भोक्शभल्

ु रेय ् वैदश्ु मभ ्
Moksamuller vaidushyam
{mokshamuller’s vedic knowledge}
{a kind of vedic drama}
Written by –sri bhavanisankar trivedi
Translated into English by – c.chaitanya kiran
Dedication to kanchi kamakoti sankaracharya

I respect them as my father’s preceptor’s

And my p.g prof is also “jagadguru” i.e
sankaracharya mutt award winner

Writer {translator}– c.chaitanya kiran

 Preface
This is my 1 year reaserch it took 1 month completely for
translating into manuscript and a few days into word doc
some words like ta in patati {to read} are represented as ta
in patati {to fall} because baraha has no ta key but I had
presented this doc to the level that I think even non
Sanskrit student can catch it there is no complex words as
it is in original text . with the keys available to me on
keyboard I tried to my level best please pardon me if there
is any mistrake it gives me pleasure to write about max-
muller since our classroom bears his portrait where I used
to read my studies sometime even when I am alone
though whole work is mine I took help from my prof
k.pratap for some hard words like “ahitundika praya”,
“kiilakshara” etc because of implictness in meaning and
drama is Sanskrit drama its hindi translation too differ from
original drama in some parts
ओभ ् ववद्मा ह वै फेअम्हनभाजाभ ् गोऩाम ् भ सेवथिस्त अहभ ् अस्स्भ
असुम कामानुजवेअधतम न भ ब्रु म ववमयवथि तध स्मत ्
{vedic voice , saraswati spoke}
“om “ vidya {bramhagyana} veda is alone knowledge who
follow veda are bramhin ‘o scholer ! by repeated study or
by your tradition you must save me because I am your
treasure please don’t teach me to stupid , wicked,
jealousies people so I can be with strength
{ this invocatory mantra finds simile with a sloka in yaska’s
nirukta both have similar meanings i.e
मभेव ववद्मा: सथु िभप्रभत्त भेदववनभ ् ब्रम्हिमोऩऩन्नभ ्
मस्तेन द्रह
ु े त ् कतभिनाह तस्भै भ मननथधऩाम ब्रम्हन ् इनत

{भन्रस्म उत्तयिय क्रभेन भस्न्द भ्वथि

तत एव ि एतत ् स्रोकभ ् रैमभ ् उद्गिाथि}
{the latter part of the mantra became heard slowly as time
passed so this mantra is recited trice}
वगधयवयध यम्म वगियव्मक्तरुवऩनन बारुऩा
बयथि बव्म स्रेमसे अस्िु सतभ ् सदा ।१।
What is giver of sound and meaning , delights and shows
form of sound and meaning {bha-rupa} illuminant form
named as bharathi , saraswathi who is divine may show
her grace upon us
{note : astu = verbal form}
मुयोवऩमा जन मेन यजनस्िददकरयन
बयनतमिरयरेन प्रग्ममा ऩरयिैता: ।२।
{ena} by whom European people , their kings , officers
came to know about Indian history , people etc
{it may mean by saraswathi , knowledge and also
mokshamuller}
सह समनबस्मेन रुग्वेदस्ि प्रकशशत
भोक्शभुल्रेबत्त
य े अमभ ् ववस्वभ ् ववजमतेतयाभ ् ।३।
By whom was rig veda mastered with sayana ‘s
commentary that mokshamuller shines over the total
{नन्द्मन्त सुरधये ननत ि}
{at the end of nandi stagemanager and actress enter’s}
सुरधय - सुप्रबतभ ् अमय
Stage manager – good morning mam
ननत - बवतो इवऩ सुप्रबतभ ् नत्मववशयध !
ककभ ् इदभ ् ऩुस्तकभ ्
{ऩस्
ु तकभ ् अवरोक्म} अहोअद्मत्वे करु भहत्भ अत्भकि अनशु सल्मते
Actress – good morning to you too expert artist what is this
book ? {looking at the book} oh oh today you are reading
biography of a great man
सर
ु धय - सत्मभ ् अस्मभ ् अत्भकिमभ ् यस्रवऩत भहत्भघस्न्धन
भोक्शभुल्रयस्मेक क्रुथि:
सववशेश िथियत ऩज्
ु म फऩु अर शरकनत मन्भभल्
ु रयस्म ’बयभ ् अस्भन ्
ककभ ् उऩददशनत’ ‘india ; what can it teach us’
इनत ऩुस्तकभ ् अकिि प्रवस कारे भैआ सम्स्प्रुहभ ् सोल्रसन्ि ऩनततभ ्
Stage manager – yes !this is biography of mahatma ghandi
mokshamuller’s one of work there is a wonderfull
conversation about ‘india : what can it teach us ‘ . I got
this book during my stay in Africa I read this with
conscious , delight
Samspruha = conscious
ननत- अध ि
स्वयज्मभददकोयो भे जन्भशसद्थध दह वतयते
अददकयभ ् इभभ ् हतुभ
य ् न सक्ि: को अवऩ भनव ।४।
इनत भहभन्रोद्गोशकस्म रोकभन्मनतरकस्म स्जववतिरयते ऩनतत भमा
मन्भभुल्रयस्मावेदन अनुरुद्द एऐव सम्रस्ग्न ववच्तोरयअ
तभ ्{नतरकभ ्}कयगायत ् भोक्शैतभ
ु ् आदददे श
Actress - And also
I too read in his autobiography of tiloak that once he
recited “swaraj is my birth right and nobody can endanger
that “ for this he is arrested but after understanding grief of
mokshamuller queen victoria herself released tilak

सर
ु धय - आभ ् स्म्रत
ु भ ् तस्मैव भहप्रनस्म भोक्शभल्
ु रेबत्त
य स्म स्जवनभ ्
अनुरुद्द्म श्रि बवननशन्कय त्ररवेदद ग्रथित वस्तुना ’
भोक्शभल्
ु रेवद
ै श्ु ्भ ्’अत्रफदनेन नतकेनोऩस्तातव्मभ ् अस्भत्रफ तत ् प्रनतऩरभ ्
अददमतभ ् मत्न:
Stage manager – yes I remember we must act in a modern
play written by sri bavani sankar trivedi aftere
understanding mokshamuller’s life he wote it it is
“mokshamuller vaidushyam”
{प्रुस्तबुभे सफकरयभद्मे वेदभन्रद्वनन इव िय
ु ते}
{vedic hymn’s are heard from back}
अहो भभ ववग्माऩन अवसय एव ककभ ् एश
स्वयसम्मोग इव स्रुमते {कनै दत्व}
आभ ् ग्मतभ ्
एददसनेन तत ् करभ ् अववस्कय नवे क्रुनत
कतुय द्वन्मस्न्कता ऩुवय स्वभ ् व इमभ ् ववस्वफोददननभ ्
ग्राभोपोन्स्म मन्रस्म ननभयर बुयाभ ्
वेदभन्रभ ् ऩत्तन ् अस्ते बत्तो अमभ ् भोक्शभल्
ु रेय ्
What does these sounds inform me {listening } yes , I
know
Edison’s invention of his time {gramophone} which records
voice repeated in past after its invention
mokshamullerbhatta recited vedic hymes during inauguration
ceremony
इनत प्रस्तवन
{here ends prastavana or introductory part}
 ओभ ् अस्ग्न शभरे ऩयु ोदहतभ ् मग्नस्म दे वम्रत्ु वजभ ्
होतयभ ् यत्नधाताभभ ्

