लेखा

साधारण अर्थमा लेखा भन्नाले प्रचलित कानुन, ऐन नियम, नीति, कार्यक्रम तथा निर्णय, आदे श तथा मापदण्ड समेतलाई
आधार मानी कारोबारको यथार्थ विवरण दे खिने गरी राखिने अभिलेख वा खाता भन्ने बुझिन्छ।
लेखापरीक्षण ऐन, २०४८ अनस
ु ार – कारोबार भएको व्यहोरा दे खिने गरी प्रचलित कानन
ु बमोजिम राखिने अभिलेख, खाता,
किताब आदि र सो कारोबारलाई प्रमाणित गर्ने अन्य कागजात समेतलाई जनाउँ दछ।
सरकारी लेखा
सरकारी लेखा भन्नाले राजस्व सङ्कलन गर्ने, खर्च गर्ने र त्यसको अभिलेख राख्ने सबै प्रक्रिया तथा त्यसको परिमाणको
सन्दर्भमा फाँटवारी तयार गर्ने कामलाई जनाउँ छ।
लेखा प्रणाली
आर्थिक कारोबारको लेखाङ्कन गर्ने, अभिलेख राख्ने र त्यसको नतिजा एवं यथार्थ आर्थिक स्थिति दे खाउन अपनाइने
व्यवस्थित कार्यविधिलाई लेखा प्रणाली वा स्रेस्ता प्रणाली भनिन्छ।
लेखा विभिन्न प्रतिवेदनहरू तयार गर्न आवश्यक पर्ने अभिलेखाङ्कन सम्बन्धी क्रियाकिलाप नै लेखा प्रणाली हो।

लेखा प्रणालीका सिद्धान्त[सम्पादन गर्ने]

लेखाका आधारभत
ू सर्वमान्य सिद्धान्त (Generally Accepted Accounting Principles) का अनस
ु ार लेखा प्रणालीका
सिद्धान्तहरू निम्नानुसार रहे का छन ्।
1. व्यावसायिक अस्तित्वको सिद्धान्त
2. मौद्रिक मापनको सिद्धान्त
3. आर्थिक वर्षको सिद्धान्त
4. लागतको सिद्धान्त
5. निरन्तरताको सिद्धान्त
6. एकरूपताको सिद्धान्त
7. द्वैधात्मक सिद्धान्त
8. प्रोदभावी वा आर्जित सिद्धान्त
9. नगद तथा प्रोदभावी लेखाको सिद्धान्त
कारोबारलाई लेखाङ्कन गर्ने समयको आधारमा लेखा प्रणालीलाई दई
ु भागमा बाँडिएको छ।
1. नगदमा आधारित लेखा प्रणाली
2. प्रोदभावी लेखा प्रणाली
नगदमा आधारित लेखा प्रणाली
यस लेखा प्रणालीमा कारोबार जहिलेसुकै भएपनि वा हुने भए तापनि नगद भुक्तानी वा प्राप्तिको अवस्थामा वा नगद
सरहको प्राप्ति वा भुक्तानीको अवस्थामा मात्र लेखाङ्कन गर्ने र अभिलेख राख्ने, प्रतिवेदन गर्ने कार्य गरिन्छ।
आम्दानीलाई नगद प्राप्त भएपछि आम्दानी जनाइन्छ भने खर्चको हकमा वास्तविक भुक्तानी भएपछि मात्र खर्चको रूपमा
लेखाङ्कन गरिन्छ।
यस लेखा प्रणालीमा भक्
ु तानी दिन बाँकी खर्चहरू, अग्रिम भक्
ु तानीहरू, प्राप्त हुन बाँकी आम्दानीहरू र अग्रिम रूपमा प्राप्त
आम्दानीलाई लेखाङ्कन गरिँदैन।
प्रोदभावी लेखा प्रणाली
नगद प्राप्ति वा भुक्तानी जुनसुकै समयमा भए तापनि कारोबार भएको समयमा नै लेखाङ्कन गर्ने पद्धतिलाई प्रोदभावी
लेखा प्रणाली भनिन्छ।
प्रोदभावीको आधारमा लेखाङ्कन गर्दा कुनै निश्चित दिन वा अवधिको वित्तीय स्थितिमा असर पार्ने सम्पूर्ण कारोबार
समाहित गरिन्छ। साथै यस प्रणालीमा एक निश्चित अवधिमा भएको आम्दानी जुन नगद प्राप्त भएको छै न वा खर्चहरू
जन
ु नगद भक्
ु तानी गरिएको छै न, सोको पनि लेखाङ्कन गरिन्छ।
यो प्रणाली अलि प्राविधिक भएकाले यसैको विशेष ज्ञान नभइकन यसका आधारमा लेखा राख्न सकिदैँन।
दोहोरो लेखा प्रणाली
प्रत्येक आर्थिक कारोबारको दोहोरो प्रभाव पर्ने गरी लेखा अभिलेख तयार गर्ने पद्धतिलाई दोहोरो लेखा प्रणाली भनिन्छ।
दोहोरो लेखा प्रणालीको आधारभूत मान्यता कारोबारको दोहोरो प्रभाव र सोको समुचित अभिलेख हो । विस्तारित रूपमा
भन्दा प्रत्येक कारोबारले पारे का दई
ु पक्षीय प्रभावलाई नै दे खाउने गरी कारोबारको लेखा राखिनु पर्दछ भन्ने मान्यता
बोकेको लेखा प्रणाली नै दोहोरो लेखा प्रणाली हो ।
सन ् १४९४ मा इटलीका Luca Pacioli ले Accounting of Venice मा यस प्रणालीको व्याख्या गरे का छन ् । त्यसैले उनलाई
लेखा प्रणालीका पिता भनिन्छ । दोहोरो लेखा प्रणालीमा कारोबारले परे को एक पक्षीय प्रभावलाई डेबिट गरिन्छ भने अर्को
पक्षीय प्रभावलाई क्रेडिट गरिन्छ । यस प्रकार कुनै पनि अभिलेखमा डेविट बराबर क्रेडिट हुन्छ । यसप्रकार यस प्रणालीमा
भएका त्रटिु हरू पत्ता लगाउने आफ्नै किसिमको विधि पनि विकास भएको छ । त्यसैले यस प्रणालीलाई पूर्ण र भरपर्दो
प्रणाली मानिन्छ ।
दोहोरो लेखा प्रणालीका विशेषताहरू
1. दोहोरो स्रेस्ता प्रणालीको सिद्धान्तमा आधारित: प्रत्येक कारोबारले दई
ु पक्षलाई प्रभावित गरे को हुन्छ र ती दव
ु ै
पक्षलाई लेखामा दर्शाइन्छ ।
2. बराबर: डेविट पक्ष र क्रेडिट पक्षतर्फ बराबर प्रभाव परे को हुन्छ ।
3. परिवर्तनशीलता: व्यवस्थित पद्धति भएकोले आवश्यकता अनुसार समायोजन र परिवर्तन गर्न सकिने हुन्छ ।
4. वैज्ञानिक: निश्चित सिद्धान्त, धारणा र मान्यता अनस ु ार लेखा राखिने ।
5. सरल लेखा प्रणाली: यो व्यवस्थित लेखा प्रणाली भएता पनि हे र्न र बुझ्न निकै सरल पनि छ । यसका
प्रतिवेदनहरूले सम्पूर्ण व्यवसायको वास्तविक स्थिति दे खाउदछन ् । साथै यसको माध्यमबाट लेखापरीक्षणमा पनि
सहजता हुन्छ।
6. व्यापक प्रयोग: भरपर्दो एवं वैज्ञानिक प्रणालीको रूपमा रहे बाट संसारभर यस प्रणालीको व्यापक प्रयोग भएको छ ।
दोहोरो लेखा प्रणालीको उद्देश्य
1. कारोबारको पर्ण
ू अभिलेख गर्नु
2. नाफा नोक्सान निश्चित गर्नु
3. आर्थिक अवस्थाको चित्रण गर्नु
4. वस्तु तथा सम्पत्तिको संरक्षण गर्नु
5. आर्थिक सूचना उपलब्ध गराउनु
6. समस्या समाधान र सही गर्नमा मद्दत गर्नु
दोहोरो लेखा प्रणालीका अवगुण
1. खर्चिलो
2. स-साना संस्थाको लागि अनुपयुक्त
3. पूर्ण शुद्धताको अभाव
4. जटिल र समय लिने
Basis for
Cash Accounting Accrual Accounting
Comparison
In cash accounting, incomes and In accrual accounting, incomes and expenses are
1.    Meaning expenses are only recognized recognized when they are done (on mercantile
through cash. basis).
2.    Includes Only cash expenses, cash incomes. All expenses and all incomes.
3.    Nature Simple and easy to understand. Complex and difficult to understand.
4.    Recognized by Not recognized by Companies Act. Recognized by Companies Act.
5.    How the
When cash is received or paid. When revenue is earned or loss is incurred.
accounting is done?
6.    Focus Liquidity. Revenue/Expense/Profit/Loss.
We can quickly get how much cash
We can understand how much profit or loss a
7.    Why useful? the business generated (i.e. net
business has made during a particular period.
cash flow).
8.    Holistic in No, because it only talks about
Yes, because it includes all of the transactions.
approach cash.
Accuracy of cash accounting is
9.    Which one is
doubtful since it doesn’t take every It is more accurate method of accounting.
more accurate?
transaction into accounting.
Conclusion
Comparison Chart
BASIS FOR ACCRUAL
CASH ACCOUNTING
COMPARISON ACCOUNTING

Meaning The accounting method in The accounting method

which the income or expense in which the income or
is recognized only when expense is recognized on
there is actual inflow or mercantile basis.
outflow of cash.

Nature Simple Complex

Method Not recognized method as Recognized method as

per companies act. per companies act.

Income statement Income statement shows Income statement will

lower income. show a comparatively
higher income.

Applicability of No Yes
matching concept

Recognition of Cash is received Revenue is earned

revenue

Recognition of Cash is paid Expense is incurred

expense

Degree of Low Comparatively high

Accuracy
Definition of Cash Accounting
The basis of accounting in which the recognition of revenues and expenses are done only when there
is actual receipt or disbursement of cash takes place. In this method, in which the income or expense
is recognised when the inflow or outflow of cash exists in reality.
The method is mostly used by sole traders, contractors and other professionals who recognise their
income when there is an inflow of cash and report expenses when cash goes out of the entity.
Moreover, Cash Accounting does not require high knowledge in accounting, a person having little
knowledge of bookkeeping can also maintain records as per this system. One of the major benefits of
Cash accounting is seen in tax, i.e. expenses and deductions are allowed easily. However, the method
is not recommended by the GAAP (Generally Accepted Accounting Principles) and IFRS (International
Financial Reporting Framework) due to a number of drawbacks like:
• It does not coincide with matching concept.
• Time lags in the occurrence of a transaction and its recognition.
• Lacks in accuracy.
Definition of Accrual Accounting
Accrual Accounting is the base of present accounting. It is also known as the mercantile system of
accounting wherein the transactions are recognised as and when they take place. Under this method,
the revenue is recorded when it is earned, and the expenses are reported when they are incurred.
As per matching concept, the expenses of a particular accounting period are matched with its revenue.
The accrual basis of accounting fulfills this criterion; that is why it is regarded as an effective tool for
recording receipts and payments. Although, some items are necessary to be adjusted at the end of the
financial year like:
• Unearned Income
• Accrued Income
• Prepaid Expenses
• Outstanding Expenses
This method is preferred by most of the entities as the system not only informs about the past
transactions regarding the revenue and expense, but it also predicts the cash receipts and
disbursements expected to arise in the future. Besides this, one of the major drawbacks of accrual
accounting is that the company has to pay tax on the income which is not yet received.
Key Differences Between Cash Accounting and Accrual Accounting
The following are the major differences between cash accounting and accrual accounting:
1. The accounting system in which the income or expense is recognised when an exchange of
consideration is actually done is known as Cash Accounting. Accrual Accounting, in which the income
or expense is recognised when it arises.
2. Cash Accounting is simple as compared to Accrual Accounting.
3. Cash basis of accounting is not a recognised method as per companies act, whereas accrual
basis of accounting is a recognised method.
4. In Cash accounting, the income statement, shows lower income, while in accrual basis of
accounting the income statement shows relatively higher income.
5. Cash Accounting is not in alignment with the matching concept, whereas the concept
completely applies in Accrual Accounting.
6. The basis of cash accounting is actual receipt and payment of cash. On the other hand, in
accrual accounting, the recognition is done when the revenue or expense occurs.
7. The degree of accuracy is more in accrual accounting, which is very less in cash accounting.
8. Cash Accounting is suitable for sole proprietors or contractors. Conversely, big enterprises
should prefer Accrual Accounting.
Conclusion
The gap in the occurrence and recognition of revenue and expense is the main difference between
cash accounting and accrual accounting. The former is generally used by a small business person,
non-profit organisations and government agencies, etc. while the latter is preferred by the big
enterprises because the transactions occur rapidly. The next difference is that the organisations where
the records are kept on cash basis accounting enjoy tax benefit whereas in accrual system the entity
has to pay tax on the income which is still not collected.
Double Entry System:

