ΘΕΜΑ Α

Να παρουσιάσετε συνοπτικά (70-90 λέξεις) τις απόψεις του

συγγραφέα σχετικά με την ιδιαίτερη αξία των ανθρωπιστικών
σπουδών.

Μέσω των ανθρωπιστικών σπουδών τα άτομα λαμβάνουν τα αναγκαία

εφόδια για την ενεργητική συμμετοχή τους στην πολιτική ζωή και για τη
διαμόρφωση της δημοκρατικής τους συνείδησης. Αποκτούν, ειδικότερα,
την ικανότητα να σκέφτονται αυτόνομα και κριτικά, ώστε να είναι σε
θέση να συμμετέχουν σ’ ένα δημόσιο δημοκρατικό διάλογο, χωρίς να
επηρεάζονται από την κοινή γνώμη ή την εξουσία. Κατανοούν τον
παγκόσμιο χαρακτήρα των προβλημάτων και τα αντιμετωπίζουν πλέον
ως «πολίτες του κόσμου». Καλλιεργείται, συνάμα, η ικανότητά τους να
συμπαθούν και να κατανοούν τους άλλους, αποκτώντας, έτσι,
βαθύτερο σεβασμό για τα δικαιώματά τους.[Λέξεις: 91]

ΘΕΜΑ Β

1. Να εντοπίσετε τα υπο-επιχειρήματα των παραγράφων 5 έως και 7

και να τα αξιολογήσετε ως προς την πειστικότητά τους.

Υπο-επιχείρημα 5ης παραγράφου  

Θέση: Η ανθρωπιστική εκπαίδευση πρέπει να καλλιεργεί την κριτική και

ερευνητική σκέψη, καθώς και τη φαντασία.

Μέσο επίτευξης: Η σωκρατική μέθοδος στηρίζεται στον διάλογο, την

αμφιβολία, την αμφισβήτηση και την ορθολογική επιχειρηματολογία.

Συμπέρασμα: Ευνοεί επομένως μια δημόσια κουλτούρα στοχαστικής

διαβούλευσης, χάρη στην οποία ελέγχουμε κριτικά κάθε είδους
αυθεντία και επηρεαζόμαστε λιγότερο από την εξουσία ή από το
κοινωνικό μας περιβάλλον.

Στην 5η παράγραφο ο συγγραφέας, αξιοποιώντας τους συλλογισμούς

της Νουσμπάουμ, επισημαίνει ότι μια διδασκαλία βασισμένη στο
διάλογο, την αμφιβολία και την αμφισβήτηση, όπως ήταν η σωκρατική

1
μέθοδος, μπορεί να διασφαλίσει την εδραίωση στην κοινωνία της
συνήθειας να εξετάζονται σε βάθος και με κριτικό τρόπο τα επιμέρους
ζητήματα, με συνεπαγόμενο όφελος την ανεξαρτησία της σκέψης των
πολιτών. Η θέληση της εξουσίας, όπως κι η κοινή γνώμη, θα
επηρεάζουν ολοένα και λιγότερο τους πολίτες, εφόσον εκείνοι θα έχουν
αποκτήσει αυτονομία σκέψης και θα στέκουν πλέον με κριτική ματιά
απέναντι σε κάθε αυθεντία και σε κάθε άποψη, όσο διαδεδομένη κι αν
είναι αυτή. Το επιχείρημα αυτό, αν και στηρίζεται σε μια
αποδεδειγμένα ουσιαστική διδακτική προσέγγιση, η οποία θα
μπορούσε πράγματι να οδηγήσει στο επιδιωκόμενο αποτέλεσμα,
εμπεριέχει στοιχεία εικασίας, εφόσον στην πραγματικότητα δεν είναι
βέβαιο πως οι πολίτες θα έμπαιναν σε μια ανάλογη διαδικασία
εμβριθούς ανάλυσης των κοινωνικών και πολιτικών δεδομένων. Η μέχρι
τώρα εμπειρία φανερώνει πως οι περισσότεροι πολίτες έχουν
επιφανειακή μόνο γνώση της οικονομικής και πολιτικής κατάστασης της
χώρας, εφόσον βρίσκονται σε διαρκή ενασχόληση με τα προσωπικά
τους προβλήματα και τις άμεσες δικές τους ανάγκες.

Υπο-επιχείρημα 6ης παραγράφου

Θέση: Δεύτερη μεγάλη αποστολή των ανθρωπιστικών σπουδών είναι η

καλλιέργεια της ικανότητας να σκεφτόμαστε ως «πολίτες του κόσμου».

Αιτιολόγηση: Καθώς τα σημαντικότερα προβλήματα που

αντιμετωπίζουμε είναι ήδη παγκόσμια, χρειάζεται να μάθουμε να
σκεφτόμαστε υπεύθυνα για την τύχη όλης της ανθρωπότητας.

Συμπέρασμα: Η εκπαίδευση πρέπει επομένως να προμηθεύει τις

αναγκαίες γνώσεις για την ιστορία του κόσμου, για την παγκόσμια
οικονομία, καθώς και για τις κυριότερες θρησκείες.

Στην 6η παράγραφο ο συγγραφέας τονίζει πως μέσω των

ανθρωπιστικών μαθημάτων θα πρέπει να μάθουμε να σκεφτόμαστε ως
«πολίτες του κόσμου», καθώς τα περισσότερα κοινωνικά και
οικονομικά προβλήματα είναι ήδη παγκόσμια. Η στάση που τηρεί κάθε
πολίτης, όπως και κάθε κοινωνία απέναντι στα κρίσιμα ζητήματα της
εποχής έχει ευρύτερη επίπτωση, εφόσον ζούμε σ’ έναν αλληλένδετο
κόσμο εξαιτίας της παγκοσμιοποίησης. Την επίτευξη αυτής της
2
συνειδητοποίησης μπορεί να τη διασφαλίσει η εκπαίδευση με την
παροχή γνώσεων σχετικά με την ιστορία του κόσμου, την παγκόσμια
οικονομία, καθώς και τις κυριότερες θρησκείες. Με την παροχή
γνώσεων, δηλαδή, σε θέματα που φανερώνουν τόσο τη διαχρονική
αλληλεπίδραση μεταξύ των λαών, όσο και των ομοιοτήτων που
υπάρχουν στις αντιλήψεις και στη σκέψη τους. Η πειστικότητα του
επιχειρήματος αυτού διασφαλίζεται αφενός λόγω της σαφούς
επίδρασης που έχει η παγκοσμιοποίηση στη ζωή των πολιτών, κι
αφετέρου  χάρη στο γεγονός ότι ο συγγραφέας επιλέγει ακριβώς εκείνα
τα μαθήματα που μπορούν να καταστήσουν εμφανή τη στενή
διασύνδεση μεταξύ των κρατών/εθνοτήτων.  

