Oblici moderniteta u
govine javljaju se spojavom secesije krajem XIX stoljeća
arhitekturi Bosne i
Hercegovine krajem 19. i
početkom 20. stoljeća
I brahim K r z o v i ć
viši kustos Umjetničke galerije BiH u Sarajevu
Izlaganje sa znanstvenog skupa-
72.014(497.1 Bosna i H ercegovina)~18/19~
D osadašnja istraživanja um j e t nosti X I X i X X v i -
jeka u B o sni i H e r cegovini u glavnom su b i l a o k r e n uta
p rema slikarstvu, skulpt ur i i g r a f i ci . T r aženi m k a r a k -
teristični oblici r azvoja, kl j u čne ličnosti i d j e la, a u sta-
novljene vrijednosti .postale su mj e r ilo za r e t rospekcije
i dalje v a l o r izacije. A r h i t ek t u ra, n a stala k r a j e m X I X
i početkom X X v i j e k a, prosuđivana je na osnovu neko-
liko većih djela tog perioda. U cjelini j e o k a r akterisana
kao istoricizam i z a k ašnjela p o j ava, a n j en i s t v a raoci
i danas važe kao str anci k oj i s u g r a d il i z a s t r ane i n t e-
r ese i pol i t ik u o s vajača. Novij a i s t r aživanja, m eđutim,
o tkrila su n ek e v r i j e d nosti a r h i t e k t ur e n a s m j en i s t o -
l jeća u B o sn i i H e r c egovini n a o s n ovu k o j i h s e s a d a
m ože tvrdit i d a p o j e d in i segmenti t o g n a s lj eđa imaju
stvaralačku težinu. Neke pojave, djela i a u t or i n ose au-
tentična i p r o g r esivna k r etanja p a s e n a m eće potreba
korigiranja i dopune moderne istorije u m j e t nosti u nas.
P rvi oblik m o đ erniteta p r edstavlja p o j ava i š i r e-
n je secesije,u arhitektur i B o sne i H e r cegovine, a s t i m
u vezi sada je moguće konstatovati nj ene najvažnije od-
r ednice. Prvo, secesija se u B o sn i i H e r c egovini j a v l j a
vrlo rano — k a o a k t u elna, moderna poj ava — i s t o vre-
mena takvoj p o j avh ru Be ču. Štaviše, prvi p r o j ek t J o si-
p a Vancaša kuće Ješua i M o i c e S aloma, na k o j e m s e
vide elementi nove umjetnosti, nastao je po četkom 1897.
i prij e zvaničnog ~konstituisanja be čke Secession. Mora
s e reći da su p ri m j e r i n o v e u m j e t nosti i z m eđu 1897. i
1 900. malobrojni, ali j e i č etiri-pet zgrada dovoljno d a
s e konstatuje p r i s u stvo n o vi h s h v atanja. K a o d r u g o ,
u z konstataciju o p o j a v i s e c esije s h j eđi utvrđivanje
i mena nosilaca novih s t i l skih o b l i ka. Za d a t i r a nj e n a j -
ranijeg pri m j er a i a t r i b u c ij u p o služili su k o m p arativni
podaci (v i j esti u š t a m p i , p o d aci o v l a s n i cima, s t anj e
objekta) k oj i p o k a zuj u d a s e r a d i o a r h i t e kt i J o s i pu
Vancašu. U pr i log ide i činjenica da j e o n p o t p isao ne-
k oliko narednih p r o j ek ata i z m e đu 1898. i 1900. Pojava
secesije ne bi bila vrij edna pažnje da je ostala na uskom
broju p r vi h g o d in a i n a d j e l a t n osti j e d no g a r h i t ekt e.
Prvi oblici moderniteta u arhitekturi Bosne i H erce-
i to u djelima arhitekte Josipa Vancaša (kuća Ješue i Moice
Saloma u Sarajevu, projekt iz 1897).Već od 1900.na fasa-
dama reprezentativnih stambenih i p o s lovnih zgrada ra-
zvijaju se bogatiji f l o r alni oblici (palata Ješue Saloma J.
