‫‪ :‬ډیورنډ کرغیړنه کرښه‬

‫ټول په دې پوهیږو چې له ‪۱۶‬مې پیړۍ را په دې خوا په لویدیځ‪ ،‬شمال او سویل کې دس ترو‬

‫امپراتوریو‪ ،‬چې ننی او پرونی افغانستان پکې پروت دی د پولو پر سر ش خړې او جنجالون ه‬
‫درلودل‪ .‬پر همدې بنسټ هڅه کوم چې په دغه کت اب کې ددغ و پول و دت اریخ‪  ‬پ ه اړه د هغ و‬
‫نویو اسنادو پر بنسټ بحث وکړم چې له نړیوالو ارشیفونو(خوندیزونو) تر السه شوي دي‪.‬‬
‫دا هغه پوله ده چې د سلیمان غرون و پ ه لمن و کې ت یره ش وې او د وخت د انګلیس انو لخ وا‬
‫‪،‬چې پر هند واکمن وو‪ ،‬د پښتنو خاوره او ټاټوبی یې د هندوستان له نیمې وچې جال کړی‪ .‬دا‬
‫کرغېړنه کرښه تر ننه پورې د ډیورنډ په نوم ی ادیږي او افغ ان پښ تون ځمک ه یې پ ه درې‬
‫برخو وویشله او دغه هیواد یې کمزوری کړ‪ ،‬خو دا کرښه تر اوسه هیڅ غاړې ته د منلو وړ‬
‫نه ده او تل یې پرې د بطالن کرښه را کش کړې ده‪.‬‬
‫‪ ۱۰۰‬کاله وړاندې الرډ کرزن چې د وخت ی و مهم انګلیس چ ارواکی وو او پ ه هن د کې یې د‬
‫برتانیې د وایسرای په توګه دنده تر سره کوله د اکسفورډ پوهنتون لخ وا ور بللی ش وی وو‪،‬‬
‫چې پ ه ی وه کنف رانس کې برخ ه واخلي‪ .‬الرډ ک رزن د دغ ه کنف رانس لپ اره د خپلې وین ا‬
‫موضوع‪ ،‬پولې ی ا س رحدونه وټاک ل او پ ه دې اړه یې توض یحات ور ک ړل‪ .‬د ښ اغلي ک رزن‬
‫څرګندونې ال اوس هم د ډیر اهمیت وړ دي‪ ،‬ځکه ‪،‬کله چې مونږ د هن د او پاکس تان ت رمنځ د‬
‫کشمیر‪ ،‬د افغانستان او پاکستان ترمنځ د ډیورنډ ‪ ،‬د ازادو قب ایلو دبرخلی ک‪ ،‬د اذربایج ان او‬
‫ارمنستان ترمنځ د نګورنو قره باغ‪ ،‬د روس یې او ګورجس تان(جورجی ا) ت رمنځ د ابقازی ا او‬
‫سویلي اوسیتیا او د هند او چین ترمنځ د پولو پر س ر النجې مطالع ه کووی ا څ یړو‪ ،‬دا ټ ولې‬
‫پولې د استعمار له مهال څخه راپاتې دي چې د هیوادونو ترمنځ یې اړیکې خرابې کړي دي‪.‬‬
‫پ ه دې ډل ه کې د افغانس تان او پاکس تان ت رمنځ د پول و پ ر س ر پ اتې اختالف ښ يي‪ ،‬چې د‬
‫افغانستان خاوره په دریو برخو ویشل ش وې او ل ه بریت انوي هن د س ره زم ونږ پول ه همغ ه‬
‫اداري پوله یا سرحد دی چې پینډۍ ښار ته نژدې پرته ده‪.‬تر دې وروسته د ډیورنډ کرښې بیا‬
‫افغانستان په ‪ ۲‬برخو وویشه‪ ،‬چې یوه برخ ه یې ازاد قبای ل او بل ه برخ ه یې ن نی افغانس تان‬
