Professional Documents
Culture Documents
1 Elementuen Sailkapen Periodikoa
1 Elementuen Sailkapen Periodikoa
ELEMENTUEN
SAILKAPEN
PERIODIKOA
AURKIBIDEA
SISTEMA PERIODIKOAREN AURREKARI HISTORIKOAK..................................................................2
EREDU EZBERDINAK:................................................................................................................2
Antoine Lavoisier..................................................................................................................2
Döbereiner...........................................................................................................................2
Chancourtois........................................................................................................................3
Newlands..............................................................................................................................3
Meyer...................................................................................................................................4
Mendeleïev..........................................................................................................................4
Henry Moseley.....................................................................................................................5
X izpiak.....................................................................................................................................6
Henry Moseley.........................................................................................................................7
Moseleyren legea.................................................................................................................7
Elementuen deskribapena........................................................................................................7
Taldeen deskribapena..............................................................................................................9
Hund-en erregela...................................................................................................................17
XIX mendean, elementu ezagunen zenbakia ikaragarri handitu zen. Garai artako kimikariek,
aurkitutako elementu berri horiek sailkatzeko beharra ikusi zuten.
Elementu batzuen artean, antzekotasun nabarmengarri bat zegoela haien propietate kimiko
eta fisikoetan frogatu zen. Honi begiratuz, eta kimikaren ezagutzak modu razional batean
aurkezteko, elementuak ordenatzeko modu bat, haien artean zeuden harremanak islatzen
zituena oso erabilgarria izango zela pentsatu zuten. Lehen era, naturalena, masa atomikotan
sailkatzea izan zen, baina sailkapen hau, ez zituen elementuen desberdintasunak eta
antzekotasunak islatzen. Sailkapen asko egon ziren egungo taula periodikoa iritsi zen arte.
EREDU EZBERDINAK:
Antoine Lavoisier
Ezagutu zen lehen sailkapena, Antoine Lavoisier proposatu zuen, eta honek
elementuak metaletan, ez metaletan eta trantsiziozko metaletan sailkatzea
erabaki zuen. Nahiz eta oso praktikoa izan eta gaur egun erabiltzen
jarraitzearren, arbuiatu egin zuten, talde bakoitzeko elementuen propietate
fisiko eta kimikoetan desberdintasun ugari zeudelako.
Antoine
Lavoisier
Döbereiner
Ikus daiteke
nola masa
atomikoa
handiago den
zilindoraren
Newlands
Lege honen izena horrela da zeren Newlandesen asmoa nota musikalen Newlands
eskalarekin erlazionatzea zen.
Baina lege hau arazo bat dauka; ezin da elementu guztietan aplikatu.
Mendeleïev
1869. Urtean Mendeleïev, Errusiako kimikaria, bertsio berri bat aurkeztu zuen, propietate
kimikoen aldakuntza,haien masa atomikoarekin oinarritzen zena.
6-Elementu baten pisu atomikoa alboko elementuen pisuen ezagutzatik ondoriozta daiteke.
Mendeleievek elementu ezagun guztiek barne hartzen zituen eta elementu berriak aurresaten
zituen taula periodikoa argitaratu zuen. Hilabete batzuk geroago, Meyerrek berdina zen beste
taula bat argitaratu zuen. Zenbaitek uste dute Meyer eta Medeleiev taula periodikoaren
kosortzaileak direla, baina ia mundu guztia ados dago Mendeleievek merezi duela onarpenik
zabalena, aurreikuspen zehatzak egin baitzituen ekasilizio (germanio), ekaaluminio (galio) eta
ekaboro (eskandio) deitu zituen elementuen propietateen inguruan.
1-Ez zituen gas nobleak ezta elementu erradioaktiboak aipatzen, beraz hurrengo
urtean beste zientzialari batzuek aurkitu zituzten.
2-Irregulartasun asko zeuden taularen antolaketari dagokonez, izan ere, familien
antolaketa eta elementuen masa atomikoa ez zetozen bat (arazo hau Moseley –k
konpondo zuen bere X izpien teoriarekin)
3-Taulan hutsuneak zeunden, ez zituelako elementu guztiak ezagutzen. Urte batzuk
geroago hutsune guztiak bete ziren.
4-Ez dauka leku zehatzik hidrogenoa kokatzeko
5-Taula honen arabera elementu guztiek balentzia bakarra dute.
6-Taulan ez zen azaltzen zergatik periodo batzuk 8 , 18, 32 ….elementu zituzten
Moseleyren legea
Kimikan, atomo baten zenbakiaren (Z) eta irradatzen dituen X izpien uhin-luzeraren artean
dagoen erlazioa zehazten duen legea.