प्रिभ अन्क
First act
स्िनभ ् - रोन्दोन ् नगय ग्रभोपोन ् मन्रननशभयतुत्रफयमोथगत सबा तर
द्वन्मन्कनोऩकयनजतै ग्रभोफ्ऩोन ् अदद अ ि द्रश्ु मन्ते जन
{भोक्शभुल्रेय ् - मन्र सभक्शे}
Place – in London where a meeting was arranged on
discovery of gramophone there different types of
gramophones are seen
{max-muller – nearby gramophone}
ओभ ् अस्ग्न शभरे ऩुयोदहतभ ् मग्नस्म दे वम्रुत्वजभ ् होतयभ ् यत्नधाताभभ ्
I magnify agni the domestic priest the divine ministrant of
the sacrifice the invoker, bestbestower of treasure
Source
A vedic reader for students
By – a.a macdonell
Rig veda 1/1/1 manta
 Sage : maduchhanda
{son of visvamitra}
Metrical form : gayatri
अमोजक - वेदग्मनवये ! अस्भकभ ् ग्रभोपोने मन्रस्म अद्म सवय प्रदभ
बवि स्वभुखेन वेदवनन व्मह्रुत्म तन्ि द्वनस्न्कतभ ् कयै त्व फहु उऩक्रुत
वमभ ् अद्म ि बवतो
भुखद् वेदभन्रभ ् स्रुत्व अद्म क्रुतक्रुत्म जाता:
Organizer - O! vedic scholer for the first time vedic hymnes
are recorded in our gramophone by your recital it help us
in many ways this became which is not done in past {kruta
akrutya}
भुल्रेय ् - स्वबववकभ ् एव वैतुन ् भह्मभ ् मिो दह
वेद अवऩयतन ् ि वेदद् अमभ ् ववद्मते भभ स्जववतभ ्
रयग ् वेद प्रिभो भन्र: प्रोक्तो अि: प्रिभभ ् भमा
Muller – mine{my scholarship} is of naturally as
Dedicated to Vedas ,veda is me indeed my life dwells in
veda
So I recited rigvedic first mantra
अमोजक - ऩयभ ् मुयोऩ एव ननवशसत बवतो तद्रक
ु ् सम्स्क्रुतग्मनभ ् कदभ ्
अवप्त इनत अस्स्त स्जग्मशसतभ ्
Organizer - But you being a europien resident how did you
get that much Sanskrit knowledge please ! tell us
भुल्रेय ् - सत्मभ ् एश तु स्वबाववकक सवयत्ररकक ि स्जग्मस तत स्रुनुत
शभयन्म दे शस्म रेइस्प्िग ् ववस्वववद्मरमे वशयत्ररमेन सम्ऩद्मभनम:
स्नतकोऩदद ऩरयक्शा िा: प्रदभ एव वशे सम्स्क्रुत अद्ममनम्भे ववथिर
एव रयत्म सभयब्ध
Muller- true but it is naturally well listen
This is the result of three year degree course in Leipzig
university during first year itself I learned different styles in
Sanskrit
{leipezig university is said to be in sharmanya desha i.e
germany sharmanya bhasha means german this would be
because of Aryan theory in philology “indo-aryan” , “:indo-
germanic” these kind of nomenclature is found so Aryan
may be sharmanya}

द्ववनतम द्रश्ु मभ ्
Second scene
स्तभभ ् - रेइस्प्िग ् - ववस्वववद्मरमस्म प्रन्गनभ ्
{िारा: ऩयस्ऩयभ ् अरऩमस्न्त इतस्ति ववियस्न्त}
Place – surroundings of Leipzig university
{students are seen chatting and roaming with each other}
प्रिभ - अस्भन ् ववस्वववद्मरमे नवागते बशामऩको ब्रूखौसे ननत्मभ ् एव
ककस्न्िद् अस्िमयकय सम्बवन्ि वदनत
First – our new linguistic professor brookhouse tells
everyday some wonderful things
द्ववनतम - अद्म न जने ककभ ् अद्फत
ु भ ् वक्शमते
Second - I don’t know what will happen today
रनु तम _ {अवरोक्म} अगच्मत्म एव अमभ ्
Third – {looking} he is comming

प्रिभ - त्ररम्शत ् वशशयमस्म अस्म प्रद्मऩकस्म अक्रुनत वैश बुशा ि

ववथितैव
First – his dress coad language is odd due to his
experience for 30 years as oriental lecturer
द्ववनतम - सवो अवऩ बशद्मऩका एतद्रश
ु ा द्रश्ु मन्ते
Second – every linguistic professor seems like that
सवे - {उऩस्रुत्म} सुप्रफतभ ् अिमयवय
All – {coming to him} good morning sir!
ब्रूखौसे - बवद्ब्मोअवऩ सुप्रबतभ ् वप्रमस्िiरा अगिन्तु भमा सहा
Brookhouse – same to you my dear students come along
with me
प्रधभ - {भन्दभ ् भन्दभ ्} ककभ ् करयस्मभाए अस्म कक्शमभ ्
First – {slowly} I don’t know what happens in classroom
द्ववनतम - अद्म अवऩ ककम्िन्नववनभ ् बववस्मनत
{इनत सवे तेन प्रववस्त कक्शमभ ्}
Second – is any new thing occurred even today
{everyone enters in the classroom}
ब्रूखौसे - वप्रमस्िर! मुश्भत्रफ एतद् अवगन्तव्मभ ् मदसनत बयत्म एक
बाशा
Brookhouse – dear students you should know about a
language of Indian origin
प्रधभ िारा - अहो! अस्स्त बयतस्मवऩ ककस्म्िद् बाशा