‫شو‪ .‬دغې کرښې د اراضۍ تجزیه یا ویشنه ن ه ده را منځ ت ه ک ړې‪ ،‬بلکې‪  ‬ی وازې د سیاس ي‬
‫نفوذ په ډول یې دوه سیمې په ګوته کړي دي او دا کاریې ددې لپاره وکړچې د افغانستان امیر‬
‫ونشي کولی په ازادو قبایلي سیمو کې خپ ل نف وذ پ راخ ک ړی ش ي‪ ،‬ځک ه چې دغ ه نف وذ پ ه‬
‫واقیعت کې په سیمه کې د بریتانوي هند نفوذ ته ګواښ پیښ اوو‪ .‬د افغانس تان د ام یر د نف وذ‬
‫پراختیا پ ه واقیعت کې د هن د نیمې وچې ت ه‪  ‬ی و ګ واښ بل ل کی ده او د افغانس تان ځ واک یې‬
‫زیاتاوو‪ .‬که م ونږ ل ه میالد څخ ه ‪ ۱۵‬س وه کال ه مخکې‪  ‬د اریای انو خوځښ تونو او ل ه میالد‬
‫څخ ه ‪ ۱۰۰۰‬کال ه وروس ته د ت رکي قب ایلو‪ ،‬تحرک اتو ت ه ځ یر ش و‪ ،‬چې ت رې وروس ته د‬
‫افغانستان په اړه د مغولو خوځښتونه پیل کیږي او د هند د مغ ولي دولت بنس ټ ایښ ودونکی‬
‫ب ابر ان کاب ل د هن د دروازه ګ ڼي او ل ه هم دې الرې هن د ت ه ور دنن ه ک یږي او هلت ه خپل ه‬
‫امپراتوري جوړوي‪،‬نو له همدې کبله له افغانستان سره خپله مینه ن ه ش لوي او دغ ه هی واد‬
‫له ځانه سره ساتي او توصیه کوي چې که مړ شو‪ ،‬نو په کابل کې دې خاورو ته وسپاري‪.‬‬
‫هر امپراتور چې په هند ولکه ټینګوي او خپله واکمني پیلوي پ ه دې کل ک فک ر ک وي چې د‬
‫شمال لویدیځ‪ ،‬یانې د افغانستان لخوا کوم ب ل ام پراتور پ رې یرغ ل ون ه ک ړي‪ ،‬ن و د هم دې‬
‫لپاره هڅې کوي چې پول ه د هن د ل ه نیمې وچې ل یرې راوړي او پ ه دې توګ ه غ واړي خپل ه‬
‫هن دي ام پراتورۍ ل ه بهرنی و یرغلون و خون دي وس اتي‪ .‬دغې م وخې ت ه د رس یدو لپ اره‬
‫برتانويان اول د اکسوس (ام و) س یند پ ه غ اړه د پ ولې جوړول و پ ه فک ر کې ک یږي چې ل ه‬
‫منځني اسیا سره د اوسني افغانستان رسمي پوله ده‪ .‬خوددې لپاره چې دغه س یمه د هن د ل ه‬
‫نیمې وچې ډیره لیرې پرته ده او ددغې پ ولې او ت رې بیرت ه س یمې امنی تي اداره او تنظیم د‬
‫هند پر تخت ناس تو ام پراتورانو ت ه خ ورا س تونزمنه بریښ ي ن و ل ه دې پالن ه الس پ ه س ر‬
‫کیږي‪.‬‬
‫ددغو امپراتورانو دویم غوراوی د هندوکش غرونه وي‪ ،‬چې د هند له نیمې وچې ډی ر زی ات‬
‫واټن ن ه ل ري او د دوی لپ اره ی و مهم دی وار او خن ډ جوړې دای ش ي‪ .‬دغ ه کرښ ه اوس نی‬