Every business transaction causes at least two changes in the financial position of a business concern at the
same time - hence, both the changes must be recorded in the books of accounts. This concept is explained
onAnalysis of Business Transaction page. Otherwise, the books of accounts will remain incomplete and the
result ascertained therefore will be inaccurate. For example, we buy machinery for $100,000. Obviously, it is a
business transaction. It has brought two changes - machinery increases by $100,000 and cash decreases by
an equal amount. While recording this transaction in the books of accounts, both the changes must be
recorded. In accounting language these two changes are termed as "a debit change" and "a credit change"
The detail about these terms is given under the topic account. Thus we see that for every transaction there will
be two entries - one debit entry and another credit entry. For each debit there will be a corresponding credit
entry of an equal amount. Conversely, for every credit entry there will be a corresponding debit entry of an
equal amount. So, the system under which both the changes in a transaction are recorded together - one
change is debited, while the other change is credited with an equal amount - is known as double entry
system.
Locus Pacioli, an Italian wrote a first book on double entry system in 1494. It is regarded as the best and the
only scientific method of accounting system universally accepted throughout the world. It has been built on well
defined rules and principles which is the foundation of modern accountancy.
The fundamental principle of double entry system lies in analyzing the two changes (parties) involved in
business transactions and properly recording of both the changes in the books of accounts. There is no
exception to this principle. If a complete picture of the transactions is to be reflected through books of
accounts, the double entry system must be duly observed. Otherwise the books of accounts will fail to provided
complete information and the very objective of accounting will be defeated.
Advantages:
Double entry system is acknowledged as the best method of accounting in the modern world. Following are the
main advantages of double entry system:
1. Under this method both the aspects of each and every transaction are recorded. So it is possible to
keep complete account.
2. Since both the aspects of a transaction are recorded, for each debit there must be a corresponding
credit of an equal amount. Therefore, total debits must be equal to total credits. In fact, it is possible to
verify the arithmetical accuracy of the books of accounts by ascertaining whether the two sides become
equal or not through a process known as trial balance.
3. Under this system profit and loss account can be prepared easily by taking together all the accounts
relating to income or revenue and expenses or losses and thereby the result of the business can be
ascertained.
4. A balance sheet can be prepared by taking together all the accounts relating to assets and liabilities
and thereby the financial position of the business can be assessed.
5. Under this system mistakes and deflections can be detected - this exerts a moral pressure on the
accountant and his staff.
6. Under this system necessary statistics are easily available so that the management can take
appropriate decision and run the business efficiently.
7. All the necessary details about a transaction can be obtained quickly and easily.
8. The total amount owed by debtors and the total amount owed to creditors can be ascertained easily.
9. Sale, purchase of goods, stock, revenue, expenses and profit or loss of different years can be
compared and the success or failure of the business measured. Thereafter the causes of failure can be
found out and necessary remedial measures taken to ensure success of the business.
Disadvantages:
Despite so may advantages of the system, double entry system has some disadvantages which are as follows:
1. Under this method each transaction is recorded in books in two stages (journal and ledger) and two
sides (debit and credit). This results in increase of number and size of books of account and creation of
complications.
2. It involves time, labor and money. So it is not possible for small concerns to keep accounts under this
system.
3. It requires expert knowledge to keep accounts under this system.
 4. As the system is complex, there is greater possibility of committing errors and mistakes.
It is clear from the above discussion that the advantages of double entry system far outweigh its
disadvantages. So, it is regarded as the best system in the modern world.

लेखा\लेखाप्रणाली :
    लेखा भन्नाले कारोबार भएको व्यहोरा देखिने गरी प्रचलित काननु बमोजिम राखिने अभिलेख, खाता, किताब आदि र सो कारोबारलाई प्रमाणित गर्ने अन्य कागजात समेतलाई
सम्झनपु र्छ भने लेखा प्रणली भन्नाले कारोबारको पहिचान, मापन विश्लेषण, वर्गीकरण अभिलेखांकनदेखि प्रतिवेदन सम्मका सम्पूर्ण कार्यको समष्टिलाई बझि
ु न्छ ।

American Accounting Standard 1966 का अनस ु ार  : "Accounting is the process of indentifying, measuring and communicating economic
information to permit informed judgements and decisions by the users of accounts."

दोहोरो लेखा प्रणाली :

