Professional Documents
Culture Documents
ВО ДЕБАРСКО-РЕКАНСКИОТ
РЕГИОН
Павлов
ко Н и ко л овски | Зоран
Дар
асимовска | ерасимова
Матеска
Дафина Гер | С н еж ан а Г
аџи Пецова
Цветанка Х
1
2
КУЛТУРНОТО НАСЛЕДСТВО
ВО ДЕБАРСКО-РЕКАНСКИОТ
РЕГИОН
ран Павлов
ар ко Н и ко ловски | Зо
Д
асимовска | Герасимова
Матеска
Дафина Гер | С н еж ан а
аџи Пецова
Цветанка Х
3
Издавач:
Министерство за култура на Република Македонија
Управа за заштита на културното наследство
За издавачот: д-р Елеонора Петрова-Митевска
Национален координатор на
Пилот проектот за локален развој на Дебар и Река:
м-р Снежана Герасимова-Матеска
Текстови:
Дафина Герасимовска
Дарко Николовски
Зоран Павлов
Цветанка Хаџи Пецова
Снежана Герасимова-Матеска
Лектура:
Александар Јорданоски
Превод на англиски јазик:
Орхидеја Зорова
Лектура на англискиот текст:
Табита Лонли-Коумбер
Фотографии:
Дафина Герасимовска
Константин Димитровски
Дарко Николовски
Зоран Павлов
Цветанка Хаџи Пецова
Франсоа Звардон
Владо Кипријановски
Снежана Герасимова-Матеска
Дизаjн и подготовка: Фросина Цонева Ивановиќ
Тираж: 700
Печати: Коста Абрас, Охрид
4
СОДРЖИНА
Предговор......................................................................................................4
Дафина Герасимовска
Археолошки локалитети во општините Дебар
и Маврово и Ростуша.............................................................................6
Дарко Николовски
Христијански сакрални споменици во општините
Дебар и Маврово и Ростуша........................................................... 13
Зоран Павлов
Типологија, карактеристики и значење
на османлиските споменици на
територијата од Дебар и Река......................................................... 27
Терминолошки речник...................................................................... 60
Користена литература........................................................................ 64
5
ПРЕДГОВОР
6
Топографијата на теренот составена од планински предели со високи планин-
ски врвови на кои се вгнездени селата, тешката пристапност до нив поради
непостоење патишта, бујната вегетација карактеристична за летниот период
од годината и ненаселеноста на регионот, беа главните тешкотии со кои се
соочија тимовите при реализација на теренските активности. И покрај овие
тешкотии, беа посетени вкупно 58 села, градот Дебар и објектите во нивната
околина, како и неколку археолошки локалитети.
7
АРХЕОЛОШКИ ЛОКАЛИТЕТИ
ВО ОПШТИНИТЕ ДЕБАР
И МАВРОВО И РОСТУША
8
На устието кај Мала Река во Радика се издигале четири гранични кастели
и стражи кај Косоврасти, Могорче и Скудриње, коишто ги контролирале па-
тиштата од Дрим кон север по течението на Радика и кон исток по Мала Река.
9
Археолошкото наследство на просторот од општините Дебар и Маврово и Ро-
стуша има голема улога во развитокот на севкупната култура на овие про-
стори. Најчесто, по пат на рекогносцирања, во пределите на наведените
општини се евидентирани повеќе археолошки локалитети со остатоци од до-
цноантички фортификации, антички и средновековни населби и среднове-
ковни цркви. Исто така, регистрирани се бројни некрополи коишто самите по
себе не претставуваат значаен дел од архитектонското културно наследство,
но претставуваат извор на вредни артефакти, односно значајни уметнички
дела коишто ги прошируваат сознанијата за културното минато напластено
во текот на долгиот временски период. За жал, археолошките истражувања
се изведувани во минимални рамки, така што не може темелно да се согле-
даат вредностите на наследството од минатото од предисторискиот период до
средниот век. Најголем дел од археолошките остатоци
во наведените општини му припаѓаат на средновеков-
„Борче/Св.Пантелејмон“
ниот период. Станува збор за остатоци од цркви, насел- кај Никифорово, мана-
би и некрополи. стирски комплекс (5.-17
век), реконструкција на
последната фаза
СРЕДНОВЕКОВНИ
ЦРКВИ
Во Општината Маврово и Росту-
ша се евидентирани 14 архео-
лошки локалитети со остатоци
од средновековни цркви. Сите
објекти се наоѓаат во урнати-
ни. Кај некои од нив може да се
согледаат контурите на градби-
те, така што може да се заклучи
дека, главно, станува збор за ед-
нокорабни цркви.