Υπο-επιχείρημα 7ης παραγράφου

Θέση: Η τρίτη θεμελιώδης επιδίωξη της ανθρωπιστικής εκπαίδευσης

είναι η καλλιέργεια της αφηγηματικής φαντασίας και της συμπάθειας.

Επεξήγηση: Της ικανότητας δηλαδή να κατανοούμε όχι μόνον τον εαυτό

μας, αλλά και τις ανάγκες και τις προσδοκίες των άλλων.

Συμπέρασμα: Χρειάζεται [άρα] να διαθέτουμε εκείνη την «εσωτερική

ματιά» που μας επιτρέπει να βλέπουμε τους άλλους ανθρώπους ως
πλήρη ανθρώπινα όντα, ως ολοκληρωμένες προσωπικότητες με ίσο
δικαίωμα στην αξιοπρέπεια.

Στην 7η παράγραφο ο συγγραφέας επισημαίνει την ανάγκη της

καλλιέργειας των ικανοτήτων εκείνων που θα μας επιτρέπουν να
κατανοούμε τις ανάγκες και την υπόσταση όχι μόνο του εαυτού μας,
αλλά και των άλλων ανθρώπων. Με τη συνδρομή της συμπάθειας και
της αφηγηματικής φαντασίας (λογοτεχνικός εγγραμματισμός) θα
μπορούμε να αντικρίσουμε τους άλλους ανθρώπους ως ολοκληρωμένες
προσωπικότητες και θα τους αναγνωρίζουμε κατ’ επέκταση το
δικαίωμα στην αξιοπρέπεια. Πρόκειται για ένα επιχείρημα που
βασίζεται στην πλέον ουσιαστική συνεισφορά των ανθρωπιστικών
μαθημάτων, στη δυνατότητά τους δηλαδή να καλλιεργούν την
ενσυναίσθηση του ατόμου, όπως και τη συμπάθεια απέναντι στους
άλλους ανθρώπους. Υπ’ αυτή την έννοια το επιχείρημα κρίνεται

3
πειστικό, εφόσον επικαλείται διαπιστωμένες επιδράσεις των
ανθρωπιστικών σπουδών.

2. Στις ίδιες παραγράφους να αναζητήσετε δεοντολογικές εκφράσεις

και να δικαιολογήσετε τη χρήση τους από τον συγγραφέα.

5η: η ανθρωπιστική εκπαίδευση […] πρέπει να καλλιεργεί την κριτική

και ερευνητική σκέψη, καθώς και τη φαντασία.

6η: χρειάζεται να μάθουμε να σκεφτόμαστε υπεύθυνα για την τύχη

όλης της ανθρωπότητας. Η εκπαίδευση πρέπει επομένως να
προμηθεύει τις αναγκαίες γνώσεις για την ιστορία του κόσμου, για την
παγκόσμια οικονομία, καθώς και για τις κυριότερες θρησκείες.

7η: Χρειάζεται να διαθέτουμε εκείνη την «εσωτερική ματιά» που μας

επιτρέπει να βλέπουμε τους άλλους ανθρώπους ως πλήρη ανθρώπινα
όντα, ως ολοκληρωμένες προσωπικότητες με ίσο δικαίωμα στην
αξιοπρέπεια.

Ο συγγραφέας αξιοποιεί αρκετές δεοντολογικές εκφράσεις στο πλαίσιο

των συγκεκριμένων παραγράφων προκειμένου να τονίσει την
αναγκαιότητα της ανθρωπιστικής εκπαίδευσης. Η στενή συνάρτηση της
ορθής λειτουργίας του δημοκρατικού πολιτεύματος με τα παιδαγωγικά
εκείνα αποτελέσματα που μόνο μέσω των ανθρωπιστικών μαθημάτων
μπορούν να προκύψουν, ωθεί τον συγγραφέα να δηλώσει εμφατικά το
πόσο απαραίτητες είναι οι σχετικές επιδιώξεις. Η ικανότητα της
αυτόνομης και κριτικής σκέψης, η ικανότητα συνειδητοποίησης του
παγκόσμιου χαρακτήρα των κοινωνικών προβλημάτων, καθώς κι η
ικανότητα της με ευαισθησία και συμπάθεια θέασης των άλλων
ανθρώπων, δεν συνιστούν απλώς επιθυμητά ζητούμενα, αλλά
απολύτως αναγκαία εφόδια των πολιτών μιας δημοκρατίας. Όπως
διατυπώνεται, άλλωστε, με σαφήνεια στο κείμενο: «Μια δημοκρατία
δεν μπορεί να μακροημερεύσει αν οι πολίτες της δε διαθέτουν και δεν
καλλιεργούν αυτές τις τρεις ικανότητες.»

4
3. Αναζητήστε στο κείμενο τους συνδέτες (διαρθρωτικές λέξεις μεταξύ
νοημάτων) με τη συχνότερη χρήση και καταγράψτε τα συμπεράσματά
σας.

Μια διαρθρωτική λέξη με συχνή χρήση στο κείμενο είναι ο

συμπερασματικός σύνδεσμος «επομένως», ο οποίος φανερώνει τη
διατύπωση αλλεπάλληλων επιχειρημάτων. Πρόθεση του συγγραφέα
είναι να πείσει τους αναγνώστες για την αναγκαιότητα των
ανθρωπιστικών μαθημάτων και το επιτυγχάνει αυτό με την παράθεση
σημαντικής σε έκταση και ποιότητα επιχειρηματολογίας.