Vancaša iz 1901; kuća Vasilikije Petrović Rudolfa Tonniesa
iz 1907.sve iz Sarajeva; Srpska osnovna škola Đorda Kne-
žića iz 1908. u Mostaru].
U fazi p r o cvata secesije f l o ralnih o b l i ka o d 19 03.
javlja se nova tendencija u dekoraciji fasade kada se prvo
u donjim zonama pojavljuju geometrijski sadržaji. Kasnije
geometrijski koncept zahvata cijelu fasadu i prožima cijelu
zgradu nagovještavajući modernu arhitekturu (vila E. Vol-
kert R.Tonniesa iz 1911, palata Racher Karla Kneschaureka
iz 1913, Vatrogasna kasarna Josipa Pospišila iz 1912, svi u
Sarajevu). Specifičan rezultat secesije u Bosni i Hercegovini
je pokušaj stvaranja bosanskog stila (zgrade filij ale Ze-
maljske banke u Bosni i H ercegovini J. Vancaša 1908).
Od 1900. đo 1908. secesijazahvata gotovo sve vrste ar-
h itektonskih o b j e k ata u r a s p on u o d f r a g m e ntarni h i
provincijalnih r j ešenja do r e prezentativnih i m o n u m en-
talnih ostvarenja. Posebno je intenzivna gradnja u ovom
stilu između 1900. a 1903, ali stvarala čki tokovi secesije
d opiru sve do 1912 — 1913. Reprezentativna dj ela iz o v e
i ntenzivne faze nalazimo n a j v iše u S a r aj evu a i m a i h
i u M o staru, Banjaluci, Tuzli, B r čkom (n a p r i m j e r P a -
l ata Ješue D . S a l om a i z 1 9 01, kuća i a p o t ek a H i n k a
Schelesingera, vila Hermine Radisch iz 1903 — 1904, Villa
Mathilde 1903, Villa Neretvanka, Villa Zahumka iz 1905).
Osim na stambenim, .secesija se razvija na j avnim zgra-
d ama: školama, bankama, na nekim sakralnim pa i p r i -
vrednim obj ekt i ma. Osim im ena i velikog udj ela Josipa
V ancaša u t i m g o d i n ama značajnu d j e l atnost u o v o m
stilu razvili su arhitekti: Rudolf Tonnies, Ludwig Huber,
Karl K n eschaurek, M i loš K o m adina, M i loš N i l a dinović
i Bordo Knežić.
Prema to me, v r i j eme p o j ave i š i r i n a s ecesije u
Bosni i H e r c egovini, t e k v a l i te t p o j e d i ni h o s t v arenja
predstavljaju p r v i va l m o d er n i teta u u m j e t nosti B o sne
i H ercegovine, k oj i k a o t a k a v z a s lužuje p a ž nj u š i r e
istoriografije. Novija i s t raživanja u to m p r a vcu om ogu-
ć avaju da se u k l one il i s m a nje p r aznine u o p š ti m p r e -
gledima umjetnosti u jugoslovenskim zemljama na smje-
n i stoljeća. S druge strane, pojava secesije i n j en e k a -
rakteristike obezbjeđuju arhitekturi vodeću ulogu me đu
likovnim u m j e t nostima u B o sn i i H e r c egovini.
