. Số liệu trưng cầ u đá ng bá o độ ng bở i

cô ng ty Datafolha, chẳ ng hạ n, cho biết 7% dâ n số Brazil – chừ ng 11 triệu ngườ i –
tin rằ ng Trá i đấ t là phẳ ng. Con số gâ y số c này đượ c quy cho mộ t phe Thiên Chú a
truyền đạ o hồ i sinh, nhưng cũ ng có nhữ ng dấ u hiệu cho thấ y chủ nghĩa că n bả n
tô n giá o cũ ng đang truyền bá nhữ ng ý tưở ng này ở cá c nướ c Hồ i giá o. Và o nă m
2017, trang web Jeune-Afrique tườ ng thuậ t rằ ng mộ t sinh viên địa lí ở Tunisia dự
tính đệ trình mộ t luậ n á n tiến sĩ bả o vệ cô ng trình củ a cô về mộ t mô hình Trá i đấ t
phẳ ng.

Tinh thần âm mưu

Ngườ i ta dễ dà ng quy kết nhữ ng ngườ i tin và o Trá i đấ t phẳ ng là sai lạ c do thiếu
giá o dụ c. Mặ c dù có nhữ ng chỉ dấ u cho thấ y nhữ ng ngườ i nhạ y cả m vớ i nhữ ng
quan điểm như vậ y có trình độ hiểu biết khoa họ c thấ p, song Landrum tạ i Texas
cho biết khô ng nhấ t thiết cá c tín đồ Trá i đấ t phẳ ng là ngườ i khô ng tin và o khoa
họ c. “Đó khô ng hẳn là chuyện giá o dụ c,” bà nó i. “Thậ t ra đó là chuyện khô ng tin
và o cơ quan quyền lự c và thể chế. Hình như nó dự a trên cả tinh thầ n â m mưu lẫ n
mộ t niềm tin sâ u sắ c trô ng hệt như lò ng mộ đạ o nhưng khô ng nhấ t thiết bó buộ c
vớ i mộ t tô n giá o nà o.”

Landrum nghĩ tinh thầ n â m mưu này có liên hệ vớ i sự phủ nhậ n khoa họ c
và tính dễ tin và o nhữ ng tuyên bố bịp bợ m trên cá c phương tiện truyền thô ng xã
hộ i (Politics and the Life Sciences 38 193). Khô ng cò n là lĩnh vự c “chầ u rìa” nữ a,
bà tin nhữ ng ngườ i có tinh thầ n â m mưu đã đá nh mấ t khả nă ng phá n xét khi nà o
nên tin tưở ng và khi nà o nên hoà i nghi. Sự thiếu tin tưở ng củ a họ và o thể chế
khô ng phả i chỉ bao gồ m cá c nhà khoa họ c và mà cả cá c tổ chứ c khoa họ c như
NASA, toà n bộ bọ n nó (họ nghĩ) thuộ c về mộ t â m mưu to lớ n muố n ngă n cả n sự
thậ t Trá i đấ t phẳ ng bị phơi bà y. “[Họ ] nhìn nhậ n thế giớ i qua bộ lọ c thậ t sự tố i
tă m này, theo đó [họ ] giả sử mọ i chính quyền và tổ chứ c và tậ p đoà n đều chỉ đang
cố rú t rỉa bạ n mà thô i.”
 McIntyre cho biết thêm rằ ng cá c tín đồ Trá i đấ t phẳ ng mà ô ng từ ng tiếp
xú c đều tin và o mộ t lự a chọ n trong cá c thuyết â m mưu, bao gồ m cả việc chính
quyền kiểm soá t thờ i tiết và cá c vệt hó a chấ t sau đuô i má y bay là gồ m cá c tá c
nhâ n hó a họ c hoặ c sinh họ c. “Thứ duy nhấ t tô i thấ y toà n bộ họ thả y đều tin,” ô ng
nó i, “đó là chú ng ta chưa từ ng đi lên Mặ t tră ng. Nếu bạ n cung cấ p cho họ bằ ng
chứ ng, ví dụ như ả nh chụ p Trá i đấ t từ Mặ t tră ng, thì họ nó i đó là ả nh giả .” Thậ t
vậ y, nhiều tín đồ Trá i đấ t phẳ ng cò n đầ u tư nhiều và o thuyết â m mưu hơn là cung
cấ p mộ t mô hình vậ n hà nh đượ c củ a Trá i đấ t phẳ ng.