आर्थिक कारोबारमा संलग्न दवु ै पक्षको अवस्थालाई देखाउने गरी राखिने लेखालाई दाहोरो लेखा प्रणाली भनिन्छ । दोहोरो लेखामा कारोबारलाई डेबिट र क्रेडिट महलमा
राखिन्छ र डेबिट र क्रेडिटको जम्मा रकम बराबर हुनपु र्दछ । दाहोरो लेखा प्रणालीका जन्मदाता ल्यक
ु ा पेसीओली (Luca Pacioli)लाई मानिन्छ । दोहोरो लेखा प्रणाली
इटालीका ल्यक ु ा पेसीओली  द्धारा सन् 1494 मा सामा द अर्थमेटिका (Summa de Arithmetica) नामक पस्ु तक मार्फ त सार्वजनिक गरीयो । उदाहरणका लागि कुनै सवारी
साधन खरिद गर्दा साधन भित्रिने र नगद बाहिर जान्छ । यसले नगद खाता र सवारी साधन खातामा दवु ैतिर प्रभाव पार्छ । त्यसैले यस्तो प्रणालीलाई दोहोरो लेखा प्रणाली
भनिएको हो ।
विशेषताहरुः
–   दाहोरो प्रभाव पार्ने
–   वैज्ञानिक छ । 
–   अंकगणितीय हिसाबले वास्तविक हिसाब दिने
–   कारोबारको पूर्ण विवरण दिने
–  गल्ती पत्तालगाउन सहज (Trial Balance) बाटै कतिपय गल्ति थाहा पाइने )
दोहोरो स्रेस्ता (लेखा) प्रणालीको फाइदाहरु (महत्व) :
•    प्रत्येक कारोबारको पूर्ण लेखा राख्ने ।  
•    व्यवसायको वास्तविक नतिजा थाहा पाउन सहज हुने । 
•    व्ययवसायको वित्तीय स्थिति छर्लङ् ग हुने । 
•    अंकगणितीय शद्ध ु ताको पहिचानमा सहज ।
•    तल ु ना गर्न सहज । 
•    गल्ति र कमजोरी कम गर्छ । 
•    सान्दर्भिक छ ।  
सरकारी लेखा प्रणालीः–
सरकारको आयव्यय र अन्य कारोबारको अभिलेख राख्ने कार्यलाई सरकारी लेखा प्रणाली भनिन्छ । नेपालमा दोहोरो स्रेस्तामा आधारित लेखा प्रणाली नै प्रचलनमा छ । यो
वि.सं २०१८ चैत देखि प्रचलनमा छ । 
सरकारी लेखाको विशेषताः 
–   सार्वजनिकता,
–   व्यापक दायरा,
–   सरकारको आर्थिक कार्यप्रणालीसँग सापेक्ष हुने ,
–   दोहोरो प्रभाव
–   विशिष्टीकरण 
–   सरकारी वित्तीय निर्णयको आधार
–   निश्चित सरकारी फारमहरुको प्रयोग
–   विभिन्न कोषहरुको व्यवस्था
सरकारी लेखा प्रणालीको महत्वः– 
–   बजेट नियन्त्रण गर्न
–   वित्तीय उत्तरदायित्व निर्वाह गर्न
–   सरकारको वित्तीय तथा आर्थिक नीति निर्माणमा सूचनागत सहयोग
–   सरकारका कार्यक्रमको लागत प्रभावकारिताका बारेमा जानकारी लिन 
–   सरकारी कार्यक्रमको उपलव्धि मूल्यांकनका लागि
–   खर्च नियन्त्रणको औजार,
–   नगद प्रवाह नियन्त्रण गर्ने बलियो आधार
सरकारी लेखा प्रणालीको सिद्धान्त :
१.       काननु को सिद्धान्त
२.       सार्वजनिक कोषको सिद्धान्त
३.       बजेट नियन्त्रणको सिद्धान्त
४.       आय वर्षको सिद्धान्त
५.       परल मूल्यको सिद्धान्त
६.       सरलताको सिद्धान्त
७.       एकरुपताको सिद्धान्त
८.      तटस्थता (राजनैतिकरुपमा)
९.    दोहोरो लेखाको सिद्धान्त 
१०.    नगद र प्रोदभावीको सिद्धान्त 
११.    वित्तीय उत्तरदायित्वको सिद्धान्त 
१२.    स्पष्टताको सिद्धान्त (यथार्थ चित्रण)
नेपालमा प्रयोगमा रहेको वर्तमान लेखा प्रणाली\स्रेस्ता प्रणाली :
•    विनियोजन स्रेस्ता    – वि.सं. २०१८\०१९ देखि प्रचलनमा ,
•    जिन्सी स्रेस्ता    –  वि.सं २०२०
•    राजस्व स्रेस्ता    –  वि.सं २०३१\०३२ (२०६३ देखि दोहोरो लेखामा)
•    धरौटी स्रेस्ता    – २०४५ देखि सरुु  
•    आयोजना स्रेस्ता    – २०५२\०५३ देखि
नेपाल सरकारको लेखा प्रणालीलाई के न्द्रीयस्तर र कार्य सञ्चालन स्तर गरी छु ट् याउन सकिन्छ ।
क)    के न्द्रीयस्तर लेखा प्रणालीको परिचय :    
के न्द्रीयस्तरका निकायहरुले प्रतिवेदन गर्ने गरी राखिने अभिलेखलाई के न्द्रीयस्तर लेखा भनिन्छ । 
के न्द्रीयस्तर लेखाको आवश्यकता :
 वित्तीय नियन्त्रण
 आर्थिक क्रियाकलापबीच समन्वय
 अनगु मन\मूल्याङ् कन
 कार्यसञ्चालन स्तरका कार्यालयको बजेट खर्च र निकासा सम्बन्धमा एकिकृ त हिसाब राख्ने लेखा ।
ख) कार्य सञ्चालनस्तरको लेखा परिचय :
 सरकारी कार्यालयहरुले कार्य सञ्चालन गर्ने क्रममा खर्च गर्दा, आम्दानी गर्दा वा धरौटीमा रकम जम्मा गर्दाको अवस्थामा कारोबार गर्ने निकायमै राखिने लेखालाई नै कार्य
सञ्चालन स्तरको लेखा भनिन्छ । सरकारी लेखालाई के न्द्रीयस्तर र कार्य सञ्चालन स्तर गरी विभाजन गरेर हेर्दा कार्य सञ्चालन लेखाको वास्तविक रुपमा कार्य सञ्चालन गर्ने
क्रममा राखिन्छ र यसको प्रतिवेदनको आधारमा के न्द्रीय लेखा राख्ने गरिन्छ । के न्द्रीय लेखा विशेष गरी नीति निर्माण गर्नका लागि आवश्यक सूचना दिन,कार्य सञ्चालन
लेखालाई समन्वय गर्न, नियन्त्रण गर्न राखिन्छ । कार्यसञ्चालन लेखा वास्तविक कामसँग सम्बन्धित हुन्छ । जिल्ला, क्षेत्र, अञ्चलस्तरीय कार्यालयहरुले कार्य सञ्चालन स्तरको
लेखा राख्दछन् । विभाग र मन्त्रालय र अन्य के न्द्रीय स्तरका  कार्यालयहरुले के न्द्रीय लेखाका अतिरिक्त आफ्नो निकाय सञ्चालनार्थ गरिने आर्थिक कारोबारको कार्य सञ्चालन
लेखा समेत राख्दछन् ।
कार्य सञ्चालनस्तरको लेखाका कार्यहरु :
 प्रत्यक्ष कार्यसम्पादनका बिन्दमु ा खर्च गर्नु ।
 लेखांकन गर्नु ।
 प्रतिवेदन गर्नु ।
 Budget निर्माणमा सहभागी हुनु ।
 के न्द्रीय लेखाका लागि आवश्यक सूचना र तथ्याङ् क
विनियोजन स्रेस्ता परिचय :
स्वीकृ त बजेटको आधारमा विभिन्न शिर्षकहरुमा छुट्याइएको बजेट रकम खर्च जनाउने, निकासा प्राप्त रकम आम्दानी जनाउने र यी कार्यको प्रतिवेदन गर्ने कार्यका लागि तयार
पारिएको लेखा प्रणालीलाई नै विनियोजन स्रेस्ता प्रणाली भनिन्छ ।
जिन्सी स्रेस्ता परिचय :
जिन्सी मालवस्तक ु ो आम्दानी तथा खर्च के कसरी भयो ? कुन सामान के कस्तो अवस्थामा छ सो देखाउने लगायतका जिन्सी व्यवस्थापनका काम कारवाहीलाई व्यवस्थित
गराउन राखिने लेखालाई जिन्सी लेखा भनिन्छ । अर्थात जिन्सी लेखा जिन्सी सामान सम्बन्धी लेखांकन हो ।
राजस्व स्रेस्ता परिचय :
कर तथा गैर कर जन्य राजस्व रकम असल ु गरी नेपाल सरकारको सर्व सञ्चित कोषमा दाखिला गर्ने त्यसको प्रतिवेदन गर्नेसम्मका कार्यहरु गर्न र त्यसको लेखा राख्न तयार
गरिएको प्रणालीलाई नै राजस्व लेखा प्रणाली भनिन्छ । (यसको विस्तृत विवरण राजस्व स्रेस्ता प्रणालीको अलग्गै शिर्षकमा दिइएको छ ।)
धरौटी स्रेस्ता परिचय :
कुनै काम गर्न वा नगर्नका लागि कार्यालयमा नगद जमानत राखिएको रकमलाई धरौटी भनिन्छ । सरकारी ठेक्कामा सहभागी हुन वा कर निर्धारण पूर्व अग्रिम बझ ु ाउन वा
अदालतको आदेश बमोजिम नगद जमानत स्वरुप धरौटी लिने गरिन्छ । धरौटी रकम आम्दानी गर्ने, खर्च गर्ने, त्यसको वार्षिक विवरण तयार पार्ने लगायतका कार्यसँग सम्बन्धित
धरौटी भौचर, खाता, प्रतिवेदन, फारमहरु आदि कागजातलाई धरौटी स्रेस्ता भनिन्छ । (यसको विस्तृत विवरण धरौटी स्रेस्ता प्रणालीको अलग्गै शिर्षकमा दिइएको छ ।) 
आयोजना स्रेस्ता परिचय :
सामान्यतया वैदेशिक सहायतामा सञ्चालित आयोजनाहरुको आम्दानी, खर्च र बाँकीको अवस्था देखिने गरी राखिने लेखालाई आयोजना श्रेस्ता भनिन्छ  ।     नेपाल सरकारको
लेखा प्रणालीमा आयोजना लेखा भन्नाले वैदेशिक सहायता समावेश भएको आयोजनाहरुमा स्रोतगत र रकमगत आम्दानी खर्च गरी तयार गरिएको लेखा,अभिलेख र सोको
प्रतिवेदन समेतलाई जनाउँछ । 
                आयोजनामा रहने के न्द्रीयस्तरका ऋण वा सहायक खाताहरु, विशेष खाताहरु, आर्थिक विवरणहरु, आयोजनाले प्राप्त गरेको ऋण वा अनदु ान, विशेष इम्प्रेस्ट कोषको
लेखा तथा प्रतिवेदनहरु र दातृ निकायबाट सोधभर्ना वा सम्पूर्ति हुनपु र्ने ऋण वा अनदु ानको विवरणको समग्र रुपलाई आयोजना लेखा भनिन्छ । नेपालमा आ.व. ०५२/०५३
देखि आयोजना लेखा प्रणालीको शरुु वात भएको हो ।
    
आयोजना लेखामा राख्नुपर्ने अभिलेख तथा प्रतिवेदनहरुः–
–    मख्ु य ऋण खाता 
–    सहायक ऋण खाता
–    ऋण भक्त ु ानी अनगु मन खाता
–    स्पेसल इम्प्रेस्ट खाता
–    खर्च विवरणको अभिलेख (SOE register)
–    आयोजना लेखा आदि 

सरकारी लेखाप्रणालीको उद्देश्य\महत्व\फाइदा :

•    जनताप्रति सरकारी कार्यको उत्तरदायित्व वहन गर्नु,
•    वित्तीय अनशु ासन र पारदर्शिता ,
•    सार्वजनिक स्रोतको कुशल प्रयोगको सनि ु श्चितता प्रदान गर्नु ,
•    सरकारी नगदी जिन्सीको सरु क्षा ,
•    वित्तीय सूचना उपलव्ध गराउनु ।
•    आन्तरिक नियन्त्रण र अनगु मन मल्ू यांकनको आधार ,
•    लेखा प्रणालीमा एकरुपता कायम गर्नु ,
सरकारी लेखा प्रणालीमा प्रयोग हुने प्रमख ु फारमहरु :
गोश्वरा भौचरः–
परिचय
आर्थिक कारोबारको सरुु अभिलेख फारम नै गोश्वरा भौचर हो । कुनै पनि आर्थिक कारोबार गोश्वरा भौचरबिना सरुु वात नै हुदँ ैन । यो महत्वपूर्ण फारम हो । यसमा आर्थिक
कारोबारको विस्तृत विवरण उल्लेख गरिएको हुन्छ । गोश्वरा भौचर प्रत्येक कारोबार पिच्छे फरक फरक बनाउनु पर्छ । यसलाई निम्न अनस ु ार चार खण्डमा विभाजन गर्न सकिन्छ
। 
(क) प्रथम खण्ड 
१) कारोबार  गर्ने कार्यलयको नाम 
२) गोश्वरा भौचरको सिलसिलेवार नम्बर 
३) गौश्वरा भौचरको मिति
(ख) द्धितीय खण्ड 
१) संकेत नम्बर (मूल कागजातको बिल न., आदेश न., पत्र संख्या नं. आदि )
२) व्यहोरा 
व्यहोराको हरफमा जनु खातालार्इृ डेबिट गर्नुपर्ने हो सो खाताको नाम, अर्को लहरमा क्रेडिट गर्नुपर्ने खाताको नाम र कोष्ठभित्र कारोबारको संक्षिप्त व्यहोरा चढाउनु पर्दछ ।
३) खाता पाना नं.
डेविट\क्रेडिट गरेको रकम सम्बन्धित लेजर खातामा प्रविष्ट (posting) गरेको छ भने सो खातमा जति नम्बरको पानामा प्रविष्ट गरेको हो सो पाना नं. ।
४)  हिसाब नं.
आम्दानी र खर्चको रकमको वर्गीकरण अनस ु ारको राजस्व शिर्षक वा खर्च शिर्षक ।
५) डेबिट महल – डेबिड गर्ने अकं
६) क्रेडिट महल – क्रेडिट गर्ने अकं
(ग) तृतीय खण्ड 
१) रसिद नम्बर
    रकम प्राप्त हुन आउँदा काट् ने रसिदको नम्बर
२)  चेक नम्बर
    कसैलाई भक्त ु ानी दिएको भएमा उक्त चेकको नम्बर
(घ) चतुर्थ खण्ड
१) पेश गर्नेको नाम, दर्जा, मिति खल ु ाउनपु र्ने
२) सदर गर्नेको नाम, दर्जा, मिति खल ु ाउनपु र्ने
डेबिट र क्रेडिट कसरी गर्ने ?
डेबिट 
•    सम्पति बढेको  
•    दायित्व घटेको \ आम्दानी घटेको 
•    खर्चको सिर्जना भएको 
•    नगद वा बैकं मौज्दात बढेको
अवस्थामा डेबिट गर्नुपर्छ ।
क्रेडिट 
•    सम्पति वा खर्च घटेको
•    दायित्व वा आम्दानी सिर्जना भएको वा बढेमा 
गोश्वरा भौचरका प्रकारहरु :
१) साधारण गोश्वरा भौचर
    सामान्य आम्दानी तथा खर्चको कलमहरुलाई चढाउनका लागि तर्जुमा गरिने गोश्वरा भौचरलाई नै साधारण गोश्वरा भौचर भनिन्छ ।
जस्तो रु १०,००० मा टेबल ु खरिद गरेमा 
डेबिट बजेट खर्च फर्निचर रु १०,००० 
क्रेडिट नगद \ ने.रा. बैंक                       १०,०००
२) पेस्की गोश्वरा भौचर 
कुनै मालसामान वा सेवा को प्राप्ति गर्नुभन्दा पूर्व नै सेवा वापत लाग्ने कुल रकमको के ही अशं पेस्कीको रुपमा दिनपु र्ने भर्इ तर्जुमा गरिने गोश्वरा भौचरलाई नै पेश्की गोश्वरा भौचर
भनिन्छ ।
३) विविध गोश्वरा भौचर
साधारण र पेस्की गोश्वरा भौचर बाहेकका कारोबारहरु विविध गोश्वरा भौचर अन्तरगत राखिएको छ ।
जस्तो :
                     १)    चालक ु ोष
                     २)    बजेट निकासा
                     ३)    सानो नगदी कोष 
                     ४)    तलब तथा सञ्चयकोष, आयकर, ना.ल. कोष कट्टी गर्दा उठाइने भौचर ।
                     ५)    धरौटी तथा कर 
                     ६)    अन्य जस्तै रकमान्तर, सापटी, गल्ति सच्याउने, अर्थ बजेट, सालतमामी आदि ।
सालतमामी र कामतमामी गोश्वरा भौचर भन्नाले के बझ्नुहुन्छ ?
             •    सालभर गरिने कार्य भएमा सालतमाम भएपछि कारोबार को अन्त गरिन्छ । त्यस अवस्थामा उठाउने गोश्वरा भौचरलाई सालतमामी गोश्वरा भौचर भनिन्छ ।
             •    पटके रुपमा हुने कार्य भएमा सो कारोबार सम्पन्न पश्चात अन्तमा तयार गरिने गोश्वरा भौचरलाई कामतमामी गोश्वरा भौचर भनिन्छ ।
बैंक नगदी किताब ( Bank Cash Book ) 
नेपाल सरकारको विनियोजन स्रेस्ता अनस ु ार Bank Cash Book (बैंक नगदी किताब) एक प्रमख ु फारम हो यसलाई म.ले.प.फा.नं ५ मा व्यवस्था गरिएको छ ।
कार्यलयमा प्राप्त हुने र खर्च हुने नगद कारोबारको हिसाब देखाउन र बैंकमा रहेको हिसाबसँग भिडाउन यो फारम राखिन्छ । त्यसैले यसको नाम बैंक नगदी किताब राखिएको हो ।
यसको प्रयोगबाट : 
                 – नगद कारोबारको हिसाब दरुु स्त प्राप्त हुने ।
                 – अनियमितता, छलकपट, हानी नोक्सानी रोक्न मद्दत हुने ।
                 – बैंक र कार्यलयको हिसाबबीच सन्तल ु न कायम गराउन सकिन्छ ।
यस किताबमा निम्न विषयहरु (खाताहरु) समावेश हुन्छन् ।
                 १) नगद 
                 २) बैंक
                 ३) बजेट  
                 ४) पेस्की
                 ५) विविध 
यी खाताहरु प्रत्येक गोश्वरा भौचर अनस ु ारको विवरणको आधारमा माथि उल्लेखित ५ खाताहरुमा विभाजन गर्नुपर्छ । बैंक नगदी किताबमा जम्मा १७ महल हुन्छन् ।
बजेट हिसाब : 
नेपाल सरकारको लेखा प्रणालीमा अर्को मह्तवपूर्ण फारम बजेट हिसाब हो । यसलाई म.ले.प.फा.नं. ८ मा व्यवस्था गरिएको छ ।
कुनै पनि कार्यलयलाई सरकारद्धारा विनियोजन गरिएको रकमको अवस्था, त्यसमध्य बजेट निकासा र खर्चको विवरण देखाउने कार्य यस फारमले गर्दछ ।
प्रमखु उद्देश्य :
यो फारमको प्रमख ु उद्देश्य विनियोजन बाँडफाँड (बजेट बाँडफाँड) को अवस्था देखाउनु र त्यसमा नियन्त्रण कायम गर्नु हो ।
यो फारम प्रत्येक महिना तयार गर्नुपर्छ । प्रत्येक गोश्वरा भौचर अनस ु ारको कारोबार उल्लेख गरिन्छ ।
प्रमख ु भागहरु :
यस फारममा प्रमख ु त ३ खण्डहरु हुन्छन् ।
       १) बजेट ( आर्थिक वर्षको स्वीकृ त विनियोजन)
       २) निकासा 
       ३) खर्च
बजेट हिसाबमा सालतमाम र मासतमाम भन्नाले के बुझ्नु हुन्छ ? 
मासतमाम 
प्रत्येक महिनाको अन्तयमा सो महिनामा भएको खर्च र अघिल्लो महिनासम्ममा भएको खर्च हिसाबगरी सो महिना सम्ममा भएको जम्मा खर्च निकाल्नु पर्छ यसैलाई मासतमाम
भनिन्छ ।
सालतमाम
        प्रत्येक आर्थिक वर्षको अन्तमा बजेट खाता पनि बन्द गर्नुपर्छ । मासतमाम गोश्वरा भौचरको आधारमा निकासा खण्डमा भएका रकमहरुलाई सम्बन्धित महलमा नै कोष्ठमा
राख्ने र त्यसैगरी खर्च तर्फ पनि कोष्ठमा राख्ने र त्यसैगरी बजेट खर्चतर्फ पनि कोष्ठमा राखी प्रत्येक महललाई शून्य पार्नुपर्छ । यसरी तयार गरिने बजेट हिसाबलाई सालतमामी
बजेट हिसाब भनिन्छ ।

