HAYALİ DOĞU – Thierry Hentsch

Thierry Hentsch kitaba Batı’nın tam karşıt terimleriyle ifade ve sınırları belirsiz olarak
tasavvur edilen “hayali Doğu”yu sorunsallaştırarak başlıyor. “Doğu” algısının merkezine de
“Akdenizli Doğu” dediği, aslında yüzyıllardır Batı ile yoğun kültürel alışverişi olan ve Batı’ya
coğrafi olarak en yakın olan Doğu’yu yerleştiriyor. Burada sözü edilen Doğu tasavvuru yani
“öteki” sayesinde de aslında “Batı” kendi kimliğini kurma/ifade etme olanağı buluyor.
Hentsch’e göre Doğu-Batı karşıtlığının kültürel-politik anlamda tam anlamıyla
kurulduğu zaman dilimi, Aydınlanma ve Rönesans hareketlerinin beslediği 19. yüzyıl düşünce
atmosferi.

1- EFSANEVİ SINIR

Doğu-Batı arasındaki kültürel-politik-coğrafi sınır sorunu incelendiğinde, Batı

merkezli düşüncenin bu sınır ve karşıtlığı Antikçağ’a taşıma eğiliminde olduğu görülüyor. Bu
düşünceye göre Batı uygarlığı Antik Yunan ile birlikte şekillenmiştir ve örneğin Med
Savaşları, Avrupa-Asya arasındaki uzun soluklu kavganın ilk durağı olarak kabul edilir.
Yunan zaferi akılcılığın ve özgürlüğün simgesidir; Perslerin yenilgisi ise despotizm ve
zorbalığın hüsranıdır. Oysa Hentsch’e göre Yunan uygarlığı modern Batı’nın o dönemdeki
karşılığı olmaktan çok, Akdenizli Doğu ile bütünleşik, bu coğrafyadan beslenen/besleyen,
içinde Batı’yı olduğu kadar Doğu’yu da barındıran bir muhteviyata sahiptir.

İslamiyet’in 6. yüzyılda doğuşu ve 8. yüzyıldaki Arap yayılmacılığı ile birlikte

Hristiyan Batı’nın olağanüstü bir tehdit algısı duyduğu savı ve bu yolla İslam’a karşı
Avrupalılığa tarihsellik kazandırma çabası gerçeği yansıtmaz. Hentsch’e göre asıl Doğu-Batı
karşıtlığı Hristiyanlığın içindedir; yani Bizans ile Papalık arasında.

2- ORTAKYAŞAM VE ÇATIŞMALAR

O halde Doğu-Batı ayrımı 11. ve 13. yüzyıllardaki Haçlı seferleri ile mi başladı?
Hentsch’in cevabı yine hayır; Katolik kilisesinin bağnazlığının arttığı bu yıllarda Akdenizli
Doğu ile Batı arasında ticaretin de etkili olduğu bağlar kurulur ve “Batı” bilim-sanat
anlamında kendini besler. Haçlı seferleri ise İslam’a en uzak coğrafyada bulunan, Akdeniz’le
doğrudan ilişkiye girmeyen kuzeybatı Avrupa’da filizlenir. Oysa aynı dönemde Bizans ile
İslam coğrafyası arasında husumetten çok karşılıklı çıkarı da içeren belirli anlamda hoşgörüye
dayalı bir ilişki mevcuttur.

Haçlı seferleri Asya-Avrupa arasında kalıcı ilişkilerin kurulduğu bir gidiş-geliş yaratsa
da, bu seferlerle birlikte taşınan masalvari söylentiler, “bir düşünce sistemi olarak, karşı
tarafın ideolojisi hakkında, genel, yapay, kendisini eğlendiren ve tatmin eden bir imaja
susamış geniş halk yığınları1” yaratır. Salaheddin Eyyübi gibi Doğu figürlerine karşı korkuyla
karışık bir hayranlık vardır ancak bu kahraman da İslam inancıyla örtüştürülmez; onun için bu
şövalye Hristiyan olmalıdır denir.