Nikk Effingham, mộ t nhà triết họ c tạ i Đạ i họ c Birmingham ở Anh, ngườ i

từ ng tiếp xú c vớ i cá c tín đồ Trá i đấ t phẳ ng tạ i mộ t cuộ c họ p mặ t ở London, cho
biết chú ng ta thườ ng khô ng nhậ n ra mứ c độ mà sự tin cậ y và o thể chế định hình
niềm tin củ a chú ng ta. “Khi chú ng ta cố gắ ng và chứ ng minh thứ gì đó như là Trá i
đấ t trò n, bở i đó là mộ t niềm tin mà chú ng ta chắ c chắ n, chú ng ta đã đó ng vai trò
chính đá ng củ a thể chế trong đó ,” ô ng nó i. Do đó , đa số mọ i ngườ i hà i lò ng chấ p
nhậ n thế giớ i là mộ t quả cầ u, dù rằ ng họ khô ng thể nêu ngay đượ c bằ ng chứ ng
khoa họ c.

Thế nhưng điều đó khô ng ứ ng vớ i nhữ ng ngườ i sa lầ y trong tinh thầ n â m

mưu. Điều cũ ng rò rà ng là sự gia tă ng số tín đồ Trá i đấ t phẳ ng đã đượ c tiếp sứ c
bở i Internet, đặ c biệt là cá c video YouTube. “Hầ u như mỗ i ngườ i mà chú ng tô i
từ ng nó i chuyện đều cho biết hoặ c là họ trự c tiếp đượ c chỉ điểm Trá i đấ t phẳ ng
trên YouTube, hoặ c là họ đượ c chỉ điểm thô ng qua mộ t thà nh viên gia đình từ ng
đượ c chỉ điểm trên YouTube,” Landrum nó i. Cá c video Trá i đấ t phẳ ng thườ ng đưa
ra vô số luậ n cứ theo trình tự nhanh theo kiểu mà Landrum gọ i là “ả o giá c về sự
lưu loá t”.

Chìa khó a cho sự thà nh cô ng củ a nhữ ng video như thế cò n nằ m ở cá c thuậ t

toá n đưa họ đến vớ i ngườ i xem củ a nhữ ng nộ i dung có liên quan thuyết â m mưu
khá c. “Cá c thuậ t toá n ấ y giú p dễ dà ng chuẩ n hó a cá c thuyết â m mưu và gâ y cả m
giá c nhấ t trí trong cộ ng đồ ng củ a bạ n,” Landrum giả i thích. “Trá i đấ t phẳ ng chỉ là
mộ t ví dụ nữ a mà thô i.” Và o nă m 2019, YouTube đã phá t hiện vấ n đề và cho
biếthọ sẽ chỉnh sử a thuậ t toá n củ a hã ng để giả m cá c đề xuấ t xem cá c video thuyết
â m mưu. Nhưng thự c tế thì cá c video ấ y vẫ n ngự trị trên nền tả ng củ a hãng.

Chứng minh Trái đất không phẳng

Chính nghiên cứ u củ a McIntyre về sự phủ nhậ n khoa họ c đã đưa ô ng đến vớ i hộ i