Za vrijeme in tenzivnog razvoja secesije f l o r alno-
-narativnih dekorativnih oblika javlja se u njoj supr ot na
t endencija koja se u početku, 1903. može zapaziti u r j e -
šenjima d etalja, p osebno do nji h z on a f a sade. Rađi se
o geometrijsko-apstraktnim m o t i v ima u dekorativne svr-
he, a koji , postepeno u n a rednim g o d inama, doprinose
redukciji, pa i p o t p unom nestajanju f l o r alno-narativnih
s adržaja. I o v a s e t e n dencija j a v lj a k a o o d j e k y o j a v a
u krugu bečke secesije.Kod Hoffmanna i Kolo Mosera,
na primjer, kao kolebanje između narativnih i ap strakt-
127
I. Krzović: OBLICI M O D E R N I T ET A U A R H I T E K T UR I .
nih rješenja; može se zapaziti u pojačanim stilizacijama
dekorativni~h sadržaja i p r e d m eta i p r o i z voda W i ener-
-Werkstatte, u pr i m j en i m r eže keramičkih pločica. Iako
je ova tendencija p r o d uk t p r o čišćenog senzibiliteta se-
cesije, on a s e o k r e n ul a p r o t i v p l a s t ično-dekorativnih
o blika secesije, donoseći joj , s j e d n e st r ane, novi k v a -
litet i, s d r uge strane, javlja se kao pr eteča arhitekture
moderne između dva rata.
U arhitekt ur i B o sn e i H e r c egovine p oj ava o v i h
p urističkih tendencija nij e izazvala sukobe (kao u B e ču
Hoffmann — Loos), niti j e r azdvojila ar h i t ekte na pr i sta-
lice jedne i druge struje. Tako na pr i m j e r V a ncaš donje
zone fasada r j e šava p o j e dnostavljenim p r a v ougaonim
o blicima o t v ora i p l a s t ičnih a p l i k acija ok o n j i h d a b i
istakao razvijene i r a z g r anate gor nj e z one d e koracije
( kuća Moice K a b i l ja , L j u d sk a p o soj i l nica u L j u b l j a n i
1903). Mada je on među bosanskohercegovačkim arhi-
tektima zastupao i zadržao stariju k l a sicističku floralnu
s ecesiju, Vancaš je d ošao i d o c j e l oviti h i čistih rj eše-
nja u ovoj tendenciji. Prevagu u tom p r avcu predstavlja
n jegova Palata pošte i t e legrafa u S ar ajevu (p r oj ekt i z
1907 — 1910, izvedena 1913) i z g rada P aromlina i z 1908.
Posljednji p r i m j e r p r e d stavlja p r i m j e r f u n k c i onalizma
— krajnjeg oblika ovih tendencija.
Kod arhitekte Rudolfa Tonniesa, drugog arhitekte
po značaju za ostvarenja secesije u Bosni i H e rcegovini,
zapaža se ista transformacija. I T o n n ies novim elemen-
tima n e i s k l j u čuj e r a n ij e o b l i k e s e cesije. Du alističko
s tanje potvrđuje Palata Salom i z 1 9 12. U r j e šenju d o -
n jih zona pročelja im a b o gatu f l o r alno-figurativnu p l a-
s tičku dekoraciju do k s u g o r nj e z one r i j e šene mi r n i m
plohama na ko ji m d o m i n i r aj u v o l u m eni a r h i t ektonskih
elemenata: balkona, erkeri,kupole — bez ornamenata.
P rvo, Tonnies je o v dj e p o stupio o b r n ut o u o d n osu n a
u običajeni p r i n cip k o m p onovanja o vi h d v i j u v r s t a d e -
korativnih el emenata, a d r ug o — d o n j a z on a s v j edoči
o , mada kasnoj, i pa k u s p j ešnoj k o egzistenciji s t a r i j eg
i mlađeg dekorativnog koncepta secesijske fasade. Ali,
kao i Vancaš, i Tonnies je došao do čistih r j ešenja dr u-
g og, mlađeg načina oblikovanja. Najbolj i p r i m j e r p r e d -
stavlja projekt vile bankara Ernsta Volkerta u Sarajevu
i z 1911. godine U k o ncepciji p r o s tora i d e f i n isanju o b -
lika pot puno j e p r e ovladala geometrij ska č istota koj a,
kad je u p i t a nj u T o n n iesov izraz, u c r t ežu d aj e senzi-
bilni secesijski l i n earizam, a u r e a l izaciji m o n u m ental-
nost i ekspresiju volumena. Pretapanje Tonniesovih pla-
s tičkih skulptorskih f l o r a lno-figurativnih o b l ik a u a r h i -
t ekturalnokubične završeno j e u P a l a t i m i t r o p o l ij e u
Tuzli iz 1913.