‫افغانستان په ‪ ۲‬برخ و ویش ي‪ ،‬ځک ه چې هن دوکش د افغانس تان د کاب ل‪ ،‬غ زني او کن دهار د‬
‫ښارونو په امتداد کې پروت دی او داسې غرونه او سیمې لري چې پ ه ډی رې اس انۍ س ره د‬
‫یوه مهم سنګر په توګه ترې ګټه پورته کیدی شي‪.‬‬
‫اودریم انتخاب همغه د سلیمان د غرونو په لمنو کې اداري سرحد دی‪ ،‬چې ډیلي ت ه ت ر ټول و‬
‫نژدې پروت دی‪ .‬په دغه کتاب کې هڅه شوې چې د افغانستان لپاره د پ ولې غ وراوی تحلی ل‬
‫او تجزیه شي‪ .‬که هندوکش سرحدي کرښه شوې وای نو د ازادو قبایلو اداره چې دخپل ژوند‬
‫خاص ډول او سیستم یې در ل ود او پ ه داس ې غرون و کې اوس یدل چې ه ر ی و یې ی وه پول ه‬
‫کی دی ش وای چې تیری دل ت رې خ ورا س خت ‪ ،‬ډی ر زی ات تلف ات او لګښ تونه یې در ل ودل‬
‫‪،‬نوانګریزانوته پخوانیو هڅو ته پ ه کت و س خته و بریښ یده ‪ .‬دوی چې پ ه هن د کې یې خپل ه‬
‫امپراتوري جوړه کړې وه وپتیله چې داځل له هندوکش لیرې کرښه رامنځ ت ه ک ړي ‪ ،‬ځک ه‪ ‬‬
‫دوی اول‪  ‬ځل پ ه ‪ ۱۸۳۹‬او دوهم ځ ل پ ه ‪ ۱۸۷۸‬م ک ال کې هڅ ه وک ړه چې د هن دوکش پ ه‬
‫غرونو کې د بریتانوي هند د خوندیتوب لپاره پول ه را منځ ت ه ک ړي‪ ،‬خ و دواړه ځلې بری الي‬
‫نشول او په دریم ځل دوی هڅه وک ړه چې د ډیورن ډ کرښ ه دوی د سیاس ي نف وذ د جال والي‬
‫لپاره رامنځ ته کړي او افغانستان یې پ ه دغ ه ویش س ره پ ه ی وه جال برخ ه کې وس اته چې‬
‫افغانستان خپلواک پاته شي او د روسيې امپراتوری او د هغو ازادو قبایلو تر منځ یو حایل یا‬
‫دیوال وي چې د افغانستان له بدنه(وجوده) د یوې ازادې سیمې په توګ ه جالش وې وه او پ ه‬
‫حقیقت کې دا سیمه یانې ازاد قبایل بیا د افغانستان او برتانوي هن د ت ر منځ دی وال وي او پ ه‬
‫حقیقت کې دواړه (افغانستان او ازاد قبای ل )د برت انوي هن د او روس یې د ام پراتوری ت رمنځ‬
‫دوی ته دوه مهم دیوالونه وي او برتانیه ‪،‬د هند په اداري سرحد کې چې د سلیمان د غرون و‬
‫په لمن کې پروت دی‪  ‬د روسیې له نیغ برید وړاندې دوه مهم سنګرونه پ ه الس کې ول ري ‪.‬‬
‫د برتانویانو موخه داوه چې که پ ر هن د بری د ک یږي ‪ ،‬ن و ل ومړی پ ه دغ و ‪ ۲‬س یمو کې ښ ه‬
‫خسته او له پښووغورځول شي ‪ .‬په همدې‪  ‬بنسټ موږ ګورو چې دوی هم د هندوستان لپاره‬
‫یو خوندي سرحد تر السه کړو او له بل پلوه دوی د پښتنو له اداره کولو چې ل ه خپ ل دودی ز‬