First student – oh india also has language

ब्रूखौसे - सम्स्क्रुतभ ् अस्स्त तन्नभ
Brookhouse – Sanskrit is its name
द्ववनतम िारा - बवतु तस्म ककभ ् अवऩ नभ ककभ ् अस्भकभ ् तदभ ्
प्रमोजनभ ्
Second student – let there be whatever its name what is
use of it to us
ब्रूखौसे - सा ि सम्स्क्रुत बाशा अस्भकभ ् ग्रीक् रनतन ् गोथिि ् अददनभ ्
सवयद्िा सद्रशु श अग्रजा ि
Brookhouse – that Sanskrit finds similarity with our greek
latin gothic etc languages
प्रधभ िारा - {भन्दभ ् भन्दभ ्} प्रनतमते मत ् अद्मनेन ककभ ् थिद् अददकभ ्
एव वऩतभ ् भधु
First student – {slowly} he seems to have drunk much while
researching {lit meaning : learning}
ब्रूखौसे - {स्वगतभ ्} मिादय भ ् करु एश वदनत मतोदह
सम्प्रत्म अभयबयत्मा ददव्मभ ् वऩतभ ् भम भधु
अप्नव
ु स्न्त मदास्वद ननजययत्वभ ् नय इह
Brookhouse – {to himself} truth indeed as hew told
I drank the nectar of Sanskrit which
Is divine ,so sweet one can attain immortality also through
Its experience
भल्
ु रेय ् - {भन्दभ ् भन्दभ ्} अ हभ ् तवद् एनभ ् प्रि
ु शभ
{उिै} भहनुबाव! बयतन्तु अदहतुस्न्दकप्रमो दे शो अस्स्त इनत स्रुमते
बयतस्म कथिद् बाशा अस्भकभ ् ग्रीक् रनतन ् अददत्रफ सह सम्मभ ् वहनत
इनत कदभ ् स्स्वकतयव्मभ ्
Muller – I will answer these people
{aloud} sir ! I heard there is a country by name ‘india’{who
pray snakes , trees} how can you accept certain Indian
languages find similarity with our greek latin etc languages
ब्रूखौसे - प्रत्मक्शे ककभ ् प्रभनभ ्?
एतद् अस्स्त फेशरयन ् - ववस्वववद्मरम सम्स्क्रुतिमेन शस्र फाप्ऩ ् भहबगेन
शभयन्मबशभ ् एव शरकतभ ् बयतशभयन्म-बाशानभ ् तुरनत्भक व्मकयनस्म
खन्दद्वमभ ् ऩस्मन्तु ऩतन्तु ि
Brookhouse – why any direct proof
I have 2 volume’s of comparative Sanskrit-german grammer
in german language written by berlin university proffersor dr
baup look it read it
भुल्रेय ् - ब्रुहत ् अकयो अमभ ् कदभ ् ऩायमाभो ग्रन्दभ ् इभभ ् ऩतन्तु
Muller – but it looks big how to read it
ब्रख
ू ौसे - बवतु बवतभ ् ववस्वसोऩजनामासभ ् बशनभ ् सभननन दतरु
ु ऩनन
शरखशभ ऩस्मन्तु तवत ्
{स्मभऩते शरखनत}
सम्स्क्रुत अस्स्त स्त: सस्न्त
ग्रीक् - - -
Brookhouse – let it be I will write the root forms of it with
languages you know
{writes on white cloth}
Sanskrit asti stha santi
Greek - - -
प्रधभ िiरi - {ववहसन ्} ऩस्मन्तु मस्मा शरवऩ एवै तद्रश
ु सा बाश न जाने
ककद्रशु शओ स्मत ्
First student – {laughing} look its script too is like that I
don’t know what kind of language is this

भुल्रेय ् - अहह अहह

थितन ् थितयभ ् एतद् ववथिरभ ् अिव
मद्रश
ु ा बयनतमा दह शरवऩ तेशभ ् ि ताद्रशु श
ववथिर अद्रस्
ु तऩुवे एश स्रुन्गप्रुच्ह्मुत शरवऩ
Muller – ahaha ahaha
Different diffent indeed so different
To what extent india exists its scripts too exist to that
extent diff kinds whichwe are not introduced it has head
{horn} and tail too
द्ववनतम - फादभ ् फदभ ् शरवऩ सा ि स्रन्
ु गप्रि
ु मत
ु ा
{इनत सवे हसस्न्त}
Second – wah ! wah !
What alphabets has head and tail
{saying so everyone laughs}
ब्रूखौसे - स अस्िमयभ ् िार: ककभ ् एव उऩहसम?
अधवा न अमभ ् वो दोश:
भैमैवाववभ्रुश्मकारयतमाआदावेव शरककतनन दे वनगरय अक्शयनन अदन
ु अहभ ्
सम्स्क्रुत ग्रीक् रनतन ् शभयन्मबशसु ’अस ्’ दातो: सभननन रुऩनन योभन ्
अक्शयै शरखाशभ ऩस्मन्तु
Brookhouse – I wonder my students why are you laughing
I understand it is not your fault I wote it in devanagari now
I will rewrite the whole thing about ‘as’ root form in german
now observe
{इनत बशितुस्तमस्म रुऩनन योभन ् शरप्मभ ् शरखस्न्त}
{saying so he writes root forms in 4 languages}
ब्रूखौसे - अवरोककतनन बवदत्रफ सवयसु बशसु सभननन रुऩानन अदन
ु ा
वदन्तु सम्स्क्रुतस्म मयु ोवऩम बाशानभ ् ि किस्म ववस्वसो जते न वi ?
भुल्रेय ् ! त्वभ ् एव वदन्तु
Brookhouse – observe the forms of 4 languages which are
comparative don’t you believe Sanskrit has relation with
European languages muller please you speak
भुल्रेय ् - सत्मभ ् एव सम्स्क्रुतन्तु ग्रीक् रनतन ् बाशाब्मभ ् सवयद सम्मभ ्
वहनत इनत रक्शते अदन
ु त्व अहभ ् अवऩ सम्स्क्रुतभ ् ऩनतस्मशभ
Muller – true indeed Sanskrit has relation with greek latin
etc I wish to learn Sanskrit now
ब्रूखौसे - अवस्मभ ् अवस्मभ ् वप्रम भुल्रेय!्
अहभ ् जानाशभ मत ् त्वभ ् ननदय नो अवऩ सन ् ऩरयस्रभ शसरो भेदवव ि
आशसत ् ग्रीक् रनतन ् बाहे त्वम अददतिये एव अहभ ् ि ग्रीक्म रनतन्ममा
ि सह तुरनत्भक ऩदनत एवैव ऩतैश्मशभ एन स्वल्ऩेन एव करेन
सम्स्क्रुइते क्रुतववद्मे बववस्मनत ततस्ि त्वम अस्म रेइस्प्िग ्
ववस्वववद्मरमस्म मशो वददय स्मनत इनत अवऩ अहभ ् स्ऩस्तभ ् ऩस्मiशभ
Brookhouse – indeed dear muller even though you are poor
you are hard working and laborious ,intelligent you have
lernt greek latin etc languages in the past now I teach you
Sanskrit comparatively with those so you can understand
and learn in a few days I wish that one day that fame
comes to this Leipzig university by you students
I observe it clearly
सवे - श्रि गुयो! वमभ ् सवे अवऩ सम्स्क्रुतभ ् ऩनतस्मभ सम्स्क्रुतभ ्
अवस्मभ ् ऩनतस्मभ
All – sir then we too learn Sanskrit with you , we will
definitely learn
{इनत ननश्क्रन्त सवे}
{saying so everyone goes}