Χρησιμοποιείται, επίσης, πολύ συχνά ο αιτιολογικός σύνδεσμος

«καθώς» μέσω του οποίου γίνεται εμφανής η πρόθεση του γράφοντος
να τονίσει τη σχέση αιτίας που υπάρχει μεταξύ επιμέρους συνθηκών.
Επιχειρεί, για παράδειγμα, να αιτιολογήσει γιατί πολλά κράτη
επιδιώκουν να υποβαθμίσουν τις ανθρωπιστικές σπουδές (Καθώς,
μάλιστα, εξοπλίζουν τους πολίτες με κριτική συνείδηση, αποτελούν μια
δυνητική απειλή για εκείνη την οικονομική «πρόοδο», η οποία
αδιαφορεί για τις αδικίες και τις ανισότητες που τη συνοδεύουν), αλλά
και τους λόγους που τις καθιστούν τόσο αναγκαίες (Αυτή η σωκρατική
εκπαίδευση στην αυτονομία είναι εξαιρετικά πολύτιμη για τη
δημοκρατία, καθώς η κριτική και ερευνητική σκέψη είναι αναγκαία
συνιστώσα μιας πολιτικής κουλτούρας ικανής να υποστηρίζει και να
τροφοδοτεί τον δημόσιο δημοκρατικό διάλογο.)

4. Παρατηρήστε τα σημεία του κειμένου στα οποία το ρηματικό

πρόσωπο από γ΄ (ενικό ή πληθυντικό) μετατρέπεται σε α΄
πληθυντικό. Να ερμηνεύσετε την επιλογή αυτή σε σχέση με τον σκοπό
που επιδιώκει να πετύχει ο συγγραφέας σε αυτά τα σημεία.

Η κρίση των ανθρωπιστικών σπουδών μπορεί να μετατραπεί σε κρίση

της δημοκρατίας, καθώς απειλούνται οι διανοητικές προϋποθέσεις που
μπορούν να εγγυηθούν τη δημοκρατική ιδιότητα του πολίτη.
5
Απειλούνται, με άλλα λόγια, η ικανότητά μας να
σκεφτόμαστε αυτόνομα και κριτικά, η ικανότητά μας να
εξυψωνόμαστε πάνω από την τοπική μας πραγματικότητα και να
κατανοούμε τα προβλήματα που είναι παγκόσμια, καθώς και η
ικανότητά μας να συναισθανόμαστε και να συμπαθούμε τους άλλους,
που είναι «ξένοι» και διαφορετικοί από μας.

Ο συγγραφέας προκειμένου να τονίσει πως ο κίνδυνος που προκύπτει

από την κρίση των ανθρωπιστικών σπουδών είναι άμεσος και, κυρίως,
πως αφορά όλους ανεξαιρέτως τους πολίτες, περνά από το γ΄ πρόσωπο
-της αντικειμενικής και αποστασιοποιημένης διατύπωσης- στο α΄
πληθυντικό πρόσωπο, το οποίο καθιστά εμφανή το συλλογικό
χαρακτήρα των όσων διαπιστώνει. Το μήνυμα του συγγραφέα είναι
σαφές: Οτιδήποτε απειλεί τη δημοκρατία, μας αφορά και μας
επηρεάζει όλους.

Η σωκρατική μέθοδος στηρίζεται στον διάλογο, την αμφιβολία, την

αμφισβήτηση και την ορθολογική επιχειρηματολογία. Ευνοεί επομένως
μια δημόσια κουλτούρα στοχαστικής διαβούλευσης, χάρη στην οποία
ελέγχουμε κριτικά κάθε είδους αυθεντία και επηρεαζόμαστε
λιγότερο από την εξουσία ή από το κοινωνικό μας περιβάλλον.

Σε ό,τι αφορά την ειδικότερη προσφορά των ανθρωπιστικών σπουδών

(5η, 6η & 7η παράγραφος), ο συγγραφέας αφού πρώτα καταγράψει είτε
τα χαρακτηριστικά τους είτε τις ζητούμενες επιδιώξεις σε γ΄ πρόσωπο,
ώστε να τους προσδώσει αντικειμενική διάσταση, προχωρά στην σε
πρώτο πρόσωπο αναφορά των καίριων ωφελειών που προκύπτουν για
τους πολίτες. Τονίζεται, έτσι, η πρόθεσή του να αναδείξει πόσο
απολύτως αναγκαίες θεωρεί τις ανθρωπιστικές σπουδές, αφού μέσω
αυτών προκύπτουν κρίσιμα για όλους μας οφέλη.

6
ΘΕΜΑ Γ

Αξιοποιώντας δημιουργικά τις πληροφορίες (π.χ. επιχειρήματα, ιδέες,

εκφράσεις κ.ά.) από το κείμενο αναφοράς, με την ιδιότητά σας ως
μαθητές/μαθήτριες να αναπτύξετε τις απόψεις σας σχετικά με τη
συνδρομή των ανθρωπιστικών μαθημάτων στην προάσπιση της
δημοκρατικής συνείδησης των πολιτών και να αιτιολογήσετε γιατί
θεωρείτε σημαντική τη διασφάλιση της δημοκρατικής αυτής
συνείδησης.

Το κείμενό σας να έχει τη μορφή άρθρου το οποίο θα δημοσιευτεί στο

περιοδικό του σχολείου σας (γύρω στις 350 λέξεις).

Τα ανθρωπιστικά μαθήματα υπηρετούν τη Δημοκρατία!

Το κυρίαρχο αίτημα της σύγχρονης εποχής για τη διαμόρφωση ενός

εκπαιδευτικού συστήματος στενότερα συνδεδεμένου με τις ανάγκες και
απαιτήσεις της αγοράς εργασίας, θέτει σε κίνδυνο μια άλλη καίρια
λειτουργία της εκπαίδευσης. Πρόκειται, φυσικά, για την παροχή της
ανθρωπιστικής παιδείας που επιτρέπει στους νέους να αποκτήσουν τις
αρετές και τις ποιότητες πολιτών με ανεπτυγμένη τη δημοκρατική τους
συνείδηση.

Είναι, άλλωστε, μέσω των ανθρωπιστικών μαθημάτων που

επιτυγχάνεται η ανάπτυξη κι η θωράκιση της αυτόνομης και κριτικής
σκέψης των νέων. Με το διαρκές κάλεσμα τους προς τους μαθητές να
εκφράσουν δικό τους λόγο και να σταθούν κριτικά απέναντι στην
κοινωνική τους πραγματικότητα, τα ανθρωπιστικά μαθήματα
ενθαρρύνουν σταθερά τη διαμόρφωση προσωπικής άποψης μέσα από
το συνεχή και αυστηρό έλεγχο των ποικίλων κοινωνικών και πολιτικών
ερεθισμάτων. Επιδιώκουν, συνάμα, τη θεμελίωση εκείνης της βαθιάς
πίστης στο προσωπικό κριτήριο, ώστε ο αυριανός πολίτης να μην
παρασύρεται από τις αντιλήψεις των πολλών ή τα τεχνάσματα των
δημαγωγών.