P ored dj ela z načajnih a r h i t e kata n a stala su z a -
nimljiva rj ešenja kao na fasadi stambenonajamne zgra-
de Isaka A. Saloma u Sarajevu, na kući Bure Simona
i z 1911, a među m a nj e p oznatim a r h i t e k t im a j e i K a r l
K neschaurek koj i j e u s t a m b eno-poslovnoj palati f i r m e
R acher ostvario m o n u mentalno d j el o i z g r a đeno na či-
stom geometrijskom konceptu i st r u k t u ri . Najzad, ovom
nevelikom al i z n ačajnom b r o j u o b j e k at a t r eb a d o d ati
niz zgrada Ludmiga Hu bera, arhitekte Zemaljske vlade
u Sarajevu, koji su , u o d nosu na spomenute, konzerva-
t ivniii j e r s e r a d i o j a k o j s t i l i zacij i b i l j n i h i a r h i t e k -
tonskih elemenata koj i s t oj e na granici p r epoznatlj.ivog
i apstraktnog i z r aza. M eđutim , d j el a a r h i t e kte J o sipa
128
.
PERISTIL 3 1/1988 (127 — 130)
Pospišila predstavljaju m n ogo zr elij a i i z r a ri t i j a o s t va-
r enja s j a snim o sobinama a u t orskog dj ela. K ak o V a n -
c aševa i Tonniesova djela povezuju o b l ike iprvog i d r u -
gog vala moderniteta, Pospišilova ostvaruju vezu izme đu
d rugog i t r e ćeg vala. N j e gova d j el a k a o R o b n a k u ć a
P rcić u T u z li, V a t r ogasna kasarna u S a r aj evu i s t a m -
benonajnamna zgrada A r ona I s aka M u s afij e i z 1 912-
1913. daju ovoj t e ndenciji p u n u z re>ost pa i p o sebnost.
T i obj e k ti , n e s am o d a s u l i š en i o r n a m enta n ego s u
funkcionalne i k o n s t r u k t i vne k o m p onente o d r edile ar -
h itektonsko-kubičnu p l a stik u o b j e k a ta. K a d s e ovi:n
djelima doda jo š K o t j e r ina Sl as'ija b anka mo že se us-
tvrditi da ova djela označavaju i prve pr i m j ere moderne
arhitekture koj a će se razviti tek s n o vom generacijom
arhitekata između dva r at a i p o s hj e B a u hausa. Prema
tome pojava tih geometrij sko-apstraktnih tendencija od
1 903. godine i p r o ces r e dukcije, p a i d o k i d a nj a o r n a -
m enta od 1905. do 1914. i građenje obj ekata od o b l i k a
koje određuju f u n k c ij e i s t r u k t u ra , p r edstavljaju n o vu
f azu moderniteta u u m j e t nosti B o sne i H e r cegovine -
posebno arhitekture pa p r edlažemo da i on a im a sv oj e
m jesto u istoriografij i .
U prvoj d eceniji X X v i j e k a u a r h i t e k t ur i B o s ne
i Hercegovine tr eba evidentirati j o š j e dan v a l m o d e r -
n iteta. Radi se o n a stojanj u d a s e s t v or i b o sanski s t i l
ili, kako su ga tada češće nazivali, bosanski slog. Naime,
g rupa inženjera i a r h i t ekata počela se od 1908. krit i čki
postavljati p r e m a c j e l o k u pnoj a r h i t e k t ur i a u s t r ougar-
s kog perioda u B o sn i i H e r c egovini, a k a k o s e r ad i o
n ajaktivniji m i n a jp l odn i ji m a r h i t e k t i ma , t o znači i
p rema sopstvenom doprinosu tom segmentu arhitektur e
B osne i H e r cegovine. Prema onome št o s e d a u t v r d i t i
na osnovu p o d ataka p r o j e kt a i r e a l i zacija n a j v ažniju
ulogu u stvaranju t a k ozvanog bosanskog sloga opet su
imali J o sip V a n caš, Josip P o spišil i R u d o l f T o n n i es.