Bu dönemde öteki olarak konumlanan İslam dünyası ve peygamberi hakkındaki küçültücü

imgeler Katolik kilisesi tarafından üretilir. Kilise ötekinin kimliğini dışlayarak ve
aşağılayarak/sapkınlaştırarak kendi evrensel hakimiyetini tesis etme yoluna gider. Böylece

1
Thierry Hentsch, Hayali Doğu, Çev. Aysel Bora, İstanbul: Metis Yayınları, Ağustos 2008, s. 68.
İslamiyet ve Muhammed hakkında bu güne kadar taşınan birçok basmakalıp ve küçümseyici
imge oluşur. İslama karşı zaman zaman gösterilen anlayış bile onu Hristiyanlık içinde eritme
hedefi taşır. Sonuç olarak 11. ve 13. yüzyıllarda öteki olan sadece “dinsel” manada İslam
dünyasıdır; kültürel anlamda ise Bizans öteki olarak adlandırılabilir. Çünkü Arap ilmine
yönelik kuvvetli bir ilgi mevcuttur ve bu coğrafyaya yönelik dini saldırı Papalık merkezli bir
ortak düşman yaratma deneyimidir.

3- ÇATLAĞIN OLUŞUMU

15. ve 16. yüzyılla birlikte Osmanlı Devleti yükselişe geçmiş ve Türk hegemonyası
Balkanları ve Akdenizli İslamı kontrolü altına almıştır. Osmanlı bahsedilen dönemde fetihçi
politikasının sonucu olan geniş topraklarını idare etmek için enerji harcarken; Avrupa yeni
kıta ve pazarlar keşfetmeye, ekonomik-toplumsal düzeni tümden değiştirmeye dönük arayışlar
içerisine girmiştir.

Bu dönemde “öteki” olan Türk-Osmanlı coğrafyası hakkında gözlemler yapan

Machiavelli, Avrupa’da yükselişe geçen akılcılığın da etkisiyle, Doğu-Batı ayrımını dinsel
bağlamdan politik alana taşır. Osmanlı yönetimi “Doğu despotizmi”nin simgesi haline gelir
ve Batı’nın akılcılığı kendisini Doğu’nun otoriterliği üzerinden tanımlamaya başlar. Postel’e
göre ise Türkler Hristiyanlığa toparlanması için gönderilen bir uyarı mesajıdır ve İslam tek-
tanrılı dini benimsetme görevini bitirdikten sonra Hristiyanlığa evrilmelidir. Postel, Avrupa
oryantalizminin habercisidir: Öteki daha şimdiden yutulup sindirilecek bir madde gibi
görülmeye başlanmıştır bile.2

Bodin ise dünyanın gidişatına yön veren, bilimsel anlamda da lokomotif olan bir Batı’yı
tarihsel ilerlemenin merkezine koyar. Doğu ise Batı’nın ilerlemesine katkı sunabilecek bir
mirastır, değeri kalmamıştır. Avrupa’nın kuzeyinin yükselişe geçtiği bu dönemde sosyal-
tarihsel bir çatlama gerçekleşir ve Akdenizli Doğu “merkez” olma özelliğini yitirmeye başlar.

4- DOĞU’NUN UZAKLIĞI

Akdenizli Doğu 17. yüzyıl ile birlikte, kendini dünyanın merkezine yerleştiren Avrupa
tarafından her anlamda ötekinin temsili konumunu alır. “Öteki, fethedildikçe, boyun
eğdirildikçe, satıldıkça, sömürüldükçe, hatta sadece keşfedildikçe şeyleştirilir… Doğu merak,
bilgi, moda (egzotizm) ve ayıplama (despotizm) nesnesidir. Daha sonra, bir kıyaslama ve fikir
yürütme malzemesi, pencere ve ayna. Artık uygulanan baskı –var olduğu oranda- yapısal ve
entelektüel niteliklidir”3