nghị Trá i đấ t phẳ ng 2018 ở Denver, nơi cá c đạ i biểu dà nh thờ i gian thả o luậ n
“bằ ng chứ ng” và cá c chi tiết tườ ng tậ n khá c trong lí thuyết củ a họ cũ ng như â m
mưu giả định mà cá c tín đồ Trá i đấ t phẳ ng tin là đang ngá ng trở quan niệm củ a
họ trướ c cô ng chú ng đô ng đả o hơn. “Tô i nghĩ giá như tô i có thể hiểu đượ c cá ch
đẩ y lù i phe Trá i đấ t phẳ ng, thì tô i có thể sử dụ ng chính cá c kĩ thuậ t ấ y để đẩ y lù i
nhữ ng ngườ i phủ nhậ n sự biến đổ i khí hậ u và nhữ ng kẻ khô ng chịu nộ p thuế,”
ô ng nó i. “Mộ t số tín đồ Trá i đấ t phẳ ng biết đủ vậ t lí để tung ném từ vự ng, nhưng
họ khô ng thậ t sự hiểu đủ vậ t lí để thấ y đượ c sự thậ t.”
Mặ t phẳ ng dao độ ng tự do củ a con lắc Foucault xê dịch theo
thờ i gian, chứ ng tỏ rằ ng Trá i đấ t trò n. Ả nh: iStock/Meinzahn

Thế nhưng cho dù khô ng có sự xá c nhậ n thị giá c bằ ng ả nh chụ p từ khô ng

gian, nhiều luậ n cứ mà cá c tín đồ Trá i đấ t phẳ ng nêu ra có thể dễ dà ng bị bá c bỏ
bằ ng lượ ng giá c hoặ c cá c định luậ t vậ t lí cơ bả n. Mộ t nơi tố t để bắ t đầ u là vớ i con
lắ c Foucault, dụ ng cụ mang tên nhà vậ t lí Phá p Léon Foucault, ngườ i hồ i nă m
1851 nổ i tiếng đã treo mộ t quả chù y đồ ng nặ ng 28 kg dướ i mộ t sợ i dâ y xích dà i
67 mét trong đền Panthéon ở Paris. Mộ t con lắ c như thế, có thể đong đưa trong
bấ t kì mặ t phẳ ng nà o, đổ i phương hướ ng dao độ ng theo tiến trình trong ngà y,
mang lạ i bằ ng chứ ng trự c tiếp cho chuyển độ ng quay trò n củ a Trá i đấ t. (Tuy vậ y,
như Slegr cho biết, điều đó khô ng ngă n mộ t số tín đồ Trá i đấ t phẳ ng tuyên bố
rằ ng mọ i con lắ c Foucault là trò bịp và rằ ng cá c bả o tà ng sử dụ ng cá c lá từ tính để
là m quay mặ t phẳ ng dao độ ng củ a con lắ c khiến cho Trá i đấ t trô ng như có vẻ
quay trò n.)

Mộ t hiện tượ ng nữ a chứ ng tỏ Trá i đấ t là mộ t quả cầ u đang quay trò n là lự c

Coriolis, lự c tá c dụ ng vuô ng gó c vớ i hướ ng chuyển độ ng củ a mộ t vậ t đang quay
trò n. Lự c này khiến lố c xoá y xoá y theo chiều kim đồ ng hồ ở bá n cầ u nam và
ngượ c chiều kim đồ ng hồ ở bá n cầ u bắ c; thô ng qua hướ ng gió , nó cò n tá c độ ng
đến cá c dò ng hả i lưu. Lính bắ n tỉa tầ m xa thậ m chí phả i trừ hao cá c sai lệch do
hiệu ứ ng Coriolis gâ y ra. Thậ t vậ y, như Slegr trình bà y, việc yêu cầ u sinh viên vậ t
lí giả i thích bằ ng chứ ng cho mộ t Trá i đấ t hình cầ u đang quay trò n là mộ t bà i tậ p
tư duy phả n biện tố t.