Την ίδια στιγμή υπηρετούν το διαχρονικά κρίσιμο αίτημα της

διαμόρφωσης πολιτών με ενσυναίσθηση και συμπάθεια προς όλους
ανεξαιρέτως τους ανθρώπους, χωρίς τη διάθεση διακρίσεων που τόσο

7
ασύμβατη είναι με την έννοια της δημοκρατίας. Οι πολυπολιτισμικές
κοινωνίες, άλλωστε, συνιστούν πλέον μια αδιαμφισβήτητη
πραγματικότητα και δεν αφήνουν περιθώρια για περιττές μικρόνοιες.
Ενώ, παράλληλα, η διεύρυνση της παγκοσμιοποίησης φέρνει τους
ανθρώπους όλων των κοινωνιών αντιμέτωπους με τα ίδια προβλήματα
και τις ίδιες ανησυχίες, γεγονός που καθιστά κρίσιμη τη
συνειδητοποίηση πως είμαστε όλοι πολίτες του κόσμου κι οφείλουμε
να συνυπάρχουμε με αρμονία, επιδιώκοντας από κοινού ορθότερες
επιλογές.

Σε αυτή τη συνειδητοποίηση εμπεριέχονται, μάλιστα, οι λόγοι εκείνοι

που καθιστούν τόσο σημαντική τη διασφάλιση της δημοκρατικής
συνείδησης των νέων. Ο τρόπος που θα επιλέξει κάθε κοινωνία χωριστά
να ανταποκριθεί στα κρίσιμα προβλήματα της εποχής μας θα επηρεάσει
και τις υπόλοιπες. Μια κοινωνία, επομένως, που θα αγωνιστεί για την
προάσπιση των θεμελιωδών δικαιωμάτων όλων των μελών της, χωρίς
καμία διάκριση⸱ μια κοινωνία της οποίας οι πολίτες θα θέσουν ως
βασική επιδίωξη την ισότητα και την ανθρωπιά, θα φανερώσει και στις
υπόλοιπες τι πραγματικά σημαίνει δημοκρατική σκέψη.

Προκειμένου, λοιπόν, η κοινωνία του αύριο να είναι μια κοινωνία

αποδοχής και ανθρωπιάς, κι όχι μια κοινωνία δοσμένη στην απληστία
του υλικού πλουτισμού, απαιτείται η ισόρροπη εκπροσώπηση των
ανθρωπιστικών μαθημάτων. Οι νέοι σαφώς θα ωφεληθούν από την
επαγγελματική τους κατάρτιση, θα ωφεληθούν όμως ακόμη
περισσότερο από τη βάθυνση των αρχών της δημοκρατίας και του
ανθρωπισμού. [Λέξεις: 383]
Έκθεση Γ΄ Λυκείου: Μοντέλο Επιχειρηματολογίας Stephen Toulmin (Θεωρία
-Εφαρμογή)

Σύμφωνα με τον Toulmin (1958) τα επιχειρηματολογικά κείμενα έχουν μία τυπική

οργανωτική δομή που περιέχει έξι δομικά συστατικά:

• Ισχυρισμός (claim): Πρόκειται για μία σαφώς διατυπωμένη θέση την οποία ο

πομπός επιχειρεί να αποδείξει, η κατευθυντήρια ιδέα του επιχειρήματος. Όταν
αποδειχθεί η αλήθεια της, αποτελεί και το συμπέρασμα του επιχειρήματος.

8
• Βαθμός βεβαιότητας (qualifiers): Είναι ο δείκτης που καθορίζει τη θέση του
ισχυρισμού στο συνεχές με ακρότατα όρια την απόλυτη και την ελάχιστη ισχύ.

• Δεδομένα (data - grounds): Πρόκειται για τα στοιχεία (παραδείγματα, στατιστικά

δεδομένα, πορίσματα ερευνών, εμπειρικές αλήθειες, λογικά επιχειρήματα,
αποδείξεις κ.τ.λ.) στα οποία ο πομπός βασίζει την αλήθεια του ισχυρισμού του.

• Εγγυήσεις (warrants): Είναι οι απόψεις (γενικά αποδεκτές αλήθειες / αρχές /

κανόνες / αξίες του πολιτισμού μας κ.τ.λ.) που συνδέουν τα Δεδομένα με τον
Ισχυρισμό.

• Υποστήριξη (backing): Ο πομπός χρησιμοποιεί στοιχεία (παραδείγματα,

στατιστικά δεδομένα, πορίσματα ερευνών, εμπειρικές αλήθειες, λογικά
επιχειρήματα, αποδείξεις κ.τ.λ.), για να αποδείξει την ισχύ των Εγγυήσεων.

• Αντίκρουση (rebuttal): Ο πομπός καταγράφει (ή και αντικρούει) τον αντίλογο στο

επιχείρημά του

Ερωτήσεις

1. Να σχολιάσετε τη λειτουργικότητα του προλόγου (παρουσίαση της βασικής και

κατευθυντήριας ιδέας του κειμένου, προσέλκυση του ενδιαφέροντος του
αναγνώστη).

Ο πρόλογος παρουσιάζει, με τρόπο που προσελκύει το ενδιαφέρον του αναγνώστη,

την κεντρική εκείνη ιδέα που εξετάζεται στο πλαίσιο του κειμένου. Ειδικότερα, στον
συγκεκριμένο πρόλογο καταγράφεται ο ισχυρισμός (claim) ότι «η εκπαίδευση
αποτελεί την αναγκαία προϋπόθεση για τη διασφάλιση της ανάπτυξης, της
επιχειρηματικότητας, όπως και της εξωστρέφειας μιας χώρας». Ο συγγραφέας,
μάλιστα, προκειμένου να κεντρίσει το ενδιαφέρον του αναγνώστη ξεκινά το κείμενό
του μ’ ένα ασύνδετο σχήμα, αναφέροντας όλα εκείνα τα ζητούμενα που επιθυμούν
να επιτύχουν τα σύγχρονα κράτη, και ιδίως εκείνα που επιζητούν την οικονομική
ανάπτυξη: «Ανάπτυξη, επιχειρηματικότητα, καινοτομία, εξωστρέφεια, διά βίου
μάθηση».

