TEHNIČKI VAŽNI METALI

ŽELJEZO
 Prijelazni element 8. skupine periodnog sustava elemenata
 Najrasprostranjeniji metal na Zemlji, po masenom udjelu u Zemljinoj kori drugi iza aluminija
 Elementarno željezo se dijeli na meteorno – dospijelo iz svemira i telurno – prisutno u kori
od iskonskih vremena
 U prirodi željezo najčešće nalazimo u oksidnim, karbonatnim, sulfidnim i silikatnim rudama
 Biogeni elemnt – u sastavu hemoglobina

PROIZVODNJA ŽELJEZA: - redukcija oksidnih ruda u visokoj peći

o Najvažnije rude u proizvodnji hematit i limonit

o Zbog uklanjanja primjesa (jalovine) dodaju se različiti talionički dodaci:
 Vapnenac ako su primjese kisele
 Silicijev dioksid ako su primjese bazične
o Visoka se peć puni kroz grotlo, i to naizmjenično slojem koksa i slojem rude s dodacima
o Pri dnu peći koks izgara s vrućim zrakom u ugljikov dioksid, koji se prolaskom kroz sloj
koksa reducira u ugljikov (II) oksid – redukcijsko sredstvo oksidnih ruda

C (s) + O2 (g)  CO2 (g)

CO2 (g) + C(s)  2CO (g)

Fe2O3 (s) + 3CO (g)  2FE (l) + 3CO2(g)

o Rastaljeno željezo ima mnogo primjesa, pa se zbog toga naziva sirovim, a iznad njega
je sloj troske koja ga štiti od ponovne oksidacije
o Kroz otvor na vrhu izlazi grotleni plin – smjesa N2, H2, CO2 i CO, a rabi se za
zagrijavanje zraka koji se uvodi u visoku peć
o Sivo sirovo željezo – nastaje izdvajanjem ugljika polaganim hlađenjem sirovog željeza
 Mekano i žilavo
 Ne može se kovati
 Služi za izradu lijevanih predmeta
o Bijelo sirovo željezo – nastaje naglim hlađenjem sirovog željeza
 Željezov karbid (Fe3C) a prijelomu bijele boje
 Prerađuje se u čelik

FIZIKALNA I KEMIJSKA SVOJSTVA ŽELJEZA:

o Srebrnobijeli metal
o Kovak i feromagnetičan – zadržava magnetska svojstva i prestankom djelovanja mag. polja
o Kristalna mu se struktura mijenja s promjenom temperature
o Poznate tri alotropske modifikacije: α- željezo (v.c.), β-željezo (p.c), γ-željezo (v.c. s većim vol)
o Čisto željezo postojano u suhom zraku i vodi bez otopljenog kisika – u vlažnom zraku
korodira – na površini se stvara hrđa Fe2O3 * H2O koja ne štiti željezo od daljnje korozije
o Kemijski vrlo reaktivno i jako redukcijsko sredstvo
o Burnom egzotermnon reakcijom sa sumporom nastaje željezov (II) sulfid FeS
 o u spojevima može biti dvovalentno i trovalentno – nestabilniji Fe2+ ( [Ar]3d5 ) ioni u vodenoj
otopini uz prisutnost kisika lako oksidiraju u stabilnije Fe3+ ( [Ar]3d6 )

o reakcija željeza s kiselinama: - na temelju negativnog redukcijskog elektrodnog potencijala

može se zaključiti da će željezo u reakciji s kiselinama istisnuti vodik
 u reakciji s kiselinama koje nemaju oksidirajuće djelovanje nastaju vodik i
odgovarajuće soli : Fe (s) + H2SO4 (razr.)  FeSO4 (aq) + H2 (g)
 u reakciji s kiselinama koje imaju oksidirajuće djelovanje stvara se zaštitni sloj
oksida koji ne reagira s kiselinom i zato se ne istiskuje vodik
o kristalizacijom željezova (II) sulfata (FeSO4) nastaje njegov heptahidrat (FeSO4*7H2O) – zelena
galica koja se rabi kao insekticid