Thế nhưng tư duy phả n biện sâ u sắ c như thế thườ ng là cá i thiếu só t ở cá c

tín đồ Trá i đấ t phẳ ng. Xét ả nh chụ p củ a nhữ ng đườ ng châ n trờ i ở xa, chú ng
thườ ng đượ c rêu rao là “bằ ng chứ ng” cho thấ y Trá i đấ t phẳ ng. Trong nhữ ng
tương tá c củ a ô ng vớ i cá c nhà lí thuyết Trá i đấ t phẳ ng, McIntyre thườ ng đượ c chỉ
ra mộ t ả nh chụ p củ a Chicago, chụ p từ Hồ Michigan, trong đó nhữ ng tò a nhà chọ c
trờ i củ a thà nh phố đượ c nhìn thấ y rõ ràng bấ t chấ p đượ c nhìn từ khoả ng cá ch xa
tậ n 100 km. “Cho biết độ cong củ a Trá i đấ t, [trên nguyên tắ c] bạ n khô ng thể nà o
nhìn thấ y đườ ng châ n trờ i củ a thà nh phố từ khoả ng cá ch xa như thế,” ô ng nó i.
 Lí do cá c nhà tò a nhà nhìn thấ y đượ c, như McIntyre biết, nằ m ở thự c tế là
khô ng khí ngay phía trên mặ t nướ c là lạ nh hơn khô ng khí ở cao hơn phía trên.
Gradient nhiệt độ nghịch như vậ y khiến cá c tia sá ng khú c xạ về phía khô ng khí
lạ nh hơn, đặ c hơn, cho phép ả nh củ a đườ ng châ n trờ i bị phả n xạ , hình thà nh trên
nướ c bên dướ i đườ ng châ n trờ i, xuấ t hiện gầ n như lơ lử ng phía trên đườ ng châ n
trờ i (hình 1). Quan điểm này có thể dễ dà ng đượ c chứ ng thự c bằ ng cá ch chụ p
mộ t bứ c ả nh từ khoả ng cá ch xa hơn nữ a, trong đó “ả o tượ ng bên trên” sẽ biến
mấ t.

Vì sao những tòa nhà chọc trời ở xa vẫn nhìn thấy được bất chấp độ cong của Trái đất?

Ả nh: Sam Cornwell, 2008

Bứ c ả nh nà y chụ p từ Đỉnh Baldy trong Vườ n quố c gia Indiana Dunes trên bờ đô ng nam củ a Hồ
Michigan, cá ch thà nh phố Chicago nằ m ở bờ hồ bên kia chừ ng 60 km. Ở khoả ng cách như thế,
các tò a nhà củ a Chicago sẽ khô ng nhìn thấ y đượ c do độ cong củ a Trá i đấ t khiến nó nằm dướ i
đườ ng châ n trờ i. Thự c tế các tò a nhà nhìn thấ y đượ c chỉ là mộ t ả o tượ ng. Ả o tượ ng thườ ng
đượ c tạ o ra khi mộ t lớ p khô ng khí lạ nh, đặ c nằ m phía trên mộ t lớ p khô ng khí ấm hơn, kém
đặ c hơn, chẳ ng hạ n khi Mặ t trờ i thiêu đố t mộ t con đườ ng nhự a đen và o mộ t ngà y hè bỏ ng rá t.
Mặ t đấ t ấ m á p làm nó ng và i centi mét khô ng khí dướ i cù ng, làm khú c xạ á nh sá ng mặ t trờ i trở
 lên mắ t bạ n, tạ o ra “ả o tượ ng bên dướ i”. Cò n nếu mộ t lớ p khô ng khí ấm nằ m phía trên đườ ng
nhìn củ a bạ n, vớ i mộ t lớ p nguộ i bên dướ i, thì bạ n có đượ c “ả o tượ ng bên trên”. Á nh sá ng bẻ
cong xuố ng về phía khô ng khí đặc hơn, nhưng do mắ t chú ng ta giả định á nh sá ng đi theo
đườ ng thẳ ng, nên vậ t xuấ t hiện ở nơi cao hơn vị trí thậ t củ a nó . Hiệu ứ ng cũ ng giải thích vì sao
mộ t con tà u ngoà i khơi xa có thể đượ c nhìn thấ y mặc dù nó khuấ t dướ i đườ ng châ n trờ i. Hiệu
ứ ng cò n có thể làm cho nhữ ng con tàu ngoà i khơi xa trô ng như trô i nổ i trong khô ng khí.