Bu yüzyılda Batılı entelektüellerin Doğu’yu tanıma amacıyla yaptıkları seyahatler

yoğunlaşır; ancak bu gezilerin notları “realiteyi” yansıtsa bile sadece belli bir azınlık
tarafından okunabildiği için halkın Doğu’yla ilgili yerleşmiş kalıplarını kıramaz. Bu
seyahatlere, kendine güven, aradaki kültürel mesafeyi sağlamlaştırma/doğrulama, ilerleyen
Avrupa’nın modern konumunu karşıtıyla ispatlama arayışı egemendir. Böylece toplumsal alt-
üst oluşlarla modernizmi yaşayan Avrupa, durağan Doğu aynasından kendi canlılığını yeniden
üretir ve kurar. Leibniz’e göre de Doğu sadece geri kalmış değil, geçmişinden kopmuş ve
ilerleme basamaklarını tırmanamaz haldedir. 19. yüzyıl sömürgeciliğinin habercisi olan bu
mantık Doğu’nun öteki konumunu “yok sayma”ya kadar ilerletir. Artık Hristiyan Avrupa tüm
dünya üzerinde bir egemenlik kurma arzusundadır.
2
A.g.e., s. 112.
3
A.g.e., s. 126.
 18. yüzyılla birlikte Batılı aydınlanmacıların eleştirileri bir din olarak İslam’a değil,
Doğu’nun despotizmle özdeşleştikleri politik varlığına yönelmiştir. Montesquieu’da da
Batı’nın ılımlı iktidarı ile Doğu’nun despotik iktidarı karşıt kutuplara yerleştirilir. Doğu
despotizmi hem karşıtlığı vurgulayan bir ayna, hem de “beterin beteri var” anlayışıyla Batı
için bir korku malzemesi haline gelir. Daha önce ortak düşman kavramını dolduran İslam
yerini despotizme bırakır. “Köle, cahil ve aydınlanmaya ulaşamayan Doğu’nun karşıt imgesi
bundan böyle tıpkı Asya’nın kendisi gibi sabitlenip dondurulur.”4 Artık ilerlemenin kanıtı,
“mümkün olan tek akıl”, “özne” Avrupa medeniyeti; durağanlığın kaynağı, egzotizm ve
eğlence üreten “nesne” ise Doğu’dur.

5- MODERNLİĞİN DOĞUSU

Napolyon’un Mısır seferi ile başlangıcı işaretlenebilecek 19. yüzyılda ise Akdenizli Doğu,
Batılı devletlerin güç mücadelelerin bir nesnesi, “topun tüfeğin, sermayenin ve fantezilerin”
kurbanı haline gelir. 19. yüzyılın başında Mısır’da yaşandığı gibi, artık Akdenizli Doğu büyük
güçlerin çıkarlarıyla biçimlenmiş bir çarpışma alanına dönüşür. Ekonomik anlamdaki
sömürgecilik, mali olarak kendine bağımlı hale getirme; politik araçların yanında Batı’nın
elinde bir koz olarak belirir. Ötekilik de bir egemen olma, sömürme ve hegemonya kurma
nesnesi olur. Doğu’ya modernleşmenin zorla ithali, “özgürlük” götürme hayali; günümüzde
de türevlerini gördüğümüz gibi sömürgeciliğe kapı açar. Böylece Aydınlanma mantığı ile
emperyalizm birleşerek Batı’nın yıkıcılığını arttırır.