‫سیستم پرته یې بل هیڅ ډول اداره نه منله ځان خالص کړ‪.‬‬
‫دا داسې مهال وو چې انګریزانو په هن د کې خپ ل پرمخت ګ او روس یانو پ ه منځ نۍ اس یا کې‬
‫خپل پرمختګ ته په دوام ورکولو سره یوه خ ورا خطرناک ه‪  ‬سیاس ي لوب ه پی ل ک ړې وه او د‬
‫‪ ۱۸‬مې او ‪ ۱۹‬مې میالدي پیړۍ پ ه اوږدو کې یې دوام وک ړ او پ ه ‪ ۲۰‬مې او ‪ ۲۱‬مې پ یړۍ‬
‫کې دغې لوبې نوی رنګ او ډول خپل کړ‪ ،‬په نویو‪ ،‬نويو اهدافو‪  ‬او نويو لوبغ اړو ن وې لوب ه‬
‫له سره پیل شوه چې تر نن ورځې پورې دوا م لري ‪ .‬په دغه کتاب کې دا مس ایل د امریک ا د‬
‫مشهور تاریخ لیکونکي لویس دوپري‪ )Louis Duppre( ‬له نظره هم تحلیل ش وي ‪ .‬هغ ه‬
‫وايي د ډیورنډ کرښې د ی وه ق وم کرن یزه ځمک ه دوه ځای ه ک ړې او د ی وه پالر د ی وه ځ وی‬
‫ځمکه د کرښې یوې او د بل ځوی ځمکه د کرښ ې بل ه غ اړه راغلې چې دا کرښ ه ل ه هم دې‬
‫کبله هم مردوده ده ‪،‬ځکه چې دغه ډول خلک پرې ازاد اوړي را اوړي‪.‬‬
‫یو انګریز وتلی سیاستوال فریزر ټایټلر وايي‪ ،‬د اتنولوژۍ ‪ ،‬ستراتیژۍ او جغرافیايي اړخ ه د‬
‫ازادو قبایلو سیمې پ ه پاکس تان پ ورې هیڅ اړه ن ه‪  ‬ل ري‪ ،‬ځک ه چې ان د بریت انوي واکم نۍ‬
‫پرمهال هغوی هم دغه سیمې د (ازادو قب ایلو) پ ه ن وم پ ه وار وار ی ادې ک ړي دي‪ .‬پ ه دغ ه‬
‫کت اب کې لی دل ک یږي‪ ،‬وروس ته ل ه دې چې د ډیورن ډ کرښ ه وکښ ل ش وه‪ ،‬ډی رو بریت انوي‬
‫شخصیتونو په روښانه ډول وویل چې دا کرښه کوم ه نړیوال ه پول ه ن ه ده‪ ،‬بلکې ی و فاص له‬
‫( بیلونکې) کرښه ده چې د نفوذ الندې سیمې یې تعین کړي‪ .‬ځینې کس ان فک ر ک وي چې ک ه‬
‫ډیورنډ رسمي پوله نه وي نو سرحد چیرته دی؟ هغه لویه الره چې له پیښور څخه پیل کیږي‬
‫او تورخم ت ه را رس یږي د افغانس تان‪  ‬او پیښ ور ت رمنځ لوی ه الره ده او ددغې الرې دواړو‬
‫خواوو ته ازادې سیمې پرتې دي چې نه د بریتانیې او ن ه هم د پاکس تان ت ر واک الن دې دي‪،‬‬
‫او تورخم د افغانستان او ازادو سیمو ترمنځ بندر یا پوله ده‪ .‬افغانستان د ی وه بح ري بن در د‬
‫لرل و لپ اره پ ه وار وار خپلې غوښ تنې مط رح ک ړي چې پ ه ډې رو اس نادو کې هم را غلي او‬
‫مونږ به په دغه کتاب کې هم پرې بحث وکړو چې دغه مسله په څه ډول ده‪. ‬‬
