1.

Uvod

Đubriva su materije koje su namenjene za direktnu ili indirektnu ishranu biljaka, radi
ubrzanja njihovog rasta i dobijanja visokih i stabilnih prinosa dobrog kvaliteta, uz
ekonomičnost i zaštitu životne sredine. Đubrenjem se otklanjaju prirodni nedostatak
neophodnih biogenih elemenata u zemljištu i vraćaju prinosima odnijeti hranljivi elementi sa
njiva. U zemljištu se najvažniji elementi nalaze u vrlo nejednakim količinama. Po
zastupljenosti u pedosferi, na prvom mestu je O 49%; Si 33%; Al 7.13%; Fe 3.8%; Ca
1.37%; K 1.36%; Mg 0.6%; S 0.09%; P 0.08%; N 0.1%; Mn 0.09%; Zn 0.05%; B
0.0012% i drugi elementi sa još manjim sadržajem. Iz ovoga se uočava da biogenih
elemenata ima malo, a i od tih prisutnih količina samo manji dio postaje dostupan biljkama.
Otuda, za ostvarenje visokih prinosa, ovi elementi se unose u zemljište putem đubriva.
Mnogobrojne materije veoma raznovrsnog porijekla služe kao đubriva. Dijele se prema:
nameni, poreklu, hemijskom sastavu, brzini djelovanja, broju hranljivih elemenata i dr.

Prema nameni đubriva se dele na:

- Osnovna: nisu direktno pristupačna biljkama u godini primene, već popravljaju
hranidbeni potencijal zemljišta u nekoliko narednih godina.
- Redovna: NPK đubriva koja sadrže hranljive elemente u lakopristupačnom
obliku i djeluju u godini primene.

Prema poreklu đubriva se dele na:

- prirodna i
- industrijska-komercijalna đubriva.

Prema hemijskom sastavu se dele na:

- organska (hranljivi elementi su u sastavu organskih jedinjenja) i
- mineralna u kojima su hranljive materije u mineralnom obliku.

Prema broju hranljivih elemenata đubriva mogu biti podeljena na:

- pojedinačna (N, P, K) i
- složena, koja mogu biti:
o miešana NP, NK, PK, NPK i b)
o kompleksna NP, NK, PK, NPK i
o ostala: krečna (Ca), sa mikroelementima i sa sekundarnim
makroelementima.

Prema brzini dejstva dele se na:

- brzodelujuća (direktno dostupna biljci, azotna i u vodi rastvorljiva fosforna)
- sporodelujuća (PKđubriva)

1
 2. Proizvodnja i podjela azotnih đubriva

Izvori za dobijanje Nđubriva su iz prirodnih naslaga (čilska šalitra), iz uglja (kao

sporedni produkt amonijačna đubriva), zatim vezivanjem atmosferskog N za karbide metala i
sintetički proizvodnja NH3. U SAD se potrebni H za NH3 dobija prevođenjem vodene pare
preko užarenog koksa:
C + H2O > CO2 + 2H2
Kod nas se H dobija najčešće iz CH4:
CH4 + H2O > CO + 3H2 + E (49.3 J)
CO + H2O > CO2 + H2 + E (4.1 J)
Vodonik se može proizvesti i elektrolizom H2O, međutim potrebna je velika količina
električne energije: 2H2O > 2H2 + O2; E0 = +1.229 V
Proizvodnja N: Može se proizvesti prevođenjem vazduha preko užarenog koksa:
4N2 + O2 + C > 4N2 + CO2
N se izdvaja frakcionom destilacijom na osnovu razlike u tačkama ključanja N (-
195.8OC) i O (183OC).
Sinteza NH3 po HaberBoschu: zasniva se na sledećoj reakciji pri temperaturi od 400-
O
500 C, pritisku od 20.27 MPa i u prisustvu katalizatora:
N2 + 3H2 > 2NH3 + E (9.12 J)
Kondenzacijom se proizvedeni amonijak prevodi u tečno stanje. Amonijak u
industriji mineralnih đubriva služi za proizvodnju azotnih, amidnih i amonijačnih đubriva, ili
za proizvodnju azotne kiseline iz koje se proizvode nitratna đubriva.

Proizvodnja azotne kiseline

Oksidacija NH3 se vrši pod pritiskom od 0.34 bara, a katalizator je legura platina-
iridijum. Smeša NH3 i vazduha se zagreva na 140OC u reaktoru:
4NH3 + 5O2 > 4NO + 6H2O + E (89.7 kJ)
Po izlasku iz reaktora, nitrozni gasovi ulaze u oksidacionu kolonu:
2NO + O2 > 2NO2 + E (11.3 kJ)
Nitrozni gasovi se zatim kompresuju pod pritiskom 0.9 bar, a zatim odvode u kolonu za
oksidaciju pod visokim pritiskom:
2NO2 + H2O > HNO3 + HNO2; 3HNO2 > HNO3 + 2NO + H2O

Istorijat proizvodnje Nđubriva

Čilska šalitra se proizvodila iz prirodnih naslaga u periodu 1830 1918. U periodu od

1870 1950 preovladava proizvodnja amonijum sulfata (nusprodukt pri koksovanju uglja). U
Italiji je usvojen postupak proizvodnje CaCN2, vezivanjem vazdušnog N za kalcijumkarbid.
Oko 1907. počinje proizvodnja sintetičkog NH3 u proizvodnji Nđubriva i služi kao:
- Osnovna sirovina za proizvodnju HNO3
- Za neutralisanje jakih kiselina (sumporna, azotna, hlorovodonična) ili kiselih
fosfatnih soli
- Za proizvodnju uree (vodeće đubrivo kod nas) zajedno sa CO2

Podela Nđubriva

Prema agregatnom stanju se dele na čvrsta i fluidna (gasovita amonijak; tečna

amonijakati i amonijačne vode). Čvrsta Nđubriva su klasifikovana prema obliku N na:
nitratna, amonijačna, amonijačno nitratna, amidna i sporodjelujuća Nđubriva.