Svoje poglede n a a r h i t e k t ur u a u s t r ougarskog p e r ioda
i zložili su jo š v ajar R o b ert Jean I v anori ć i a r h i t ek t d r
Hans Berger, obarajući se naročito na novogradnje po
Sarajevu u s t il u W a gnera. Samo p r eispitivanje novoiz-
građenog i traženje drugog predstavlja po sebi zna čajnu
č injenicu za j e dnu u m j e t n i čku epohu. Ovaj p r i j e l o m n i
t renutak t r ebalo bi r e gistrovati kao p o četak trećeg ob-
lika moderniteta u a r h i t ek t ur i B o sne i H e r cegovine na
prijelazu stoljeća. Dok se dva prethodna oblika m o der-
n iteta — secesija i g eometrij ske tendencije — j a v l j a j u
kao umjetničke pojave internacionalnog karaktera ovaj
t reći — t a k o zvani b o sanskfi slog p r e dstavlja p r o d u k t
umjetničkih y r i l i k a u B o s m i H er c e govini. T r aženje
b osanskog stila j avlj a se kao novi u m j e t n i čki stav koji
polazi od k r i t i k e p r e t h odnog shvatanja i g r a d i t e lj ske
p rakse pri čemu se nova a r h i t ektonska m i sao i f o r m a
nastoje izgraditi n a s t a r i j o j a r h i t e k t ur i b a l k a nsko-ori-
jentalnog l i pa. M eđutim e stetski k r i t e r i j i i s t v a r a lački
napori ti h a r h i t ekata počivali su i n a o d r e d nicama ne-
posrednih prethodnih shvatanja — secesi je. Povezivanje
se desilo i p o r e d p r o k l a movanog r a d i k alnog zaokreta.
U započetim novim oblicima osjećaju se tragovi crta čko-
- projektantskog m a n ir a i a k a d emske o r t o doksije ( n a j -
v iše kod V ancaša), a nekad v rl o s enzibilnog t r e t i r anj a
l inije što j e sve nasljeđe proj ektantske prakse iz p r e t -
hodne faze. Traženje bosanskog stila pr ema torne valja
g ledati kao p o j avu u k o j o j s e s u s t iču neke selektivne
I . Krzović: OBLICI M O D E R N I T E T A U A R H I T E K T UR I . . PERISTIL 31/1988 (127 — 130)

vrijednostI istarije bosanskohercegovačke i nove sece- treba tražiti i zvan regiona Bosne i H e r cegovine. To su
sij ske arhitekture. v rijednosti k o j e s u s e d i m entirale v i ševjekovnom m u -
U prvoj f a z i s vo g r a d a a r h i t e kt i s u p r o u čavali d rošću građenja i u j e d nom t r e n u tku osvješćenja otkr i -
s taru stambenu arhitekturu, vr šili su snimanja i p r a v i l i vene od visokoškolovanih arhitekata.
studije. U j e d no m p r e d avanju k o j e j e V a n caš o d r žao Pokušaj stvaranja bosanskog stila ne treba vezati
u Zagrebu i obj avio u Tehničkom listu 1928. on kaže da za bošnjaštvo i zvaničnu politiku Austro-Ugarske Monar-
j e on prvi počeo raditi n a n o vom b osanskom stilu i d a h ije. Pokret s e j a v lj a m e č u a r h i t e k t i ma. T v o rac b o š-
s u ga u t om e sl i j ed il i m l ađe k o lege. On ne k aže da j e njaštva, Beniamin K a l l ay, u m r o j e j o š 1 903. godine, a
znao za radove Ernsta Lichtblaua, arhitekte Wagnerove s nji m n a p u š tena j e , u g l a vnom, p o l i t i k a b o š n j aštva.