10
„Крст“ кај Ново Село,
Тоа се едноставни објекти со правоаголни, издолжени средновековна црква
основи со олтарна апсида во дното на наосот на источ- со некропола
ната страна, а најчесто немаат нартекс. Во поглед на
применетата конструкција во изградбата на среднове-
ковните објекти, може да се заклучи дека преовладуваат византиските влија-
нија.
НАСЕЛБИ И ФОРТИФИКАЦИИ
На територијата од Општината Маврово и Ростуша засега се евидентирани 10
локалитети со остатоци од населби и фортификации. Станува збор за урнати-
ни, темели од објекти или само остатоци од градежен материјал, како кршен
камен, варов малтер и ќерамиди. Овие населби потекнуваат од средниот век,
освен гореспоменатата железновременска населба, откриена во месноста Ја-
ворска Вода кај Лазарополе, од којашто се среќаваат фрагменти од керамика
и куќен лепеж.
11
На територијата од Општина Дебар засега се евиденти-
рани седум локалитети со остатоци од населби, форти- „Вранска Краста“ кај
Могорче, доцноантичка
фикации, како и остатоци од еден средновековен пат. фортификација
Зачувани се ѕидови од фортификации од кршен камен
и варов малтер, темели од град-
би и остатоци од градежен мате-
ријал како и фрагменти од куќни
садови. Фортификациите Кале, кај
Горно Косоврасти, како и Вранска
Краста, кај Могорче, му припаѓаат
на доцноантичкиот период. Доцно-
античката фортификација Вранска
Краста има доминантна позиција
за да го штити патот што водел од
Дебар за Кичево. Ѕидините од кр-
шен камен врзан со варов малтер
се издигнуваат на ридот во близи-
на на устието кај реката Белешни-
ца во Мала Река. Во месноста За-
градишта - На Клак, кај селото Долно Косоврасти, се наоѓа средновековна
тврдина на возвишение со неправилна квадратна основа. Оваа тврдина го
штитела патот што минувал по долината на Радика. Остатоците од фортифи-
кациски градби и од средновековниот пат кај Долно Ко-
соврасти укажуваат на постоење развиена патна мрежа „Заградишта-На Клак
во текот на римскиот период, доцната антика како и низ кај Долно Косоврасти,
средновековна тврдина
средновековието.
За континуитетот на живеење во
дебарските простори говорат и
остатоците од населби. Населбата
кај месноста Параспур му припаѓа
на римското време, населбата кај
месноста Таранеш егзистирала
во текот на римскиот и доцно
античкиот период, а останатите
населби егзистирале во текот на
средниот век.
12
НЕКРОПОЛИ
Во Општината Маврово и Ростуша се евиденти-
Таранеш, с. Селокуќи, златна
рани 28 некрополи коишто потекнуваат од сред-
фибула, 3. - 4 век (преземено
ниот век. од Археолошка карта на
Република Македонија, Скопје,
На територијата од Општината Дебар се евиден- 1996, 123)
тирани 23 некрополи, од коишто три
потекнуваат од римско време, две се
доцноантички, некрополата во месно-
ста Таранеш кај Селокуќи била во упо-
треба низ римскиот и доцноантичкиот
период, некрополата кај Стара Црква,
Селокуќи потекнува од доцноантичкиот
период, а останатите 17 му припаѓаат на
средниот век.
При градењето на две куќи во Дебар биле откопа- Таранеш, с. Селокуќи, стаклена
ни: во едната мермерна скулптура на римски граѓа- чаша „дијатрета“, 3. - 4 век,
(преземено од Археолошка
нин, а во другата депо со венецијански монети (XI карта на Република
век). Македонија, Скопје, 1996, 123)
13
На територијата од општините Дебар и Маврово и Ростуша, како регистрира-
но културно наследство се споменуваат само два локалитета од римскиот и
доцноантичкиот период, од коишто едниот претставува базилика од V-VI век,
што се простира под темелите и околу денешната црква Св. Пантелејмон во
с. Никифорово.