Söylenenler özetlenirse, Batı’nın merakla başlayan, dönüştürme isteğine evrilen Doğu

ilgisi, sömürme boyutuna ulaşır. Doğu, Batılı “bilgi”nin sorumluluğu haline gelir ve
Aydınlanma sömürgeciliğin hizmetine sunulur. Bu dönemde Doğu’yla ilgili gelmiş geçmiş en
berbat imgeler üretilir ve bu coğrafyaya olan bakışa el koyma isteğiyle beraber, hor
görme/küçümseme duygusu egemen olur. Avrupalı için kendini üstün görme doğal bir
duyguya dönüşür. Batı’nın “yüce ruhu”nun bileşenleri artık şunlardır: “…istilacı bir
cömertlik, fetihçi bir kurtarıcılık, ötekinin inkarı, onun fiziksel ve insani kaynaklarını
sömürme, yabancı egemenliğini dayatmak amacıyla yerel özerklik hareketlerini ve
düşmanlıkları kullanma, Avrupalı güçler arasında rekabet.” 5

Öte yandan, felsefi düzeyde, Fransa’da Aydınlanma Doğu ile politik açıdan bir ötekilik
inşa ederken; sanayi toplumunun akılcılığına düşsel/ideolojik bir denge arayan Alman
romantizmi Doğu’yu Antikçağ’a götürerek Avrupa evrenselliğinin hizmetine sokar ve Batı
uygarlığının tamamlayıcısı haline getirir. Hegel’in Doğu’su Batı’nın bilincindedir ve aklın
tarihinde çocukluğu temsil eder. Bu Avrupa merkezci bakış açısıyla Doğu, insan aklının
ilerlemesinin ilk safhası konumuna indirgenir ve Batı felsefesinin nesnesi olması dışındaki
gerçekliğini kaybeder. Hegel oluşturduğu tarih felsefesiyle sanayi toplumunun kazanımlarını
güvence altına alır. Marx’a göre de “Doğu”, ya Batı evrenselliğine karışacak, onun maddi
üstünlüğüne boyun eğecek ya da yok olup gidecektir. Böylece aslında geçmiş yüzyıllarda bir
düş malzemesi olarak ilgi gören Doğu, kendi gerçekliği ve ilerleme mantığı içinde
değerlendirilence düş kırıklığı yaratır. “Doğu, modernliğimizin ürettiği o can çekişen
rüyadır.”6

4
A.g.e., s. 168.
5
A.g.e., s. 196.
6
A.g.e., s. 223.
 6- TEDİRGİNLİĞİN DOĞUSU

Batı’nın bir malzeme ve nesne olarak baktığı Doğu, 20. yüzyıla girildiğinde ise,
düşünen, yara alan ve talep eden bir özne olarak Batı’nın karşısına geçer. İslam, Batı’nın
dayattığı modernizme tek ciddi ideolojik direnç noktası olarak ortada belirir. “İşgal edilen,
incelenen, ziyaret edilen, sömürülen, fantazmaları süsleyen Doğu, bir yerlerde boyun eğmez
ve baskıya gelmez olarak; gürültülü ya da sessiz ama azimli bir reddediş, Batı’nın tüm
gücüne rağmen bir türlü üstesinden gelemediği bir engel, durmadan yeniden kapanan bir kapı
olarak kaldı.”7

Bir yandan Batı, 20. yüzyılla beraber, kendisini var eden akılcılık ve evrenselliğe karşı
da bir eleştiriye girişir; dünya savaşlarının yarattığı toplumsal/ekonomik yıkım da bu akılcılık
eleştirisini perçinler. Toynbee’ye göre Batı’nın üç yanılgısı vardır: Benmerkezci yanılsama,
hiç değişmez Doğu klişesi ve büyümenin düz çizgi halinde ilerlediği yanılgısı. Tüm
modernizm/özgürlük ihracına, sömürüye ve paylaşıma rağmen, Batı’nın içerisinde eritemediği
Doğu, kendi gerçekliğinde yerli yerinde durmaktadır. Bunu pişmanlık ve korkuyla karışık bir
“sömürülen halklarla barışma” duygusu takip eder.

Hentsch noktada Batılı aydını “kendi köy evini, gerçek köylülerin yaşam biçimleriyle
pek de bağdaşmayan bir tarzda düzenleyen bir kentliye” benzetir. Bütüncül baktığımızda,
Batılı entelektüel yine Doğu’nun gerçek sesine kulak tıkar ve onda kendi duymak istediklerini
bulmaya devam eder. İslam’dan çelişkili olarak, hem modernliği tartışması ve benimsemesi;
hem de kendisi olarak, Batı akılcılığının sığınacağı bir vaha olarak kalması beklenir.