.Z = Zenbaki Atomikoa
Lehen bi taldeak,”s” orbitalak osatzen dute, periodoa adierazten duen geruza. Hirutik
hamabirako taldeek, ”d”orbitalak osatzen dute, balentzia geruzaren aurrekoa. Hamahirutik
hemezortzirako orbitalak, ”p”orbitalak osatzen dute. Eta azkenik, barneko trantsiziozko-
elementuak ”f ” orbitalak osatzen dute geruzen azkenaurrekoa.
Periodoak:
Taularen ilara horizontalak periodoak deitzen dira. Ilara bereko elementuak, propietate
ezberdinak ditu baina masa antzekoa dute. Periodo baten elementu guztiak orbital zenbaki
bera dute. Honi begiratzen elementu bakoitza bere konfigurazio elektronikoaren arabera
kokatzen da.
Talde berdinean dauden elementuak, antzeko propietate kimikoak dituztela esan nahi du.
Talde hauen barruan, atomoen beste hainbat propietate kontuan izanda kokatuta izango dira,
hala nola, ionizazio maila, afinitate elektronikoa, elektronegatibitatea, erradio atomikoa eta
bolumen atomikoa. Modu honetan, taula periodikoa ezagutzea, elementu bakoitzeko
propietateak jakitea esan nahi du.
Taldeen deskribapena
Taula periodikoa hiru multzotan sailkatuta dago, metaletan, ez-metaletan eta gas nobleetan.
Elementu gehienak metalak dira.
Taldeak zutabe bertikalak dira eta hamazortzi dira. Talde berean dauden elementuek
antzerako propietate kimikoak aurkezten dituzte. Gainera, haien balentzia-elektroi kopurua
berdina da. 1., 2. eta 13.-tik 18.-ra talde errepresentatiboak dira: 1.-alkalinoak; 2.-
lurralkalinoak; 16.-kalkogenoak; 17.-halogenoak eta 18.-gas geldoak edo nobleak 3.-tik 12.-ra
trantsizio-elementuak dira.
Metalak: Errez bihurtzen dira ioi positibotan. Taularen ezkerraldean kokatzen dira.
Propietate komunak dituzte eta gehienetan solidoak dira.
Metal lurralkalinoak: Taula periodikoko bigarren taldeko elemntuak dira. Zilar kolorekoak
dira, bigunak dentsitate baxukoak, halogenoekin erraz elkarreragiten dutenak gatz ionikoak
sortzeko. Berilioa salbuespena da,bere gatzak kobalenteak baitira.
Metal alkalinoak: Taula periodikoaren lehenego taldekoak dira, hidrogenoa izan ezik. Alkalino
guztiak zilar kolorekoak eta bigunak dira, dentsitate txikiak dituzte eta oso erreaktiboak dira,
elektroi bat baino ez duen azken maila elektrobikoan eta. Horregatik erraz galtzen dutelako
azken elektroi hori haien oxidazio egoera kutunena +1 da. Halogenoekin azkar erreakzionatzen
dute eta urarekin hidroxido alkalino indartsuak (basikoak) osatzeko.
Semimetalak: zailtasunekin ioi positibotan bihurtzen dira. Metalen eta ez- metalen
tarteko propietateak dituzte.
Ez-metalak: erraztasunarekin ioi positibotan bihurtzen dira. Eskuineko aldean
kokatzen dira. Likido edo gas egoeratan egoten dira.
Gas-nobleak: ez dituzte ioirik osatzen. Normalean ez dira beste elementu kimiko
batekin konbinatzen. Taularen eskuineko aldean kokatuak.
Gehienak solidoak dira. Solido, likido edo gas izan Normalean gas egoeran daude.
(Frantzioa eta merkurioa daitezke.
likidoak dira).
Moldakorrak eta Ez dira moldakorrak ezta Moldakorrak dira, gasak direlako eta
xaflakorrak dira, hau da xaflakorrak ere. hedatu daitezkelako.
forma eman ahal zaizkie.
Orokorrean nahiko Metalak baino dentso Oso dentsitate baxua, masa txikia
dentsoak dira. gutxiagoak dira. eta bolumen oso altua daukate eta.
Fusio puntu altuak Fusio puntu nahiko altua Fusio eta irakite puntu baxua dute.
(metalak baino gutxiago) Tenperatura maila oso baxu batean
soilik likido egon ahal dira.
Talde bakoitzeko elementu bat azaltzea erabaki dugu, nahiz eta garrantzitsua ez izan ,
ezaugarriei buruzko ideia bat hartzeko balio al dute;
METAL ALKALINOA:LITIOA
Naturan Li6 eta Li7 isotopoen nahasketa bezala agertze da. elementu oso erreaktiboa da, aire
hezean oso azkar herdoiltzen dena. Arrazoi honegatik, olio barruan gorde ohi da. Zilar zurixka
kolorea duen metal hau metal guztietatik arinena da, eta baldintza estandarretan dentsitate
baxueneko solidoa.