14
ХРИСТИЈАНСКИ САКРАЛНИ
СПОМЕНИЦИ ВО ОПШТИНИТЕ
ДЕБАР И МАВРОВО И РОСТУША
15
Црква Светите Апостоли
Петар и Павле во с. Тресонче Црква Св. Ѓорѓи
во с. Лазарополе
16
Основните карактеристики кај овие христијански сакрални градби на терито-
риите од општините Дебар и Маврово и Ростуша во XIX век е изградбата на
големите трикорабни базиликални храмови или поскромните еднокорабни во
помалите селски средини. Внатрешната организираност на овие трикорабни
базилики се одликувале со доминација на наосот кој на исток, кон олтарниот
простор, бил преграден со монументална иконостасна преграда, а кон запад
се афирмира галерија на кат, со што се добива еден монолитен простор. Нар-
тексот добива изглед на предворје или отворен трем со портици кој неретко
се шират кон јужната и северната страна. Дел од храмовите биле засводени
со издигнат средишен кораб, додека страничните биле со рамни тавани. Друг
тип градби доминирале во манастирските комплекси каде се навраќало на
византискиот тип крстообразни цркви поврзани со атонските манастири. Овој
атонски тип акцентот го става на куполите каде во просторот на наосот се
изведува централно решение со максимален широк поткуполен распон (Би-
горски манастир).
17
Деисис, црква Св. Варвара, с. Рајчица, почеток на XVII век
18
полнува со икони од работилници од епирски зографи поврзани, главно, со
два центри Јанина и Солун. Оваа „епирска маниристичка“ група се јавува со
поединечни икони за иконостасите во повеќе цркви во Дебарско-реканскиот
Регионот кои биле носени како нарачки или подароци од домашни трговци.
Нивни најпрепознатлив елемент е шаблонизираниот растителен орнамент
на бордурата, пополнување на ореолите со релјефен штуко орнамент или со
врежување на крукчиња итн. Цркви во кои се среќаават икони својствени на
оваа група се: Св. Варвара и Св. Атанасие во Рајчица, Св. Петар и Павле во
Тресонче, Воведение на Богородица во Росоки, Св. Ѓорѓи во Лазарополе, Св.
Богородица во Долно Мелничани, Св. Димитриј во (Татар) Елевци итн.
19
зачувана најбројна група икони, каде што освен на дел од колекцијата икони
за нивното творештво, се препишува и фрагментарно зачуваниот фрескожи-
вопис на јужниот ѕид во наосот.
Периодот на XIX век донел нов процут во Реканскиот Регион, и тоа во сите
сфери на уметничките активности преку градењето/обнови на сакрални хра-
мови, со сеопфатно декорирање на ѕидното сликарство, иконописот и рез-
бата. Во овој период на сеопшта активност, благодарејќи на агилните мана-
стирски старешини, се формирале и издигнале бројни домашни зографски
имиња кои славата на Дебарско-мијачката школа ја рашириле на целиот
Балкан. Во оваа активност предничи Бигорскиот манастир, каде што од по-
мениците се дознава за првиот игумен на манастирот, јеромонахот Илари-
он, родум од с. (Татар) Елевци во близина на Дебар, со неговото доаѓање во
1743 година. наишол на една „малка и
Св. Ѓорѓи Победоносец (1835 г.)
стара и мошне сиромашна“ црквичка и
во с. Рајчица крај Дебар
веднаш се зафатил за обнова на Бигор-
скиот манастир. Иларион бил заслужен
и за создавање на метохот во с. Рајчи-
ца, со што создал предуслови за еко-
номското и уметничкото заживување на
манастирот. Монахот Митрофан, родум
од с. Лазарополе, игуменувал во Бигор-
скиот манастир од 1796-1807 година,
а важел за еден од попродуктивните
игумени. Во негово време црквата се
преправила од мала во голема и нова,
а во 1800 година дал и да се наслика
големото кубе. Живописот на централ-
ната купола се припишува на корчански
зографи. Од втората половина на XVIII
век зачуван е оригинален живопис на
јужниот ѕид од малата постара црква, кој бил инкорпориран во јужниот ѕид
при проширувањето, односно подигањето на сегашната манастирска црква
посветена св. Јован Претеча.
