Gülme- Komiğin anlamı üstüne deneme-Özet Hatice Yentürk

Henri Bergson üzerine

1859-1941 yılları arasında yaşamıştır. Alman işgalindeki Paris’te, Yahudi olduğunu

kaydettirmek için saatlerce kuyrukta beklerken zatürreeye yenik düşer ve ölür. 1927 Nobel
edebiyat ödülünü almıştır. Sezgiciliğin kurucusudur. Bergsonculuk adıyla da anılır. Türkçede
çevrilmiş kitapları: 1- bergson ve kudret-i ruhiyeye dair birkaç konferansı (1923) 2- şuurun
bilavasıta mutaları hakkında (1928) 3- din ve ahlakın iki kaynağı (1932) / ahlak ve dinin iki
kaynağı (1933)/ ahlak ve dinin iki kaynağı (1986) 4- yaratıcı tekâmülden hayatın tekâmülü
(1934) 5- gülme: komiğin anlamı üzerine bir deneme (1945)/ gülme (1996) 6- zihin kudreti
(1959) 7- düşünce ve devingen (1932) 8- metafiziğe giriş (1998)

Genel olarak komik üzerine

-Komik arı zekâya seslenir, o halde komiğin tüm etkisini göstermesi için yüreğin
uyuşturulması gerekir. 12

-Kuşkusuz düşmek her zaman düşmektir. Ancak insanın gelişigüzel bir yere bakarken bir
kuyuya düşüvermesi başka, yıldızlara bakarken düşmesi başkadır. Don Quijote’un hayran
hayran baktığı şey de bir yıldızdı. Romanesk şeylerle boş düşlere dayalı şeylerin komiği de ne
derin oluyor!16

-Bizi komik yapacak kötü huy bize dışarıdan getirilen, hazır bir çerçeve gibi içine
girebileceğimiz kötü huydur, bizim yumuşaklığımızı alacak yerde, kendi katılığını bize zorla
kabul ettirmek ister. Biz onu karmaşık duruma sokmayız, o bizi basitleştirir. 16

-Komik bilinçdışıdır. Gülünç bir kusur gülünç olduğunu anlar anlamaz hiç olmazsa görünüşte
kendini değiştirmeye çalışır. 17

-Yaşamla toplumun her birimizden istediği içinde bulunduğumuz durumu çepeçevre ayırt
edecek hep uyanık bir dikkat, aynı zamanda bizim bu duruma uymamızı sağlayabilecek bir
beden ve ruh esnekliğidir. Gerginlik ve esneklik: İşte yaşamın ortaya koyduğu birbirini
tümleyen iki güç. Bunlar bedende mi eksik? O zaman her tür kazalar, sakatlıkla, hastalıklar
vardır. Ruhta mı eksik? O zaman da ruh fakirliğinin tüm aşamaları, deliliğin tüm çeşitleri söz
konusudur. Karakterde mi eksiktir? Çöküntü kaynakları, kimi zaman da adam öldürme
nedenleri olan toplumsal yaşamda derin uyumsuzluklar ortaya çıkar. 18

-Komik bu katılıktır, gülme ise buna verilen cezadır.19 Komik çirkinlikten çok katılıktır. 23

-Biçimli bir kişinin başarıyla öyküneceği her tür biçimsizlik komik olabilir. 20 Bu nedenle bir
yüz, içinde kişiliğin sonsuza kadar yok olduğu, yalın, mekanik bir eylem düşüncesini bize ne
kadar iyi verebiliyorsa o ölçüde komik olur. Durmadan ağlıyormuş, gülüyormuş, ıslık
çalıyormuş gibi görünen yüzler vardır, en komik yüzler bunlardır. 21

-Abartmanın komik olabilmesi için onun amaç değil yalın bir araç gibi görünmesi gerekir. 22

1
-Usumuzun bağlandığı öğreti hangisi olursa olsun, imge gücümüzün çok kesin bir felsefesi
vardır ki bu felsefe, her insan biçiminde maddeyi biçimlendiren bir ruhun, yerçekiminden
etkilenmediği için ağırlığı bulunmayan, son derece yumuşak, her zaman devingen bir ruhun
çabasını görür. 23

-Bir konuşmacının tek başlarına gülünç olmayan jestleri, yinelenirse güldürürler. Çünkü çok
canlı yaşam yinelemeye gelmez. Nerede yineleme, tam bir benzerlik varsa, orada canlı bir
şeyin ardında işleyen mekanik bir şeyin varlığından şüpheleniriz.