Bere kantitatea gutxitu egin da denborarekin. Desagerpen honen arrazoia eta litioaren
sorreraren prozesua ikerketa gai garrantzitsuak dira astronomian. Litioa lurreko 33.
elementurik ugariena da, baina bere erreaktibotasun altuagatik, konposatu bezala soilik ageri
da. Pegmatita mineral batzuetan ageri da, baina gatzunetik eta buztinetik ere lortzen da.
Beste metal alkalinoak bezala, litioak balentzia elektroi bakarra dauka, bere
elektronegatibotasun baxuagatik errez aska daitekeena
katioi bat sortzeko. Ondorioz, litioa oso deformagarria da,
erreaktiboa, eta gainerako metal gehienek baino urtze eta
irakite puntu baxuagoak ditu.
METAL LURRALKALINOA:KALTZIOA
Kaltzioa elementu kimiko bat da, Ca ikurra eta 20 zenbaki atomikoa dituena. Haren masa
atomikoa 40.078 da. Kaltzioa metal lurralkalino gris biguna da, eta Lurreko lurrazalaren
bosgarren elementurik arruntena da. Ezinbestekoa da izaki bizidunentzako, batez ere
zelularen fisiologian, eta metalik arruntena da animalia askotan.
Elementu guztien artean, protoi eta elektroi kopuru bera duen eta egonkorra den isotoporik
astunena da.Kimikoki, kaltzioa erreaktiboa da eta bigun samarra da metala izateko (beruna
baino gogorragoa den arren: ez da batere zail labana batekin mozten). Elementu metaliko
zilarkara da, eta elektrolisi bidez erauzten da kaltzio kloruroa bezalako gatzetatik. Isolatua izan
ondoren, berehala osatzen du oxido eta nitruro estalki gris-zuria airearekin kontaktuan
dagoenean. Suak ez du erraz hartzen, eta kaltzio metalak
urarekin erreakzionatzen du, hidrogeno gasa ekoiztuz.
Zilarra elementu kimiko bat da, Ag ikurra eta 47 zenbaki atomikoa dituena. Ikurra Argentum
latinezkohitzaren laburdura da, grezieratik eratorria.
EZ-METAL BAT:SUFRE
Elementu kimiko bat da, S ikurra eta 16 zenbaki atomikoa dituena. Naturan oparo agertzen
den ez-metal multibalentea da. Jatorrizko forman, solido hori kristalinoa da. Elementu puru
gisa agertzen da, baina baita sulfuro edo sulfato mineral gisa ere.
Bizitzarako funtsezko elementua da eta bi aminoazidotan agertzen da, zisteinan eta
metioninan. Merkataritza-ikuspuntutik, ongarriak egiteko erabiltzen da gehien bat, baina
beste zenbait gai sortzeko ere erabiltzen da, hala nola, bolbora, pospoloak, intsektizidak eta
fungizidak. Sufre elementalezko kristalak estimatuak dira mineralen bildumak egiten dituzten
bildumazaleen artean, forma poliedriko distiratsu eta koloretsuak baitituzte.
Giro-tenperaturan, sufrea solido hori distiratsua da. Sufre elementalak usain ahula dauka,
pospoloen antzekoa. Hidrogeno sulfuroak (H2S) eta sufre organikoak, berriz, arrautza ustelen
usaina igortzen dute. Sufrea erretzean gar urdina sortzen da eta sufre dioxidoa ekoizten da.
Sufrea ez da uretan disolbatzen.
Bromoa giro-tenperaturan likidoa den elementu ez-metaliko bakarra da, eta giro-
tenperaturatik hurbil likido diren taula periodikoko sei elementuetako bat. Elementu puruak
molekula diatomiko baten forma dauka, Br2. Likido dentso, mugikor, gorri-marroixka da,
lurruntzean lurrun gorri bat, kirastuna (kloroaren usainaren antzekoa) ekoizten duena. Uretan
pixka bat disolbagarria da, eta oso disolbagarria karbono disulfuroan, metanola bezalako
alkohol alifatikoetan eta azido azetikoan. Oso erraz eratzen ditu loturak hainbat
elementurekin eta lixiba moduko zuritzeak eragiten ditu.
GAS NOBLE BAT:NEONA
Neona elementu kimiko bat da, Ne ikurra eta 10 zenbaki atomikoa dituena. Gas nobleen
taldeko bigarrena da, helioaren ondoren. Nahiz eta Unibertsoan oso ugaria izan, Lurrean oso
urria da: airean aztarna gisa ageri da. Gas noble kolorge eta inertea da baldintza
estandarretan. Distira gorrixka berezia igortzen du huts-hodietan eta neonezko lanparetan.