2. Ποιος είναι ο ρόλος του ερωτήματος με το οποίο ολοκληρώνεται η παράγραφος;

Τι προσδοκίες σας δημιουργεί η ύπαρξή του για τη συνέχεια του κειμένου;

9
Το ερώτημα με το οποίο κλείνει η πρώτη παράγραφος έχει ιδιαίτερη σημασία,
εφόσον θέτει επί της ουσίας τον κύριο προβληματισμό του κειμένου. Δεν αποτελεί,
δηλαδή, ένα σύνηθες ρητορικό ερώτημα που αποσκοπεί απλώς στο να κεντρίσει το
ενδιαφέρον του αναγνώστη. Είναι μιας σαφής ένδειξη πως ό,τι ακολουθεί αποτελεί
διερεύνηση του είδους της εκπαίδευσης που οφείλουν τα κράτη να προσφέρουν
στους νέους, προκειμένου να επιτύχουν τα επιθυμητά για την οικονομική τους
ανάπτυξη αποτελέσματα. Λειτουργεί, επίσης, ως ένα αρχικό ερέθισμα σκέψης
σχετικά με το γεγονός ότι η εκπαίδευση δεν είναι μια μονοσήμαντη πράξη που έχει
μία πάγια μορφή.

3. Ποιος είναι ο βασικός ισχυρισμός (αποδεικτέα θέση) της §2; Σε ποια δεδομένα
(τεκμήρια, παραδείγματα κ.τ.λ.), αλλά και εγγυήσεις στηρίζεται (αξιώματα, γενικές
αρχές κ.τ.λ.);

Ο βασικός ισχυρισμός της δεύτερης παραγράφου είναι πως η ιδανική εκπαίδευση,

για την επίτευξη των οικονομικών στόχων είναι εκείνη που θα οδηγήσει στην
κατάρτιση περισσότερων στελεχών και θα βασίζεται άρα στην παροχή γνώσεων
πάνω στο μάνατζμεντ, το μάρκετινγκ και άλλες ανάλογες δεξιότητες. Ο ισχυρισμός
αυτός στηρίζεται στο οικονομικό παράδειγμα της Κίνας και της Ινδίας, δύο χωρών
που έχουν επιτύχει να αναπτύσσονται με «φρενήρεις» ρυθμούς. Ως εγγύηση
αξιοποιείται η δεδομένη αξία της οικονομικής ανάπτυξης για την πρόοδο μιας
κοινωνίας.

4. Σας πείθει η επιχειρηματολογία του αντιλόγου και η αντίκρουσή του από τον
συγγραφέα; Απαντήστε, αξιολογώντας τα δεδομένα και τις εγγυήσεις που
χρησιμοποιήθηκαν.

Η επιχειρηματολογία του αντιλόγου, παρά το γεγονός ότι βασίζεται στο παράδειγμα

δύο χωρών που σημειώνουν σημαντικότατη οικονομική πρόοδο, δεν είναι πειστική,
εφόσον για την επίτευξη αυτής της προόδου παραβιάζονται ουσιώδεις για τον
πολιτισμό μας εγγυήσεις. Ειδικότερα, το γεγονός ότι η ανάπτυξη αυτή δημιουργεί
τεράστιες κοινωνικές ανισότητες και βασίζεται στην αδιαφορία για τα πλέον
θεμελιώδη ατομικά δικαιώματα, αποτελεί μια κρίσιμη παράμετρο που καθιστά
πειστικότερη την αντίκρουση του συγγραφέα.

Ο συγγραφέας παρουσιάζει τον αντίλογο, ότι, δηλαδή, ζητούμενο είναι η

οικονομική πρόοδος με κάθε κόστος, κατά τρόπο υπονομευτικό, εφόσον

10
επισημαίνει την παραβίαση των καίριων για κάθε σύγχρονη κοινωνία εγγυήσεων
(κοινωνική ισότητα, ανθρώπινα δικαιώματα). Η αντίκρουση του αντιλόγου, έτσι, αν
και είναι λιτή, περιορίζεται δηλαδή μόνο στην αναφορά σχετικά με την παραβίαση
των ατομικών δικαιωμάτων και τη δημιουργία ανισοτήτων, είναι επαρκής και
σαφώς πειστικότερη, αφού κανείς δεν θα συναινούσε στην επιδίωξη της
οικονομικής ανάπτυξης εις βάρος των ανθρώπινων δικαιωμάτων.

5. Συμφωνεί ο συγγραφέας του κειμένου με την απάντηση που δίνεται στην §2

στο ερώτημα της §1; Από ποια στοιχεία της παραγράφου το καταλάβατε;

Ο συγγραφέας δεν συμφωνεί πως η ιδανική εκπαίδευση είναι αυτή που θα

βασίζεται στο μάνατζμεντ και το μάρκετινγκ, γι’ αυτό και φροντίζει να υπονομεύσει
δραστικά τον σχετικό αντίλογο, εκείνων που παρουσιάζουν το οικονομικό θαύμα
της Κίνας και της Ινδίας, υπενθυμίζοντας πως στις χώρες αυτές υπάρχουν
κολοσσιαίες ανισότητες και επικρατεί η αδιαφορία για τα ατομικά δικαιώματα. Ο
συγγραφέας, όπως και κάθε άτομο με ηθική συνείδηση, δεν θεωρεί πως η
οικονομική ανάπτυξη είναι τόσο σημαντική, ώστε να θυσιάσουμε για χάρη της τα με
πολλές θυσίες διασφαλισμένα ανθρώπινα δικαιώματα.