लेखा प्रणालीका सिद्धान्तहरू :

लेखा प्रणालीसँग सम्बन्धित व्यक्तिहरूले पालन गर्नुपर्ने मार्गदशक सिद्धान्त नै लेखा प्रणालीका सिद्धान्तहरू हुन् ।

1.    Periodic principle 

2.    Principle of    Dual Effect
3.    Principle of    Moneitary Measurement.
4.    Principle of    Cost
5.    Principle of    Matching Concept
6.    Principle of     Consistancy
7.    Principle of    Going Concern
8.    Principle of    Entity (Business Entity) ( व्यवसाय र यसको मालिक अलग हुन् ।)
9.    Principle of    Accural Accounting .
10.    Principle of  Realization (वास्तविक प्राप्तिलाई आधार मान्नु पर्छ)    
प्रचलन\परम्पराहरू :
क)    सरु क्षाको परम्परा (Conservatism)
ख)    पूर्ण पारदर्शिता
ग)    एकरुपता
घ)    सान्दर्भिकता
कार्य सञ्चालन स्तरको लेखाका कार्यहरू :

 प्रत्यक्ष कार्यसम्पादनका बिन्दमु ा खर्च गर्नु ।

 लेखाङ् कन गर्नु ।
 प्रतिवेदन गर्नु ।
 Budget निर्माणमा सहभागी हुनु ।
 सूचना प्रदान गर्नु ।
नेपाल सरकारको लेखाप्रणालीलाई प्रभावकारी बनाउने उपायहरू :

 Accural क्रमश: प्रणालीमा जाने, (Modified मा तत्काल)

 भक्त
ु ानी के न्द्र घटाउने । (वित्तीय उत्तरदायित्व कमजोर नहुने गरी ट्रेजरी System मा जाने)
 लेखालाई दोहोरो लेखाप्रणालीमा लैजाने ।
 Matching Concept अपनाउने, जस्तो, राजस्व संकलनमा कतिपय जिल्लामा मालपोत उठ् ने भन्दा बढि प्रशासनिक खर्च हुने । (डोल्पाको मालपोत कार्यालयलाई
जिल्ला प्रशासनको सानो शाखाको रुपमा राख्न कम खर्चिलो हुन्छ ।)
 जनशक्ति विकास ।
 Networking & Co-ordination मा जोड ।
 FMIS मा के न्द्रीय कार्यालय सवैको Linkage गर्ने ।
 Computersied गर्ने ।
 लेखापरीक्षणमा निम्न सधु ार गर्ने ।
 दक्ष जनशक्ति ।
 सझ ु ावहरुको पालना ।
 समयवद्ध लेखापरीक्षण ।
नेपाल सरकारको लेखाप्रणालीको सवल र दुर्वल पक्षहरू :
सवल पक्षहरू :

 विके न्द्रित भक्त

ु ानी के न्द्र,
 चालु कोषको व्यवस्था,
 निकासा प्रणाली जिल्लास्तरबाटै,
 FMIS, RMIS
 के न्द्रीय हिसाबका लागि म.ले.नि.का.
 MTEF
कमजोर पक्षहरू :

 नगदमा आधारित (सम्पूर्ण सम्पत्ति दायित्वको चित्रण गर्न नसक्न)ु

 जिन्सी स्रेस्ता Double Entry मा भएन ।
 आवश्यकताभन्दा बढि Decentralised,
- के न्द्रीय विवरण तयार पार्न गाह्रो ।
                           - अर्थ, महालेखा, ने.रा.बैंकबीच कमजोर समन्वय (हिसाबै नमिल्ने)
                           - भक्त
ु ानी के न्द्र बढि ।