20
Иконостас на Бигорскиот манастир
21
доградба на манастирот и неговиот метох со црквата Св. Ѓорѓи во с. Рајчица.
На негова покана во 1840 година повторно се ангажирани Михаил Анагност
и Даниил за изработка на иконите на иконостасот и живописување на кубето
од црквата во с. Рајчица . Михаил претходно, во 1838 година, ги изработува
престолните икони за црквата Св. архангел Михаил во с. Требиште. Подоцна,
од 1848 до 1852 година, работата на живописување на храмот во Рајчица ја
продолжува Дичо Зограф од с. Тресонче, како и на портретите во машката
трпезарија во Бигорскиот манастир. (Портретот на Мелетиј - дебарски
митрополит (1849), портрет на јеромонахот Теодосиј и игуменот Јоаким (1868).
22
граф, а зографот Васил Гиновски од село Галичник, во 1871 година, на покана
на архимандритот Михаил ја прави последната интервенција на храмот со жи-
вописување на западната фасада во тремот .
Дичо Зограф своите први знаења ги стекнал кај Михаил Анагност од Самари-
на, што му овозможило, учејќи од еден од најопитните зографи на своето вре-
ме, да стекне вештина и искуство што ќе му овозможи во иднина да прерас-
не во една од најзначајните и најпродуктивните домашни зографски фигури
на преродбенскиот период во Реканскиот Регион, чија слава ќе се прошири
на целиот Балкан (две илјади икони и повеќе фрескоансамбли). По негови-
те стапки ќе продолжат, пред сè, неговиот син Аврам Дичов, а повремено и
Спиридон. Во неговата работилница учеле, а подоцна и со него соработувале
други зографи надвор од неговото семејство, како што е Петре Дебранец, не-
гов соселанец од Тресонче.
23
Поглед кон куполата црква Св Ахил во с.Требиште
24
Црква Свети Никола во с.Тресонче
25
чесната трпеза од 1693 година се претпоставува дека е година кога е подигнат
храмот. Иконите на иконостасот се дело на зографот Зафир Анѓелкович од
1923 година се споменува на иконата Богородица со Христос во 1928 година
и живописецот Ѓ. Доневич од с. Гари. Живопис е зачуван во сводот на нартек-
сот и на сводот во олтарот веријатно дело на сигнираниот живописец од 1928
година. Над селото Рајчица егзистира и црквата посветена на св. Атанасие
(1868). Живопис од 1875 година е зачуван само во олтарниот простор и на за-
падниот ѕид, а е дело на зографите Добре Доичин и Крсте Колов од Лазаропо-
ле. Во непосредна близина на Дебар, во идиличен планински предел во село-
то (Татар) Елевци егзистира црквата Св. Димитрија (1873). Дел од престолните
икони од иконостасот се од рацете на Димитрија Андонов од село Гари 1899
година. Црквата Св. Ѓорѓи во селото Осој, според натписот над јужниот влез
од внатрешна страна, автор на живописот во сводот и олтарот е Исаија Џиков
од селото Осој во 1887 година, додека на емпоријата на галерија во западниот
дел од наосот забележена е годината 1872, веројатно дело на друг зограф по-
опитен од Џиков. На иконостасната конструкција е забележана годината 1882,
додека на престоните икони Џиков ги запишал годините на изработка на ико-
ните 1885-86 . Во селото Гари, во црквата Успение Богородичино, иконата по-
светена на св. Параскева ја има изработено Ефтим Спасев од село Гари во
26
1893 година. Во црквата Св. Никола во Беличица (1885) престолните икони од
иконостасот во црквата ги насликал крушевскиот зограф Никола Михаилов
во 1888 година и дел зографот Крсто Аврамов од с. Тресонче во 1896 година.