BAKAR [Ar]4s 3d 1 10

 prijelazni element 11. skupine PSE

 u prirodi smjesa dvaju stabilnih izotopa 63Cu i 65Cu
 najčešće rude su halkopirit, halkozin, kuprit
 poslije srebra najbolji vodič elektriciteta
 visoka toplinska provodnost
 crvenkasta boja, metalni sjaj
 otporan prema koroziji
 kristalizira u kubičnom sustavu, jedinična ćelija plošno centrirana kocka
 talište na 1100 C
 biogeni element – u jetri, bubrezima i mozgu
 oksidne i sulfidne rude:
- halkopirit – CuFeS2
- halkozin – Cu2S
- kuprit – Cu2O

PROIZVODNJA BAKRA:

o može se dobiti redukcijom ili oksidnih ili sulfidnih ruda

o iz oksidne rude se proizvodi redukcijom pomoću koksa na vrlo visokoj temperaturi:
 Cu2O + C  2Cu(sirovi) + CO
o Sirovi bakar sadrži oko 5% nečistoća, npr. željeza, cinka, zlata, srebra itd.
o Čisti bakar dobiva se elektroliznom rafinacijom sirovog bakra:
 U elektroliznom članku anode su debele ploče sirovog bakra, a katode tanke
ploče potpuno čistog bakra
 Elektrolit je vruća kisela otopina bakrovog (II) sulfata
 Tijekom elektrolize na anodi atomi bakra oksidiraju u Cu2+ ione koji odlaze u
elektrolit
 Na katodi se ti ioni reduciraju i izlučuju kao elementarni bakar
 Anoda (+): Cu (sirovi)  Cu2+ + 2e-
 Katoda (-): Cu2+ + 2e-  Cu (čist)
 Potrebno je povremeno mijenjati elektrolit, jer ioni cinka i željeza lako
oksidiraju i koncentriraju se u elektrolitu
  Srebro i zlato talože se na dnu elektrolizera u anodnom mulju čijom se
preradom dobiva zlato (100g na 1t) i srebro (1kg na 1t)
 Potreban mali napon (0.1V - 0.4V) pa je proces vrlo ekonomičan

FIZIKALNA I KEMIJSKA SVOJSTVA BAKRA

o crvenkaste boje
o postojan na zraku jer na njegovoj površini nastaje zaštitni neprozirni sloj crvenkastog
bakrovog (I) oksida
o tijekom vremena stvara površinski sloj plavozelenog bakrovog (II) sulfata ili klorida – patina
o mekan, ali vrlo žilav i rastezljiv
o u spojevima oksidacijski broj I ili II
o u vodenim otopinama stabilni su samo spojevi u kojima je bakar dvovalentan
o reakcija bakra s nekim kiselinama:
 bakrov standardni redukcijski potencijal veći od vodikovog, pa u reakciji s kiselinama
ne istiskuje vodik
 reagiraju samo s kiselinama koje imaju jako oksidirajuće djelovanje kao naprimjer
H2SO4 u reakciji s kojom nastaje bezvojni plin sumporov (IV) oksid
Cu (s) + 2H2SO4  CuSO4 + SO2 (g)

 oksidirajuće djelovanje također imaju razrijeđena i koncentrirana dušićna kiselina

3Cu + 8HNO3 (razr.)  3Cu(NO3)2 + 2NO + 4H2O

Cu + 4HNO3(konc.)  Cu(NO3)2 + 2NO2 + 2H2O

o zagrijavanjem bakra na zraku na temperaturama većim od 600C na površini nastaje

bakrov (II) oksid
2Cu(s) + O2(g)  2CuO(s)
 Bakrov (II) oksid je prah crne boje koji nije topljiv u vodi, te reagira s kiselinama, a s
lužinama ne reagira

CuO (s) + H2SO4(aq)  CuSO4 (aq) + H2O (l)

 Nastali bakrov (II) sulfat je u otopini disociran na ione Cu 2+ koji hidratiziraju s