रनु तम द्रस्
ु मभ ्
Third scene
स्तनभ ् - दे सवु नगये भोक्शभल्
ु रेयस्म ननश्कुत
Place – in garden{pleasure-grove} of mokshamullers house
present in desavu city
भल्
ु रेय ् - सस्वयभ ् ऩतनत
त्वभ ् अशरक्म प्रनमकुवऩत धतुयगो शशरम
अत्भनन्त ियनऩऩनततभ ् मवद् इच्िशभ कतुभ
य ्
अस्रै तवन ् भह ु ु रुऩथिरैद्रस्ु स्त आल्रप्ु मते भे
क्रुय तस्स्भन ् अवऩ न सहते सन्गभभ ् नौ क्रुतन्त
Muller - {recites loudly}
{this sloka is 45th sloka of uttaramegha according to m.r
kale
44th sloka according to samskruta prachara samiti {hyd}
42nd sloka according to choukamba samskruta samsthan}
Word meaning :
My dear ! dhatu raga = painting materials
Pranayakupita = angered by love
Tvam = you {on you}
Shilayam = on a stone slab
Alikya = portrayed
Yavat = to what extent
Atmanam = I {I feel} myself
Charanapatite = as fallen at feet
Te = your
Kartum = to do
Ichchami = I think {I like}
Tavat = to that extent
Me = my
 Drusti = sight is
Alupyate = obscured
Muhu = repeatedly
Upachitai = gathering of
Asrai = tears
Krura = cruel
Krutanta = {god} fate
Tasmin api = even in that {picture}
Na sahate = does not bear {to see}
Nau = our
Sangamam = union
Sourse
Samskruta bhasha prachara samiti {hyd}
Here “tasmin api” is arthapatti alankara
Concept :-
{this is yaksha’s dream scene}
The moment I think of potraying myself as fallen at your
feet after having painted you angered in love on a stone
slab with mineral dyes , my sight is obscured by repeatedly
gathering of tears cruel fate does not bear {to see} our
union even in that {a piocture} !
Daturagai = because he had no drawing materials at hand
there
 Atmanam = the moment I wished to draw my picture as
falling at your feet
Tavat = before I can do
Source
m.r kale

अग्रज - अनुज! ककभ ् गमशस

Elder Brother – brother ! what are you singing
भल्
ु रेय ् - भेघदयु भम्फयभ ् द्रस्
ु त्व सससैव भे भनशस भेघदत
ू ऩतन इिा
जता अिव क्व ि कशरदसस्म ननतन्तननरोत्ऩर कस्न्त सुफग प्रफ
प्रत्रफन्नान्जनािरसस्न्नबस्सघनघन ववरस अवऩ ि
ववन वस्ल्भकभेघेन ध्मोनतते न उस्नयस्स्भन
यत्नच्हमभ ् कदस्म्ि अर बवेद् अकन्दरस्मभ ् धनु:
Muller – while observing a cloud far in the sky a sloka of
megadoota flashed into my mind so I recited it otherwise
how can german cloud posses similarity with kalidasa’s
cloud like blue lotus {nilotpala} the house of great lusture
Without this valmika mega even sun{ushna rasmi lit
meaning : hot shining rays} does ‘t shine
How does this akkandala’s {indras} bow get dimond shine
{Here nilotpala kanti subhaga , valmika megha ,
akandalasya dhanu means cloud alone these words are
iots praising words in megadoota}
अग्रज - सत्मभ ् एव भदयु सम्स्क्रुत बश एक वयभ ् तभ ् एव थगनतकभ ्
ऩुन: स्रावम
Elder brother – truly Sanskrit is a sweet language can you
recite the sloka for a week
भल्
ु रेय ् – मिेच्िशभ
{त्वभ ् अशरक्म इत्मदद ऩद्मभ ् ऩुन ऩतनत}
Muller as you wish
{recites again tvamalikya …..}
अग्रज - हन्त! अस्म अधै अवऩ भमा अवगत: स्मत ्
Elder brother – I understand its meaning also
भुल्रेय ् - अग्रज! एतद् अियभ ् एव कशरदास ववयथितस्म भेघदत
ू ाक्मनस्म
थगनतकव्मस्म शभयन्म बशमभ ् ऩद्मनव
ु द ऩव
ु भ
य ् एव भम प्रयब्धा
Muller – this is the meaning which I quoted in my
megadoota’s german translation in past
अग्रज - वप्रमम्भे भेघदत
ू स्म त्व्म शभयन्मभ ् आनव
ु दो अवऩ प्रयब्ध: एतद्
अनतव शोबनभ ् अि ि प्रनतमते मत ् सम्स्क्रुतशभयन्मो अवऩ सम्मभ ्
अस्स्त
Elder brother – dear brother you have started megadootas
german translation also it is really worthy does correlation
exists between Sanskrit and german
भुल्रेय ् - न केवर सम्मभ ् तदत्भमभ ् अवऩ अस्स्त मि दह
 शब्दा:
सम्स्क्रुत गेभन
य ् ऩायशस आन्ग्र
दाध: दाख tagh दाग day
नक्तभ ् nacht x night
फुधन फोदे न ् boden फुननमाद bottom
धतवो अवऩ
अस्स्त इस्त ् ist अस्त is
सस्न्त स्जन्त sind अन्द
धा{दधानत} द ु tu:n दास्तान do
एवभ ् एव सभस्ता: ऩरयवरयका भरवु ऩरु स्वस्रदम: शब्धा: स्वान्गनभनन
सवयनभनन सन्क्मविक ऩदनन ऩसऩ
ु क्शददनभ ् ि नभनन सवे धतव ि
सम्क्शेऩत: सवायसभ ् बयतशभयन्मबशनभ ् सम्ऩुनय: सब्धयाशस व्मकयनभ ् ि
सभनभ ् एव अनम तुरनत्भक रयनत एव सत्वयभ ् एव आददत सम्स्क्रुत
बाशा
Muller – not only correlation but it seems to be of one soul
Observe
Declensions
Skt german Persian English
Dadha: dakha {tagh} daga day
Naktam nacht x night
Budhan boden buniyada bottom
Root forms also
Asti ista {ist} astha {is}
Santi jinta {sind} andha
Dha {dadhaati} du{tu:n} dastana {do}
And also every names , family , surroundings , mother
father, you me etc all these kinds of declensions and
pronouns , numerical system , nomenclature of flora &
fauna every root is complete in Indian – german languages
the welth of declentions {shabda rasi} and grammer of
Sanskrit and german are comparative so I I learnt Sanskrit
comparitively
अग्रज - अदन
ु तु सम्स्क्रुतवऩऩनतश जाग्रुत भे भनस्मवऩ
Elder brother – now I feel I too want to learn sanskrit
भल्
ु रेय ् - सोदये अन्मद् अवऩ स्रन
ु ु
Muller – brother please listen another thing
अग्रज - अहभ ् ककभ ् स्रुनवनन? ’त्व्मा भद्विनभ ् स्रव्मभ ् स्रुत्वा ि अवऩ
वध अमयताभ ्
Elder brother – why should I listen to your words yoy
please listen to my words and speak cordially
भुल्रेय ् – किम
Muller - tell
अग्रज - अनुज! त्वतु जनाशस एव मत ् स्व मव्वनैव एवसह्मभ ्
वैधव्मदख
ु बाय उद्वहन्त्म अवऩ पुज्यजनन्या आसैसवत ् एव आवम ्
कदभ ् थिद् ऩाशरतै ऩोशशतै ऩानततै ि अवऩ ि अस्भकभ ् अस्म दे सवु
नगयस्म दक
ु े भोहदमेन प्रदत्तम स्वल्ऩम ब्रत्ु मा त्वम ि सवयप्रदभ स्तनभ ्
रब्ध्व प्रप्तम िरव्रुनतस्मा अद्मवथध मेनकेन प्रकये न ननवयह जता अदन
ु
भि वन्िनत {ववरोक्म}
Elder brother – brother you know very well that our mother
had to hide her pain of widowhood and however she made
us literates she gave every hapopyness though she got
little amount from duke of desavu with that you stood first
in education till now now you are graduate now mother
wishes {looking}
भुल्रेय ् - {सगद्गदभ ्} अम्फ ऩस्मेदभ ् भभ ऩुस्तकभ ्
Muller – {with emotion} mother look at this my book
भाता - वत्स! ककभ ् एकभ ् ऩुस्तकभ ् ऩस्मनन? तव तु फहुनन ऩुस्तकनन
Mother – son what to look at a single book ? you have
authorized many books
भुल्रेय ् - ग्रुदहतभ ् ते विनभ ् भत: अमन्तु दहतोऩदे श इत्मक्ममस्म
सम्स्क्रुत ऩुस्तकस्म शभयन्मबशमभ ् भम ववदहतो अद्मत ् एव प्रकशशत
प्रकशशतस्म अनुवद अर अस्स्त भभ वप्रम: स्रोक स्रुनु
सवयभ ् कयगतभ ् तस्म सन्तस्
ु तभ ् मस्म भनसभ ्
उऩानद्गुदऩदस्म ननु िभयव्रुतैव बु:
{ितुकारयतभ ् इव कुवयन ्} भभ भदयु े भत:! अदन
ु अहभ ् इच्िशभ}
Muller – your words are acceptable my dear mother this is
my german translation of hitopadesha a sanskrit work here
is my favorite sloka
Sampattam =riches
Antasa sarve =every man who has his
“antas” ‘inner heart’ contented
Tasya = to him
 Yasya = who’s
Mana santusta = mind is content
Bhavanti = are his
Nanu = as it were
Padasya = who’s feet are
Guda = covered
Upanath = with shoe’s
Bhu = earth
Charmavrutaiva
Charma = leather
Aavrutaiva = wich is overspread
Bhavanti = is happening
Source
Lilavati chandanadas story
119 sloka
Mitralabha
Written by
Bellamkonda ragavacharya
Under supervision of c.p brown
{s.v.u publications}
Concept:-
All riches are his whose mind is contented . is not the
earth overspread with leather {as it were } to him , whose
feet are covered with shoes?
 Source
143 sloka
5th story
Mitralabha
By m.r kale