Црквата Св. Петар и Павле е изградена 1930, а е живописана во 1931 година
од страна на ликовниот уметник Лазар Личеноски. За црквата Св. Петка, село
Галичник (1809?) иконите ги изработиле Неделко од село Росоки во 1770 го-
дина и Христо Макрович, Космија Макариов во 1868 и друг непознат зограф во
1879 година. Во црквата Св. Пантелејмон, село Никифорово, (1867, а обновена
1923 година), зограф на иконите од иконостасот е Русе Крстиќ (иконописац
Русе Крстић из Нистрово срез Галички, 3 јули 1926 година). За црквата Св.
Богородица, село Сенце, икони за иконостасот изработил непознат зограф во
1841 година, Дичо Зограф (1855) и Теодисија Костиќ од Лазарополе во 1930.
27
28
ТИПОЛОГИЈА, КАРАКТЕРИСТИКИ
И ЗНАЧЕЊЕ НА ОСМАНЛИСКИТЕ
СПОМЕНИЦИ НА ТЕРИТОРИЈАТА
ОД ДЕБАР И РЕКА
29
Бајрам бегова џамија, градби кои биле подигнати во градот Дебар,
поглед од запад кој непосредно по освојувањето од страна на
Османлиите бил населен од турски колони-
сти кои формираат градска населба во која
го внесуваат својот начин на живот и култура.
30
Хунќар џамија, поглед од север Михраб и минбар во внатрешноста
на Хунќар џамија
31
дигнато кон крајот на XVIII или во почетокот на XIX век, а според надгробниот
нишан кој се наоѓа во турбето можеме да претпоставиме дека тоа е подигнато
за Садик-паша во Х.1210/М.1795-96 година. Архитектонските и декоративни
карактеристики го поврзуваат ова турбе со турбето на Каплан-паша во Тира-
на (Албанија) кое е подигнато во истиот период (1820 година) и ги поседува
истите стилско-архитектонски карактеристики што говори за една заедничка
градителска схема присутна во овој дел од Балканскиот Полуостров. Турбето
во Дебар е единствено турбе од овој вид зачувано во Македонија.
32
„Стар амам“ Остатоци од халветите во „Стариот амам“
33
Кадири текија, стара состојба
34
Кадири текија, пред уривање
35
на зачуваниот натпис на арапски јазик се споменува Oruk Zade (семејно име)
Haci Muhyiddin Ilhami, син на Сулејман, и годината Х.1213/М.1798/99, кога тие
биле подигнати.
36
ИСТОРИСКИ И УРБАН
РАЗВОЈ НА ГРАДОТ
37
околу кое подоцна се развивале и формирале другите станбени маала: Хунќар,
Вакуф Маало, Бајрам-бег Маало, Тикварце, Долно Маало, Кодра Маало,
Ковач и други. Куќите за живеење се централен елемент кои го сочинуваат
изградениот градски простор, но секое маало имало и објекти за услужни
дејности, објекти од верски карактер за религиозните и функционалните
потреби на граѓаните (црква, џамија, амам), чешми со вода за пиење. Во
архитектонско-урбанистичката структура на градот посебно се истакнуваат
муслиманските катни куќи - лоцирани на големи парцели со челни фасади
ориентирани кон широки дворови оградени со камени ѕидови, додека
христијанското население претежно се населувало на косината на ридот -
со изградени куќи покрај улицата, најчесто во низа со останатите куќи и со
ориентираност кон улицата, при што партиципирале во дефинирањето на тој
сегмент од уличниот фронт и просторниот амбиент.
38
Kуќа на ул. ЈНА бр. 33 (попозната како куќа
на Гани Граждани)- резбана и сликана таваница
39
на ентериерите на дебарските (муслимански) куќи, притоа, приспособувајќи се
кон вкусот на нарачателот, мајсторите придонесувале во завршниот естетски
израз на куќата, кој воедно сведочел како важен показател за имотната
состојба на семејството.
АРХИТЕКТОНСКО-УМЕТНИЧКИ
КАРАКТЕРИСТИКИ НА КУЌИТЕ ВО ДEBAР
Сликата која го дефинира затекнатото архитектонско наследство во Дебар
денес е различна во однос на некогашната, од аспект на губење и значајни
промени на карактеристиките и својствата. Врз основа на зачуваниот фонд од
традиционални куќи со архитектонско-уметнички специфики кои учествуваат
во сегашната урбана слика на градот, може во значителна мерка да се
регистрираат употребените архитектонски средства, декорација, применети
материјали, градежно-конструктивна техника, композиција.