Hentsch’e göre etnik-merkezli bakış açısından kurtulmak mümkün değildir ve ötekiye

ilgi/şefkat hissiyle yaklaşmak da bir sonuç getirmez. Önemli olan “onunla” ilgili olarak
anlayışa dayalı bir ilişki kurmaya çalışmaktır. Batı’yı kusursuz, ilerlemenin son noktası olarak
görerek idealleştirmek; ötekinin burukluğunu ve düşmanlığını derinleştirmekten başka bir işe
yaramamaktadır. Ancak Hentsch’e göre, Edward Said’de görüldüğü gibi, ötekine karşı vicdan
azabı dilimizi de bağlamamalıdır. Kültürel diyalog, ötekinin yüzyıllardır hedef olduğu bakış
açısının onun tutumuna yaptığı etkinin de hesaba katılmasıyla başlayabilir.

Bu açıdan bakıldığında, tarihe ve toplumlara etnik-merkezci bakış açısı, kısa bir

zihinsel şartlanma ile üstesinden gelinebilecek bir sorun değildir. “Bu bizim algılayışımızı
gösteren bir prizma, bizim dünya görüşümüz, kurtulmayı düşlemek yerine gerekliliğini kabul
etmemiz gereken bir mercektir. O kadar ki, kendi kendini tanımak ötekine yaklaşmanın
önkoşulu olmaktadır…”8 Hentsch’e göre ötekini tanıyabilmemiz için, öncelikle kendimizi
tanıma işlemini bitirmiş olmamız gerekir. Biter bitmez yeniden başlanması ve tersine dönmesi
gereken bir süreç.

Hentsch bu noktada Bernard Lewis ve Edward Said arasındaki meşhur tartışma

üzerinden, “bilim”in arkasına sığınıp Doğu toplumlarını kolaylıkla mahkum etme tarzını
eleştirir. Bernard Lewis, Edward Said ile ilgili yazılarında onun maddi hatalarını bulup çıkarır
ve Said’in bilimsellikle bağdaşmayan öznel karakterdeki yorum ve görüşlerine saldırır.
Hentsch’e göre bu noktalarda itirazı hak etmese de, Lewis’in bilimsellik perdesi altındaki
nesnellik/tarafsızlık iddiası, değer yargılarını ve duyarlılıkları görmezden gelerek
7
A.g.e., s. 225.
8
A.g.e., s. 274.
kültürlerarası diyalog imkanını ortadan kaldırır. Örneğin Bernard Lewis “Haşhaşiler –
Ortaçağ İslam’ında Terörizm ve Politika” isimli bir kitap yazmıştır. Kitap tarihsel gerçeklik
ve bilimsel metodoloji açısından sorunsuz gözükmektedir; ancak yapıt için seçilen başlık ne
gösterir? Günümüzde terörizmle tüm İslam coğrafyasını bir tutan egemen görüşe tarihsellik
kazandırmak ve bir anlamda onu daha da derinleştirme işlevi görmez mi? Buradaki
bilimselliğin kültürlerarası iletişim açısından pozitif olarak nitelendirilmesi mümkün müdür?

Batının bilimselliğine işlemiş olan sömürge zihniyetinin ve ötekini “nesne” olarak

inceleme çabasının, kültürlerarası iletişim bağlamında herhangi bir iyileşme getirmeyeceği
açıktır. Batı aslında yüzyıllardır “öteki”ni tanımlama ve inceleme arayışı içerisindeyken
farkında olmadan kendisine bir ayna tutmuştur: Bu kendini tanıma çabasıdır. Ancak
gerçeklikte ortada sadece edilgen bir inceleme malzemesi yok; “biz” hakkında da farklı
imgeler üretip bunları “tersine” yani “biz”e gerisin geri gönderen bir özne var. Hentsch’e göre
“öteki”nin özne olarak kabulü ve Batı’nın etnik-merkezci bakış açısının farkına varmasının
gerekliliği, bu kitabın göstermeye çalıştığı ana iskelet olarak ortaya çıkıyor.