2
 2.1. Nitratna đubriva

2.1.1. Čilska šalitra NaNO3

(15.7% N)

Prvo proizvedeno mineralno đubrivo iz prirodnih naslaga. Naslage iz kojih se dobija

su negdje jako moćne i do 5m, u proseku 1m. Na površini zemlje je rastresita pjeskovita
masa, ispod čvrsta cementna, pa tek onda “kaliče” naslaga NaNO3 i drugih primjesa (glavnu
masu čine NaNO3 20 80% i NaCl 15 45%, dok su u manjoj mjeri zastupljeni jodati i borati
kao korisne primjese). Izdvajanje NaNO3 od ostalih primjesa zasniva se na nejednakoj
rastvorljivosti u vrućoj vodi (bolje se rastvara u odnosu na primjese, zatim se rastvor
kristališe, suši, a može se i granulirati). Pri unošenju NaNO3 u zemljište, čestice đubriva jače
privlače zemljišnu vlagu što rezultira stvaranjem dvije zone vlažnijom oko đubriva i suvljom
dalje od đubriva. Đubrivo je dosta higroskopno, prema fiziološkoj reakciji je alkalno đubrivo,
jer biljke usvajaju brže nitratni jon a Na+ alkalizuje srednu. Zbog toga se primjenjuje na slabo
kisela i neutralna zemljišta. Koristi se izključivo za prihranjivanje.

2.1.2. Sintetička natrijumova šalitra NaNO3

(16% N i 27% Na)

Proizvodnja sintetičke Na šalitre započela je 1929. godine u Nemačkoj i SAD u

fabrikama koje su proizvodile sintetički NH3. Najrašireniji način proizvodnje je metodom
bazne apsorpcije nitroznih gasova:
Na2CO3 + 2NO2 > NaNO3 + NaNO2 + CO2
Rastvor u kom se nalazi NaNO 2 se zakiseli sa HNO3 i propušta kroz toranj u koji se
uduvava vazduh i onda prelazi u NaNO3. Od 1936. sintetička Našalitra se proizvodi iz:
NaCl + HNO3 > NaNO3 + HCl i iz NaOH + HNO3 > NaNO3 + H2O
Sintetička Našalitra je so kristalne građe, bele boje. dobre rastvorljivosti u vodi, dosta
higroskopna, slanogorkog ukusa, od primjesa ima NaNO 2 i Na2CO3, ne sadrži štetne
perhlorate međutim ni korisne jodate i borate kao čilska šalitra. Reakcija je ista kao i kod
čilske šalitre. Primjenom u aridnim uslovima i semiaridnim kao kod nas dolazi do
zaslanjivanja. Unošenjem u zemljište može doći do neke od sledećih reakcija:
AK) 2Ca + 2NaNO3 > AK) 2Na Ca + Ca(NO3)2
Supstitucija Ca sa Na jonima može dugogdišnjom primjenom dovesti do pogoršanja
zemljišne strukture jer Na djeluje peptizirajuće dok je Ca koagulator.
AK) 2H + NaNO3 > AK) Na H + HNO3
U kiselim zemljištima, supstitcija H sa Na jonima u adsorptivnom kompleksu dovodi
do smanjenja zemljišne kiselosti.

2.1.3. Kalijumnitrat KNO3

(12 14% N i 44 45% K2O)

Dvojno NK đubrivo, gde su i katjon i anjon hranljivi elementi. Može se naći u čilskoj
šalitri kao primjesa (2 3%) i dobijati industrijski:
KCl + HNO3 > KNO3 + HCl NaNO3
+ KCl > KNO3 + NaCl

3
 hvatanjem nitroznih gasova u rastvoru KOH: 2KOH + 2NO2 > KNO3 + KNO2 + H2O
KNO3 je manje higroskopan od drugih nitratnih đubriva. To je so prljavo bele boje,
kristalne građe, dobre rastvorljivosti u vodi, blago kisele do neutralne reakcije, veoma
pogodan za fertirigaciju, posebno za stakleničku proizvodnju povrća i cveća. Zbog visokog
sadržaja K ovo đubrivo treba primjenjivati na kulturama koje usvajaju puno K poput š. repe i
duvana. Kod nas, KNO3 je komponenta za proizvodnju složenih đubriva, kao pojedinačno
đubrivo teško se može naći na domaćem tržištu. Kao i druga nitratna đubriva, KNO3 se
koristi za prihranjivanje useva na zemljištima blago kisele, neutralne i alkalne reakcije za sve
kulture.

2.1.4. Kalcijumnitrat Ca(NO3)2

(13 16% N i 25% CaO)

Kalcijumnitrat, krečna šalitra je Sintetičko đubrivo proizvedeno još 1902. godine u

Norveškoj. Veoma je higroskopan, stoga su dodavane razne primjese da se higroskopnost
ublaži: gašeni kreč, zatim mešavina sa amonijum sulfatom, Šlezingova šalitra, Francuska
krečna šalitra i dr. Danas se proizvodi u Nemačkoj i Norveškoj neutralizacijom azotne
kiseline. HNO3 se dobija oksidacijom amonijaka, sa kalcijumkarbonatom ili kalcijum-
hidroksidom i kao sporedan proizvod pri razaranju sirovih fosfata sa HNO3.
2HNO3 + CaCO3 > Ca(NO3)2 + H2CO3
2HNO3 + Ca(OH) > Ca(NO3)2 + 2H2O Ca3(PO4)2
¸ CaF + 8HNO3 > 4Ca(NO3)2 + 2HNO3 +H 2 F
Kalcijumnitrat se proizvodi kao anhidrovan ili sa 4 molekula vode (x 4H2O). Sivo-
bele je boje, teško kristališe, veoma higroskopno, u dodiru sa vazdušnom vlagom postaje
kašasta masa nepogodna za ravnomerno rasturanje mehanizacijom. Zbog izražene
higroskopnosti otežano je čuvanje i transport ovog đubriva. Otuda se pakuje u pojačane
polietilenske vreće koje ne propuštaju vlagu. Kalcijumnitrat je dobre rastvorljivosti u vodi,
bez ukusa i mirisa, na plamenu sagoreva purpurnocrvenom bojom. Unošenjem u kiselo
zemljište djeluje na AK) i uklanja kiselost:
Ca(NO3)2 + 2H2CO3 > 2HNO3 + Ca(HCO3)2
AK) 2H + Ca(HCO3)2 > AK) Ca + 2H2CO3
Otuda se primjenjuje na svim zemljištima, posebno onima kisele reakcije. Ca je
koagulator i poboljšava zemljišnu strukturu, obrazujući strukturne agregate čime se
omogućuje nakupljanje koloida u zemljištu. Dugogodišnja primjena na teškim glinovitim
zemljištima popravlja njegovu strukturu. Za kalcijumnitrat se kaže da je interventno đubrivo,
brzodjelujuće i primjenjuje se za brz oporavak useva posle grada, mraza, bolesti. I katjon i
anjon su hranljive materije, stoga je đubrivo visoke fertilizacione vrednosti i može se
primjenjivati za prihranjivanje svih kultura i na svim zemljištima.