40
дебарските куќи можат да се групираат во два основни типа: со симетричен и
неправилен (асиметричен) план на основата.
41
„ЈНА“ бр. 33, „ЈНА“ бр. 59; „Братство Единство“ бр. 31, „Црн Дрим“ бр. 26, потоа
куќите на ул „ЈНА“ бр. 35, ул. „29 Ноември“ бр. 9; ул. „Лиман Каба“ бр. 53 и др.).
42
Куќа на ул. Здравко Чочковски бр. 12 (226),
внатрешен изглед, репрезентативна гостинска соба
со богата резбана и сликана декорација
43
Куќа на на ул. Петар Поповски бр. 57 (9)
ентериер - детаљ на декоративна
резбана розета од таваница
44
Вградената покуќнина во дебарската куќа има посебно значење во внатрешната
организација и естетското оформување на ентериерите. Карактеристичен
елемент присутен во секоја соба на муслиманските куќи е амамџикот, и тој е во
рамките на вградената опрема. Амамџикот најчесто е поставен покрај влезната
партија, формирајќи една целина функционално групирана од архитектонско-
декоративни елементи: огниште (камин), полукружна ниша и серген, а на ѕидо-
вите од собите може да има и ниши - долапи.
45
Куќа на ул. ЈНА бр. 33
(попозната како куќа на Гани Граждани)
Југоисточен изглед
46
СОСТОЈБА НА ЗАЧУВАНОСТ
Архитектонското наследство, преку своите репрезенти од минатото - кои
сè уште опстојуваат во архитектонско-урбаната структура на градот Дебар,
претставуваат издвоени и на некој начин сегментирани делови кои постојат
вон контекстот на сегашната состојба.
Врз основа на теренските истражувања, констатирана е различна физичка
состојба и степен на зачуваност кај куќите од традиционалната урбана
архитектура, кои во текот на нивното повеќедецениско егзистирање биле
подложни на разни промени од нередовна грижа или од дополнителни
несоодветни интервенциии, како и негативното влијание од надворешни
фактори, при што тие во голема мера ги изгубиле трагите на својата првобитна
автентичност и препознатливост.
47
48
ТРАДИЦИОНАЛНА РУРАЛНА
АРХИТЕКТУРА
Сите села во Река се од планински, збиен тип, додека во дебарскиот крај има
и рамничарски села од збиен или полузбиен тип. Расположени во пазувите
на планините, засолнети од силни ветрови, опкружени со богати пасишта, во
селата имало можност да се развие сточарството, како единствена стопанска
гранка која им овозможувала опстанок на жителите.
49
зачуваната архитектура во најголем дел потекнуваат од XIX век и почетокот на
XX век.
До втората половина на XIX век во целиот рекански крај куќата била скром-
на по големина. Приземјето било од камена ѕидарија, катот со видлив дрвен
скелет, покривот покриен со слама. Ѕидовите од камен имаат густа мрежа од
хоризонтални греди - „кушаци“. Поединечен пример од овој тип куќа беше
зaчуван до крајот на XX век.
Гари, панорама
50
Амфитеатрална поставеност
на куќите во Тресонче
Куќи-кули целосно изградени
од камен во Кичиница
51
Во сите горнорекански села едновремено постојат високи куќи „кули“ и при-
земни „’ржаници“. И едните и другите ги отсликуваат социјалните контрасти
во регионот во текот на XIX и почетокот на XX век.
52
во пониските планински села (Јанче) или ветрикално исковани штици (Га-
личник, Битуше). Меѓукатните конструкции се од дрвени греди, а подовите
од штици или набиена земја. Дрвената покривна конструкција како завршен
покривен материјал има камени плочи или шиндра, додека постарите типови
куќи биле покриени со слама ’ржаница.