6. Ποιος είναι ο βασικός ισχυρισμός (αποδεικτέα θέση) της §3; Σε ποια δεδομένα
(τεκμήρια, παραδείγματα κ.τ.λ.) και εγγυήσεις τη στηρίζει (αξιώματα, γενικές
αρχές κ.τ.λ.);

Ο βασικός ισχυρισμός της τρίτης παραγράφου είναι πως αν αναγνωρίζουμε όντως

την αξία της σύγχρονης δημοκρατίας, τότε θα πρέπει να αντιληφθούμε ότι η
εκπαίδευση είναι ο βασικός πυλώνας για να προφυλάξουμε τα επιτεύγματά της.
Τον ισχυρισμό αυτό τον στηρίζει μ’ ένα ιστορικό παράδειγμα σχετικά με τις
εκπαιδευτικές καινοτομίες που έγιναν στην εποχή του Διαφωτισμού. Επισημαίνει,
δηλαδή, πως οι στοχαστές του Διαφωτισμού είχαν ως στόχο να εναρμονίσουν τις
ανάγκες της τότε δημιουργούμενης δημοκρατίας με την υποχρέωση της
εκπαίδευσης να διαμορφώνει ελεύθερους πολίτες. Βασική επιδίωξη του
Διαφωτισμού ήταν, λοιπόν, η διαμόρφωση χειραφετημένων ατόμων που θα είχαν
όχι μόνο την αναγκαία κατάρτιση για την επαγγελματική τους αποκατάσταση, αλλά
και τον απαραίτητο σεβασμό για τα δικαιώματα των συνανθρώπων τους, όπως και
την ενσυναίσθηση εκείνη που θα τους επέτρεπε να αντιτίθενται σε ό,τι απειλούσε
τη δημοκρατική ισότητα.

11
Στο πλαίσιο του παραδείγματος (data) για τους στόχους του Διαφωτισμού
εμπεριέχονται και οι αναγκαίες εγγυήσεις (warrants) που συνδέουν τα δεδομένα
(το παράδειγμα) με τον ισχυρισμό. Ειδικότερα, η αναφορά στο σεβασμό των
δικαιωμάτων των άλλων ανθρώπων, αλλά κι η προάσπιση της δημοκρατικής
ισότητας, συνιστούν στοιχεία που αποδεικνύουν τη σημασία που έχει η εκπαίδευση
για τη διασφάλιση των επιτευγμάτων της δημοκρατίας.

7. Επιβεβαιώθηκε στην §3 η υπόθεση που κάνατε για τη σκοπιμότητα ύπαρξης του

ερωτήματος στην §1;

Η τρίτη παράγραφος επιβεβαιώνει πράγματι την αρχική υπόθεση πως θα

ακολουθήσει η διερεύνηση του είδους της αναγκαίας εκπαίδευσης, αλλά και της
αρχικής σκέψης πως σαφώς η εκπαίδευση δεν έχει μία παγιωμένη μορφή. Έτσι,
στον αντίποδα της εκπαίδευσης που στοχεύει στην εξυπηρέτηση των οικονομικών
αναγκών, τίθεται εδώ η εκπαίδευση εκείνη που αποσκοπεί στη διασφάλιση των
επιτευγμάτων της δημοκρατίας και των σημαντικών για τον πολιτισμών μας αξιών
που τη συνοδεύουν.  

8. Σας πείθει η επιχειρηματολογία του συγγραφέα; Να απαντήσετε, αξιολογώντας

τα δεδομένα και την εγγύηση που χρησιμοποιεί.

Η επιχειρηματολογία του συγγραφέα είναι πειστική, εφόσον δεν αντικρίζει την

εκπαίδευση και τα όσα επιδιώκονται μέσω αυτής μονομερώς. Στο παράδειγμα,
δηλαδή, που φέρνει από την εποχή του Διαφωτισμού, τονίζει πως ο στόχος της
εκπαίδευσης ήταν διττός. Από τη μία έπρεπε να διασφαλίζεται η επαγγελματική
κατάρτιση -διαχρονικό και απολύτως απαραίτητο ζητούμενο- κι από την άλλη η
καλλιέργεια των δημοκρατικών εκείνων αξιών, ώστε τα άτομα να σέβονται τα
δικαιώματα των συνανθρώπων τους και να είναι σε διαρκή επαγρύπνηση, ώστε να
αντιτίθενται σε οτιδήποτε απειλούσε τη δημοκρατική ισότητα. Κατ’ αυτό τον τρόπο
τα άτομα που διαμορφώνονταν ήταν χειραφετημένα, εφόσον μπορούσαν να
διασφαλίσουν την επαγγελματική τους αποκατάσταση κι είχαν παράλληλα την
απαιτούμενη πνευματική καλλιέργεια ώστε να αναγνωρίζουν την αδιαμφισβήτητη
αξία της επικράτησης των δημοκρατικών αρχών.

Η πειστικότητα της επιχειρηματολογίας του συγγραφέα ενισχύεται με τη χρήση

κατάλληλων εγγυήσεων, εφόσον επιλέγει ορθά να υπενθυμίσει το πόσο

12
αποτελεσματικά μπορεί να υπηρετήσει η εκπαίδευση τη δημοκρατία και το πνεύμα
αλληλοσεβασμού και ισότητας που τη συνοδεύει.

9. Στην §4 ο συγγραφέας επικαλείται, για να στηρίξει τον βασικό ισχυρισμό του, τις
θέσεις της Μάρθας Νούσμπαουμ; Για ποιον λόγο, κατά τη γνώμη σας, έκανε αυτή
την επιλογή;

Ο συγγραφέας θεωρώντας αναγκαία τη στήριξη των δημοκρατικών αξιών μέσω της

εκπαίδευσης, επικαλείται τις απόψεις της Μάρθας Νούσμπαουμ διότι λειτουργούν
ενισχυτικά και συμπληρωματικά στις δικές του. Η καθηγήτρια Μάρθα Νούσμπαουμ
υπενθυμίζει πως αρχικά η ανώτατη εκπαίδευση στην Αμερική είχε ως δεδομένο και
βασικό της πυρήνα τις ανθρωπιστικές σπουδές -όποιο κι αν ήταν το αντικείμενο-,
αφού αναγνωριζόταν η καίρια σημασία τους. Στην πορεία, ωστόσο, όπως
επισημαίνει η ίδια, οι ανθρωπιστικές σπουδές υποβαθμίστηκαν προς όφελος
προφανώς της επαγγελματικής εξειδίκευσης και κατάρτισης. 