Zajedničko za sve šalitre: N je u nitratnom obliku, manje ili više su higroskopne,

dobro rastvorljive u vodi, niskokoncentrovane, primjenjuju se isključivo za prihranjivanje
useva.

2.2. Amonijačna đubriva

U ovu grupu spadaju čvrsta (amonijumsulfat i amonijumhlorid), gasovita (anhidrovani

amonijak) i tečna (amonijakati i amonijačne vode).

4
 2.2.1. Amonijum sulfat (NH4)2SO4 (20.5 21% N i 23 24% S)

Amonijumsulfat je dugo bio drugo đubrivo po važnosti i proizvedenim količinama,

odmah posle čilske šalitre, tako je 1910. godine predstavljao 1/3 svetske proizvodnje N-
đubriva, dok danas zauzima manje od 10%. Ranije se proizvodio uglavnom kao sporedni
proizvod koksnih peći i fabrika za proizvodnju plina. Pri koksovanju uglja se oslobađa N iz
uglja u obliku NH3 i rastvara se u vodi. Iz amonijačne vode se oslobađa najčešće kalcijum
hirdoksidom i uvodi u sumpornu kiselinu (taloži se, centrifugira, izlaže strujanju toplog
vazduha, osuši se a potom pakuje). Danas se proizvodi iz sintetičkog amonijaka:
2NH3 + H2SO4 > (NH4)2SO4

Pošto je sumporna kiselina skupa, danas se proizvodi uvođenjem amonijaka u gips,

pri čemu se nastali kalcijukarbonat istaloži, amonijumsulfat odfiltrira, udalji voda,
iskristališe, suši i pakuje:

2NH3 + CO2 + H2O > (NH4)2CO3; (NH4)2CO3 + CaSO4 > (NH4)2SO4 +CaCO3

Od nečistoća sadrži sumpornu kiselinu (ne sme je biti više od 0.5%) i sulfocijanamida
i rodanida kog ne sme biti više od 0.025%. Kristalne je građe, veoma visoke rastvorljivosti,
nezavisno od t, manje higroskopnosti od šalitra, ne sme se mešati sa đubrivima koja sadrže
Cakarbonat, Cahidroksid i Tomasovim brašnom jer se gubi NH3 (volatizacijom). Fiziološki
je kiselo đubrivo, jer biljke brže i više usvajaju amonijum jon, te u zemljištu dolazi do
nagrađivanja sumporne kiseline.
AK) 2H + (NH4)2SO4 > AK) 2NH4 + H2SO4
Do zakišeljavanja može doći i nitrifikacijom NH4+ u zemljištu. Zbog toga što je
fiziološki kiselo đubrivo, treba ga unisiti u zemljišta čiji je AK) zasićen Ca jonima jer
reakcija zemljišta ostaje nepromenjena, a Ca se rastvara i ispira drenažnim vodama:
AK) Ca + (NH4)2SO4 > AK) 2NH4 + CaSO4
Pri povoljnoj r, t, aeraciji i pH sredine dolazi do nitrifikacije:
(NH4)2SO4 + 4O2 > 2HNO3 + H2SO4 +2H2O
Nastale kiseline se neutrališu Ca(HCO3)2 i drugom bazama ili izmenljivim Ca i grade soli:
2HNO3 + Ca(HCO3)2 > Ca(NO3)2 + 2H2CO3
H2SO4 + Ca(HCO3)2 > CaSO4 + 2H2SO4
Može se primjenjivati za sve kulture, posebno ga više usvajaju biljke bogate UH
(žitarice) i biljke duge vegetacije. Treba ga primjenjivati na neutralnim i alkalnim
zemljištima. Ne treba ga primjenjivati na karbonatnim zemljištima jer:
(NH4)2SO4 + CaCO3 > (NH4)2CO3 + CaSO4
(NH4)2CO3 > 2NH3 + CO2 + H2O
Ovim se amonijak gubi volatizacijom (isparavanjem) što je posebno izraženo pri
površinskoj primjeni (prihranjivanjem) i na vlažnom zemljištu u proleće kada je visoka t. N u
ovom đubrivu je u amonijačnom obliku, što znači da se može primjenjivati kasno u jesen pod
osnovnu obradu, predsetveno i za prihranjivanje. Danas amonijumsulfat najčešće služi kao
komponenta N složenih đubriva koja se unose pred osnovnu obradu u jesen. fertilizaciona
vrednist mu iznosi 90% vrednosti kalcijumove šalitre.