7- ÖLÜMCÜL SINIR

Kitaba (1988 basım) sonradan 1992 yılında eklenen bu son bölüm, Doğu-Batı
arasındaki, düşsel unsurlarla tamamlanmış, jeopolitik, kültürel ve bilimsel sınıra odaklanıyor.
Hentsch’e göre modern Batı’nın ortaya çıkışı ile ona karşıt bir Doğu’nun belirişi aynı tarihsel
döneme denk düşer. Temelleri Rönesans’a kadar götürülebilecek yeni bir düşünüş biçimiyle
Doğu-Batı arasına simetrik karşıtlıklardan mürekkep bir sınır çekilmiştir. Evrensel akılcılık
yazgısı gelişme ve refah olan bir özken; Doğu’ya matuf akıl dışılık tarihöncesi bir kalıntı, yok
olmaya mahkum bir biçimdir. Ama o halde, Batı’nın Irak’ta evrensel değerler adına
meşrulaştırdığı ve kendi “modern” ilkelerine taban tabana zıt olan yıkım nasıl açıklanabilir?

“Bilimsel, teknik, ekonomik, sosyal ve politik gelişmeler, sadece Batı dünyasına özgü
bir evrimle genel bir ilerleme düşüncesi altında kolektif belleğimize sökülüp atılamaz biçimde
kazındı.”9 Bu düşünce, 20. yüzyılda yaşanan iki dünya savaşı ve trajedileri ile darbe alsa da,
zihinlere bir ezber (Hentsch’in deyimiyle amentü) olarak kazındı. Batı’nın amentüsü, Doğu-
Batı arasına çizilen o “ebedi” sınır: Modernizm. Batı’nın “biz” dediği şey aslında
“modernizm” ve tüm dünyanın bu olmadığının da farkında; bu sebeple “öteki”ne de kendisi
gibi olmasını emrediyor. “İşte bizi en rahatsız eden de bu: Bilgisiyle, modern tekniğin
evrensel somutluğunu üreten bir uygarlığın, değerleriyle evrensel kabul görmemesi.”10

Hentsch’e göre ötekinin bu bitmek tükenmek bilmeyen direncine karşı “biz”de oluşan
hoşnutsuzluk üç sakat temelde kök salmış: Sahip olduğumuz tüm bilginin tarihsel olarak
Batılı olduğu inancı, Batı bilgisinin ortaya çıkardığı modern teknikle aynı evrensellikte
olduğu sanrısı ve Batılı Aklın bilginin yanında değerleri de evrenselleştirdiğine olan itikat.

Batı tarafından dayatılan bu evrensel değerlere dünyanın geniş bir bölümünden

itirazlar yükseliyor. Ancak neden Müslüman-Arap kültürünün Akdenizli Doğu’da gösterdiği
direnç en görünür olanı ve Batı’yı en çok öfkelendireni? Hentsch’e göre bunun nedeni,
Batı’nın kolektif muhayyilesinde Akdeniz coğrafyasının Antikçağ’dan beridir “biz”e ait
olduğu yönündeki derinlere kök salmış inanç. Ayrıca Kitab-ı Mukaddes mitosu da bu
muhayyileyi olumsuz yönde beslemeye devam ediyor. Batı hep aynı noktada tekliyor: “Ona,

9
A.g.e., s. 302.
10
A.g.e., s. 304.
bitmez tükenmez insani zenginliği içinde bakmak yerine, bir bakıma bilinçli olarak, onu bir
uygarlığı meşrulaştırma aracına indirgiyoruz.”11

Hazırlayan: M.Fatih Çömlekçi

11
A.g.e., s. 306.