Ả nh: Ludovica Lorenzelli, DensityDesign Research Lab

Thế nhưng, như McIntyre nhậ n thấ y, kiểu lậ p luậ n nà y khô ng có khả nă ng
thuyết phụ c cá c tín đồ Trá i đấ t phẳ ng. “Hình như họ có mộ t tiêu chuẩ n bằ ng
chứ ng rấ t thấ p cho cá i họ muố n tin nhưng lạ i có mộ t tiêu chuẩ n bằ ng chứ ng cao
khô ng tưở ng cho cá i họ khô ng muố n tin.” Mộ t trong nhữ ng dụ ng cụ thự c nghiệm
then chố t củ a họ là mộ t là camera Nikon P900 vớ i độ phó ng đạ i quang họ c x83,
trong đó cá c tín đồ Trá i đấ t phẳ ng đặ t mộ t niềm tin gầ n như thầ n thá nh. Có khả
nă ng chụ p nhữ ng chi tiết mắ t trầ n khô ng nhìn thấ y, họ hi vọ ng sử dụ ng nó để
chứ ng minh rằ ng cá c vậ t khô ng biến mấ t sau đườ ng châ n trờ i mà xuấ t hiện trở lạ i
tầ m nhìn khi đượ c ngắ m ở độ phâ n giả i đủ cao.

McIntyre mô tả nhữ ng thấ t bạ i củ a ô ng vớ i cá c tín đồ Trá i đấ t phẳ ng trong

mộ t bà i bá o hồ i nă m ngoá i trên tờ American Journal of Physics (87 694), trong đó
ô ng thá ch cá c nhà vậ t lí đi tớ i nhữ ng câ u trả lờ i đơn giả n, rà nh mạ ch để bá c bỏ
“bằ ng chứ ng” cho Trá i đấ t phẳ ng mà mộ t ngườ i dâ n thườ ng nó i chung có thể hiểu
đượ c. Ngườ i cắ n câ u là nhà vậ t lí về hưu Bruce Sherwood, ô ng nhậ n ra rằ ng “cứ
trích dẫ n cá c thự c tế khoa họ c thì chẳ ng thuyết phụ c đượ c ai cả .” Thay và o đó ,
biết rằ ng cá c tín đồ Trá i đấ t phẳ ng quá chú trọ ng và o cá c quan sá t bằ ng mắ t, nên
ô ng và ngườ i đồ ng nghiệp Derek Roff quyết định tạ o mộ t mô phỏ ng 3D định vị
đượ c trên má y tính củ a mộ t Trá i đấ t phẳ ng để xem nó có thể tá i hiện nhữ ng gì
chú ng ta thấ y tố t đến mứ c nà o.

Dự a trên phiên bả n Mĩ củ a mô hình Trá i đấ t phẳ ng, nó cho phép bấ t kì ai

lang thang ả o trong mộ t thế giớ i phẳ ng. “Đi lò ng vò ng trong đó , có nhiều thứ cho
thấ y có nhữ ng khá c biệt hết sứ c lớ n,” Sherwood nó i. Mộ t trong nhữ ng trở ngạ i
chính là kích cỡ và độ sá ng củ a Mặ t trờ i. Trong mô hình Trá i đấ t phẳ ng kích cỡ và
độ sáng củ a Mặ t trờ i biến thiên hơn hai lầ n từ lú c bình minh đến giữ a ngọ , đâ y là
điều rõ rà ng chú ng ta khô ng thấ y. Bầ u trờ i đêm cũ ng khá c. Ở bá n cầ u bắ c, chú ng
ta thấ y cá c chò m sao mọ c lên ở phương đô ng và bă ng qua nền trờ i cò n trong mô
hình Trá i đấ t phẳ ng chú ng chỉ quay trò n ở mộ t độ cao khô ng đổ i. “Cá i [Sherwood]
tạ o ra là thứ khó hơn nhiều cho [cá c tín đồ Trá i đấ t phẳ ng] cườ i nhạ o, vì nó xét
cá c quan điểm củ a họ mộ t cá ch nghiêm tú c, [và ] truy ra cá c hệ quả ,” McIntyre nó i.
“Tô i nghĩ trên cơ sở này, cá c nhà vậ t lí khá c có thể bướ c ra và giú p chố ng trả
tiếp.”