škole koji j e ,u Bosni bio 1904. i tada crtao stare seoske K ada j e V a n ca š 1911. predložio r e zolucij u o p o p i s u ,
i gradske kuće. Interesovanje za bosansku kuću j e st a- z aštiti gr aditeljskog nasljeđa i o b e n eficiranju g r a d n j i
rije i od L i c h t blauovog i p r o teže se na godine svjetskih u bosanskom slogu u ci lj u p o t i caja i p r i h v atanja novog
izložbi u B u d i m pešti 1896, Beču 1898 i Parizu 1900. pa s tila, Bosanski sabor j e p r i h v atio rezoluciju, ali su p r a -
i dalje, na sam p očetak austrougarske vlasti u B o sn i i ktično, žalio s e V a n c aš, o d obrena n e znatna s r edstva
Hercegovini kada su nastali p rv i o p isi bosanske kuće u kojim j e sni m l j eno nekoliko obj ekata. Treba, me đutim,
i zvještajima austrij s kih činovnika. Svi t i p r i m j er i p r i j e imati na umu da se i kasnije javljaju napori za stvaranje
Lichtblaua ostali s u n a n i v o u r o m a n t ičarske i n t er pre- m oderne arhit ektur e B o sne i H e r c egovine na t e m elj u
t acije. On je zapravo prv i p o k ušao u sv oji m s t u d i j a m a s poznaja i r e i n t er pr etacije o d r eđenih v r i j e dnosti a r h i -
izvući stare oblike i k a r a k t eristične elemente definišući tehtonskog nasljeđa — p osebno stilsko-formalnih k a r a-
ih senzibilitetom secesije. Nakon toga ugradio je u svoje kteristika, št o s u p o d u zeli, n a p o t i ca j L e C o r b u siera
s tudije sve važnije e l emente: v i soki p i r a m i d alni k r o v , Dušan Grabnijan i J u r a j N e i d h ard t k r a j e m t r i d e setih
bijeli zid, jednoetažnu elevaciju, pozicija obj ekta uskla- godina i p o s l ij e r a ta . T a t e žnj a p r i s u tna j e i d a n a s u
đ ena s pr avom n a v i d i k , p o vezanost sa p r i r o do m i t d . d jelu Z l a tk a U g l j e na, p a i na j m l a đi h a r h i t ekata, š t o
Lichtblau je na osnovu tih studija pr oj e k tovao modernu govori o pr i r odi ovog oblika moderniteta.
kuću ili v i l u z a B o s nu . L i c h t b lau j e t a k o e t a b l i r anim
estetskim idealima — od grčkog do modernog Wagnero-
vog — pretpostavio u Bosni obl ike autohtonog iskustva
podignutog na n i v o a k a demske t ehničke osmišljenosti
i u n o rm e savremenih g r ađevinskih s t andarda. To š t o
j e napravio za Bosnu, učinilo m u se p r i h v atlj i vi m i n a
š irem p r o stor u M o n a r h ij e i z a d r u g i k u l t u r n i m i l j e .
Napravio je zapravo projekt vile za Beč, osnovan na
istim elementima. Bosan.-'.a kuća je, kao što je naprij ed
rečeno, stigla u Beč prij e L i c h t b l aua, ali ka o i z ložak, a
njeov pr oj ek t j u j e p r e d l o žio k a o n o v o i s a v r e m eno
arhitektonsko rj ešenje.
To je bi o i p r i m j e r p o v r a t nog u t i c aja i p o četak
novog moderniteta k oj i j e d o šao i z s u p r o t nog smj er a.
Četiri godine poslije Lichtblaua, 1908. uslijedila je akcija
Josipa Vancaša, Josipa Pospišila i R u d o lf a T o n n iesa i
u manjoj m j er i i d r u g ih . Od ove tr o j ice najistaknutij i h
t ragalaca sačuvalo se n a j v iše s k i ca, p r o j e kata i r e a l i - 96. Josip pospišil, Robna kuća prcić, Tuzla
zacija koje su n astale između 1908. i 1914, a ponešto i
do 1918. Svi radovi pokazuju veliku srodnost u osnovnim
karakteristikama shvatanja bosanskog stila. Svi p o laze
o d jednostavnih, čistih v o l u m ena, k u b asa i p i r a m i d a ,
i spusta, jednokatne i l i m a n j e e l e vacije, i s t aknute p o -
zicije erkera. Fasada se dijeli na k a m eno pr i zemlje, ra-
vne plohe sprata a zavt~ava dubokom strehom. Takva
formalno-konstrukt ivna r j e šenja p ogodna za st ambene
objekte arhitekti su nastojali pr i m i j e n iti i na j avne zgra-
d e: gradske v i j ećnice, of i c ir ske p a v i l j o ne, p o štu, a u
bosanskom slogu su i zvedene zgrade fi l i j ale Zemaljske
banke u B a n j a l uci, B i h aću, Derventi, B os. Šamcu, Te-
šnju.