četiri molekule vode pa nastaje tetraakvabakrov (II) ion (Cu(H2O)4)2+ zbog
kojeg je otopina karakteristično plave boje
 Reakcija bakrovog (II) oksida sa sumpornom kiselinom dokaz je njegovih
bazičnih svojstava
 Bakrov (II) hidroksid nastaje dodatkom lužine otopini koja sadrži bakrove (II)
ione pri čemu se taloži modri talog baktovog (II) hidroksida
CuSO4 (aq) + 2NaOH(aq)  Cu(OH)2 (S) + Na2SO4 (aq)
o Najvažnija bakrova sol je modra galica CuSO4 * 5H2O a.k.a. bakrov sulfat pentahidrat
- Industrijski se dobiva reakcijom bakra i razrijeđene sumporne kiseline uz prisutnost
kisika iz zraka (povećava oksidirajuće djelovanje)
2Cu + 2H2SO4 + O2  2CuSO4 + 2H2O
- Iz vruće zasićene otopine bakrovog (II9 sulfata kristalizira modra galica
 - Koristio se kao fungicid još od 19.st. jer dvovalentni ioni bakra blokiraju enzimatske
reakcije u gljivičnim sporama i na taj način sprječavaju njihovo klijanje

PRIMJENA BAKRA

o Najviše se koristi u elektrotehnici zbog izvanredne električne i toplinske vodljivosti,

otpornosti prema koroziji i dobrim mehaničkim svojstvima
o Godišnja proizvodnja bakra iznosi oko 13.5 milijuna tona
o Danas se velike količine bakra troše za dobivanje slitina

ALUMINIJ
 Element 13. skupine p-bloka PSE
 Prvi ga je dobio Danac Hans Christian Orsted tek 1825. g.
 Najrasprostranjeniji metal u zemljinoj kori
 U prirodi ga nema u elementarnom stanju, ali je vezan u raznim rudama kao npr. boksit,
razne gline, zeoliti i dr.

FIZIKALNA I KEMIJSKA SVOJSTVA ALUMINIJA

o mekan i jako rastegljiv – valjanjem se može izvući u tanke folije

o srebrnastobijel
o metalnog sjaja
o male gustoće
o dobar vodič topline i elektriciteta
o otporan na koroziju
o oksidacijski broj III
o aluminij od oksidacije štiti tanki neporozni oksidni sloj vezan za površinu metala
o zbog mnogo negativnijeg redukcijskog potencijala, može iz kiseline istisnuti vodik, ali se ne
može proizvesti elektrolizom vodenih otopina
o reagira i s kiselinama i lužinama

REAKCIJA ALUMINIJA S KISELINAMA:

o u reakciji s klorovodičnom kiselinom (nije oksidacijsko sredstvo) istiskuje vodik – reakcija je u

početku spora, a brža postaje nakon što izreagira oksidni sloj s površine aluminija
2Al (s) + 6HCl (aq)  2AlCl3 (aq) + 3H2(g)
o aluminijevi ioni u vodenim otopinama hidratizirani su, pa nastaje kompleksni kation
(Al(H2O)6)3+ koji se radi jednostavnosti često prikazuje kao Al 3+ (aq)
o u reakciji s dušičnom kiselinom nije došlo do nikakve promjene, jer je ona jako oksidacijsko
sredstvo koje dodatno pojačava oksidni sloj koji štiti aluminij
o aluminij reagira samo s kiselinama koje nisu oksidacijska sredstva

REAKCIJA ALUMINIJA S LUŽINAMA

 o aluminij u reakciji s lužinama stvara kompleksne spojeve, aluminate, uz oslobađanje vodika
npr. 2Al(s) + 2Na+(aq) + 2OH-(aq) + 6H2O(l)  2Na+(aq) + 2(Al(OH)4)-(aq) + 3H2(g)

o aluminijev oksid i hidroksid također reagiraju s kiselinama i lužinama, pa je za njih

karakteristično svojstvo amfoternosti
Al2O3 + 6HCl  2AlCl3 + 3H2O
Al2O3 + 2NaOH + 3H2O  2Na(Al(OH)4)
Al(OH)3 + 3HCl  AlCl3 + 3H2O
Al(OH)3 + NaOH  Na(Al(OH)4)
- u reakciji aluminijevog oksida i hidroksida s kiselinama nastaje kompleksni kation
(Al(H2O)6)3+
- u reakciji aluminijevog oksida i hidroksida s nastaje kompleksni anion (Al(OH) 4)-

PROIZVODNJA ALUMINIJA

o najvažnija ruda za dobivanje aluminija jest crveni boksit (Al2O3 * xH2O)