2.2.2. Amonijumhlorid NH4Cl (23 25% N i 66% Cl)

Malo se koristi u poljoprivredi usled njegove visoke cene. Dobija se kao sporedni
proizvod pri fabrikaciji sode po Solvayu:
NaCl + NH3 + CO2 + H2O > NaHCO3 + NH4Cl

5
 Odvaja se ili uparavanjem zaostale tečnosti ili hlađenjem tečnosti zasićene
amonijakom. Danas se proizvodi i na druge načine. Može se proizvoditi neutralizacijom HCl
sa sintetičkim NH3:
HCl + NH3 > NH4Cl
Dalje se može dobiti razlaganjem hlorida amonijačnim solima:
(NH4)2SO4 + 2NaCl > 2NH4Cl + Na2SO4; (NH4)2SO4 + CaCl2 > 2NH4Cl + CaSO4

2.2.3. Anhidrovani (gasoviti) amonijak NH3 (82.2% N)

Proizvodi se sintezom amonijaka po HarberBoschu:

3H2 + N2 > 2NH3
Najkoncentrovanije je pojedinačno Nđubrivo sa 82.2% N. Ključa na 33 OC a mrzne na -
77.7OC. Kada se drži u otvorenom sudu, brzo isparava, smrtonosna količina u vazduhu je 1.5
2.7 g/m3. Pod pritiskom se prevodi u tečno stanje i čuva u specijalnim sudovima od
nerđajućeg čeliak koji mogu da izdrže visok pritisak. Primjenjuje se pomoću cisterni, koje
imaju uređaje za aplikaciju amonijaka (lule i raonike koji će zatvaratu brazdu u koju se unosi
amonijak), na dubinu od najmanje 15 20 cm. Izgradnja ovakvog sistema za distribuciju
amonijaka, od fabrike do njive, je ekonomična na površini za đubrenje od najmanje 15000
ha. Da bi se ostvario dobar efekat, potrebno ga je uneti u dobro obrađeno zemljište, povoljne
vlažnosti. Uneti NH3 se vezuje sa zemljišnom vlagom gradeći NH4OH ili se adsorbuje na
koloidnoj frakciji. Time se reakcija zemljišta veoma alkalizuje (čak do 9) i štetno djeluje na
mikrofloru zemljišta. NH3 disperguje kroz masu zemljišta i pH se posle par dana vraća na
stanje pre primjene đubriva. Brzina adsorpcije NH3 u prvom redu zavisi od vlažnosti,
mehaničkog sastava, sadržaja organske materije i dubine aplikacije NH 3. Na gubitak
amonijaka evaporacijom posebno mnogo utiču mehanički sastav i dubina aplikacije NH 3.
Ekonomske uštede u primjeni NH3 u odnosu na ostala Nđubriva su u prvom redu u samom
načinu proizvodnje (služi direktno kao đubrivo, dok je za ostala samo komponenta u procesu
pročizvodnje). Takođe, uštede se nalaze i u troškovima transporta jer 1000kg N se sadrži u
1215kg NH3, što je značajno manje nego 1000kg N u obliku uree ili KANa. Kod nas se ne
koristi u praksi. Rad sa NH3 zahteva posebne mere opreza, vazduh koji sadrži 16 25% NH3
predstavlja eksplozivnu smešu te otuda nije prihvaćen kao đubrivo u praksi. Drugi razlog
izostanka primjene kod nas je nedostatak odgovarajuće opreme za aplikaciju. Još jedan od
ograničavajućih faktora primjene NH3 je “idealna” priprema zemljišta i zadovoljavajuća
vlažnostda bi se smanjili gubici koji volatizacijom mogu ići i do 40%.

2.2.4. Amonijačne vode 20 25% N

Amonijačne vode se dobijaju rastvaranjem gasovitog amonijaka u vodi. Proizvodnja

amonijačne vode je prilično jednostavna. Najčešće su to rastvori sa 20, 25 i 30% amonijaka
odnosno 16.5, 20.5 i 24.5% N. Amonijačna voda je sigurnija za upotrebu jer zahteva samo
zatvorene posude odčelika sa sigurnosnim ventilom i pritiskom od 0.34 bar. Vodeni rastvor
sa 20% N nema nikakav pritisak sve d 37OC. Amonijačna voda imaprednost u primjeni
nadanhidrovanim amonijakom zbog nižeg pritiska i jednostavnije primjene, dok je
nedostatak u manjoj koncentraciji N. Amonijak iz amonijačne vode unet u zemljištevezuje se
za čvrstu fazu zemljišta na površinu zemljišnih koloida ili se fiksira u međusojne razmake
glinenih minerala. Primjenjuje se u osnovnoj obradi, prvenstveno nekoliko dana pre setve
jarih kultura i za prihranjivanje okopavina. Dubina unošenja na lakim zemljištima je 1216 cm
a u težim 812 cm. Fertilizaciona vrednost je ista kao i kod čvrstih N đubriva. Amonijačna
voda je dobra za zajedničku primjenu sa pesticidima (u prvom redu sa insekticidima). U

6
poređenju sa čvrstim Nđubrivima amonijačna voda je jeftin i efikasan izvor biljnog hraniva.
Visina i kvalitet prinosa kultura zavise od zemljišnih uslova, prirode gajenih biljaka, količine
i vremena primjenjenog đubriva. Na prinos, amonijačne vode imaju pozitivan uticaj i
zaslužuju veću primjenu kao oblik Nđubriva.

2.2.5. Amonijakati (54% N)

Amonijakati su rastvori amonijumnitrata i karbamida u amonijaku i vodi. Ređe se

koriste amonijumsulfat i Canitrat.Nastaju tako što se u vodu uvodi amonijak dok se ne dobije
rastvor koncentracije 10 15%. Tada se u rastvor amonijačne vode uvodi vruć rastvor 75
82% amonijum nitrata ili karbamida, ili oba zajedno pri čemu se izdvaja toplota.
Amonijakati se mogu predstaviti sledećim formulama:
- NH4NO3 x nNH3 amonijakat na bazi amonijumnitrata
- CO(NH2)2 x nNH3 amonijakat na bazi uree
- NH4NO3 + CO(NH2)2 x nNH3 x nH2O amonijakat na bazi amonijum nitrata i
uree.
Po sastavu, amonijakati su razičiti pa se koriste i specijalne nomenklature za njihovo
obeležavanje.

Napon para
%N % NH3 % NH4NO3 % CO(NH2)2 do 100% Sm
(kPa na 150OC)
54 44 51 0 H2 O 0,996 192,5
47.1 30 64 0 H2 O 1,080 35,4
37 16,6 66,8 0 H2 O
45.7 37 0 33 H2 O 0,929 202
49 33 40 14 H2 O 1.109 0

Za amonijakate je značajna temperatura isoljavanja, odnosno t kada počinje da se

izdvaja čvrsta faza. Prednost primjene u odnosu na anhidrovani amonijak je u tome što imaju
niži napon pare i što sadrže N u više oblika. U našoj zemlji tečna Nđubriva su našla primjenu
folijarno, fertirigacijom, prvenstveno u voćarsko vinogradarskoj i povrtarskoj proizvodnji.