-İnsan bedeninin durumları, jestleri ve devinimleri, bu beden bize basit bir makineyi
düşündürdüğü ölçüde gülünçtürler. 23 Yaşamın makineleşmeye yönelmesidir komik olan.
Canlının üstüne kaplanmış mekanik. Bir kişi bize ne zaman bir nesne izlenimi verse, güleriz.
36

-Her modanın bir bakıma gülünç olduğu söylenebilir, ancak günün modası söz konusu ise,
öyle alışmışızdır ki, moda giysiler bunları giyenlerle bütünleşmiş görünürler. 27 Giysiler
bireyin bedenine göre ne iseler, törenler de topluma göre aynı şeylerdir. Törenlerin ciddilikleri
bizim gözümüzde gelenekler gereği bağlı oldukları ciddi şeylerle özdeşleşmelerinden ileri
gelir. Öyleyse ne kadar biçim ve formül varsa, komiğin içine gireceği o kadar hazır çerçeve
vardır. 31

-Bir giysi bedene göre ne idiyse, beden de ruha göre o duruma gelecek, yani canlı bir
enerjinin üstüne konmuş cansız bir madde olacaktır. Bir kişinin ruhsal yanı söz konusu iken,
dikkatimizi bedensel yanı üstüne çeken her olay komiktir. Konuşmasının en etkili anında
hapşıran bir konuşmacıya neden güleriz? 33 Çekingenliği komik yapan da çekingen insanın
bedeninden tedirgin olup onu çevresinde bırakacak yer arayan bir kişi izlenimi vermesidir. 34

Durum komiği ve söz komiği

-Yaşam izlenimini ve açıkça bir mekanik düzen duygusunu birbirlerinin içine girmiş olarak
bize veren her tür edim ve olaylar komiktir. 42

1. 1.Yaylı şeytan: Kutusundan fırlayan şeytan, yassıltırsınız gene dikilir, ne kadar aşağı
itseniz o kadar yukarı zıplar, üstüne bastırırsınız, her şeyi koparıp fırlar. Güldürücü bir
sözcük yinelemesinde genellikle karşı karşıya olan iki uç vardır: Bir yay gibi gevşeyen
sıkıştırılmış bir duygu ve bu duyguyu yeniden sıkıştırmaktan hoşlanan bir düşünce.
Eğer insan bunu içinde yaşarsa, iki duygu arasında bocalarsa, bu canlının içindeki
mekaniği elde ettirir. 46

2. 2.İpli kukla: Görünürdeki özgürlüğümüzün altın iplerden oluşan bir düzeneğin

yattığını ve bizlerin şu ölümlü dünyada ipleri yazgının elinde zavallı kuklalar
olduğumuzu düşünmek. 47

3. 3.Kartopu: Oyun kâğıtlarıyla oluşturulmuş şatoda dokunduğumuz ilk kâğıdın yerinden

oynamadan önce duraksaması ama yanındakilerin gittikçe daha çabuk karar verip
yıkılması. Birbirlerinin içine geçmiş davalarda, bir demet kuru ot için açılan dava

2
 örneği, davacıya servetinin büyük bölümüne mal oluncaya kadar mekanizma gitgide
hızlanarak çalışır. 48

Mekanik bir düzenin özelliği ise genellikle tersine çevrilebilir olmasındadır. Atın aranan hasır
şapkayı başta yemesi, yuvarlanan güllenin aynı yere dönmesi gibi komik örnekler. Kant
“gülme ansızın boşa çıkan bir bekleyişten doğar” der, çok yol yürüyüp aynı yere çıkmak. 50

Her canlı varlık kapalı ve diğer sistemlerle karışamayan bir olaylar sistemidir. Sürekli
görünüm değiştirme, olayların geriye dönüşsüz olmaları, kendi içine kapalı bir dizinin yetkin
bireyselliği… İşte canlıyı basit bir mekanizmadan ayıran dış nitelikler bunlardır. Bu
niteliklerin karşıtlarını ele alırsak üç yöntem buluruz: Yineleme, tersine çevirme, dizilerin
birbirinin içine girmesi. Başlıca vodvil yöntemleri. 52

1. Yineleme: Olayları gerçeğe benzetip canlı göstermekle birlikte matematiksel bir

düzene sokmak. Belli bir kişi grubu, birbirlerini simetrik olarak karşılayan birtakım
olaylar ya da terslikler dizisini hep yeni ortamlarda yeniden ortaya çıkaracak biçimde
ger perdede değişik durumlarda gösterir. 52 Efendilerin oyununu hizmetlilerin
yinelemesi gibi.67

2. Tersine çevirme: Rollerin yer değiştirmesi, tuzağa kendi düşen kişi, aldatanın
aldatılması, kötülüğünün kurbanı olan zalim, soyulan hırsız. 54 Sözde tersine çevirme
de hakeza: “Neden pipolarınızı taraçama silkeliyorsunuz?””Siz neden taraçanızı
pipolarımın altına koymuşsunuz?”66

3. Bir durum hem birbirinden kesinlikle bağımsız iki olay dizisine ait olur hem de
tümüyle değişik iki anlamda yorumlanabilirse hep komiktir. 55

Nükte buhar durumuna gelmiş komikten başka bir şey değildir. Nüktenin olası çeşitleri: 61

1. Kendimizi bir katılığın ya da itici bir gücün etkisine kaptırıp söylemek istemediğimiz
sözleri söylemek ya da yapmak istemediğimiz şeyleri yapmak. Saçma bir düşünceyi
beylik bir tümce kalıbı içinde sokmakla her zaman komik bir söz elde edilir. 62