10. Ποιος είναι ο βασικός ισχυρισμός (αποδεικτέα θέση) του επιχειρήματος της

παραγράφου και σε ποια δεδομένα (τεκμήρια, παραδείγματα κ.τ.λ.) και
εγγυήσεις (αξιώματα, γενικές αρχές κ.τ.λ.) βασίζονται; Πόσο πειστική βρίσκετε
την επιχειρηματολογία που αναπτύσσεται στην παράγραφο αυτή;

Η αποδεικτέα θέση (ισχυρισμός) της παραγράφου είναι πως το ανθρωπιστικό

υπόβαθρο της εκπαίδευσης, δεν συνιστά έκφανση ελιτισμού, αλλά υπηρετεί την
ουσία της δημοκρατικής ζωής. Ως τεκμήριο για την απόδειξη αυτής της θέσης
αξιοποιείται το παράδειγμα της ανώτατης εκπαίδευσης στην Αμερική, στο πλαίσιο
της οποίας τα μαθήματα ανθρωπιστικών σπουδών (ιστορία, φιλοσοφία, Τέχνη)
αποτελούσαν βασικό κορμό της εκπαιδευτικής διαδικασίας, όποιο κι αν ήταν το
επιμέρους αντικείμενο σπουδών των φοιτητών. Ως εγγύηση χρησιμοποιούνται τα
χαρακτηριστικά εκείνα που επιδιώκονται μέσω του δημοκρατικού εκπαιδευτικού
συστήματος: η ενσυναίσθηση, η παρρησία, η λογοδοσία, η φαντασία, η αυτογνωσία
και η διαμόρφωση πολιτών του κόσμου.

Η Μάρθα Νούσμπαουμ διατυπώνει, μάλιστα, την άποψη πως αν οι φοιτητές

αποκτήσουν αυτά τα γνωρίσματα, η επαγγελματική κατάρτιση θα προκύψει ως
φυσικό επακόλουθο. Θεωρεί, πιθανώς, πως ένας νέος που έχει αποκτήσει
ενισχυμένη υπευθυνότητα κι έχει κατανοήσει την αξία του ως ατόμου στο πλαίσιο
του κοινωνικού συνόλου, θα επιδιώξει να αποκτήσει τα κατάλληλα για την

13
επαγγελματική του αποκατάσταση εφόδια. Εδώ, ωστόσο, εντοπίζεται το μόνο
αδύναμο σημείο της επιχειρηματολογίας της, καθώς δεν επεξηγεί/τεκμηριώνει
επαρκώς τη διασύνδεση ανάμεσα στις ποιότητες της δημοκρατικής -ανθρωπιστικής-
εκπαίδευσης και την επαγγελματική κατάρτιση.

Πέραν αυτού του σημείου, εντούτοις, η πειστικότητα της επιχειρηματολογίας της

είναι σημαντική, εφόσον οι εγγυήσεις που επικαλείται αποτελούν διαχρονικά και
καίρια ζητούμενα σε κάθε κοινωνία. Η ενίσχυση της ευαισθησίας των νέων
απέναντι στους άλλους, η αίσθηση υπευθυνότητας, η δημιουργικότητα, η
ελευθερία έκφρασης, η αυτογνωσία, όπως κι η επίγνωση πως είναι μέλη ενός
παγκόσμιου συνόλου κι όχι απλώς ενός κράτους, συνιστούν ασφαλή ερείσματα για
τη διασφάλιση της δημοκρατικότητας στην κοινωνία.

11. Στην §5 ο συγγραφέας παρουσιάζει το εκπαιδευτικό πρότυπο του Ινδού

παιδαγωγού Ταγκόρ, όπως παρατίθεται στο βιβλίο της Μάρθας Νουσμπάουμ. Για
ποιον λόγο, κατά τη γνώμη σας, έκανε αυτή την επιλογή;

Ο Ινδός παιδαγωγός Ταγκόρ αξιοποίησε στο πρότυπο σχολείο του δύο αξιόλογες
μεθόδους -ανθρωπιστικού χαρακτήρα- προκειμένου να επιτύχει κάποια από τα
βασικά ζητούμενα της δημοκρατικής εκπαίδευσης⸱ την αυτογνωσία, τη φαντασία
(δημιουργικότητα), αλλά και την ευαισθησία απέναντι στη διαφορετικότητα των
άλλων. Το παράδειγμα του παιδαγωγού αυτού κρίνεται από τον συγγραφέα
ιδιαιτέρως σημαντικό, εφόσον αναδεικνύει τη σημασία που οφείλει να δείχνει κάθε
σύγχρονο σχολείο στις δημοκρατικές αυτές αρετές, που τόσο επιτυχημένα
κατόρθωσε εκείνος να καλλιεργήσει στους μαθητές του. Ειδικότερα, εφάρμοσε τη
«σωκρατικής διδασκαλία» για να διασφαλίσει την επίτευξη της αυτογνωσίας από
τους μαθητές του, την επίγνωση δηλαδή των ορίων τους, και κατέφυγε στο παιχνίδι
και στην Τέχνη, προκειμένου να ενισχύσει τη φαντασία τους, αλλά και την
ευαισθησία τους απέναντι στη διαφορετικότητα των συνανθρώπων τους.  

12. Για ποιον λόγο, κατά τη γνώμη σας, ο συγγραφέας του κειμένου παραθέτει
στην §6 τον αντίλογο, την περίπτωση δηλαδή της αρνητικής εμπλοκής της
οικογένειας και του ευρύτερου κοινωνικού περιβάλλοντος στην αποστολή της
εκπαίδευσης;

Ο συγγραφέας αναγνωρίζοντας πως το σχολείο δεν αποτελεί τον μόνο φορέα

αγωγής, επισημαίνει πως χρειάζεται η επιδίωξη ανάλογων δημοκρατικών στόχων

14
τόσο από την οικογένεια όσο κι από την κοινωνία, για να υπάρξουν τα επιθυμητά
αποτελέσματα, καθώς αν το παιδί δέχεται διαφορετικά ερεθίσματα από τους
άλλους δύο φορείς αγωγής, τότε οι προσπάθειες του σχολείου είναι
καταδικασμένες να αποτύχουν.

Καταγράφει, μάλιστα, ενδεικτικά παραδείγματα υπονομευτικής δράσης των άλλων

φορέων αγωγής, ώστε να καταστήσει σαφέστερη τη θέση του. Αν, λοιπόν, το παιδί
μαθαίνει από τους γονείς του πως προκειμένου να επιβιώσει οφείλει να
καταφεύγει στον κυνισμό και τον ατομικισμό, τότε είναι σαφώς εξαιρετικά δύσκολο
να υιοθετήσει τις δημοκρατικές αξίες που επιχειρεί να του μεταλαμπαδεύσει το
σχολείο. Αντιστοίχως, αν η κοινωνία περνά το μήνυμα πως απέναντι σε όσους
διαφέρουν από εμάς ή έχουν αντίθετη άποψη οφείλουμε να είμαστε επιθετικοί και
να τους υποτιμούμε, τότε δεν είναι εύκολο να εδραιωθούν οι αρχές σεβασμού και
ευαισθησίας που πρεσβεύει το σχολείο.