7
 2.3. Amonijačnonitratna đubriva

U ovu grupu đubriva ubrajaju se amonijunitrat, Caamonijumnitrat I amonijumnitrat-

sulfat.U našoj zemlji se proizvode samo prva dva navedena. Ova grupa đubriva je vrlo
fleksibilna s obzirom da u sastavu imaju N u amonijačnoj i nitratnoj formi.

2.3.1. Amonijumnitrat NH4NO3 (33 35%N)

Proizvodnja amonijačne šalitre započela je dosta davno, u prvom redu za dobijanje

eksplozivnih materija, dok se manje koristila kao Nđubrivo. Kao sirovina se koristila čilska
šalitra u kojoj je Na zamenjen sa amonijum jonom:
2 NaNO3 + (NH4)2SO4 > 2 NH4NO3 + Na2SO4
Razvojem industrije Njedinjenja, sintetičkog NH3 i HNO3 počela je proizvodnja
NH4NO3:
HNO3 + NH3 > NH4NO3 + E (14.8 J)
Rastvori dobijeni neutralizacijom imaju 60 80% amonijumnitrata, te se uparavaju do
topljenja da im se koncentracija poveća na 94 98.5%. Koncentracija rastopljene
maseodređuje način kristalizacije koja je od velike važnosti za osobine đubriva.
Osobine: Danas se NH4NO3 proizvodi u obliku kristala ili granula. Đubrivo sadrži 33
35% N i to 50% u amonijačnom a 50% u nitratnom obliku i ima belu do bledožućkastu boju.
U poređenju sa drugim đubrivima, veoma je higroskopan. Rastvorljivost mu je veoma velika,
najrastvorljiviji je od svih Nđubriva. Ona se povećava sa povećanjem t vode. Za njegovo
čuvanje je bitna osobina da se sleže, odnosno menja zapreminu usled kristalisanja u nekoliko
kristalnih oblika. Sleganje je rezultat naizmeničnog vlaženja i sušenja. Eksplozivnost i
zapaljivost su pojave do kojih može doći usled jakog zagrevanja đubriva. Prisustvo
mineralnih kiselina i metala u prahu povećava eksplozivnost. Sklonost prema eksploziji je
jača kada je đubrivo u veoma sabijenom stanju.
Ponašanje u zemljištu: Usled visoke rastvorljivosti, u zemljištu prelazi u zemljišni
rastvor. Rastvorena so disocira na jone. Amonijum se veže za AK istiskujući pritom baze a
nitratni jon ostaje u zemljišnom rastvru:
AK) 2Ca + 2NH4NO3 > AK) Ca, 2NH4 + Ca(NO3)2
Nitratni jon ostaje u zemljišnom rastvoru i djeluje fiziološki kiselo dok ga biljke ne
usvoje. Privremeno zakišeljavanje nastaje na račun nitrifikacije:
2NH4NO3 + 4O2 > 4HNO3 + 2H2O
Posle usvajanja nitratnog jona od strane biljaka ne ostaju nikakvi ostaci koji bi mogli
zakiseliti zemljište. Za razliku od amonijumhlorida i amonijumsulfata zakišeljenje zemljišta
amonijum nitratom je znatno slabije. Za neutralizaciju 100kg ovog đubriva potrebno je 59kg
kalcijumkarbonata. S obzirom da ima i amonijačni i nitratni N primjenjuje se na zemljištima
slabokisele do slabo bazne reakcije, za sve kulture, a posebno je pogodno za trave koje traže
N u oba ova oblika.

2.3.2. Krečni amonijumnitrat (KAN) NH4NO3 + CaCO3 (27% N i 8% Ca)

Vodeće đubrivo u Evropi pa i našoj zemlji. Kod nas se proizvodi u azotarama u

Pančevu i Subotici. Proizvodi se iz rastopljene mase 94 95% amonijumnitrata i fino
mlevenog CaCO3 ili CaCO3 x MgCO3. Rastopljena masa krečnoamonijačne šalitre se
granuliše u granulacionim tornjevima. Veličina granula đubriva je 25 mm. Čistoća CaCO3
treba da je velika jer je potrebno napraviti mešavinu koja sadrži 40kg CaCO 3 i 60kg NH4NO3.
Njihove mešavine u različitim odnosima proizvode se u mnogim zemljama.
Osobine: KAN sadrži 27% N u amonijačnom i nitratnom obliku i 8% Ca. Proizvodi

8
se u granulama i lako se manipuliše njime pri primjeni. Različite je boje u zavisnosti od boje
krečnjaka (belosiva, sivožućkasta, zelenkasta). Rastvorljivost NH4NO3 u vodi je velika, ali
ostaje slabo rastvorljiv CaCO3. Pri dužem stajanju upija vlagu i zgrudvava se stoga se mora
čuvati u polietilenskim vrećama u suvim prostorijama. Đubrivo je neutralno i povoljno je za
kisela zemljišta. Na bazi velikog broja poljskih ogleda na različitim tipovima zemljišta gde je
ispitivano fertilizaciono dejstvo N iz Nđubriva, amonijum nitrat je pokazao najveći efekat.
Koristi se za predsetveno đubrenje i prihranjivanje useva, a isto tako služi kao azotna
komponenta u proizvodnji složenih đubriva. Primjenjuje se na svim zemljištima, prvenstveno
na kiselim.

2.4. Amidna đubriva

U ovu grupu đubriva spadaju kalcijumcijanamid, urea, uras, UAN rastvori i druga.
Njihova osnovna karakteristika je da je sav N ili njegov najveći deo u amidnom obliku i tek
posle hidrolize, delolvanjem MO i enzima prelazi u amonijum jon koga biljke mogu usvojiti.