‫ی و ش میر لیک واالن چې پ ه پرلپس ې ډول د پاکس تان ل ه ګټ و څخ ه دف اع ک وي‪ ،‬پ ه خپل و‬
‫استداللونو کې ادعا کوي چې د افغانستان په پرتله په پاکستان کې د پښتنو ش مېر زی ات دی‬
‫او که کومه ټول پوښتنه(ریفرینډم) وشي نو د افغانستان پښتانه به د پاکستان پښتنو ته لوب ه‬
‫بایلي‪ ،‬خو اصلي خبره داده چې د قب ایلو پښ تانه ی ا اوس یدونکي د پاکس تان اوس یدونکي ن ه‬
‫دي‪ ،‬بلکې یوازې پیښور او د څو ډیرو(ولسوالیو) لکه ډیره اس ماعیل خ ان س یمې د ډیورن ډ‬
‫تر کرښې مخکې د وخت د انګریزانو لخوا په زور د بریتانوي هن د برخ ه ګرځ ول ش وې چې‬
‫دا هم یوه استعماري پریکړه وه‪ ،‬چې هیڅکل ه هم مش روعیت ن ه ل ري‪ .‬ن و بن آ ک ه قبای ل ل ه‬
‫افغانستان او پاکستان څخه بهر حساب کړای شي‪ ،‬چې همداس ې ده‪ ،‬ن و هغ ه مه ال ب ه دوی‬
‫ټول په یوه ټول پوښتنه کې د افغانستان په ګټه رايې ورکړي او پاکستان به لوب ه ب ایللې وي‪.‬‬
‫خو دا یوه حقوقي مسله ده چې په ټولپوښتنه نشي ح ل کی دای‪ ،‬بلکې د ی وې نړی والې داس ې‬
‫محکمې لخوا د حل وړ ده چې حقوقي او تاریخي معیارونه په پام کې ونیسي‪.‬‬
‫په ‪ ۱۹۴۹‬او ‪ ۱۹۵۰‬موکلونو کې په کابل کې د برتانیې سفیر سر ډانیل السال ل ه کاب ل څخ ه‬
‫خپل بهرنیو چارو وزارت ت ه لیکلي وو‪« :‬ک ه نړی والې محکمې ت ه د ډیورن ډ النج ه وړان دې‬
‫شي‪ ،‬نو پاکستان به بایلونکی وي»‪ .‬زه لیکوال (حمید مبارز)چې یو ډیموکرات یم پ ه دې اړه‬
‫هر ډول مخالف او موافق نظریات منم‪ ،‬ولې که په دغو نظریاتو کې ژب ني او ن ژادي تم ایالت‬
‫موجود وو هغه مې له پامه غورځولي او ضعیف مې بللي‪ ،‬خو کله چې زما یو افغان ورور د‬
‫نژادي او ژبنیو تربګنیو له کبله د خپل هیواد ګټې کوم بل هیواد‪ ،‬هغه هم د ګاون ډي پاکس تان‬
‫په څیر هیواد ته پ ه ډالۍ کې ورک وي‪ ،‬خواش ینی ک یږم او وایم‪ ،‬چې پ ه افغانس تان کې ژون د‬
‫کوي‪ ،‬د افغانستان هوا تنفس کوي‪ ،‬ددغه هیواد له هر ډول امتی ازونو ګټ ه پورت ه ک وي‪ ،‬پ ه‬
‫دغه هیواد کې یې مشرتوب او سرداري خوښیږي او هر ی و یې وک الت او ریاس ت جمه وري‬
‫ته ځان کاندیدوي او له هغه په کم څه قناعت هم نه ک وي بی ا هم د پاکس تان پ ه ګټ و س تونی‬
‫شلوي دا نو بیا د تاسف وړ خبره ده‪.‬‬
‫لیکوال عبد احمید مبارز‬
‫ژباړه‪ :‬عبدالمالک عاصم‬