- smjesa bemita AlO(OH) i hidragilita Al(OH)3
- sadrži primjese željeza, silicija, titanija i dr.
- zbog prisutnosti željezovog (III) oksida ima crvenosmeđu boju
o prije se smatralo da se svi metali mogu dobiti redukcijom iz svojih spojeva, ali ugljen je
preslabo redukcijsko sredstvo za dobivanje aluminija
o početak aluminijeve upotrebe u industriji je početak dobivanja aluminija elektrolizom
taljevine glinice u kriolitu
- za proizvodnju glinice boksitna se ruda suši, drobi i melje u prah koji se pomiješa s
natrijevom lužinom i kuha u autoklavu
- bemit i hidragilit reagiraju s natrijevom lužinom i prelaze u topljivi natrijev aluminat
Al(OH)3 + NaOH  Na(Al(OH)4)

AlO(OH) + NaOH + H2O  Na(Al(OH)4)

- budući da se sve primjese istalože, aluminatna se otopina izdvoji filtracijom iz čijeg

filtrata kristalizira teško topljiv aluminijev hidroksid
- žarenjem aluminijevog hidroksida u rotacijskim pećima na temperaturama iznad
1200C nastaje čista glinica Al2O3
2Al(OH)3(s)  Al2O3(s) + 3H2O(g)
- aluminij se proizvodi taljevinom glinice
- da bi se snizilo talište glinice (oko 2000C), otapa se u rastaljenom kriolitu Na3AlF6
- u smjesi za elektrolizu maseni je udio glinice 5-7 %, a talište smjese je oko 950C
o PROCES DOBIVANJA ALUMINIJA
- rastaljena smjesa glinice i kriolita nalazi se u velikoj željeznoj kadi
- katoda je grafit koji iznutra oblaže kadu i spojen je na negativni pol izvora
istosmjerne struje
- anodni blokovi od čistog ugljika uronjeni su u taljevinu elektrolita
- na anodi se razvija kisik koji reagira s ugljikom anode dajući smjesu ugljikovih
dioksida CO i CO2 u kojem je volumni udio CO2 70-90%
 - na katodi se vrlo brzo izluči sloj rastaljenog aluminija čija je gustoća veća od gustoće
taljevine, pa se skuplja na dnu kade za elektrolizu i na taj se način sprječava ponovna
oksidacija aluminija

- Al2O3 (s)  2Al3+(l) + 3O2-(l)

A (+): 6O2-  3O2 + 12e-

3 C + 3O2  3CO2

K (-): 4Al3+ + 12e-  4Al

o rastaljeni se aluminij s dna elektorlizera povremeno ispušta u kalupe pa tako dobiveni

aluminij sadrži oko 0.5% nečistoća (titanij, bakar, cink, silicij) koji mu smanjuju električnu
vodljivost
o za dobivanje aluminija visoke čistoće (99.99%) provodi se elektrolizna rafinacija
o za dobivanje 1t aluminija potrebno je 4.5t boksita, 0.5t ugljenih elektroda i 14000kWh
električne energije
o godišnja proizvodnja aluminija u svjetu je 50 milijuna tona

PRIMJENA ALUMINIJA

o ambalaže u prehrambenoj industriji – ekološki problem – recikliranje

o aluminijev prah – reaktivan – kruta raketna goriva, pirotehnika, eksplozivi itd.
- može se dodati i smjesi pri izradi betona – veća čvrstoća, a manja gustoća, izvrsna
zvučna i termoizolacijska svojstva
o aluminij visoke čistoće – dobijanje jako glatkih površina – reflektirajuće površine u
bljeskalicama, rasvjeti itd.
o upotreba kao redukcijsko sredstvo nekih metala npr. krom, mangan, molibden, volfram i dr.
- = aluminotermija
Fe2O3(s) + 2Al(s)  2Fe(S) + Al2O3(s)
o termit – smjesa željezova (III) oksida i aluminija u prahu
- aluminij reducira željezo iz oksida, a oslobođena toplina rastali nastalo željezo
- koristi se u zavarivanju željeznih tračnica
o eloksiranje (eloksal postupak)
- proces anodne oksidacije pri elektrolizi sumporne kiseline
- povećava otpornost aluminija prema vanjskim utjecajima
- kisik koji se izlučuje na anodi pojačava oksidni sloj na aluminiju
- najčešće se provodi radi poboljšavanja antikorozijskih i dekorativnih svojstava
oksidne prevlake
- u pore tako dobivenog sloja može ući boja koja aluminiju daje lijep izgled