2. Bir anlatımı mecazlı anlamda kullanıldığı halde gerçek anlamda kullanılıyormuş gibi
göstermekle de komik elde edilir. Ya da dikkatimiz bir mecazın maddiliği üstünde
toplanır toplanmaz düşünce komik olur. 64

- Ciddi tonu teklifsiz tona aktarmak, dürüst olmayan bir şeyi dürüstmüşçesine
göstermek, meslek literatürünün uygunsuz yerlerde kullanımı…

Karakter Komiği

-Komedi gerçek yaşama dramdan daha yakındır. Karakterler ahlaka değil topluma
aykırılıklarından dolayı güldürür. Tek mesele izleyiciyi duygusuzlaştırmaktır. 75 -Dramın
tersine komedi ilgiyi eylemlerden ziyade jestler üzerine toplar, yani bir ruhsal durumun
amaçsız, çıkarsız olarak ortaya çıkmasına neden olan otomatik davranış ve devinimler. 77

3
-Kişinin toplumla uyumsuzluğu, izleyicinin duygulanmaması ve özdevinim, karakterin
bilinçsiz dalgınlığı, dikkatsiz ve katı olması komedinin temel koşullarıdır. 79

-Eğer bu dalgınlık yaşamdan kopmayı tam olarak gerçekleştirebilseydi, maddi dünyanın

biçimlerinden renklerinden tutun iç yaşamımızın en ince devinimlerine kadar her şeyi ilk
arılığında görebilirdi.83

-Komedya tragedya gibi özel ve derin değil, geneldir. Daha önce yolumuzun üstünde
karşılaştığımız ve karşılaşacağımız karakterleri betimler, benzerlikleri saptar, bazı tipleri bize
göstermek ister, hatta gerekirse yeni tipler yaratır, özel adlar bile orda cins ada dönüşür, bir
Tartuffe gibi. Komedya ozanı aynı genel özellikleri taşıyan kişileri başkişinin etrafında
toplamaya çalışır, çoğul yapar. 87 Bir dış gözlemdir. 89

-Tüm belirtilerinde ve kökenlerinde komik olan bir karakter durumu: Komedyayı sürekli
beslemek için derin, komedya türünde kalmak için yüzeysel olmalı, komik bilinçsiz olduğuna
göre bu durumdaki kişi durumunun farkına varmamalı, gene bu karakter durumu herkesi
güldürebilmek için herkese görünür olmalı, çekinmeden ortaya çıkmak için kendine karşı
hoşgörü ile dolu olmaları, başkalarının kendisini acımadan cezalandırmaları için bunları
tedirgin etmeli, gülmenin bir yararı olması için de hemen düzeltilebilir olmalı, gülmenin
kesilmemesi için yeni biçimlerde ortaya çıkacağından emin bulunmalı, toplum için çekilmez
olmakla birlikte toplumsal yaşamdan kopmamalı, nihayet düşünülebilecek en büyük biçim
çeşitliliği edinmek için tüm kusurlara, hatta kimi erdemlere katılabilir olmalıdır. Bu karışımın
adı büyüklenmedir. 91

-Komikteki saçmalık öylesine değil, belirli bir saçmalıktır. Don Quijote’un eylemlerindeki
mantık. 96 Bu saçmalık düşlerdeki saçmalıkla aynı niteliktedir. Düşüncesinde direten kişi,
bildiğini okuyan kişi. 98

-Komiğin temelinde kolayca bir iniş boyunca kendini kaydırma eğilimi her zaman vardır.
Gülme ise her şeyden önce bir düzeltmedir. Utandırmak için var olduğuna göre kendisine
gülünen kişi üzerinde üzücü bir izlenim bırakmalıdır. Toplum kendisine karşı saygısızca
davranışların öcünü gülme ille alır. Gülme içinde sempati ve iyilik belirtisi taşısaydı amacına
ulaşamazdı. 102

-Denizin yüzeyindeki dalgalar durup dinlenmeden savaşırlar, oysa alt katmanlar derin bir
dinginlik içindedir. Dalgalar da çarpışır, çatışır, dengelerini ararlar. Beyaz, hafif ve şen bir
köpük onların değişken kenarlarını izler. Kimi aman kaçıp gelen bir dalga kumsalın üzerine
bu köpükten bırakır. Oralarda oynayan bir çocuk gelip bundan bir avuç alır, ama bir an sonra
avucunda yalnızca birkaç damla su kaldığını görünce şaşırır. Bu, dalganın getirdiğinden çok
daha tuzlu, çok daha acı bir sudur. İşte gülme de bu köpük gibi oluşur, toplumsal yaşamın
dışındaki yüzeysel başkaldırıları bildirir, bu sarsıntıların oynak biçimini anında çizer. O da
tuzlu bir köpüktür, köpük gibi kabarcıklanır. Bu kabarcıklanma keyiflenmedir. Tadına
bakmak için bu köpükten eline alan filozof, kimi zaman bu kadar az şeyde bile bir acılık
bulacaktır. 104