 Control मख ु ी तर परिमाणमा जोड दिन सकिएन ।

 सबै वैदेशिक सहायतालाई समेट्न नसकिएको ।
 पेश्कीलाई खर्च देखाइने ।
 Matching Concept लागू गर्न कठिन ।
 लेखा फारम क्लिष्ट भए ।
 IT friendly मथि भएन ।
 सरकारी सम्पत्ति संरक्षण गर्न असफल ।
 बढि नियन्त्रणमख ु ी।
 सबै खालको सहयोग समेट्न नसके को ।
सुझाव :
•    प्रोदभावी लेखाप्रणाली तर्फ जाने ।
•    Single Treasury System (TSA) सबै जिल्लामा लागू गर्ने । (हाल ३८ जिल्लामा लागू)
•    जिन्सीलाई समेत दोहोरो स्रेस्तामा लैजाने ।
•    पेश्कीलाई खर्च नमान्ने र बेरुजु नमान्ने बरु पेश्की नियन्त्रणका लागि के न्द्रीय लेखालाई प्रवल बनाउनु पर्छ ।
•    राजस्व संकलनमा Matching Concep लागू गर्ने ।
•    राजस्व, लेखा र लेखापरीक्षण गर्ने निकायबीच IT Based Networking कायम गर्ने ।
•    नेपाल सरकारको स्पष्ट लेखा नीति तर्जुमा गरी लागू गर्ने । 
एकल कोष खाता प्रणाली (TSA) भनेको के हो ? 
सञ्चित कोषको सञ्चालन र जिल्लागत रुपमा राजस्व आम्दानी र बजेट खर्चको नगद व्यवस्थापन सम्बन्धी कार्य गर्न प्रत्येक जिल्ला स्थित कोष तथा लेखा नियन्त्रक
कार्यालयलाई जिम्मेवारी दिने प्रणालीलाई नै एकल कोष खाता प्रणाली (Treasury Single Account)  भनिन्छ । 
यसले वर्तमान ४००० भन्दा बढि भक्त ु ानी के न्द्रका १२००० भन्दा बढि खातालाई प्रतिस्थापन गर्ने छ र के वल ७५ जिल्लाको कोष कार्यालयमा एक-एक वटा मात्र बैंक खाता
हुनेछन् । २०६६ मंसिर १ गते देखि भक्तपरु जिल्लाबाट सरुु भई हाल ३८ जिल्लामा लागू भएको छ । छिट्टै नेपालभर लागू गर्ने तयारी भइरहेको छ । यस कार्यमा नेपाल
सरकारलाई IMF ले परामर्श दातृ संस्थाको रुपमा सहयोग गरिरहेको छ ।
TSA किन ?
•    सरकारी कोषको  दैनिक आम्दानी, खर्च र मौज्दातको हिसाब तयार गर्न सहज बनाउन,
•    सरकारी कोषको रकमलाई पूर्ण उपयोगमा ल्याउन, (विभिन्न खातामा रकम निस्क्रीय रहँदैन )
•    सरकारी खर्च प्रणालीलाई Post Audit प्रणालीद्धारा स्वच्छ बनाउन ।
•    सरकारी कोष सञ्चालन कार्यलाई मितव्ययी बनाउन ।
•    नगद प्रवाह व्यवस्थापन सरल र प्रभावकारी बनाउने ।
सरकारी लेखा प्रणालीको सिद्धान्त
दोहोरो स्रेस्ता प्रणालीको सिद्धान्तमा आधारित हुनुपर्दछ। सरकारी लेखा प्रणालीले सम्बन्धित निकायको आर्थिक
कारोबार तथा आर्थिक स्थिति स्पष्ट दे खाउने हुनुपर्दछ। लेखा प्रणाली प्रचलित ऐन, नियम अनुसार लेखा राख्न
सक्ने खालको हुनुपर्दछ। विभिन्न कानुनद्वारा स्थापना गरिएको कोषको व्यवस्थापन उचित तवरले गर्न सक्ने
लेखा प्रणाली हुनप
ु र्ने। स्थिर सम्पत्तिको मल्
ू याङ्कन परल मोलको आधारमा हुनप
ु र्दछ, ह्रासकट्टी गर्नुपर्दैन।
सरकारको स्रेस्ता प्रणाली नगदमा आधारित छ। सरकारी लेखा प्रणालीले राजस्व, विनियोजन, धरौटी आदिको
लेखा तथा सोको आवधिक प्रतिवेदनहरूमा एकै प्रकारका शीर्षक, उपशीर्षक कायम गर्नुपर्दछ। यसबाट लेखाङ्कन
तथा प्रतिवेदनमा एकरूपता आई समन्वय, अनग
ु मन तथा नियन्त्रण गर्न सजिलो पर्दछ। नेपालमा नयाँ स्रेस्ता
प्रणालीको सरु
ु वात
नेपाल सरकारको वर्तमान स्रेस्ता प्रणाली, जसलाई नयाँ स्रेस्ता प्रणाली भनेर चिनिन्छ, वि.सं. २०१८ साल चैत्र २
गते तत्कालीन राजा श्री ५ महे न्द्रबाट लालमोहर लागेपछि सुरु भएको हो । आ.व. ०२४/२५ सम्म नेपालभर
क्रमिक रूपमा लागू भएको । दोहोरो स्रेस्ता प्रणालीमा आधारित, नगदमा आधारित लेखा प्रणाली भएकोले
आधुनिक र वैज्ञानिक स्रेस्ता प्रणाली मानिएको छ ।
नेपाल सरकारको स्रेस्ता प्रणाली (नयाँ स्रेस्ता प्रणाली) को उद्देश्य
1. बजेटको सीमा नाघ्न नदिने,
2. बजेट तर्जुमाका लागि सूचना उपलब्ध गराउने,
3. जिन्सी सामानको उचित संरक्षण गर्ने,
4. कार्यक्रमको उपलब्धि मूल्याङ्कन गर्न सकिने,
5. लेखा परीक्षण सरल र कम खर्चिलो बनाउने,
6. आर्थिक अनुशासन र पारदर्शिता कायम गर्ने।
विशेषताहरू
1. दोहोरो लेखा प्रणालीको सिद्धान्तमा आधारित: नयाँ स्रेस्ता प्रणाली विश्वमा नै आधनि
ु क र वैज्ञानिक
मानिएको दोहोरो लेखा प्रणालीको सिद्धान्तमा आधारित रहे को ।
2. एकरूपता तथा सरलता: यो प्रणाली लागू भएपछि सरकारी कार्यालयहरूमा पहिले प्रयोगमा आएको स्याहा
र फाराम जस्ता बेग्लाबेग्लै स्रेस्ताहरूलाई प्रतिस्थापन गरे काले सम्पर्ण
ू सरकारी स्रेस्तामा एकरूपता
आएको ।
3. नगद कारोबारमा आधारित: नगद भक्
ु तानीको आधारमा मात्र लेखा राखिने, जन
ु सरकारी तथा
गैरनाफामूलक संस्थाहरूमा उपयुक्त
4. परिवर्तनशीलता: समय र परिस्थिति अनुसार लेखा प्रणालीमा हुने परिवर्तनलाई स्वीकार गरिएको
5. पारदर्शिता: सबै आर्थिक क्रियाकलापहरू समेटिने गरी सम्बद्ध निकाय तथा पदाधिकारी समक्ष उपलब्ध
गराइने
6. निश्चित ढाँचाका फारामहरूको प्रयोग: तोकिएको कार्यको लागि महालेखा परीक्षकको विभागबाट स्वीकृत
निश्चित फारामहरूको मात्र प्रयोग गरिने व्यवस्था
7. बजेट शीर्षक अनुसार स्रेस्ता राख्ने व्यवस्था: निकासा र खर्चलाई बजेट शीर्षक तथा उपशीर्षक अनस
ु ार
वर्गीकरण गरी स्रेस्ता राखिने
8. केन्द्रीयस्तर र कार्यसञ्चालनस्तर स्रेस्ताको व्यवस्था: सरकारी कार्यालयहरूलाई केन्द्रीयस्तर र
कार्यसञ्चालनस्तरका कार्यालयहरूमा बाढिएको
 9. आर्थिक सूचनाको प्रवाह: विनियोजन खाताका आवधिक एवं नियमित प्रतिवेदनहरू तोकिएको निकायमा
पठाउनु पर्ने
एकल खाता कोष प्रणाली
सार्वजनिक कोष व्यवस्थापनका लागि नेपालमा लागू गरिएको नयाँ प्रणाली हो । नगद प्रवाह व्यवस्थापन,
वित्तीय सूचना प्रणालीको गुणस्तर र कोष व्यवस्थापनमा दे खिएका जटिलता र अस्पष्टता न्यूनीकरण गर्न यो
प्रणाली लागू गरिएको हो । उद्देश्यहरू:
1. नगद व्यवस्थापनलाई प्रभावकारी बनाउन,
2. सरकारी खाताहरूमा निस्क्रिय मौज्दात हुन नदिनु,
3. सार्वजनिक ऋणलाई कम गर्नु,
4. सार्वजनिक नीति तथा निर्णयको लागि आवश्यक गुणस्तरयुक्त तथ्याङ्क उपयुक्त समयमा उपलब्ध
गराउनुम
5. बजेट कार्यान्वयनमा प्रभावकारिता ल्याउनु,
6. आर्थिक अनुशासन कायम राख्न सहयोग पर्ु ‍याउनु ।
लेखा परीक्षण
लेखा परीक्षण भन्नाले हिसाबकिताबको जाँच गर्ने काम हो । लेखाको जाँच र त्यसको आधारमा गरिने
मूल्याङ्कन तथा विश्लेषणसमेत लेखापरिक्षण अन्तर्गत पर्दछन ् । कार्य: नियमकानुन बमोजिम खर्च गरे नगरे को
हे र्ने, तथ्य प्रदर्शन गर्ने, समालोचना गर्ने र भविष्यमा सुधार गर्न सुझाव दिने उद्देश्य: आर्थिक कारोबारको परीक्षण
गरी हिनामिना र त्रटि
ु हरू औंल्याउनु, नियमितता, मितव्ययिता, कार्यदक्षता र प्रभावकारिता तथा औचित्यताको
परीक्षण गर्नु
लेखापरीक्षणका सिद्धान्त
नियमितताको सिद्धान्त मितव्ययिताको सिद्धान्त कार्यदक्षताको सिद्धान्त प्रभावकारिताको सिद्धान्त औचित्यताको
सिद्धान्त स्वतन्त्रता र स्वायत्तताको सिद्धान्त निष्पक्षताको सिद्धान्त गोपनीयताको सिद्धान्त सक्षमताको सिद्धान्त
उचित सतर्क ताको सिद्धान्त
सरकारी लेखापरीक्षण
बजेट अनुसारको खर्च भिडान गर्ने, राजस्व तथा खर्चसँग संलग्न आधारभूत प्रमाणको जाँच गर्ने, मितव्ययिता
तथा कार्यदक्षताको जाँच गरी प्रतिवेदन दिने कार्य महत्व: सरकारी क्रियाकलाप प्रति जनविश्वास सिर्जना गर्न,
सार्वजनिक जवाफदे हिता र पारदर्शिता प्रवर्द्धन गर्न, सार्वजनिक स्रोत परिचालनमा मितव्ययिता ल्याउन,
सार्वजनिक निकायको कार्यदक्षता र प्रभावकारिता बढाउन, प्रचलित कानुनको पालना गराउन, आर्थिक स्थितिको
यथार्थ चित्रण गर्न आन्तरिक लेखा परीक्षण तथा अन्तिम लेखापरीक्षण
सङ्गठन भित्रबाटै व्यवस्थापक प्रति उत्तरदायी रहे र सङ्गठनको आर्थिक नियन्त्रण प्रणाली र लेखापालनको
बारे मा व्यवस्थापकलाई प्रतिवेदन गर्ने लेखापरीक्षण नै आन्तरिक लेखा परीक्षण हो भने सार्वजनिक जवाफदे हिता
निर्वाहका लागि स्वतन्त्र र शक्तिशाली निकायबाट गरिने लेखापरीक्षण अन्तिम लेखापरीक्षण हो । नेपाल
सरकारको आन्तरिक लेखापरीक्षण महालेखा नियन्त्रक कार्यालयद्वारा गरिन्छ भने अन्तिम लेखापरीक्षण गर्ने
निकाय महालेखा परीक्षक हो । नियमितताको लेखापरीक्षण तथा कार्यमल
ु क लेखापरीक्षण प्रचलित नियम
कानन
ु को अधीनमा रही आर्थिक प्रणाली र कारोबार सञ्चालन भएको छ छै न भनी जाँच गर्नु – नियमितताको
लेखापरीक्षण हो भने मानवीय, वित्तीय, भौतिक तथा अन्य साधनको दक्षतापूर्वक उपयोग भए नभएको
मल्
ू याङ्कन गर्नु कार्यमलू क लेखापरीक्षण हो । नियमितताको लेखापरीक्षण प्रक्रियामख
ु ी हुन्छ भने कार्यमल
ू क
लेखापरीक्षण नतिजामख ु ी हुन्छ ।
महालेखा परीक्षकको व्यवस्था
संवैधानिक अङ्गको रूपमा प्रशासनिक खर्च लगायत सबै खर्च सञ्चित कोषमाथि व्ययभार हुने कर्मचारी
प्रशासनमा स्वायत्तता, विशेषज्ञ आवश्यक पर्ने सार्वजनिक लेखामा निर्बाध पहुँच सार्वजनिक लेखाको ढाँचा र
प्रणाली व्यवस्थामा अनिवार्य रूपमा महालेखा परीक्षकको पूर्वस्वीकृति आवश्यक पर्ने आफ्नो प्रतिवेदन राष्ट्र
प्रमुखमा पेस पर्ने वार्षिक प्रतिवेदन अनिवार्य रूपमा र अन्य आवश्यक परे को समयमा

