Astronomia

Astronomia, që nga etimologjia do të thotë "ligji i yjeve", (greq.: astro + nomos) është shkencë që

përfshin vrojtimin dhe shpjegimin e dukurive që ndodhin jashtë Tokësdhe atmosferës së saj. Ajo
studion prejardhjen, zhvillimin, vetitë fizike dhe kimike të të gjitha trupave jashtë tokësorë që mund të
vrojtohen në qiell, së bashku me të gjitha proçeset (ecuritë) në të cilat ato përfshihen. Me ndryshimin
e kohërave kanë ndryshuar dhe degët e saj të studimit. Gjatë një pjese të mirë të shekullit XX,
astronomia ishte menduar të ndahej në astrometri, mekanikë qiellore dhe astrofizikë. Nga të treja,
astrofizika, është dega më e njohur pasi në shumë universitetepërfshihet në degë kërkimi dhe
zhvillimi.

Astronomi Lunare:Pjesa e Hënës që nuk shihet. Eshtë fotografuar nga misioni Apollo 11 që u soll
rreth Hënës në 1969.

Astronomia është ndër të paktat shkenca ku amatorët luajnë ende një rol, sidomos në zbulimin dhe
vëzhqimin e dukurive qiellore. Astronomia nuk duhet ngatërruar me astrologjinë,
apo pseudoshkencat të cilat përpiqen të zbulojnë fatin e njerëzve duke vrojtuar lëvizjen e trupave
qiellorë. Megjithëse të dyja bazohen tek të njëjtat parime (vrojtimin e qiellit), ato janë të ndryshme:
astronomia bazohet në studimin sipas metodave shkencore, ndërsa astrologjia nuk ka baza në
metoda të tilla.

Degët e astronomisë
Astronomia përbehet nga disa degë. Ndarja e parë bëhet në astronomi teorike, dhe astronomi
vrojtuese. Vrojtuesit përdorin mënyra të ndryshme për të marrë të dhëna mbi dukuri të ndryshme, të
dhëna që përdoren nga teoricienët për ndërtimin e modeleve, shpjegimin e këtyre dukurive dhe
parashikimin e të tjerëve të ngjashëm. Kjo nuk do të thotë që vrojtuesit dhe teoricienët janë persona
të ndryshëm.
Degët e studimit mund të ndahen edhe sipas dy kritereve:

 sipas subjektit (p.sh planetët ose galaktikat) ose problematikave (formimi i yjeve ose i

planetëve)
 sipas zonës së spektrit elektromagnetik të studiuar
Në pjesën e hershme të historisë së saj, astronomia merrej vetëm me vëzhgimin dhe parathënien e
lëvizjeve të trupave qiellorë që mund të shiheshin me sy.
Rigveda përmend 27 yjësi që shoqërohen me lëvizjen e diellit si edhe 12 ndarje zodiakale të
qiellit. Grekët e lashtëdhanë një ndihmesë të rëndësishme në astronomi, mes të tjerash me
përkufizimin e sistemit të madhësisë. Biblapërmban disa pohime rreth vendosjes së tokës në gjithësi
dhe rreth natyrës së yjeve dhe planetëve, shumica e të cilave janë më tepër poetike sesa tekstuale;
shiko Kozmologjia biblike. Në vitet 500 e.r., Arjabhata paraqiti një sistem matematikor që e shfaqte
tokën të rrotullohej rreth boshtit të saj dhe i mendonte lëvizjet e planetëve rreth diellit.
Studimi i astronomisë pothuajse ndaloi gjatë mesjetës, përveç punës së astronomëve arabë.
Astronomi islamik i fund shekullit 9 al-Farghani (Abu'l-Abbas Ahmad ibn Muhammad ibn Kathir al-
Farghani) shkroi gjerësisht mbi lëvizjen e trupave qiellorë. Puna e tij u përkthye në gjuhën latine në
shekullin e 12. Në fund shekullin e 10, u ndërtua një qiellvëzhgues i madh afër Teheranit,
në Iran nga astronomi al-Khujandi i cili vëzhgoi një sërë kalimesh meridiane të diellit, gjë që e lejoi
atë të njehsonte pjerrësinë ekliptike.
Në Persi, Omar Khajam (Ghijat al-Din Abu'l-Fat‘h Umar ibn Ibrahim al-Nisaburi al-Khajami) përpiloi
shumë tabela astronomike dhe riformoi kalendarin i cili ishte më i saktë se kalendari julian dhe i
afrohej kalendarit gregorian.
Gjatë Rilindjes Koperniku propozoi një model heliocentrik (model që ka si qendër diellin) të sistemit
diellor. Puna e tij u mbrojt, u zgjerua, dhe u saktësua nga Galileo Galilei dhe Johanes Kepleri.
Kepleri ishte i pari që shfaqi një sistem i cili përshkruante saktësisht hollësitë e lëvizjeve të planetëve
me diellin në qendër. Megjithatë, Kepleri nuk i kuptonte arsyet pas ligjeve që ai përshkroi. I mbetej
shpikjes së Njutonit të dinamikave qiellore dhe ligjit të rëndesës të shpjegonte përfundimisht lëvizjet
e planetëve.