2.4.1. Kalcijumcijanamid CaCN2 + C (18 22% N)

Proizvodi se iz atmosferskon N i karbida metala. Za njegovu sintezu se troži manje E

nego za HNO3, otuda je ranije bio traženije đubrivo. Međutim, proizvodnja mu se nije
povećavala jer se Cakarbid koristio kza sintezu složenih organskih jedinjenja.
U sintezi ovog đubriva se razlikuju 4 faze:
- Prva je faza pečenja kreča na temperaturi 1100 1300OC: CaCO3 > CaO + CO2
- U drugoj fazi kreč reaguje sa koksom: CaO + 3C > CaC2 + CO
- U trećoj fazi se proizvodi N iz vazduha frakcionom destilacijom.
- U četvrtoj fazi N reaguje sa samlevenim karbidom u pećima pod visokom t i
slabim P:
CaC2 + N2 > CaCN2 + C + 72 Kcal
Nastali Cacijanamid se posle hlađenja melje i pakuje. Povoljan je za primjenu na
bezkarbonatnim zemljištima.
Kalcijumcijanamid je so praškaste strukture, crne do plavkaste boje, neprijatnog
mirisa poput acetilena, veoma lagan (0.6 g/cm 3), manje rastvorljivosti u vodi u odnosu na
ostala Nđubriva. Nije higroskopno. Od primjesa može sadržati 40% CaO, 18 28% CaCO3, 9
13% C i manje od 1% CaC2. Zbog slobodnog Ca je izrazito alkalne reakcije i ne sme se
mešati sa amonijačnim đubrivima i superfosfatom. Njegovo razlaganje u zemljištu protiče
kroz 2 faze:
Hemijsku: CaCN2 > H2CN2 (cijanamid toksičan) > H4C2N4 (dicijanamid tox) >
CO(NH2)2
Mikrobiološku: CO(NH2)2 > (NH4)2CO3 > NH4 + H2O + CO2 > NO2, NO3
Vreme potrebno za hemijsku transformaciju iznosi od 2 7 dana i zavisi od osobina
zemljlišta (na težim ide brže). Povoljna pH je 7 ili niža. Ukoliko je pH iznad 7 pored
karbamida nastaje i cijanamid. Na zemljištima slabih pufernih sposobnosti, cijanamid i -
dicijanamid mogu delimično uništiti mikrofloru zemljišta. Zbog toksičnih produkata hemijske
faze, treba ga unositi oko 2 nedelje pre setve. Osnovni zahtev za pun fertilizacioni potencijal
jeste da bude što ujednačenije rasturen na njivi, jer lokalno unošenje dovodi do povećanja pH.
Može se primjenjivati za sve kulture, pri osnovnoj obradi i predsetveno (2 nedelje pre).
Povoljno djeluje na težim, glinovitim zemljištima, bogatim humusom. Pri upotrebi treba
voditi računa da đubrivo ne dođe u dodir sa sluzokožom bilo kog dela tela, jer je nagriza.
Pored fertilizacionog ima i herbicidno i insekticidno delovanje.

9
 2.4.2. Urea (karbamid) CO(NH2)2 (46% N)

Urea je diamid ugljene kiseline. Kod nas se proizvodi od 1969. godine iz sintetičkog NH 3
i CO2 na t između 175 i 210OC i pritisku od 98 bar:
2NH3 + CO2 > NH2COONH4 + E (159 J)
NH2COONH4 > CO(NH2)2 + H2O
Vodeni rastvor uree se kristališe radi udaljavanja vode i ostataka gasova, čisti od
nečistoća filtriranjem, nastali kristali se centrifugiraju i suše. Može se proizvoditi mokrim i
suvim putem:
- Mokri: 2NH3 + CO2 + H2O > (NH4)2CO3;
(NH4)2CO3 H2O > CO(NH2)2 + H2O
- Suvi: 2NH3 + CO2 > CO(NH2)2 + H2O
Urea je najkoncentrovanije čvrsto Nđubrivo sa malo balasta. Pogodno je za transport,
lagerovanje i avio primjenu. Kristalne je građe i mlečnobele boje. Rastvorljivost mu raste sa
povećanjem t. Pri pravljenju vodenog rastvora, urea snižava njegovu t, te se mora sipati u sita i
dodavati voda, da ne bi došlo do separacije čvrste i tečne faze. Dobro se meša sa pesticidima, te
se dosta primjenjuje u voćarskoj i povrtarskoj proizvodnji. Od štetnih primjesa može sadržati
biuret, maksimalno do 1%.
U zemljištu, pod uticajem ureaze, dolazi do hidrolize uree (35 dana, u jako kiselim i jako
baznim, siromašnim u organskoj materiji 810 dana):
CO(NH2)2 > (NH4)2CO3
(NH4)2CO3 + H3 2O > 2NH + + HCO + OH
4

Amonijum jon se veže za AK, pri čemu pH zemljišta prelazi iz neutralne u privremeno
baznu:
AK) Ca + (NH44)2CO3 > AK) 2NH + + CaCO3
Radom nitrifikacionih bakterija (Nitrosomonas i Nitrobacter) amonijak se oksidiše u
nitrate, pri čemu se zemljište privremeno zakišeljava:
2NH3 + 3O2 > 2HNO2 + 2H2O; 2HNO2 + O2 > 2HNO3
Posle usvajanja nitrata od strane biljaka ili njihove migracije u profilu, pH se vraća u
prvobitnu. Odmah po unošenju u zemljište, ceo molekul uree je pokretan, što se može iskoristiti
za unošenje na željenu dubinu. Može se primjenjivati u čvrstom i tečnom stanju. U čvrstom
stanju se koristi pri osnovnoj obradi, predsetveno, startno i pri prihranjivanju. Ne treba je
primjenjivati istovremeno sa setvom jer oslobođeni NH3 može štetno delovati na klicu. U
tečnom stanju se primjenjuje fertirigacijom, navodnjavanjem u brazde, plavljenjem po celoj
površini, veštačkom kišom i folijarno. Primjenjuje se za sve kulture. fertilizaciona vrednost je na
nivou svih Nđubriva.