Merkataritza-erabilerarako, airetik erauzten da.
Neona bigarren gas noblerik arinena da, distira laranja gorrixka igortzen du huts-
hodietan, eta helio likidoaren hozte-ahalmena baino 40 aldiz handiagoa eta hidrogeno
likidoarena baino 3 aldiz handiagoa dauka (bolumenaren funtzioan).
Lehen esan bezala, zenbat eta maila handiagokoa izan orbitala, energia gehiago dau orbitalak.
Honela, “3s” orbitala (3.mailakoa) baino lehen “2s” orbitala. (2.mailakoa) betetzen da. Eta “2s”
orbitala baino lehen, “1s” orbitala betetzen da.
Eta maila bereko orbitalen artean, ordena hauxe da s<p<d<f; hau da, “f”-k dau energia
gehiago.
Har daiguzan, 4.mailako orbitalak adibidez. Kasu honetan, “4f” orbitala baino lehen “4d”
orbitala betetzen da; “4d” orbitala baino lehen “4p” orbitala; azkenik, “4p” orbitala baino
lehen, “4s” orbitala betetzen da.
Spina (ms): Zenbaki kuantiko honek orbital bakoitzean zenbat elektroi kokatu daitezkeen
esaten digu.
Bi balio ditu, +1/2 eta -1/2. Elektroiak bere baitan egiten duen biraketarekin erlazionaturik
dago, horrek bi orientazio posible dituen bi eremu magnetiko sortzen ditu.
n,l,m hiru zenbaki kuantiko hauek elektroia zein energia mailan, zein azpimailan eta nolako
orientazioan , hau da zein orbitaletan dagoen esaten digu.
Berriz, n, l, m eta spinak (ms), lau zenbaki kuantiko hauek orbita konkretu horretan sartzen den
elektroiaren imformazioa, hau da sartzen den aurrenekoa edo bigarrena den.
Ondoko era honetan enuntziatu daiteke printzipio hau: Atomo berdinean ezin daitekez bi
elektroi egon kuantu-zenbaki guztiak berdinak dabezalarik. Efektu kuantiko hutsa da hau , eta
ezin daiteke interpretazio klasikorik eman. Pauliren printzipioa oso importantea da atomoen
polielektronikoen egitura azaltzeko. Badago beste era bat printzipio hau enuntziatzeko:
orbital atomiko batean, bi elektroi egon daitezke gehienez. Hau da, bi elektroi hauek n, 1 eta
m1 berdinak izango dabez eta lehen esandakoaren arabera, elektroi batek m s= +1/2 izango
dau eta besteak ms= -1/2 izan beharko dau. Beraz, bi elektroi orbital berdinean badaude euren
spinak desberdinak izango dira.
Geziek
atomoaren
orientazioa
adierazten dute.
Eta hau bibalio
ditu; ½ edo -1/2
*Atomoen polielektronikoen egitura: Elektroi bat baino gehiago daben atomoen tratamendu
mekaniko-kuantikoa hidrogeno-atomoarentzat erabili danaren hedapena da, baina askoz
konplikatuagoa. (ELEKTROI BAT BAINO GEHIAGO DITUZTEN ATOMOEN EGITURA)
Hund-en erregela
Arau enpiriko hau emaitza esperimental baten ondorioa da, eta era honetan enuntziatzen da:
Azpigeruza batean posibilitate bat baino gehiago badago elektroiak jartzeko, elektroien
banaketa egonkorrena lortzeko, parekatu gabeko elektroien zenbakia maximizatu egiten da,
elektroi guztiek ms-ren balio berdina hartuz. Arau honen oinarria era honetara azal daiteke:
suposatu hiru elektroi banatu behar direla 2p orbitalean (2p x, 2py, 2pz); elektroiak orbital
desberdinetan jartzeak elektroi-elektroi aldarapenak minimizatzen dauz, urrunago jartzen
baitira bata bestetik. Hau dela eta, elektroi egonkorrago bat lortuko dogu 2p x orbitalean eta
bestea 2py orbitalean jartzen badoguz, biak 2px orbitalean jartzen baditugu baino. Bestalde,
spin guztiak direkzio berdina badabe, elektroien arteko aldarapena gutxitu egiten da
( aldarapen “kuantikoa” kasu honetan , ez elektrostatikoa). Hau da, azpigeruza batean
elektroien banaketa egonkorrena ( E gutxien daukana), parekatu gabeko elektroi-kopurua
maximoari dagokion banaketa da ahalik eta elektroi gehienek s balio berbera hartzen
dabela.