Yjet mendohet të jenë trupa qiellorë shumë të largët. Me shpikjen e spektroskopisë u dëshmua se
ata janë të ngjashëm me diellin tonë, por me një kënd të gjerë temperaturash, masash, dhe
madhësish. Ekzistenca e galaksisë sonë, rrugës së qumështit, si një grup i ndarë yjesh u vërtetua
vetëm në qindvjeçarin e 20, sëbashku me ekzistencën e galaksive "të jashtme", dhe pak më vonë,
zgjerimi i gjithësisë vërejtur me largimin e shumicës së galaksive nga ne. Kozmologjia bëri një
përparim të madh gjatë qindvjeçarit të 20, me modelin e Bumit të Madhmbështetur fuqimisht nga
provat e dhëna nga astronomia dhe fizika, si p.sh. rrezatimi i pasëm i mikrovalëve kozmike, Ligji i
Habllit dhe mbushëllimi kozmologjik i elementeve.
Astronomisë indiane
Nga Wikipedia, enciklopedia e lirë.
Nga kohët parahistorike në kohët moderne, astronomia në Indi vazhdon të luajë një rol thelbësor
në shoqëri. Disa nga rrënjët më të vjetra të astronomisë indiane mund të ndiqen në periudhën
e qytetërimit të Luginës Indus ose më herët. [1] [2] Astronomia u zhvillua më vonë si një disiplinë
e Vedāṅga ose një nga "disiplinat ndihmëse" të lidhura me studimin e Veda , [3] që datojnë në 1500
pes ose edhe më të vjetër. [4] Teksti më i vjetër i njohur është Vedāṅga Jyotisha , i datuar në 1400-
1200 pes (me formën ekzistuese ndoshta daton që nga 700-600 pes). [5]
Ashtu si me traditat e tjera, zbatimi fillestar i astronomisë ishte pra fetar. Astronomia indiane u
ndikua nga astronomia greke që filloi në shekullin e katërt pes [6] [7] [8]dhe nëpër shekujt e parë të
epokës vulgare, për shembull nga Yavanajataka [6] dhe Romaka Siddhanta një tekst grek i
shpërndarë nga shekulli i dytë. [9]
Astronomi indian lulëzoi në shekullin V-VI, me Aryabhata , Aryabhatiya e të cilit përfaqësonte majën
e njohurive astronomike të kohës. Më vonë astronomia indiane ndikoi ndjeshëm
në astronomi islamike , astronomi kineze , astronomi evropiane, dhe të tjerë. Astronomë të tjerë të
epokës klasike që më tej përpunuan punën e Aryabhata
përfshijnë Brahmagupta , Varahamihira dhe Lalla .
Një traditë astronomike indiane, e një lloji të identifikueshëm, mbeti aktive gjatë gjithë periudhës
mesjetare dhe deri në shekullin e gjashtëmbëdhjetë apo shtatëmbëdhjetë, veçanërisht
brenda Shkollës së Astronomisë dhe Matematikës së Kerala .