Ѕидната камена структура во приземјето која кај куќите во Горна Река продол-
жува и на горните катови, во Долна Река преминува во лесна дрвена бондруч-
на конструкција. Лесните ѕидови од „багдатија“, малите ненагласени еркерни
испусти на катовите и длабоките стреи, се основни елементи во формирање-
то на фасадниот израз. Оформувањето на фасадите спонтано произлегува од
53
внатрешната организација на просторот, со отсуство на второстепена деко-
рација. Во селата лоцирани во Мала Река честопати фасадата останувала не-
малтерисана со видливи хоризонтално исковани летвички (Гари, Могорче).
54
Галички куќи, вклопени во стрмнината на теренот
55
- затворен тип куќа со чардак поставен во еден агол од основата;
- осно-симетрична организација на просторот со средишно поставен
чардак;
- затворен чардак поставен по целата должина на основата;
- братска куќа, која претставува две сосема поделени просторни
целини.
Реканската куќа во приземјето ги содржи економските и помошните просто-
рии. Основата на куќата е со правоаголна форма освен во збиено изградените
простори, каде што формата на основата се приспособува кон теренот и по-
стојната организација на надворешниот простор. На катовите се просториите
за живеење на семејството. Просторната организација на катовите најчесто
го следи распоредот во приземјето, макар што има и исклучоци каде што си-
метричниот распоред на приземјето е следен со асиметрична организација
на просторот од катовите или обратно.
56
Куќа во Присојница покриена со камени плочи
57
или бондручна конструкција (во планинските села). Честопати катот е еркерно
исфрлен над приземјето. Куќите најчесто се осно-симетрично решени со цен-
трално поставен трем во приземјето и чардак на катот еркерно исфрлен над
тремот, но постојат и асиметрични решенија со аголен чардак. На едниот крај
од чардакот е сместен амбарот за жито. Како резултат на продорот на меди-
теранската клима по долината на Црн Дрим, тремот и чардакот се отворени.
58
ција опшиена со вертикални
штици или плет од гранки. По-
кривот е на две води покриен
со шиндра или ќерамиди. Осо-
бено впечатлив е комплексот
со амбари на влезот во селото
Горно Косоврасти, кој создава
необичен комплекс од градби
зачувани во автентична состој-
ба, меѓусебно поврзани и дво-
страно поставени околу тесна и
кривулеста уличка.
Водениците и валавиците се
мали камени објекти изграде-
ни надвор од селата. Иако на
Комплекс плевни во Горно Косоврасти
брзите планински реки посто-
еле поголем број воденици и
валавици, тие се сосема разурнати и обраснати во висока вегетација, така што
не може да се пронајдат на терен, освен неколку воденици кои се наоѓаат во
селата.
59
Трло во бачило на Бистра
Најголем дел од селата се речиси целосно иселени или во нив живеат само
по неколку жители во текот на целата година, а во текот на летото сезонски
се враќа поголем број од населението. Селата со постојани жители се со мал
број население, освен неколку исклучоци. Во напуштените села или селата кои
сезонски се користат голем број објекти се разурнати. Во селата со поголем
број постојано население наследените објекти се уриваат или обновуваат во
современ дух а селата растат и се развиваат со прекинување на локалната гра-
дителска традиција. Иако голем дел од највредните објекти се урнати или се во
фаза на уривање, селата сè уште ја имаат задржано својата специфична тради-
ционална појава.
60
61
ТЕРМИНОЛОШКИ АБВД
РЕЧНИК
62
ДЕЖЗИЈКЛ
63
МНОПС
64
СТФХЦЧЏШ
65
КОРИСТЕНА ЛИТЕРАТУРА
66
Грозданов, Ц. „Архиепископот Јован од Дебарско и традицијата за основање на
манастирот Свети Јован Бигорски“, Манастир Свети Јован Бигорски, Скопје 1994, 41-78.
Грозданов, Ц. „Нови прилози за културата и уметноста од XIX век во западна
Македонија“, Прилози, МАНУ, Одделение за општествени науки, XXXVI/2, Скопје 2005,
54, сл. 11-14.
Грозданов, Ц. Почетоците на Дичо Зограф и иконостасот во село Росоки, МАНУ,
Скопје 1994, 33-39.
Nikolovski, A. Macedonian Architecture in the Ninetenth and Twentieth Centuries, The
Republic of Macedonia, Skopje, 1974, 136-138
Николовски, А. „Живописот во манастирот Свети Јован Бигорски од XVIII и XIX век“,
Манастир Свети Јован Бигорски, Културно-историско наследство на Р. Македонија
XXXII, Скопје, 1994, 97-128.