भाता - त्वभ ् ककभ ् इच्िशस इओनत अहभ ् न जाने ऩयभ ् अहभ ् इच्िशभ
मद् अदन
ु त्वभ ् ववम्शनतवशयदेशशमो मुवक: स्नतस्म आशसत ् अत एव
क्वथिद् अद्मऩनभ ् रब्द्व दरयद्मन ् उऩसायम
Mother – I don’t know what you like but I like that you are
20 year young man , graduate too . search a job become
a teacher and thus you can abandon our poverty
भुल्रेय ् - अर तु को अवऩ सन्दे हो नस्स्त मत ् कुराद्मऩको बुत्व अहभ ्
स्वस्म मव
ु मोयमो दसऩनु तयकयने सक्शभे बववस्माशभ ऩयभ ् भात:तदा
भभसम्स्क्रुतस्म ककभ ् बववस्मशस
Muller – mother there is no doubt in it I will become a
teacher and save you two but there is a doubt mother
what happens to my Sanskrit?
भाता - नस्स्त भे ककभ ् अवऩ प्रमोजनभ ् सम्स्क्रुतेन त्वम अदन
ु
Mother – there is no use of your Sanskrit for me and you
at present
भल्
ु रेय ् - अम्फ! त्वन्तु जानस्मैव मद् रेइस्प्िग ् ववस्वववद्मरमत ् ऩ ् ह्द्
इनत स्नतकोऩदद रब्द्व शस्र फम्ऩ ् भहबागि ् सम्स्क्रुतभ ् अथधकभ ्
अद्मेतभ
ु ् अहभ ् फेशरयन ् नगयभ ् अगिभ तरैव भमा ननननयतभ ् मत ् अदन
ु ा
ऩरयस ् ववस्वववद्मरमस्म ववक्मत वेदववदश
ु : श्रि फन्रुफ़् भहबगस्म सशभऩभ ्
गन्तव्मभ ् सम्स्क्रुतग्मनवैशसस्त्म सम्ऩदनम त्वद् आशसवयदग्रहनिै वा
अहभ ् फेशरयन ् तो अर आगत अदन
ु मदद त्वभ ् अनभ
ु न्मसे ऩरयसभ ् प्रस्ततु
इच्िशभ भाता:
Muller – mother you know when I got p hd from Leipzig
university and I approached prof boop in berlin university to
know more Sanskrit my decision is to approach great vedic
professor banruf of paris university and study under him so
to receive your blessing I came here from berlin if you
accept I want to go to paris
भाता - ऩुर! मदद तवैश एव अत्रफरश तदहय भभवऩ नननयमभ ् स्रुनु
Mother – son if your like is that listen my decision
भुल्रेय ् - {स्वगतभ ्} भत न जने ककभ ् वक्शनत इनत
{प्रत्मक्शभ ्} किम भाता: किम तव आदे स्शो तेन शसयसा ऩरननम
Muller – {to himself} I don’t know what mother says
{aloud} mother say your word is my command
भाता - तव सम्स्क्रुतभ ् प्रनत द्रश
ु उत्कन्त
अनुयगभ ् आरोक्म भमा अवऩ ननस्स्ितभ ् स्रुनु
प्रनत व्मुहभ ् न आिरयस्मशभ सम्स्क्रुत अद्ममने तव
ग्रुहन ् इदभ ् धनभ ् ककस्म्िद् ऩुनक
य ाभे फवेद् अदन
ु ।११।
{इनत द्रव्मऩेवत्तकमभ ् तस्भै प्रदतभ
ु ् उद्मक्
ु ते}
Mother – observing your like for Sanskrit I decided not to
obstruct you , continue your research take this money to
reach your goal
{saying so she gives money from casket}
भुल्रेय ् - {प्रहशशयत: सन ्} सत्मभ ् एव अम्फ ! आक्रुनत इव तव स्वन्तनभ ्
अवऩ कभननमभ ् कोभरतयभ ् ि ऩयभ ् एतद् द्र्वव्मभ ् कुर प्रप्मभ ् त्वमा
Muller – {with joy} really mother not only in charm but also
in heart you are beautifull , how did you get this money ?
भाता - तव ऩुज्मेन वऩर ववस्रुस्तभ ् एतद् द्रव्मभ ् भम अद्म अवदद
सम्रस्क्शतभ ् सदऩ
ु मोगस्म कारेअमभ ् सम्प्रप्त इनत भत्व न्मसभ ् इभभ ्
तब्ु मभ ् अऩयमाशभ ग्रह
ु न वत्स! ग्रह
ु न तव ऩमेमभ ् एतद् बववस्मनत
Mother – it is of your father’s which is protected to till now
and today I gave it to you for use of a good cause son !
take it to reach your goal
भल्
ु रेय ् - {सगद्गदभ ्} अहो भभ करुन अवरुन अरमे स्नेहदे ह्रुदमे
भाता:
{इनत तस्मा: ऩदमो ऩतनत}
Muller – {with emotion} oh my generous {lit meaning: temple
of generosity} friendly mother
{saying so he falls on her feet}
भाता - उनतश्त वत्स , उनतस्ि
{ताभ ् उत्तप्म ऩरयस्वज्म}
ऩुर! त्वभ ् एव भे स्जवन अधयो अस्स्त अि एव मद्मवऩ त्वभ ् दे शन्तयभ ्
प्रेशशतुभ ् न उत्सहे भे भन तदवऩ मिाकभभ ् ऩरयसभ ् प्रनतस्ि तर ि
फन्रफ़्
ु कामयभ ् ववददवत ् ववदे मभ ् स्तप्मभ ् ि रक्शभ ् सततभ ् सभक्शे अवप्म
ऩस्िद् जयभ ् मशो अवऩ िेयस ् च सौक्मभ ् ि रफस्व वत्स ।१२।
Mother – get up child
{taking him up she embraces}
Son ! you are alone support to my life hence I am
unwilling to send you to foreign but now get redy to your
goal in paris work under prof banruf with obedience and
reach your goal afterwards enjoy immense {ajara} fame
wealth son