Historia 
Disa nga format më të hershme të astronomisë mund të ndiqen në periudhën e qytetërimit të
Luginës Indus ose më herët. [1] [2] Disa koncepte kozmologjike janë të pranishme në Vedat , si dhe
nocione rreth lëvizjes së trupave qiellorë dhe rrjedhës së vitit. [3] Ashtu si në traditat e tjera, ekziston
një shoqëri e ngushtë midis astronomisë dhe fesë gjatë fazës së parë të historisë së shkencës,
vëzhgimi astronomik është i nevojshëm për kërkesat hapësinore dhe tokësore të ekzekutimit korrekt
të ritualit fetar. Kështu, Sutras Shulba , tekstet e dedikuara për ndërtimin e altarëve, diskutojnë
matematikën e avancuar dhe astronominë esenciale. [11] Vedāṅga Jyotisha është një nga tekstet më
të vjetra të njohura indiane në astronomi, [12] përfshirë detajet për diellin,
hënën, nakshatra , kalendarin lunisolar . [13] [14]
Idetë astronomike greke filluan të depërtojnë në Indi në shekullin e katërt pes pas pushtimeve të
Aleksandrit të Madh . [6] [7] [8] [9] Në shekujt e hershëm të epokës vulgare, është e dukshme
ndikimi indo-grek mbi traditën astronomike, me tekste të tilla si Yavanajataka [6] dhe Romaka
Siddhanta . [9] Astronomët e mëvonshëm përmendin ekzistencën e siddhanta të ndryshme gjatë
kësaj periudhe, mes tyre një tekst të njohur si Surya Siddhanta . Këto nuk janë tekste të fiksuara, por
më tepër një traditë gojore e dijes, dhe përmbajtja e tyre nuk ekziston. Teksti i njohur sot si Surya
Siddhanta daton në periudhën e Gupta dhe u mblodh nga Aryabhata .
Epoka klasike e astronomisë indiane fillon në fund të epokës Gupta në shekujt e 5-të dhe 6-
të. Pañcasiddhāntikā e Varahamihira (505 AD) e përafron metodën për përcaktimin e drejtimit
meridian nga çdo tre pozicionet e hijes duke përdorur një gnomon . [11] Në kohën
e Aryabhata mocioni i planetit u trajtua sikur të ishte eliptik dhe jo qarkor. [15] Temat e tjera përfshinin
definicionet e njësive të ndryshme të kohës, modelet e çuditshme të lëvizjes planetare,
modelet epikiklike të lëvizjes planetare dhe korrigjimet e gjatësisë planetare për vende të ndryshme
tokësore. 
 Gjatë shekullit të shtatë dhe të tetë të e.s., nga Arabia, islamizmi u përhap drejt perëndimit
përmes Afrikës së Veriut e deri në Spanjë dhe drejt lindjes deri në Afganistan. Studiuesit në këtë
territor të gjerë u bazuan në studimet shkencore të persëve dhe grekëve, të cilët ishin ndikuar
jashtë mase nga babilonasit dhe egjiptianët.

Pastaj, gjatë shekullit të nëntë, tekste shkencore të rëndësishme u përkthyen në arabisht, përfshirë
veprat e Ptolemeut, astronomit grek.* Abasidët, dinastia e të cilëve shtrihej nga Afganistani e
deri në Oqeanin Atlantik, shtinë në dorë tekste në sanskritisht nga India që përmbanin një thesar
njohurish për matematikën, astronominë dhe shkenca të tjera.
Islamizmi i çmonte njohuritë në astronomi. Pse? Një arsye lidhej me fenë e tyre. Myslimanët
besonin se duhej të ishin me fytyrë nga Meka kur faleshin dhe astronomët arrinin të përcaktonin
drejtimin e Mekës kudo që të ishin. Aty nga shekulli i 13-të, disa xhami punësuan madje një
astronom profesionist, ose muakit, që i ndihmonte besimtarët të faleshin në kohën e duhur. Me të
dhënat që kishin, astronomët mund të përcaktonin datat e ngjarjeve dhe të praktikave fetare, si
për shembull periudhën e agjërimit gjatë muajit të Ramazanit. Përveç këtyre, mund t’i ndihmonin
pelegrinët për në Mekë të kuptonin sa i gjatë do të ishte udhëtimi dhe të zgjidhnin rrugën më të
përshtatshme.