Николовски, А. „Проучувања и археолошки испитувања на манастирската црква“
Манастир Свети Јован Бигорски, Културно-историско наследство на Р. Македонија
XXXII, Скопје, 1994, 81-96.
Николовски, А. Уметноста на XIX век во Македонија, Културно наследство IX, Скопје
1984.
Николовски, А. „Црква Св. Варвара, с. Рајчица, Дебарско“ (заедно со К. Балабанов),
Споменици на културата во Р. Македонија, Скопје, 1971, 216.
Поповски, А. „Тајниот јазик на мајсторите градители од Река“, Бигорски научно-
културни собири 1974-1975, Скопје 1976.
Поповска-Коробар В. Икони од Музејот на Македонија, Музеј на Македонија, Скопје,
2004.
Поповска-Коробар В. „Зографот Антониј Јованов во уметноста од првата половина на
XIX век“, Зборник посветен на митрополитот Дебарско-кичевски Тимотеј, Охрид 2007,
279-294.
К. Томовски - Т. Паскали, „Манастирот Свети Јован Бигорски – архитектура“,
Манастир Свети Јован Бигорски, Скопје 1994, 41-78.
Трайчев, Георги, Книга за Мияцитъ, София 1941.
Трајановски, А. „Свети Јован Бигорски - значаен македонски манастир во текот на
втората половина на XIX век“, Манастир Свети Јован Бигорски, Скопје 1994, 227-230.
Тричковска, Ј. Делата во Македонија на сликарското семејство на Михаил од
Самарина, (докторски труд одбранет на Филозофскиот факултет во Скопје во март
2009).
Тричковска, Ј. „Западњачки утицаји на црквено сликарство у Македонији преко
зографа Михајла и Димитра из Самарине“, ЗБЗ, књ. 18, Београд, 1991.
Тричковска, Ј. „Иконописот во Бигорскиот манастир во времето пред обновувањето
во 1800 година“, Манастир Свети Јован Бигорски, КИНМ, XXXII, Скопје, 1994.
Тричковска, Ј. „Композицијата Оплакување Христово од проскомидијата во црквата
Св. Ахилие Лариски во Требиште“, Културно наследство XVI (1989), Скопје 1993, 119-
128.
Ќорнаков, Д. „Резбите во манастирот Свети Јован Бигорски“, Манастир Свети Јован
Бигорски, Скопје 1994, 191-211.
Ќорнаков, Д. Творештвото на мијачките резбари на Балканот од крајот на 18 и 19 век,
Прилеп 1986.
67
Целаковски, Н. „Културата, просветата и книжевната традиција на манастирот Свети
Јован Бигорски“, Манастир Свети Јован Бигорски, Скопје 1994, 215-226.
68
Македонија, МАНУ Скопје 2000, стр 71-85
Томовски, К. „Дејноста на мајсторите градители од Дебарската школа во 19 век“,
Бигорско - научно - културни собири, Прв научен собир, Гостивар 1971 г
69
CIP - Каталогизација во публикација
Национална и универзитетска библиотека «Св. Климент Охридски», Скопје
930.85:726(497.77)
930.85:725(497.77)
Текст на мак. и англ. јазик. - Други автори: Дарко Николовски, Зоран Павлов,
Цветанка Хаџи Пецова, Снежана Герасимова-Матеска. - Терминолошки
речник: стр. 60-63 ; List of terms: стр. 128-131. - Библиографија: стр.
64-67 ; Bibliography: стр. 132-135. - Содржи и: The cultural heritage in the Debar
and Reka region
ISBN 978-608-4549-65-9
1. Герасимовска, Дафина [автор] 2. Николовски, Дарко [автор] 3. Павлов, Зоран
[автор] 4. Хаџи Пецова, Цветанка [автор] 5. Герасимова-Матеска, Снежана [автор]
а) Културно наследство - Сакрална архитектура - Дебарско-рекански регион
б) Културно наследство - Профана архитектура - Дебарско-рекански регион
COBISS.MK-ID 109134602
70