भल्
ु रेय ् - इश प्रसदत ् आशसवयद तव अयम ्
अमोघ स्यत ्
अि एव
स्जवने भे सभग्रो अवऩ सवयर ि सद् एव ि
तव आशसवयद एव इमभ ् ऩमेमभ ् भे बववस्मनत ।१३।
तत ् अदन
ु अनुजननहि मम ्

भiत: ऩरयसभ ् प्रस्ततुभ ् प्रभशभ ते ियनै अग्रज त्वभ ् अवऩ वन्दे

Muller – the blessing told by you is the blessing by iswara
himself permit me to go
and also
whatever victory I may get in my life is the output of your
blessings |13|
I must go to paris now I salute to your feet mother brother
I salute to you too

उबे - {सास्रभ ्} शशव ते ऩन्िान ् आसन्तु

Both – {with tears} may lord shiva {lord of good} lead your
path
{इनत ननश्क्रन्त सवे}
{saying so everyone goes}
{इनत प्रधभ अन्क}
{here ends first act}
द्ववनतम अन्क
Second act
प्रधभ द्रस्
ु मभ ्
First scene
स्तनभ ् - ऩरयस ् नगये आिमयफन्रफ़
ु स्म ग्रह
ु न्गने
{तत प्रववस्मनत भभुल्रेय ् रुदाल्फ़् योि ्}
Place – surroundings of prof banruf’s house in paris
{then enter’s max-muller Rudolf roth}
योि ् - भुल्रेय ् प्रसन्न इव रक्शते
Roth – muller ! you seem to be plesent
भुल्रेय ् - वमस्म आिमय फन्रुफ़स्म रुग्वेद प्रधभ भन्दर अददक्रुत्म प्रविन
जातभ ् िवम ्-िवम ्. - स्भयनभ ् ि तद आनन्दो भग्नो अहभ ् मद धन
अफवजभ ् क्रुि ् वऩऩासाजन्मभ ् ि सवयभ ् क्रेश जातभ ् ववस्म्रुत इव
Muller – friend ! after listening to lecture of banruf sir on rig
veda 1st mandala I got immense joy that pain of poverty,
hunger perished at once
योि ् - एवभ ् एवभ ्
Roth yes yes
भुल्रेय ् - भम भमा कत केन इत्मदद उऩननशद् त्ररमभ ् अददतियभ ्
व्मक्मत दशयननक शशरय् भहोदम क्रुते केनोऩननशद् शभयन्म बशमभ ् भम
अनदु दतो अवऩ अि एव उऩननशद् तत्वभ ् अनरु
ु द्दम ह्मो होयद्वमभ ्
आिमयस्म प्रविनभ ् ित्ु वा प्रहशय ऩयतन्रो अफवि ् ऩतभ ् मद् आिमेन
’ककन्तु’ इनत उक्त तद भभ भनशस जतभ ् मद् स्स्वस्स्तम सम्स्कयवसद्
अदन
ु ा केन थिद् ग्रीकेन अन्मेन व प्रनतऩददतभ ् तत्वभ ् उऩननशद्ब्मो अवऩ
िेस्ततरम ् इनत न प्रनतऩददत आिमय ऩयभ ् आिमय तु भुहुतयभ ् ध्मनभग्न
इवा बव उत्तयस्ि
"अहो अननवयिननमभ ् दह वेद"
इव अबवत ् तत ् च
भम तु स्नतककक्श्मभ ् अददतननउ केनथिद् सुक्तनन ववहम वेदस्म
दशयनभ ् अवऩ न क्रुतभ ् तत ् कदभ ् अहभ ् जाने वेद भदहभानभ ् ऩयभ ् शस्र
गयु व: सत्मभ ् एव वदस्न्त इनत भन्मे
Muller – I learnt isha,kena,… Upanishad triyam and
translated commentary of kenopanishad by slagal an
important darshanika {who has studied about darshana
books} into german to understand Upanishad nature I
listened 2 hour lecture by sir yesterday but at the end of
lecture sir told “but” then io thought why did’t sir told what
ever concept {spiritual} which is in greek is also similarly
great in Sanskrit is it the fact of being a Christian but after
a moment sir answered
“oh Vedas ! Vedas are beyond speech”
I learnt only some suktas of veda at my graduation I had
no knowledge of vedic darshana then how can I explain
veda
I think he told truth
योि ् - रुग्वेदस्म ककस्म्िद् अम्श ववहम वेदस्तु कुर अवऩ भुदद्रत न सस्न्त
तिi अवऩ अस्य ते ऩरयस ् ववस्वववद्मरमस्म ग्रन्दरमे वेदनभ ्
ऩन्दशु रऩमो ववद्मते शस्र फन्रफ़
ु ् ि तेशभ ् प्रनतशरवऩकयने सम्ऩदने ि
प्रव्रुत्तिय
Roth – except some parts of rig veda entire rig veda is not
yet translated they are available in paris university library
as manuscripts prof banruf is indulged in collecting them
rewriting them