2.4.3. Uras CO(NH2)2 x (NH4)2SO4 (32% N):

Ureaamonijumsulfat je složeno jedinjenje u kome je 2/3 N u amidnom a 1/3 u

amonijačnom obliku. Proizvodi se miješanjem uree i amonijum sulfata u ekvivalentnim
odnosima. Đubrivo je kristalne građe, dobre rastvorljivosti u vodi, manje higroskopno od šalitra,
fiziološki kiselo te se primjenjuje na neutralna i slabo alkalna zemljišta za sve kulture, pri
osnovnoj obradi, predsetveno, za prihranjivanje i folijarno.

10
 2.5. Sporodjelujuća Nđubriva

Osnovni ciljevi i razlozi proizvodnje sporodjelujućih Nđubriva i njihove prednosti nad

konvencionalnim su uglavnom sledeći:
- Njihovom primjenom se redukuje osmotski pritisak u zemljišnom rastvoru. Primjenom
u jednom mahu većih količina može dovesti do vrednosti pritiska koje izazivaju
oštećenja biljaka.
- Jednokratno unošenje visokih doza lakorastvorljivih Nđubriva može dovesti do
poleganja useva, nedostatka N u kasnijim fazama razvoja, smanjene otpornosti na
bolesti.
- Sprečavaju se gubici ispiranjem, erozijom, denitrifikacijom, volatizacijom.
- Smanjuje se nagomilavanje mineralnih oblika N u biljnim tkivima.
- Izbegava se i smanjuje zagađenje voda, atmošfere i uopšte biosfere.
- Smanjuje se broj aplikacija đubriva, omogućuje povoljnija nabavka i lagerovanje izvan
sezone.
Za proizvodnju Nđubriva smanjene rastvorljivosti koriste se mnogobrojni materijali i
postupci. Na osnovu toga, đubriva su podjeljena u 3 grupe:
1. Materijali nosači N: Amonhumati, “Nlignin”, kondenzati uree
2. Đubriva sa omotačem
3. Inhibitori nitrifikacije: “ANServe”, “AMserve”
Njihova karakteristika je da njihova organska materija ne služi samo kao nosač N, već
sadrži humusne i druge organske kiseline koje djeluju kao biostimulatori, a popravljaju i
strukturu zemljišta.

2.5.1. Proizvodi na bazi ligninsulfonskih kselina

Nlignin se proizvodi oksidativnom amonizacijom otpadnih produkata lignina u industriji

celuloze. Đubrivo je ustvari ligninski produkat, a lignin i njegovi proizvodi razlaganja su važni
materijali za obrazovanje humusnih supstanci u zemljištu. Time se iskorišćava polovina drveta
koja sadrži lignin, a ne spaljuje se. Ukupan sadržaj N je 1820%, od toga je 3040% u
amonijačnom, 10% u amidnom i 50% vezan u drugim organskim oblicima. Pripisuje mu se i
uticaj na poboljšanje osobina zemljišta kao i inhibitorno delovanje na nitrifikaciju.

2.5.2. Kondenzati karbamida i aldehida

Urea sa većim brojem aldehida gradi slabo rastvorljiva jedinjenja. Ureaform: Predstavlja
čvrst kondenzat uree i formaldehida (metalala). Sadrži najmanje 35% N u sporopristupačnom
obliku. U vodi nerastvorljivog N treba da bude najmanje 60%. Bez mirisa je, bele boje, čvrst,
granulisan. Indeks aktivnosti (AI) je vrednost koja odgovara količini N u ureaformu
nerastvorljivog u vodi koja će se nitrifikovati a zavisi od količine i kvaliteta N nerastvorljivog i
hladnoj vodi. Izračunava se po formuli:
AI = (%CWIN %HWIN) x 100 / %CWIN
CWIN % N nerastvorljiv u hladnoj vodi (25OC)
HWIN % N nerastvorljiv u vrućoj vodi (98100OC)
Indeks aktivnosti pokazuje koji je deo ukupnog N nerastvorljiv u hladnoj vodi i koji je
nerastvorljiv u toploj. Na osnovu ovih vrednosti se izračunava AI koji daje podatke o stepenu

11
nitrifikacije dela N nerastvorljivog u vodi.

2.5.3. Krotonildendiurea (CDU)

Proizvodi se uglavnom u Nemačkoj reakcijom krotonaldehida (butanala) i uree u kiseloj

sredini pri čemu se formiraju kondenzanti polimetilenuree sa različitim molekulskim masama.
CDU se može koristiti kao đubrivo u sledećim oblicima:
- Direktno kao prah sa 30% N = CROTODUR
- Kao granulisano 28% sa 9/10 CDU i 1/10 kao nitratni oblik
- Kao sporodjelujuća N komponenta u granulisanom složenom NPK đubruvu
formulacije 20510 u kome je 3/4 N u obliku CDU = FLORANIDNITROFOSKA
Hemijski vezan N u CDU se oslobađa i postaje pristupačan biljkama u postojanim,
ravnomernim količinama zavisno od njegove mineralizacije u zemljištu. Oslobađanje N iz CDU
je zavisno od t. To osigurava da je snabdevanje Nom podešeno zahtevima biljaka jer više t
stimulišu rast biljaka.
Uglavnom se koristi u hortikulturi, zbog njegovih viših troškova proizvodnje u odnosu na
obična N đubriva. Primjenjuje se u vidu FLORANIDA 250 kg N/ha godišnje ili duplo više svake
druge godine.

2.5.4. Izobutilidendiurea (IBDU)

Proizvodi se uglavnom u Japanu iz uree i izobutilalgehida. Jedan od razloga za njenu

proizvodnju je taj što se izobutilaldehid dobija u velikim količinama, kao i što djeluje kao
sporodjelujuće Nđubrivo. Reakcija se može izvesti i u vodenom rastvoru između čvrste uree i
tečnog aldehida. Poželjno je prisustvo kiseline kao katalizatora. Molarni odnos uree prema
aldehidu mora biti veći od 2. IBDU se može koristiti za direktnu primjenu kao pojedinačno ili
kao Nkomponenta u složenim đubrivima. Njegova mineralizacija u zemljištu pretiče preko uree i
malo je zavisna od direktne dekompozicije zemljišnim MO, što znači da je više hemijski nego
mikrobiološki proces. Fertilizacioni efekat IBDU je isti kao i kod uree i ne zavisi od zemljišnih
uslova. Može se smatrati u vodi slaborastvorljivom ureom.