@= bf]xf]/f] n]vf k|0ffnL

 k|To]s clfy{s sf/f]af/sf] bf]xf]/f] k|efj b]lvg] u/L clen]v tof/ kfg]{ k|0ffnLnfO{ bf]xf]/f] n]vf k|0ffnL
elgG5 .
 of] k|To]s cfly{s sf/f]af/n] bf]xf]/f] k|efj kb{5 eGg] dfGotfdf cfwfl/t x'G5 . sf/f]jf/n] Ps kIfnfO{ kf/]sf]
k|efjfnO{ 8]lj6 tk{m k|lji6 ul/G5 eg] csf]{ kIfLo k|efjnfO{ s]l86 tk{m k|lji6 ul/G5 .
 o:tf] k|0ffnLdf n]vf /fVbf k|To]s sf/f]jf/sf] 8]lj6 a/fa/ q]ml86 x'g' kb{5 .
 O6fnLsf Luca Pacioli n] ;g\ !$($ df of] k|0ffnLsf] ljsf; u/]sf lyP . xfn;Dd klg ljZje/L oxL k|0ffnL
dfkm{t n]vf /flvG5 .
 o;df Pp6} cfly{s sf/f]jf/nfO{ b'O{j6f vftfdf r9fP/ n]vf /fVg] ul/G5 . cfly{s sf/f]jf/df s'g} uNtL tyf e'n,
q'l6 / 5nsk6 ePdf Tof] kQf nufpg o;n] d4t ub{5 .
 g]kfnsf] ;/sf/L n]vf k|0ffnLdf lj=;= @)!* r}q @ ut] af6 gofF >]:tf k|0ffnL ;'? ePkl5 bf]xf]/f] n]vf k|
0ffnLnfO{ canDjg ul/Psf] kfO{G5 .
#= gubdf cfwfl/t n]vf k|0ffnL
 gub k|fKt x'Fbf jf e"QmfgL xF'bf dfq sf/f]jf/sf] klxrfg / n]vfËg ug]{ k|0ffnL gubdf cfwfl/t n]vf k|
0ffnL xf] . h; cg';f/ gub jf a}sdfkm{t xftfxftL sf/f]jf/ ePsf] cj:yfdf dfq n]vfdf r9fpg] ul/G5 .
 cfos/ P]gn] ;/sf/L sfof{no, ;fdflhs ;+:yf tyf ;fgfltgf Joj;flos ;+:yfx?n] gubdf cfwfl/t >]:tf /fVg' kg]
{ Joj:yf u/]sf] 5 .
 ;fdflhs tyf hg;]jfdf ;dlk{t ;+:yfx?nfO{ gfkmf gf]S;fg eGbf klg To;n] ;dfhdf slt ;xof]u uof]{ eGg] s'/f
dxTjk"0f{ x'g] ePsf]n] To:tf] ;+:yfdf of] n]vf k|0ffnL ckgfpg] ul/G5 .
 of] n]vf k|0ffnL ;/n tyf u}/ n]vf If]qsf JolQmn] ;d]t a'‰g] / n]vf /fVg ;Sg] vfnsf] x'G5 .
 o; k|0ffnLaf6 /flvPsf] n]vfdf gub k|jfx ljj/0fsf] :ki6 olsg x'G5 . t/ gfkmf gf]S;fg / ;DklQ Pj+ bfloTj
olsg ug{ ;lsb}g .
 pwf/f] sf/f]jf/sf] n]vf g/flvg] x'gfn] o:tf] n]vf k"0f{ / jf:tljs x'Fb}g .
 g]kfnsf] jt{dfg ;/sf/L n]vf k|0ffnL jf gofF >]:tf k|0ffnL o;sf] Ps pbfx/0f xf] .
$= k|f]befjL n]vf k|0ffnL
 s'g} lglZrt n]vf cjlw leq ePsf] ;Dk'0f{ sf/f]jf/ -gub tyf pwf/f]_ sf] n]vf /fVg] k4ltnfO{ k|f]befjL n]vf k|
0ffnL elgG5 .
 bfloTj l;h{gf x'g] ljlQs} n]vf /fVg] ljlw g} k|f]befjL n]vf k|0ffnL xf] .
 ljQLo sf/f]jf/x?sf] /sd gubdf k|flKt jf e'QmfgL eof] ePg eGg] cfwf/df geO{ sf/f]jf/ hlxn] eof], ;f]xL
ldltdf sf/f]jf/sf] klxrfg tyf n]vf+sg ug]{ n]vf k|0ffnL g} k|f]befjL n]vf k|0ffnL xf] .
 gfkmf d'ns ;+:yfx?nfO{ s'g} vf; cjlwdf s] slt gfkmf jf gf]S;fg eof] eGg] hfgsf/L cfjZos kg]{ x'Fbf k|
f]befjLdf cfwfl/t n]vf k|0ffnLdf >]:tf /flvG5 ,h'g xfn k|rlnt ljQLo k|ltj]bg dfgsf] cfwf/e"t dfGotf xf] .
 s'g} klg ;+:yfn] cGt/f{li6«o :t/df dfGo ljQLo k|ltj]bg agfpg / k]zfut lx;fjn] k"0f{ of]Uo
JolQmnfO{ n]vf k/LIf0f u/fpg rfxG5 eg] k|f]befjL n]vf k|0ffnL g} ckgfpg'kg]{ x'G5 .
 g]kfndf k/Dk/fut gubdf cfwfl/t k4ltnfO{ lj:yflkt u/L k|f]befjL n]vf k4lt cjnDjg ug{ vr{ cfof]usf] k|
ltj]bg @)^@ n] l;kmfl/; u/]sf] kfOG5 .
 o:tf] n]vf k|0ffnLdf /flvPsf] n]vfaf6 gfkmf tyf gf]S;fg / ;DklQ Pj+ bfloTjsf] :ki6 olsg ug{ ;lsG5 . t/ k|
ToIf ?kdf gub k|jfx ljj/0f yfxf kfpg ;lsb}g .
 o;nfO{ ;a}eGbf cfw'lgs, j}1flgs, k"0f{ / jf:tljs n]vf k|0ffnL dflgG5 .
  ljsl;t b]zsf] ;/sf/L lgsfo / g]kfnsf] lghL If]qn] oxL k|0ffnLsf] k|of]u u/L n]vf /fVb5g\ .
s= n]vf /fVg] ljlwsf]] cfwf/df
!= Psf]xf]/f] n]vf k|0ffnL
 cffly{s sf/f]jf/sf] Psdfq kIf jf k|efj b]lvg] u/L n]vf /fVg] k|0ffnLnfO{ Psf]xf]/f] n]vf k|0ffnL elgG5 .
 o; k|0ffnLdf Joj;fon] k|fKt u/]sf] jf u'dfPsf] /sdsf] dfq clen]v /flvG5 . of] cj}1flgs, cw'/f], ck'/f] / cjf:tljs
n]vf k|0ffnL xf] .
 ;+;f/df ;a}eGbf klxnf cEof; ul/Psf] k/Dk/fut n]vfkfng / n]vfdfkgsf] ljlwsf] ?kdf o;nfO{ lnOG5 .
 o; k|sf/sf] n]vf k|0ffnLaf6 jf:tljs sf/f]jf/sf] cj:yf kQf nufpg ;lsb}+g . ;fy} oyfy{k/s ?kdf gfkmf gf]S;fg
kQf nufpg / ;Dklt Pj+ bfloTjsf] Plsg ug{ ;d]t ;lsb}g .
 cfw'lgs n]vfsf] cjwf/0ffn] Psf]xf]/f] n]vfnfO{ n]vfsf] ?kdf u|x0f ug{ g;lsg] dfGotf /fVb5 lsgsL of]
k"0f{ ?kdf sf/f]jf/sf] Joxf]/f b]vfpg] n]vf ljlw xf]Og .