भल्
ु रेय ् - सखे !अस्भकभ ् वेदव ् इद् आिमय फन्रफ़
ु ् अवेस्त ग्रन्दस्मो अवऩ
ऩायन्गत:
Muller – friend ! our vedic prof banruf sir is wellversed in
“avesta” also
{“zend avesta” sacred book of zorastian religion which is
born in Persia}
योि ् - सत्मभ ् वदशस फन्रफ़
ु ् भहोदमेन तु इशान दे शशम ’दाया’ प्रफनु तशब
सम्रस्त्ब शरखखता ऩुयतन दफ
ु ेधा शरवऩ अवऩ ऩनतत मेन ’ऩुयतन ऩयशस बश
अवऩ सम्स्क्रुते ववबश अस्स्त’ इनत सुस्ऩस्तभ ् जातभ ्
Roth – truth our prof could readeastren script he read
persian script of ancient Persian emperors like “dhara” etc
i.e unknown script which is difficult to read so there came
a conclusion that ‘ancient Persian is also a branch of indo-
European languages’
भुल्रेय ् - सत्मभ ् वदशस अवऩ ि आिमय फन्रुफ़् मद् अददतभ ् अनुस्स्ितभ ्
तत ् सवयभ ् अनुकतयव्मभ ् अस्भशब: वप्रमतात्भशब
{ववरोक्म} अि गोल्द्स्रक
ू ् अवऩ आगच्िनत तद् उऩनतस्तभ ् तवद् आिमय
ियनान ् सहै व
Muller – fact indeed what is our prof’s education , reaserch
we also should follow his path {prayatatmabhi}
{looking} oh goldstrook is also coming let us all sit at prof’s
feet now
{इनत ननस्क्रन्त}
{saying so everyone goes}
द्ववनतम द्रस्
ु मभ ्
Second scene
स्तनभ ् - ऩरयस ् नगये आिमय फन्रुफ़स्म सदनभ ्
{तत: प्रववश्मनत स्वप्तत
ु ात्रफ अत्रफसेव्मभभे बज
ु ऩ
य र तदऩर नवऩयु तन
कगयरऩर आददत्रफ ननशभयतन
े हस्तशरखखतेन ग्रन्दप्रिमेन ऩरयव्रुत ककस्म्िद्
शरखखन ् आिमय फन्रुफ़्}
Place – paris where banruf’s home is present
{then enters banruf with his students brich-bark manuscrits
palm leaf manuscripts old and new paper manuscripts
surrounding him he is seen writing something}
सवे - {प्रववश्म} प्रनभाभ अिमयियनन ्
Everyone – {entering} salutations to the feet of master
फन्रुफ़् - वैदश्ु मभ ् अवप्नुम वप्रम िार बवन्तस्तु जनस्न्त एव मत ् तऩस ्
स्वद्मम ननयतै बयनतमै ब्रम्हववद्शब वेद: सहस्रशो वशयनन सम्मग ् यस्क्शत
Banruf – may you become vedic scholers , my dear
students ! you know very well that veda’s are protected in
india from 1000‘s of years by penance constant study
भुल्रेय ् - ऩुस्तकभ ् ववन एव ववन एव ि अन्मेन केना अवऩ शरखखतरुऩेन
िनु त परम्परi एव अद्म अवदद वेदनभ ् सम्रक्शनभ ् सत्मभ ् एव आस्िमयभ ्
अऩुवभ
य ् खरु स्रवन स्भयन शस्क्ि: बiयनतमानभ ्
Muller – without books , without any writing materials only
through reciting was veda protected ! wonderful indeed
listening skills of indians
फन्रफ़
ु ् - ऩयभ ् अद्मत्वे तु वेदनभ ् ववशेशत तद् बस्मनभ ् ऩन्दशु रऩमो:
बयते अवऩ दर
ु ब
य ा: सस्न्त मुयोवऩमसम्स्क्रुतग्मनभ ् प्रेयनेन ि अन्ग्रदे शस्म
िन्सस्म ि शासनेन सबस्मनाभ वेदानाभ ऩन्दशु रऩमो बयतद् आदाम
स्वककमेशु ग्रन्दरमेशु ननवेशशता: ऩयभ ् ग्रन्दरमस्माभ एनाभ ् वेदनभ ्
उऩमोक्तय सु अर न द्रस्
ु मन्ते तद् अबवे ि अर अवऩ एते ककतबोज्मभ ्
मस्मस्न्त इनत शन्के
Banruf – now the commentaries of Vedas are rare in india
also . due to the intrest of europiens to Sanskrit England &
French govt’s collected it and kept it in their libraries but
noone are found here to make use of it I fear not it has
became insect food
भुल्रेय ् - एतद् ववशमे ककभ ् वमभ ् ककभ ् अवऩ कतभ
ुय ् न ऩायमाभ
Muller – then can’t we do anything for it
फन्रफ़
ु ् - कतभ ् न ऩयमभ:
ऩयमभो वमभ ् अदन
ु अस्भत्रफ एव प्रमनततव्मभ ् मिा वेदा: सबस्म
सुसम्ऩदमभ ् भुद्रऩैत्व ि बयतम प्रत्मवऩयता: स्तु तत ् अदय भ ् एशो रुदोल्फ़्
योि ् अिवयनो मजशु श ि ऩव
ु भ
य ् एव क्रुत प्रमत्नो अस्स्त अि ि अमभ ्
गोल्द्स्रक
ू ो अवऩ कमे अस्स्भन ् प्रव्रुत्तिय: {योि ् स्तूक् अवरोक्म} वस्तो
मुवभ ् स्वकमयभ ् अनुनतस्तम:
Banruf – why can’t
We will give veda with commentary and publkished by us
to Indians for that Rudolf roth has tried in past on
atharvana & yajur Vedas goldstook is also appointed
{looking at roth & stook} sons get redy for your work
योथ्सस्तूकमो - मि आददसनत आिमय:
{इनत स्व -स्व ग्रन्दभ ् - सम्ऩदने ननयतै}
Roth & strook – as master orders
{saying so they take their books to study}
फन्रफ़
ु ् - वस्त भल्
ु रेय ् ! त्वभ ् नववनतभ: कननस्ततभो अवऩ ि मोग्मतभो
अशस अि एव तव स्जवनभ ् बवनत इनत अहभ ् कभमे एवभ ् क्रुत्वा त्वभ ्
भे कमे ऩयभ: सहमको बववस्मशस
Banruf – son muller ! though you are new young in terms
of capability you are great so I whish your life should be
dedicated to veda doing so you can become great support
in my reasearch
भल्
ु रेय ् - वेदावऩयतभ ् भे स्जवनभ ् शस्र गयु ो आग्म अद्म प्रभ्रनु त
Muller – my life is dedicated to Vedas , by the order of my
master from today
फन्रफ़
ु ् - वत्स तव तु दे वनागरय अक्शयनन सन्
ु दयनन सस्न्त त्वभ ् स्स्वमै:
सुन्दयै अक्शयै भम सम्ऩददतस्म रुग ् वेद - प्रिभ भन्दरस्म
समनबस्मस्म सदहतस्म प्रनतशरवऩ कयने सन्नदो बव तत ् अियभ ् ि
वाप्स्मशस मेन ते स्वल्ऩ आहयव्मवस्मा सुकय स्मत ्
Banruf – son your devanagari writing is excellent {lit
meaning: beautiful} so get redyto rewrite rig vedic 1st
mandala – sayana’s commentary collected by me you can