2.5.5. Đubriva sa omotačem

Ovu grupu đubriva čine vodorastvorljivi materijali, koji sadrže hraniva u

lakopristupačnom obliku za biljke, ali je njihova rastvorljivost i pristupačnost sprečena nekom
fizičkom barijerom. U cilju dobijanja đubriva boljih fizičkih karakteristika koriste se:
omotavanje oblaganje, kapsuliranje i matriksiranje.
Generalno se primjenjuju 3 tipa omotača za smanjenje rastvorljivosti materijala:
- nepropustljiv omotač sa sitnim porama kroz koje rastvoreni materijal difunduje
- potpuno netastvorljiv omotač koji mora biti uništen hemijskim, mikrobiološkim ili
abrazivnim sredstvom da bi se oslobodila hraniva
- polupropustljiv omotač kroz koji difunduje voda sve dok pritisak ne bude dovoljan da
se razori omotač
Sastav omotača: Najvažniji materijali koji se koriste kao omotači: voskovi, polimeri i S.
Korišćenje polimera uključuje kondenzate uree sa formaldehidom (tioureu, fenol, dicijanamid i
melamin), zatim poliestre i akrilne smole, poliuretan, polietilen, polivinilhloridvinil acetat, ulja,

12
gume i smole.
S je interesantan kao materijal za omotače zbog niske cene primjenjenog materijala i
njegove vrednosti kao sekundarnog hraniva. Uglavnom se koristi kao površinski omotač na urei.
Postoje 2 glavna problema pri proizvodnji podesnog omotača:
- mora biti tanak, jer će u suprotnom zauzeti veliki deo cele mase đubriva, što je
nepoželjno
- relativno porozna, hrapava i nepravilna površina čestica čini teškoće u stvaranju
uniformnih čestica bez navedenih nedostataka
Prevlake, koje se sastoje iz jednog ili više materijala, se obično koriste u intimnom
kontaktu sa površinom čestica đubriva. Koriste se 2 varijante ove procedure: matriksiranje i
kapsuliranje. Patentirani su mnogobrojni postupci kojima se rastvorljiva đubriva disperguju u
voskove, parafine, ulja, gelove, polimere i smole.

2.5.6. Inhibitori nitrifikacije

Nepotpuno iskorišćavanje N od strane useva u sistemu zemljištebiljka obično se pripisuje

gubicima N u obliku gasova denitrifikaciji i ispiranju izvan zone korenovog sistema. Zapažaju
se sve češće i nepovoljna dejstva N na biljke i životnu sredinu: nagomilavanje mineralnog N u
biljnom tkivu, povećanje c u hranljivim rastvorima do štetnih vrednosti, oštećenje korena, nitrati
u pijaćim vodama. U prisustvu velikih količina nitratnog N može doći do gore navedenih pojava.
Na sve ovo utiču uslovi sredine, agrotehničke mere i karakteristike zemljišta. Redukovanje
aktivnosti MO radi sprečavanja brze nitrifikacije može da poboljša iskorištavanje N iz đubriva i
zemljišta.
Zadržavanje mineralnog N u amonijačnom obliku može imati izvesne pogodnosti jer se
malo kreće u zemljištu, i ne stvara gasovite gubitke poput nitratnog i nitritnog oblika ili pak
ispiranjem.
Inhibiranje nitrifikacije može da se obavi u prvoj ili u drugoj fazi. Kada se inhibira prva
faza, tada je kompletna nitrifikacija zaustavljena, dok se kod zaustavljanja samo druge faze
nagomilavaju nitriti. Nitrobacter djeluje najbolje u neutralnoj ili slabo kiseloj sredini.
Nitrosomonas je manje osetljiv na pH, tako da je verovatnije da će se nitriti akumulirati u kiselim
ili alkalnim nego u zemljištima čija je reakcija bliska neutralnoj.
Za sada se u komercijalnim razmerama proizvode samo 2 inhibitora nitrifikacije:
- NSERVE 2hloro6trihlormetilpiridin i
- AM 2aminohlorometilpirimidin
Osim poznatijih još se proizvode ili planira proizvodnja:
- AUF Ureaform sa 10% dicijanamida (inhibitor nitrifikacije i ujedno povećava
vodorastvorljivi N)
Mnogi istraživači su potvrdili da NSERVE inhibira nitrifikaciju amonijačnog N i to bilo
da potiče iz procesa mineralizacije organske materije ili onog koji se dodaje đubrivima.

13
 3. Zaključak

- Azot ulazi u sastav mnogih jedinjenja kao jedinjenja koja učestvuju u prenosu energije u
ćelijama i utiče na procese fotosinteze, disanja.
- Sa stanovišta poljoprivredne proizvodnje, nedostatak azota u zemljištu značajno utiče na
smanjenje prinosa i njegov kvalitet.
- Velike količine azota smanjuju azoto-fiksaciju redukcijom broja, mase i aktivnosti
kvržica .Uspešnost procesa azotofiksacije svakako ne zavisi samo od količine primjenjenog
azota nego i od tipa zemljišta, klimatskih faktora, primjenjenih agrotehničkih mera i genotipa
biljke
- Zato manje količine mineralnih azotnih đubriva treba uneti predsetveno, kao bi se
obezbedila snabdevenost azotom u vreme rane faze rasta i formiranja vegetativnih organa, do
formiranja kvržica.
- Potrebe pojedinih biljnih vrsta za azotom su različite. Jedne se zadovoljavaju manjom
količinom , dok druge zahtevaju veću količinu.

14
 4. Literatura

1. Ubavić M., Bogdanović D. (2001). AGROHEMIJA, Novi Sad

2. Bogdanović D., (2014): Mineralna đubriva I đubrenje, priručnik, Univerzitet u Novom

Sadu, Poljoprivredni fakultet

3. Agrohemija (2015), Novi Sad:

https://kupdf.net/download/agrohemijapdf_5c9626e9e2b6f59b6e52258b_pdf

4. Džamić R., Stevanović D., (2007): Agrohemija, Partenon Beograd

15