Pogled na ono što je ostvareno ovim nastojanjem
k oje je p r e k i nuo p r v i s v j e t ski r a t i d a n a s u p u ćuje n a
zaključak da s e r a d i o s p e c i fičnoj f az i g r a d i teljstva s
jasnim oznakama moderniteta, jer s e r ad i o z g r adama
č istih ku bičnih o bliika, svedenim n a on o št o j e n a j n u -
ž nije. Porij eklo č i stote i j e d n o stavnosti t i h o b l i k a n e

129
I . Krzović: OBLICI M O D E R N I T ET A U A R H I T E K T UR I . . PERISTIL 31/1988 (127 — 130)

97. Josip Pospišil, Robna kuća Prcić, Tuzla, tlocrt

) /ga
~. I~ Pll tll A I
lššXĐ :. s ~ ~ Sl @L~
,u ~ w ui ~v m usy-

i4.1iuiil

98. Josip Vancaš, Palata Pošte i telegrafa, Sarajevo, 1907- 99. Josip Vancaš, Filijala Zemaljske banke, Tešanj, 1910.
1913.

130
SUMMARYS
Specificity of t hi s a rchitecture lies i» r eadiness of a
small proi i»cia/ co>n»>unity to accept si>»u/ta»co«s c.".isten-
ce of historical styles, current tendencies expressed in the
construction o f S e cession, and e l ements o f a i a nt-garde
European architecture of cubism.
Ibrahin< Krzoi >ić
MODE R N IST FORMS IN THE AR C H ITECTURE
OF BOSNIA AND HE R Z E G O V INA AT THE
TURNING OF CENTURIES
F i>st for»>s of >nodernisn> in t h e a r c h i tecture o f
B osnia and H e r zegovina appeared u i t h t h e a d v ent o f
S ecessio» t o u a vds t h e e n d o f t h e 1 9 t h c e n t u ry, i n t h e
u'orks of Josip Vancaš, an architect (the house of Ješua
and Moica Salo»> in S arajevo, designed in 18 97). From
1900, n ch floral f o r ms b egan to a ppear on t h e f m n t s o f
representative residential and business buildings (e.g., Ješua
Salom palace b y J . V a n caš, 1901, Va silikija P e t r ović's
house by R udolf T o n niesaiz, both i n S a r ajevo; Serbian
Pri>navy School in M o star, by Đ o rd e K nežić, 1908).
In the phase of a f f /orescence of Secessionist floral
for>ns, from 1903 a neu> tre~d in f a cade decoration app-
eared, first by geometric figures enriching the lower parts
of the facades, follou >ed by geometric concepts covering
the entire f r ont and p e rmeating the ~ h ole b uilding, thus
f ortelling modem architecture (E. Volkert's palace by R .
Tonniesaiz,1911; the Racher Palace by Karl Kneschaure-
halz, 19/3; Fire Station by J osip Pospišil, 1912, all in S a -
rajevo). A specific result of Secession in Bosnia and Her-
zegovina uas an attempt at creating a Bosnian style (buif-
dings of the National Bank offices in Bosnia and Herzego-
vina by J. Vancaš, 1908).
že/j ko Sušek
SECESSION IN SI SAK
Observing great museum projects — exhibitions dedi-
cated to Secession, the author t r i ed, taking one city, fi r st
of all it s a r chitecture but a lso its social ćotality, to deter-
mine the presence of this style in i t s » o ther extreme», far
from European centers,ivhere Secession had a »petty bour-
geois«rather than e/iće character. Therefore, the study u a s
directed to u ar d q u a n l i t ative m e thods an d a ssessment of
ti>ne extension of t hi s s t ylistic pattern r a ther t han t o ward
the concentration of ićs values. Secession u >as found to have
been present for more than three decades, tobe continued
a s a specific provincial architect»re. Even the most t r i f l e
handicraft products appear to bear secessionist sensitivily
presenting specific secessionist pro portionality, t hus con-
firming the creaćive contribution of t h e local eni'ironment
being superi>nposed oi >er the imported ideas.