;/sf/L n]vfsf] kl/ro

;/sf/L cfly{s sf/f]af/x?sf] clen]v /fVgsf nflu ;/sf/L sfof{nox?n] sfof{Gjog ug]{ tyf ckgfpg] n]vfk|
0ffnLnfO{ ;/sf/L n]vf elgG5 . ;/sf/n] cjnDag ug{] ;/sf/L n]vf b]z cg';f/ km/s kg{ ;Sb5 . ;/sf/L n]vfsf] :j?k
d'Vo u/L pQm b]zsf] dfu / cfjZostfdf lge{/ ub{5 . ;/sf/L n]vfn] ;/sf/L cfly{s ultljlwx?sf] af/]df
ljleGg ;'rgfx? ;DalGwt k|of]ustf{, ;/sf/ / ;j{;fwf/0f hgtfnfO{ pknAw u/fpFb5 .
 Oshisami and Qean sf cg';f/ æ;/sf/L sf]if tyf ;/sf/L ;DklQsf] k|flKt, x:tfGt/0f / aGbf]a:t ;a} sf/f]af/nfO{
k|sfz kf/]/ ;/sf/sf] af/]df ;dli6ut / lj:t[t ?kdf cfly{s ;'rgfnfO{ clen]v, ljZn]if0f, juL{s/0f, ;+If]kLs/0f, ;~rf/
tyf JofVof ug]{ k|lqmofnfO{ ;/sf/L n]vf ljlw elgG5 .
Government accounting is the process of recording, analyzing, classifying and summarizing,
communicating and interpreating financial information about government in agreegate in detail,
reflecting all transaction involving the receipts, transfer or disposition of government funds and
property.
;/sf/;Fu ;DalGwt ;/sf/L sf]if tyf ;DklQsf] k|flKt, x:tfGt/0f / pkof]u;Fu ;Dk"0f{ ljQLo sf/f]af/x?sf] Plss[t tyf
lj:t[t ?kdf clen]v /fVg], ljZn]if0f ug]{, juL{s/0f ug]{, ;f/f+z lgsfNg]÷ ;Dk|]if0f ug]{ / k|ltj]bg k]z ug]{ snf
g} ;/sf/L n]vfljlw xf] . cyf{t ;/sf/L n]vf ljlw eg]sf] o:tf] snf xf] h;n] ;/sf/L /fh:j, cfDbfgL, C0f, cg'bfg tyf
vr{ / nufgLnfO{ lgoldt, j}1flgs Pj+ Jojl:yt 9Íaf6 clen]v /fVb5 .
 ;/sf/L n]vf k|0ffnLsf ljz]iftfx?
 bf]xf]/f] >]:tf k|0ffnLdf cfwfl/t M ;/sf/L n]vfljlw bf]xf]/f] n]vf k|0ffnLsf] l;åfgtdf cfwfl/t eP/ clen]v
/flvg] ePsfn] of] ljlw j}1flgs, cfw'lgs Pj+ Jojl:yt dflgG5 .
 cfly{s sf/f]af/sf] Oltxf; M ;/sf/L n]vfljlwn] ;/sf/sf] cfo–Joosf] ;'rgfx? tof/ kfb{5 . o:tf ;'rgfx?nfO{ ah]6
elgG5 . oL ;'rgfx? cfly{s sf/f]af/sf] Oltxf; x'g\ h'g jflif{s ?kdf tof/ kfl/G5 .
 ;/n tyf nrs M ;/sf/L n]vfljlw bf]xf]/f] n]vf k|0ffnLdf cfwfl/t ePsf]n] ubf{ / ah]6 cg';f/ clen]v /flvg]
ePsf]n] of] ;/n / nrs 5 .
 ah]6 tyf lgoGq0fdf cfwfl/t M ;/sf/L n]vfljlw ah]6df cfwfl/t x'G5 . ah]6df pNn]v u/]cg';f/ clen]v /flvg]
ePsfn] of] lgoGq0fdf x'G5 .
 cfly{s P]g tyf lgoddf cfwfl/t M ;/sf/L n]vfljlw sfg'gåf/f lgb]{lzt x'G5 . ;/sf/L P]g, gLlt, lgod , ljlgod
cflbsf] l;dfdf /x]/ o;sf] clen]v /flvG5 .
 ljs]Gb|Ls/0f M ;/sf/L n]vfljlw ;/sf/sf ;Dk"0f{ cÍx?n] /fVg' kg]{ ePsfn] o;sf] clen]v ljs]lGb|s/0fsf]
l;åfGtdf cfwfl/t x'G5 . o;n] ubf{ cfly{s cg'zf;g / kf/blz{tfdf ;xof]u k'¥ofpFb5 .
 n]vf k/LIf0fsf] Joj:yf M ;Dk"0f{ n]vfx?sf] z'4tf kl/If0f ug{sf] nflu n]vf kl/If0fsf] Joj:yf ul/Psf]
x'G5 . ;/sf/L n]vf clgjfo{ ?kdf n]vf kl/Ifsaf6 n]vf kl/If0f ug'{ kg]{ Joj:yf x'G5 .
 gfkmf–gf]S;fg;Fu ;DalGwt M;/sf/L n]vf gfkmf–gf]S;fg;Fu ;DalGwt x'b}g . ;/sf/L sfo{x? gfkmf–
gf]S;fg;Fu ;DalGwt g/xg] x'gfn] ;/sf/L n]vfsf] gfkmf gf]S;fg;Fu ;DaGw 5}g .
 cfly{s ;'rgf pknAw u/fpg] M ;/sf/L n]vfsf] d'Vo p2]Zo eg]sf] ;DalGwt kIfnfO{ cfly{s ;'rgf pknAw
u/fpg] xf] . t;y{ o;sf] ljz]iftf ;'rgf pknAw u/fpg] xf] .
 ;/sf/L n]vf k|0ffnLsf p2]Zox?
;/sf/L n]vfsf] k|d'v p2]Zo ;/sf/L /fhZj tyf vr{sf] oyfy{ t:aL/ hgtfnfO{ pknAw u/fpg' xf] . ;/sf/L n]vfsf ;du|
p2]Zox?nfO{ lgDgfg';f/ k|:t't ug{ ;lsG5 .
 ;/sf/L ljQLo sf/f]af/x?sf] clen]v /fVg' (To Maintain Records of Government Financial Transactions)
  ah]6åf/f sfod ul/Psf] vr{sf] ;Ldf gf£g glbg] (To Prevent Expenditure From Exceeding the Budgeted
Limit)
 ljleGg sf]ifx?sf] oyfy{ l:yltsf] af/]df hfgsf/L u/fpg] (To Provide the True Picture of Various Funds)
 ;/sf/L ;DklQ ;+/If0f tyf lgoGq0f (To Safeguard as Well as Control the Government Properties)
 cfjZos tYofª\sx? t'?Gt pknAw u/fpg] (To Make Auailability of Necessary Data Promptly)
 cfufdL jif{sf] ah]6 th'{df ug{ ;xof]u ug]{ (To Help to Prepare coming year Budget)
 jflif{s k|ltj]bg tof/ kfg{sf nflu ;xof]u ug]{ (To Help to Prepare the Annual Report)
 n]vf k/LIf0f ;DaGwL sfo{ ;fn / sd vl{rnf] kfg]{ (To Make Auditing work Easy and Less Expensive)
 ;/sf/L n]vf k|0ffnL / Jofkfl/s n]vf k|0ffnL aLrsf leGgtfx?
;/sf/L n]vf k|0ffnL / Jofkfl/s n]vf k|0ffnL aLrdf ePsf leGgtfnfO{ lgDgfg';f/ k|:t't ug{ ;lsG5 M
;/sf/L n]vf k|0ffnL Jofkfl/s n]vf k|0ffnL
!= ;/sf/L n]vf k|0ffnL ;/sf/L != Jofkfl/s n]vf k|0ffnL Joj;flos ;+:yfdf
sfof{no x?df ePsf sf/f]af/x?sf] ePsf] sf/f]af/x?sf] clen]v /fVg k|of]u
clen]v /fVg k|of]u ul/G5 . ul/G5 .
@= ;/sf/L n]vf k|0ffnL s'g} klg @= Jofkfl/s n]vf k|0ffnL Joj;flos ;
lsl;daf6 ;/sf/L sfof{nosf] gfkmf jf +:yfsf] gfkmf jf gf]S;fg b]vfpg]
gf]S;fg b]vfpg] s'/f;Fu ;DalGwt s'/f;Fu ;DalGwt x'G5 .
x'Fb}g .
#= ;/sf/L n]vf gubsf] cfwf/df #= Jofkfl/s n]vf cg's'n cfwf/df
/flvG5 . /flvG5 .
$= ;/sf/L n]vf cfly{s P]g $= Jofkfl/s n]vf cfly{s P]g
lgod ;DaGwL lgodnfO{ ckgfpgsf nflu afWo x'Fb}g
Joj:yfkgnfO{ k"0f{ ?kdf kfngf . of] ;+:yfut cfly{s lgodaf6 lgb]{lzt
u/]/ /flvG5 . of] cfly{s P]g x'G5 . of] pbf/ / nrs x'G5 .
lgoddf s7f]/ x'G5 .
%= ;/sf/L n]vfn] ;/sf/L sf]ifsf] k| %= Jofkf/Ls n]vfn] ;+:yfsf] ;~rfng /
flKt, o;sf] k|of]u / ;/sf/L ef}lts sfo{ ;Dkfbg kl/0ffd / ;fy;fy} cfly{s
;DklQ ;DaGwL hfgsf/L lbG5 . cj:yfsf] ;DaGwdf hfgsf/L lbG5 .
^=;/sf/L n]vfdf ljleGg sf]ifx?sf] ^=Jofkfl/s n]vfdf ljz]if cfjZostf
;~rfngsf nflu 5'§f5'§} a}+s vftfx? geP;Dd Pp6fdfq} a}+s vftfsf] k|of]u
sf] ;~rfng ul/G5 . ul/G5 .
&= ;/sf/L n]vfsf] n]vf k/LIf0f ; &= Jofkfl/s >]:tfsf] n]vf kl/If0f s'g}
+j}wflgs sfg'g cGtu{t :yflkt ; klg sfg'gL dfGotf k|fKt n]vf k/LIf0f
+j}wflgs lgsfoåf/f ul/G5 . cg'dlt kqwf/L JolQm tyf kmd{x?n]
ug{ ;Sb5g\ .
*=;/sf/L >]:tf ah]6sf] l;4fGtdf *=Jofkf/Ls >]:tf k"0f{ ?kdf ah]6åf/f
cfwfl/t x'G5 . of] k"0f{?kdf lgb]{lzt tyf lgolGqt x'Fb}g . t/
ah]6åf/f lgolGqt x'G5 . ah]6åf/f s]xL xt;Dd lgoGq0f ug]{ sfd
eg] x'g ;S5 .

 clen]v / cfly{s k|ltj]bgdf k|of]u x'g] kmf/fdx?