13. Ποια είναι η αποδεικτέα θέση του επιχειρήματος αυτής της παραγράφου; Σε

ποια δεδομένα (τεκμήρια, παραδείγματα κ.τ.λ.) και εγγυήσεις (αξιώματα, γενικές
αρχές κ.τ.λ.) βασίζεται; Πόσο πειστικό το θεωρείτε;

Η αποδεικτέα θέση της παραγράφου είναι πως προκειμένου να έχει ουσιαστικά

αποτελέσματα η δημοκρατική (ανθρωπιστική) εκπαίδευση του παιδιού, θα πρέπει
να λαμβάνει αντίστοιχα μηνύματα κι από τους άλλους βασικούς φορείς αγωγής,
από την οικογένεια, δηλαδή, κι από την κοινωνία. Ως εγγυήσεις αξιοποιούνται
αρνητικές εκφάνσεις της ανθρώπινης συμπεριφοράς, όπως είναι ο κυνισμός, ο
ατομικισμός, η υποτίμηση κι η επιθετικότητα. Συμπεριφορές, δηλαδή, που
-συνήθως- οι άνθρωποι θεωρούν μη αποδεκτές και προσπαθούν να προφυλάξουν
τα παιδιά τους από αυτές. Ως τεκμήριο αξιοποιείται η περίπτωση ενός παιδιού που
λαμβάνει αντιφατικά μηνύματα από τους βασικούς φορείς αγωγής (σχολείο,
οικογένεια, κοινωνία), με αποτέλεσμα να μην είναι σε θέση να αποδεχτεί και να
υιοθετήσει τις επιδιωκόμενες από το σχολείο δημοκρατικές αρχές.

Η πειστικότητα του επιχειρήματος είναι υψηλή, εφόσον είναι γενικώς

αναγνωρισμένο πως η διαμόρφωση της προσωπικότητας του νέου δεν
επιτυγχάνεται μόνο στο πλαίσιο του σχολείου, αλλά προκύπτει από τις ποικίλες
επιρροές που δέχεται συνολικά από τους επιμέρους φορείς αγωγής. Υπ’ αυτή την
έννοια είναι δεδομένο πως αν δεν υπάρχει συνέπεια και ομοφωνία ανάμεσα στους
φορείς αγωγής για το ποιες είναι οι ποιότητες που θέλουμε να αποκτήσουν οι νέοι,
δεν πρόκειται να υπάρξει κάποιο ουσιαστικό αποτέλεσμα.

15
14. Ποιος είναι ο στόχος του συγγραφέα στην §7; Από ποια στοιχεία της το
καταλάβατε;

Η έβδομη παράγραφος εμπεριέχει τις συμπερασματικές σκέψεις του συγγραφέα

για την ελληνική εκπαίδευση, οι οποίες συνδέονται με τη διαπίστωση πως αν και
είναι υπαρκτή στη χώρα μας η διδασκαλία των ανθρωπιστικών μαθημάτων, δεν
γίνεται με τον κατάλληλο τρόπο, ώστε να αποδώσει τα επιθυμητά αποτελέσματα.
Παραλλήλως, άλλωστε, οι νέοι υφίστανται την υπονομευτική επίδραση της
οικογένειας και των κοινωνικών θεσμών, που παραμένουν προσκολλημένοι σε
ξεπερασμένες αντιλήψεις για το τι είναι κοινωνικώς αποδεκτό και παρεμποδίζουν
έτσι την ελεύθερη διαμόρφωση της ταυτότητας των νέων.

Ειδικότερα, ο συγγραφέας θεωρεί πως η προσέγγιση των ανθρωπιστικών

μαθημάτων δεν γίνεται με δημιουργικό και ελεύθερο τρόπο, ώστε να ενισχύεται η
αυτενέργεια των μαθητών κι η ενεργητική επαφή με τα ουσιώδη μηνύματα αυτών
των μαθημάτων. Δεν επιτυγχάνεται μέσω αυτών η αυτογνωσία κι η καλλιέργεια της
φαντασίας, εφόσον τον λόγο τον διατηρεί κυρίως ο καθηγητής επιδιώκοντας μια
στείρα ηθικολογική προσέγγιση, η οποία δεν εξυπηρετεί τον απώτερο στόχο να
προωθηθεί η αυτονομία στη σκέψη και την έκφραση των μαθητών. Αν, μάλιστα,
προστεθεί στη μη αποτελεσματική προσέγγιση των ανθρωπιστικών μαθημάτων κι η
επιζήμια επίδραση των κοινωνικών φορέων, τότε είμαστε αναγκασμένοι να
συμβιβαστούμε με τη λυπηρή πραγματικότητα πως θα συνεχίσουμε να
διαμορφώνουμε πολίτες που δεν ανέχονται τη διαφορετικότητα, πολίτες που δεν
αναγνωρίζουν και δεν αποδέχονται πως είναι μέλη μιας παγκόσμιας κοινότητας,
αλλά και πολίτες που θεωρούν πως δίκιο έχει εκείνος που φωνάζει περισσότερο κι
εκείνος που είναι πιο επιθετικός στη διατύπωση των απόψεών του.

Η διαπίστωση πως στην παράγραφο αυτή διατυπώνονται τα συμπεράσματα του

συγγραφέα, προκύπτει από το γεγονός ότι έχοντας παρουσιάσει ήδη την αξία, αλλά
και τα ζητούμενα μιας εκπαίδευσης που είναι προσανατολισμένη στις δημοκρατικές
αξίες, προχωρά εδώ σε μια αξιολογική αποτίμηση των σχετικών προσπαθειών στη
χώρα μας. Ελέγχει και αξιολογεί, δηλαδή, το πώς λαμβάνει μορφή στην πράξη η
δημοκρατική/ανθρωπιστική εκπαίδευση στην Ελλάδα, καθώς και τα αποτελέσματα
αυτής της στρεβλά υπηρετούμενης προσπάθειας. 

16