Antun Rudinski
S UN PARLOR, BALCONY AND LO U N G E — E L E M E N T S
OF ARCHITECTURAL LANGUAGE IN THE BUILDING
CONSTRUCTION IN SUBOTICA DURING THE 1880 — 1980 INITIAL PRESENTATIONS OF CROATIAN ARTISTS ON
PERIOD THE INTERNATIONAL ARTISTIC SCENE IN
It appears to be extremely interesting to fol/on' sty-
lisćic epochs by observing a single architectural element pro- Numerous citaćions fro m t h e c r i t i cisms p ublished
minent/y expressed on building str»et»res. Funcćionally and abroad are used to illustrate the great success of Bukovac's
PERISTIL 3 1<32 1 9 8 8 / 1989
c onstructiona//y, sun p a rlors, balconies an d l o u nges a r e
i dentical architectuval elements. Lexical explanations ar e
not absolutely c l ear a n d c o m p r ehensive i vhen d e f ining
this synonymity. In architectura/ plans, tf>e basic and com-
mon feature of these three elements is — providing connec-
tion betiveen the inner and outer space, and vice versa.
Over a 100-year period, inćheir endeavors ćo make
the facade cover-up a d y n amic space structure, a!<thentic
architects hai>e cvealeđ innurnerable variants of this single
architectural element, u'itnessing the age of their construc-
tion by m ere accent<!ation on th e building as a u 'hole.
Lil jana Hrisćoi a
VISUAL ARTS IN B I TOLA, 1880-1918
In the second half of t h e 19th centurv, Bitola ivas a
significa»t econo>nic, cultural, military-strategic and politi-
cal center in B a l kan, u i t h a n a u tochthonous character in
terms of h i s t ory, architecture, visual avts and e s thetics.
Fro>n the architectural point of vi cu >, buildings of the so-ca-
/led Balkan fo/k architecture and of the so-cal!e</ Solun type
architecture nare present. Inf luences of the West European
eclecticism and o f o t h e r n eo-styles penetrated indivectly,
i>ia Solun.
Besides the Byzanlinia>i concept, Russlan <nf lue>>ces
u"ere also taken over in painting. Rea/is>n ii'as adopted as a
n>ethod to elim>»ate the religious iconographic feature fro>n
ćhe avt.
After Balkan Wars (1913), the significance of Bit ola
declined >'apidly, and af ter 1918 it h as a lm ost c o>np/ete/y
/ost its previously outstanding cultural and social place.
Ida Tomše
INSTITUTIONALIZATION OF THE SLOVENE
VISUAL ART DURING THE 1900-1941PERIOD
The Slovene nation entered the Eumpean history as
a »small nation« h aving previously constituted parf of t h e
»foreign «empire. In Slovenia, cu/ture had for centuries be-
en identified with art, u>hich actually represented its most
significanć and almost only secfion; under such historical
and social circumstances, the art oi >ergrew its fundamental
function and acquired certain ideological, i. e. political iden-
tification. Thus, the art had to accomplish the comp/ex role
of national consciousness, politics, science, etc. In this paper,
an atte>npt is made to elucidate the establishment of our
institutions in the field of visual arts, thereby referring to
institutionalization in a broad sense, i. e. not only organiza-
tion of institutions but also of i >arious societies, programs,
exhibitions, some epoch-making publication, etc. A myth on
the national-liberation role of cu/ture, uhich appears to be
a specific feature of the Slovene cu/ture, also includes pro-
blems related to the institutional level of v<sual avt produ-
ction, therefore having fortified national emancipation.
Vera Kružić Uchytil
THE 1896 — 1903PERIOD