gofF >]:tf k|0ffnLdf ljleGg p2]Zox?sf nflu ljleGg k|sf/sf kmf/fdx?sf] k|of]u ul/G5 . pQm
kmf/fdnfO{ lgDgfg';f/ rf/ k|sf/df ljefhg ug{ ;lsG5 .
 k|f/lDes clen]v kmf/fdx? (Forms of Primary Records)
– uf]Zjf/f ef}r/ -d= n]= k= kmf= g+= !)_
– gub e'QmfgL krf{ -d= n]= k= kmf= g+= ^_
– gubL /l;b - d= n]= k= kmf= g+= !!_
 vftfx?sf nflu kmf/fdx? (Forms for Accounts or Ledger)
– a}+s gubL lstfa -d= n]= k= kmf= g+= %_
– ah]6 lx;fa -d= n]= k= kmf= g+= *_
 – vftf -d= n]= k= kmf= g+= @@_
– gub cfDbfgL lstfa -d= n]= k= kmf= g+= @#_
– ah]6 ;f/f+z tyf vr{ lgoGq0f vftf -d= n]= k= kmf= g+= @$_
 k|ltj]bg kmf/fdx? (Forms for Reports)
– gub e'QmfgL zf]wegf{ dfu kmf/d -d= n]= k= kmf= g+= ^ …s_
– /fh:j;DaGwL dfl;s k|ltj]bg -d= n]= k= kmf= g+= (_
– vr{sf] kmfF6jf/L -d= n]= k= kmf= g+= !#_
– km5\of}{6 ug{ afFsL k]ZsLsf] df:s]jf/L -d= n]= k= kmf= g+= !$_
– a}+s lx;fasf] ljj/0f -d= n]= k= kmf= g+= !%_
– sf]ifsf] cj:yfsf] t]l/h -d= n]= k= kmf= g+= !^_
– ah]6 lx;fasf] ljj/0f -d= n]= k= kmf= g+= !&_
– e'QmfgL lbg afFsLsf] sRrfjf/L -d= n]= k= kmf= g+= !*_
– w/f}6Lsf] df:s]jf/L -d= n]= k= kmf= g+= !(_
– df:s]jf/L lx;fasf] ljj/0f -d= n]= k= kmf= g+=@%_
 ljljw kmf/fdx? (Miscellaneous Forms)
– gub e'QmfgL krf{ / gubL /l;b lgoGq0f -d= n]= k= kmf= g+= &_
– ;f]wgL kq -d= n]= k= kmf= g+= !@_
– jflif{s sfo{qmd kmf/fd -d= n]= k= kmf= g+= @)_
– rf}dfl;s dfu kmf/fd -d= n]= k= kmf= g+= @!_
 ah]6df cfwfl/t g]kfn ;/sf/sf] gofF n]vf k|0fnLsf] k|of]u
lj=;++= @))& ;fndf k|hftGqsf] cfudg;Fu} ;/sf/sf] klxnf] k|fyldstf eg]sf] /fi6«sf] ;du| ljsf; ug'{ lyof] . To;
;dodf tTsfnLg o"=P;=cf/= n] of]hgfa4 cy{tGqnfO{ c+ufn]sf] lyof] / of] gd'gfaf6 cfly{s ;d[l4 xfl;n ul/Psf]
lyof] . ljZje/Lsf ljsf;f]Gd'v /fi6«x? pQm gd'gfaf6 k|efljt ePsf lyP . ljsf;f]Gd'v /fi6«x?n] cfkm"n] klg pQm
gd'gfnfO{ canDag u/L s]xL ;kmntf k|fKt ul/;s]sf lyP . of] k|efjaf6 g]kfn klg c5'tf] /xg ;s]g . To;}n] g]kfnn]
klg lj=;+= @))* af6 klxnf] k6s ah]6 lgdf{0f u/L nfu" u¥of] eg] lj=;+= @)!# af6 klxnf] k~rjifL{o of]hgf
sfof{Gjogdf Nofof] . To;kl5 ljZjsf w]/} /fi6«x?n] g]kfnsf] ljsf; k|lqmofdf ;xof]u ug{ cfˆgf xftx? cufl9 a9fP
/ cfly{s ;xfotf, rGbf ;xof]u, cg'bfg lbg ;'? u/] . Pp6f k|hftflGqs ;/sf/ hgtfx? k|lt hjfkmb]xL x''g'kg]{ x'gfn]
;/sf/n] cfˆgf cfly{s ultljlwsf] Jojl:yt tl/sfn] clen]v /fvL hgtfdf k|ltj]bg k]z ug{ Pp6f j}1flgs >]:tf k|0ffnLsf]
cfjZos dx;'; u/\of] . o;} ;dodf ;/sf/L /fh:j tyf vr{df Jofks j[l4 eof] / Tolta]nf ;/sf/n] pkof]udf NofPsf :ofxf
>]:tf k|0ffnL tyf kmf/d >]:tf k|0ffnL ah]6 lgdf{0f u/L nfu' ug{ tyf cfly{s of]hgfsf] sfof{Gjogsf nflu
;/sf/nfO{ cfjZos kg]{ cfly{s tYofË tyf ;'rgfx?sf] a9\bf] dfunfO{ k"lt{ ug{sf nflu ck"0f{ / cj}1flgs kfOP .
To;kl5 ;/sf/n] cfjZos ;"rgf tyf tYofËx? kof{Ktdfqfdf pknAw u/fpg ;Sg] Pp6f j}1flgs >]:tf k|0ffnLsf]
cfjZostf dx;'; u/\of] . lj=;+= @)!^ ;fndf gofF lgjf{lrt k|hftflGqs ;/sf/sf] cfudg;Fu} ;/sf/n] lj=;+= @)!&
;fnaf6 e'QmfgL >]:tf k|0ffnLnfO{ k|of]udf Nofof] . of] >]:tf k|0ffnLdf klg s]xL sdhf]/Lx? b]lvof] / ;/sf/n]
g]kfnsf] cfly{s k|zf;g tyf ah]6 Joj:yf cg's'nsf] Pp6f 5'§} gofF j}1flgs >]:tf k|0ffnLsf] th'{df ug{ @)!& df3
@) ut] Pp6f n]vf ;ldlt u7g u¥of] . pQm ;ldltsf ;b:ox?df lgDg JolQmx? /x]sf lyP .
 cy{ dGqfno j}b]lzs ;fxotf zfvfsf pk;lrj
 o"= P;= P8= sf ;Nnfxsf/
 ;+o'Qm /fi6«;+3sf >]:tf ljz]if1
of] ;ldltn] To;a]nfsf >]:tf k|0ffnLx? b]zsf] ah]6 Joj:yf tyf cfly{s k|zf;gsf af/]df Jofks cWoog, cg';Gwfg tyf
ljZn]if0f kZrft\ b]zsf nflu k|:tfljt Pp6f gofF >]:tf k|0ffnLsf] d:of}bf cy{ ;lrj ;dIf k]z u¥of] . of] d:of}bfn]
@)!* df3 @) ut] dxfn]vf k/LIfsaf6 :jLs[lt k|fKt u¥of] . To; kZrft\ pQm d:of}bfnfO{ clGtd :jLs[ltsf nflu
g]kfn ;/sf/ ;dIf k|:t't ul/Psf] lyof] . >L % af6 ldlt @)!* ;fn r}q @ ut] clGtd :jLs[lt k|fKt ePkl5 pQm d:of}bf
g} g]kfn ;/sf/sf] gofF >]:tf k|0ffnLsf] ?kdf ;/sf/L sfof{nox?df nfu" ul/of] . of] >]:tf k|0ffnL ;'?df cfly{s
jif{ @)!(÷@) af6 sf7df8f}F pkTosfdf dfq nfu' ul/of] . To;kl5 qmd};Fu cf=j= @)@)÷@! af6 afudtL /
gf/fo0fL c~rn tyf @)@!÷@@ af6 u08sL / gf/fo0fL c~rndf nfu" ul/of] . cGtdf @)@% >fj0fb]lv
To;nfO{ g]kfn clw/fHoel/ g} sfof{Gjogdf NofOof] .
 g]kfndf k|of]udf NofOPsf >]:tf k|0ffnLx?
  jfl;n afFsL >]:tf k|0ffnL M of] Hofb} ;/n / ;fdfGo n]vk9 ug{ hf]Gg] JolQmn] klg n]vf /fVg ;Sg] ;|]:tf
k|0ffnL xf] . of] k|0ffnL cGtu{t Psftkm{sf] kfgfdf cfo / csf]{ tkm{sf] kfgfdf vr{ hgfpg] ul/G5 . s'g}
vf; ;dofjlwsf] cfo, Joo tyf afFsL /sdsf] cj:yf yfxf kfpg of] k|0ffnL a9L ;xh Pj+ ;xh lyof] .
 :ofxf >]:tf k|0ffnL M of] k|0ffnL lj=;+= !(#^ ;fndf vl/bf/ u'0fjGtn] k|of]udf NofPsf] dxTjk"0f{ n]vf k|
0ffnL xf] . jfl;n afFsL ;|]:tf k|0ffnLkl5 :ofxf n]vfk|0ffnL k|rngdf cfpg yfNof] . gub, lhG;L, w/f}l6, cfo,
Joo cflbsf] lgoldt ?kdf clen]v /fVgsf] nflu of] k|0ffnL ljsl;t ul/Psf] xf] .
– :ofxf M of] uf]Zjf/f ef}r/ h:t} k|f/lDes clen]v xf] . g]kfnL sfuhnfO{ ;f]x| -!^_ k6s df]8]/ 'T'
cfsf/df of] tof/ kfl/G5 . o;sf] afFof kl§ ;Dk"0f{ cfDbfgLx? / bfFof kl§ ;Dk"0f{ vr{x? / tnkl§ tyf
Joosf] km/s n]lvG5 . :ofxfnfO{ ltg efudf ljeflht ul/Psf] 5 .
gub :ofxf M gub cfo / gub vr{sf] clen]v /fVg of] k|of]u ul/G5 .
w/f}6L :ofxf M ljz]if sfdsf] nflu ljleGg kIfaf6 w/f}l6sf] ?kdf k|fKt /sdsf] clen]v /fVg of] k|of]u
ul/G5 .
lhG;L :ofxf M lhG;L dfn;fdfgsf] clen]v /fVg of] k|of]u ul/G5 .
– cfjh]{ M o;nfO{ axL vftf (Ledger) ;Fu t'ngf ug{ ;lsG5 . o;af6 ljleGg lzif{ssf] s'n cfo tyf Joosf
lzif{sx? juL{s/0f u/L hfgsf/L kfpg ;lsG5 .
cfDbfgL cfjh]{
le~hflns cfjh]{
– 9kf]6 M o;nfO{ jf;nft;Fu t'ngf ug{ ;lsG5 . s'g} vf; ;do cjlwdf gub, lhG;L, w/f}l6 , cfDbfgL /
vr{sf] ;f/f+z kQf nufpg of] k|of]u ul/G5 .
sfdtdfdL 9kf]6
df;tdfdL 9kf]6
;fntdfdL 9kf]6
 kmf/d >]:tf k|0ffnL M lj=;+= !(^* ;fndf t/fO{ If]qdf hUuf hldgsf] sf/f]af/df j[l4 eP kl5 ljleGg %! j6f
kmf/d yk u/L sfdsf] ;xhtf Nofpg of] k|0ffnL ;'? ul/Psf] lyof] .
 e'QmfgL >]:tf k|0ffnL M ;Dk"0f{ ;/sf/L vr{x? sfg"g adf]lhd Jojl:yt ?kdf clen]v /fvg] clek|fosf ;fy lj=;
+= @)!& ;fndf of] k|f0ffnL k|rngdf NofOPsf] lyof] . of] nfdf] ;do;Dd rn]g .
 gofF >]:tf k|0ffnLsf p2]Zox?
;/sf/åf/f ul7t gofF >]:tf k|0ffnLsf] d:of}bf ;ldltn] o; >]:tf k|0ffnLsf lgDglnlvt p2]Zox? /x]sf] pNn]v u/]sf] 5
M
 cfly{s k|ltj]bgx? tof/ kfg{sf nflu cfjZos cfly{s tYofË tyf ;'rgfx? pknAw u/fpg] .
 pknAw sf]if tyf cGo ;fwg ;|f]t / vr{x?dfly plrt lgoGq0f sfod ug]{,
 ;/sf/L ah]6 th'{df ug{sf nflu cfly{s tYof+sx?sf] ;f/f+z k|:t't ug]{,
 ljleGg kl/of]hgfdf ;+nUg lhDd]jf/ clwsf/Lx?sf] tx / kb lgwf{/0f ul/ pglx?nfO{ cfÇgf] sfd k|lt
hjfkmb]lx agfpg] .
 ljleGg ah]6 zLif{sx?df ePsf sf/f]af/x?sf] P]ltxfl;s tYofË ;+sng ug]{ .
 kl/of]hgfx?sf] sfo{ k|lt d'NofËg ug]{ p2]Zon] ul/g] cg';Gwfg / n]vf kl/If0fsf nflu cfjZos tYofËx?
pknAw u/fpg] .
 gofF >]:tf k|0ffnLsf ljz]iftfx?
gofF >]:tf k|0ffnLdf lgDglnlvt ljz]iftfx? /x]sf 5g\ M
 bf]xf]/f] >]:tf k|0ffnLsf] l;4fGtdf cfwfl/t (Based on Double Entry System Principle) : of] n]vf k|
0ffnL bf]xf]/f] n]vf k|0ffnLdf cfwfl/t 5 . k|To]s cfly{s sf/f]af/x?sf] låklIfo c;/ b]vfpg] u/L 8]la6 /
qm]l86sf] l;4fGtdf of] cfwfl/t 5 .
 ;/ntf (Simplicity) : of] n]vf k|0ffnL ;/n 5 . ;Dk"0f{ g]kfn e/Lsf sfof{nodf Ps} 9fFrfdf of] tof/ kfl/G5 .
 nrstf (Flexibility) : cfjZostf cg';f/ of] ;|]:tf k|0ffnLdf kl/jt{g ug{ ;lsg] / kmf/dx? yk36 ug{ ldNg]
ePsf]n] of] n]vf k|0ffnL kl/jt{glzn 5 .
 cfly{s ;'rgfx?sf] ;|f]t (Source of Financial Information) :of] n]vf k|0ffnLsf] dfWodaf6
;Dk"0f{ cfly{s ultljlwsf ;'rgfx? pknAw ug{ ;lsG5 . h;n] ubf{ lgtL lgdf{0f sfo{df o;n] ;xof]u k'¥ofpb5 .
 uf]klgotf (Secrecy) : ;'rgfx?sf] cgfjZos ?kdf aflx/ hfg glbg] ePsf]n] of] ;|]:tf k|0ffnLdf uf]klgotf
kfOG5 .
  ah]6åf/f lgb]{lzt tyf lgolGqt (Guided and Cotrolled by Budget) : of] k|0ffnL ah]6åf/f lgolGqt x'G5 .
vr{ ubf{ ah]6sf] ;Ldf pnª\3g ug{ gkfOg], pNn]lvt vr{eGbf cGo vr{ ug{ gkfOg] tyf /fh:j ;+sng
ug{ kfOb}g .
 cGo ljif]ztf (Other Characteristics)
– cfly{s P]g lgoddf cfwfl/t .
– sf]i7ssf] k|of]u .
– ah]6 /sdfGt/sf] Joj:yf .
– s]Gb|Lo :t/ tyf sfo{ ;~rfng:t/df ljefhg .
– a}+lsª sf/f]af/df hf]8 .
 gofF >]:tf k|0ffnLsf] ;Ldf
 gubdf cfwfl/t ePsf]n] oyfy{ hfgsf/L pknAw x'b}g .
 vr{ lgoGq0fdf dfq hf]8 lbPsf] 5 .
 k]ZsLsf] clen]v k|efjsf/L 5}g .
 clgoldttf lgjf/0f ug{ c;kmn 5 .
 nfutsf] ljZn]if0f ul/b}g .
 g]kfndf ;/sf/L n]vf ljlw k|0ffnLsf] ljsf;
 lj=;+= !*&! – ;/sf/L n]vfljlwsf] cf}krfl/s ;'?jft
 lj=;+= !*&! – k|zf;lgs vr{sf] clen]v /fVg df]7 98\8fsf] ;'?jft
 lj=;+= !(@% –lstfavfgf / tna k]G;g cflbsf] clen]v /fVg sf}zLtf]ifvfgfsf] :yfkgf
 lj=;+= !(#^ – :ofxf ;|]:tf k|0ffnLsf] ljsf;
 lj=;+= !(^* – kmf/d ;|]:tf k|0ffnLsf] Joj:yf
 lj=;+= @))* – jh]6 k|yfsf] ;'?jft
 lj=;+= @)!# – k~rjifL{o of]hgfsf] ;'?jft
 lj=;+= @)!^ – dxfn]vf kl/Ifssf] ljefu :yfkgf
 lj=;+= @)!(÷@) – gofF ;|]:tf k|0ffnLsf] ;'?jft