Những liên lạc nguy hiểm

Từ gó c nhìn củ a McIntyre, cá c â m mưu Trá i đấ t phẳ ng là mộ t mố i họ a và cầ n đố i

mặ t. “Có lẽ 10 hoặ c 20 nă m trướ c, tô i sẽ nó i, và cườ i và o mặ t họ , liệu rằ ng họ sẽ
lô i kéo đượ c bao nhiêu ngườ i chứ ? [Bâ y giờ ] Tô i khô ng cò n cả m thấ y như thế
nữ a.” Nếu nhữ ng ý tưở ng nà y khô ng bị thá ch thứ c, thì ô ng e rằ ng như vớ i nhữ ng
ngườ i ủ ng hộ “thiết kế thô ng minh”, cá c tín đồ Trá i đấ t phẳ ng sẽ bắ t đầ u chạ y đua
và o cá c hộ i đồ ng trườ ng họ c Mĩ, tìm cá ch thú c đẩ y cá c ý tưở ng củ a họ và o hệ
thố ng giá o dụ c Mĩ. “Kiểu lậ p luậ n mà họ sử dụ ng có tính lâ y nhiễm và nếu bạ n
khô ng đá nh trả họ , tình trạ ng sẽ thêm tồ i tệ và họ sẽ có thể tuyển mộ nhữ ng
thà nh viên mớ i,” ô ng cả nh bá o.
 Cò n Effingham, ngườ i cũ ng từ ng tiếp xú c vớ i cá c tín đồ Trá i đấ t phẳ ng trên
Facebook, thắ c mắ c khô ng biết vậ t lí họ c có đú ng là chỗ xuấ t phá t để đấ u tranh
chố ng lạ i nhữ ng ý tưở ng có nguồ n gố c â m mưu nà y khô ng. “Tô i khô ng nó i cô ng
thứ c hoà n chỉnh khô ng có mộ t kiểu luậ n cứ vậ t lí nà o trong đó , nhưng việc chỉ bậ t
mộ t video YouTube về cá c bà i giả ng vậ t lí thì khô ng là m đượ c gì.” Thay vậ y,
Effingham cố là m cho cá c tín đồ Trá i đấ t phẳ ng hiểu rằ ng, bằ ng cá ch xem cá c
video YouTube, họ cũ ng mù quá ng theo dõ i mộ t thể chế – khô ng phả i mộ t thể chế
khoa họ c, mà là thể chế củ a ngườ i đang đề xướ ng cá c thuyết â m mưu mà họ đă ng
kí theo dõ i.

Effingham cũ ng cố gắ ng chỉ ra nhữ ng mâ u thuẫ n củ a họ . “Mỗ i kênh mà họ

xem đều đò i hỏ i mộ t quan điểm â m mưu khá c nhau, và đò i hỏ i â m mưu đó lớ n
hơn hoặ c nhỏ hơn, và khô ng thể nà o có đượ c mộ t â m mưu nhấ t quá n hò ng giả i
thích hết mọ i thứ .” McIntyre, chẳ ng hạ n, nhớ lạ i có lầ n ô ng hỏ i mộ t tín đồ Trá i đấ t
phẳ ng vì sao má y bay bay trên Nam Cự c, nó i ví dụ , từ Chile đến New Zealand,
khô ng phả i nạ p thêm nhiên liệu mà lẽ ra nó phả i nạ p nếu lụ c địa Nam Cự c (như
họ tin tưở ng) là mộ t bứ c tườ ng bă ng dà i hà ng chụ c nghìn kilo mét. Anh ta chỉ đá p
đơn giả n rằng má y bay có thể bay vớ i mộ t bồ n nhiên liệu và má y bay tiếp nhiên
liệu có thể chỉ là mộ t trò đạ i bịp hò ng cả n trở chú ng ta nhậ n ra rằ ng Trá i đấ t là
phẳ ng.
Sự gia tă ng số tín đồ Trá i đấ t phẳ ng mộ t phầ n là do sự xó i mò n niềm tin và o khoa họ c, điều đó sẽ
đò i hỏ i hà nh độ ng củ a cá c nhà khoa họ c nhằ m xâ y dự ng lại. Ả nh: iStock/prawny

Landrum tá n thà nh rằng vấ n đề că n bả n là mộ t kiểu niềm tin chứ khô ng

phả i vậ t lí họ c. “Chú ng ta thậ t sự nên tìm cá ch vớ i tư cá ch mộ t cộ ng đồ ng khoa
họ c, và vớ i tư cá ch mộ t xã hộ i nó i chung, là m thế nà o chú ng ta có thể bắ t đầ u xâ y
dự ng niềm tin trở lạ i vớ i cá c tổ chứ c và thể chế củ a chú ng ta.” Và bà cả m thấ y
chú ng ta phả i mặ t-đố i-mặ t là m việc nà y. “Tô i khô ng có ý nó i quá t thá o họ trên
Twitter – điều đó khô ng hay chú t nà o.” Điều cũ ng thiết yếu, theo bà , đố i vớ i cá c
nhà khoa họ c khô ng phả i là chiếu cố cá c tín đồ Trá i đấ t phẳ ng mà là xem xét cá c
câ u hỏ i mộ t cá ch nghiêm tú c. Điều đó nghe như mộ t quá trình hết sứ c đau đớ n,
nhưng là mộ t quá trình cầ n thiết, để mọ i ngườ i có lạ i niềm tin và o khoa họ c vớ i tư
cá ch mộ t thể chế.

Mộ t mứ c độ gắ n kết cá nhâ n bền vữ ng có thể là m thay đổ i tâ m trí. “Nó là m

cô ng việc đẩ y lù i nhữ ng kẻ phủ nhậ n khoa họ c,” biện hộ củ a McIntyre, á m chỉ ô ng
chủ NASA hiện nay, Jim Bridenstine. Ô ng đượ c Donald Trump bổ nhiệm và o nă m
2018 và nổ i tiếng là bá c bỏ sự biến đổ i khí hậ u. “[Thế nhưng] mộ t khi [ô ng] trở
thà nh nhà lã nh đạ o NASA, trong vò ng chừ ng hai thá ng thô i, ô ng đã thay đổ i suy
nghĩ củ a mình về biến đổ i khí hậ u, và cô ng khai nó i rằng, ‘Tô i đã sai’,” McIntyre
cho biết. Bằ ng chứ ng do cá c nhà khoa họ c trình bà y trướ c ô ng đã khiến ô ng tă ng
thêm tin tưở ng.

Lạ thay, Landrum cho biết nhiều tín đồ Trá i đấ t phẳ ng có thể khô ng tin cá c
nhà khoa họ c, nhưng họ khô ng chố ng lạ i phương phá p khoa họ c. “Phầ n lớ n họ đặ t
rấ t nhiều đứ c tin, vì thiếu mộ t từ tố t hơn, và o khoa họ c. Có rấ t nhiều sự hiếu kì và
rấ t nhiều sự hoà i nghi và rấ t nhiều phẩ m chấ t thậ t sự tố t đẹp để là m nên nhà
khoa họ c.” Song, mặ c dù tinh thầ n thự c nghiệm có lẽ luô n ngự trị, nhưng khô ng
phả i lú c nà o cá c tín đồ Trá i đấ t phẳ ng cũ ng sẵn sà ng thay đổ i suy nghĩ củ a họ khi
cá c thí nghiệm thấ t bạ i. Và đó là lí do vì sao McIntyre hi vọ ng mộ t số nhà vậ t lí có
thể cù ng ô ng đến sự cá c hộ i nghị Trá i đấ t phẳ ng trong tương lai.

“Tô i nghĩ cá c nhà vậ t lí nên tham gia nhiều hơn” ô ng nó i. “Thậ t sự chẳ ng có
lờ i bà o chữ a nà o cho chú ng ta nếu cứ ngồ i yên và cườ i nhạ o họ . Bở i lẽ trong khi
chú ng ta cườ i nhạ o, thì họ đang tuyển mộ thêm ngườ i tin và o nhữ ng thứ điên
khù ng này.”

Bà i củ a Rachel Brazil trên Physics World, thá ng 7/2020.

Trầ n Nghiêm dịch
@ trannghiemkg.blogspot.com