get amount for it too in case of meals {small amount :
svalpa ahara} arrsngements it is good
भुल्रेय ् - सन्नदो अस्स्त
Muller – I am redy
फन्रफ़
ु ् - ऩयभ ् वेदकमे प्रवतयनात ् ऩव
ु भ
य ् त्वमा द्वे प्रनतग्मे कतयव्मभ ्
Banruf – but you should perform 2 pledges before you work
on Vedas
भल्
ु रेय ् - अग्मनऩमतु गरु
ु दे व
Muller – order me sir
फन्रुफ़् - प्रिभन्तु समनबस्मस्म प्रनतशरवऩभ ् सम्ऩदनभ ् ि कुवयता त्व्मा
एकस्म अवऩ ऩस्न्क्त न ऩरयहतयव्मा एकभ ् अवऩ अक्शयभ ् न त्मज्मभ ्
अऩभ ् ि अस्स्भन ् वेद कमे प्रव्रुतन
े त्व्मे धुभऩानभ ् न कतयव्मभ ्
Banruf – firstly that you should not leave even single
alphabet while rewriting sayana’s commentary and the
another one is you should not smoke while you are
indulged in your vedic work
भुल्रेय ् - ग्रुदहतभ शस्र गुयोय् विनभ
समननमस्म बस्मस्म त्क्शमम न एक अक्शभ
वेदशरखनकमे भे वस्जयत धुभऩनभ ् ।२।
Muller – I accept your words master
I will not leave even a alphabet
And I will abandon smoking at my vedic work
फन्रुफ़् - वत्स! अहभ ् तु प्रमनतस्मे मि अथिये न एव त्वभ ् स्वमभ ् एव
वेदबस्मस्म सम्ऩदने सक्शभो बववस्मशस ऩस्ित ् ि त्वमा रोन्दोन ्
नगयभ ् गत्वा तरत्म इस्न्दअन ् हौसे ग्रन्दरमे सु यस्क्शता: वेदबस्मस्म
ऩन्दशु रऩमो अवऩ द्रस्तव्मा: ताशब सह साक्स्मभ ् क्रुत्वा समनबस्मस्म
ऩि: सुववधयरयत: स्मत ्
Banruf – son ! I whish you succed in your collection of
vedic commentary after that you should go to London there
vedic manuscrits are seen to be preserved in india-house
library with that you make proof paper it makes sayana’s
commentary complete
भुल्रेय ् - प्रद्मऩक भहाबाग , ऩयभ ् एतद् कमयभ ् तु सु भहत ् स्रभ सभम
व्मि स अऩेक्शभ ् वतयते
Muller – but master this is big work it requires huge work,
time, stress,too
फन्रुफ़् - वत्स ! सत्मभ ् वदशस ऩयभ ् अहभ ् आशसे मत ् त्व्मा सम्ऩददतस्म
समनबस्म सदहतस्म रुग्वेदस्म भद्र
ु ाऩनम त्वभ ् इन्ग्रन्द् दे शस्म इश्त ्
इस्न्दअ िोभन्मा अनुदनभ ् रप्स्मसे अदन
ु ा अश्रिनत बोिा आचर
ऩयै अस्भत्रफ बव्मभ ्
Banruf – son you are true but I whish you to go to England
and get support from east india company for publication of
rig veda now learning teaching practice etc we should do
these
भल्
ु रेय ् - इश क्रुऩमा गयु ोवयिाम्स न ववतमानन स्मु
Muller – by gods grace may master’s words come true{na
vitayani}
फन्रफ़
ु ् - एश वेदाग्म सद स्भयननमभ ्
Banruf this vedic rule is to be remembered ever
ववद्मा ह वै ब्रम्हनभ ् आजगाभ
गोऩाम भा शेवथधस्तेअहभ ् अस्स्त
Vidya is alone which makes bramhin ….
{here the first mantra is repeated and ironically first two
lines are only seen the latter is not seen}
 रनु तम द्रश्ु मभ ्
Third scene
स्तनभ ् - ओफ़ोद्य ववस्वववद्मरमस्म प्रन्गने भोक्सभुल्रेय ् आवासा
{तत: प्रववशनत सबस्मस्म रुग्वेदस्म खन्द रमेन नानाववधाशब:
ऩन्दशु रवऩशब प्रूफ़्ऩरै रेखखनन अशसऩर आददत्रफ ि ऩरयव्रुतभ ् स्मन्दननमस्म
भोक्शभुल्रेय:् }
Place – the surroundings of oxford university where
mokshamuller’s residence is present mokshamuller is seen
in rock in chair
{then enter’s mokshamuller surrounded with sayana’s
commentary and with diff types of manuscripts proof
papersand seated on a chair {lit meaning: chorit}
भुल्रेय ् - {स्वगतभ ्} यभननमभ ् खरु ओफ़ोद्य ववस्वववद्मरमस्म इदभ ्
प्रन्गनभ ् शस्र फन्रुफ़् भहोदमस्म सकशात ् आगत मर ननवशता भमा
द्वदशशब वशे: समनबस्मस्म रुग्वेदस्म भन्दर ितस्
ु त्मभ ् त्ररशब: खन्दै
भुदद्रतभ ्
{थिन्तभग्ने बुत्व}
ऩयभ ् अस्म ऩन्िभभन्दरस्म समनबस्मे तु सस्न्त काननथिद् दफ
ु ेधनन
स्तरनन {ववरोक्म} अिवा तेशभ ् ववशमे शस्रभतािमय ववल्सोन ् भोहोदमेन
सह .....
{तत: प्रववशनत आिमो ववल्सोन ्}
Muller – {to himself} beautiful indeed these surroundings of
oxford university , 12 years have passed after my arrival
here sri banruf sir and I published 4 mandalas of sayana’s
commentary in 3 volumes
{filled with thoughts}
But this 5th mandala of sayana’s commentary is difficult at
some places
{thinking} I will consult master Wilson about it ……..
ववल्सोन ् - सुप्रफतभ ्! वप्रम भुल्रेय ्
Wilson – good morning dear muller
भुल्रेय ् - {ववरोक्म} बवतो अवऩ सुप्रबातभ ् भन्मवय! स्भयन सभकरभ ्
एव अर बवतभ ् दशयनभ ् जातभ ्
Muller – {looking} same to you too respected sir your arrival
happened at the time of my thoughts upon you
ववल्सोन ् - ववद्वत्प्रवय समनबस्मस्म प्रभननकऩातननधययने ऩुवरु
य ऩनभ ्
प्रूफ़नभ ् वा ऩतने अहननयश व्मप्रुतभ ् बवन्तभ ् आरोक्म भोभुद्मतेत ् शभ ्
भे िेत:
wilson – o! knowledged man seeing you indulged in
verifying the quality of sayana’s commentary and
surrounded by those proof papers and reading those I am
filled with happyness
भुल्रेय ् - तर बवत: प्रशशमा यज दत
ू स्म भहभदहम्नो फन्रुफ़् भहोदमस्म
भहत्मा प्रमत्नऩयम्ऩय बवतश्ि तस्म सततभ ् अनुभोदने एव
इइस्त ् इस्न्दअ कम्ऩन्म ् बरु यव्मवसम सद्मभ ् रुद्वेदप्रकशनस्म भभ
मोजनाभस्न्गिकय बयतत ् समनबस्मस्म तरत्मै: ऩस्न्दतै: प्रनतशरवऩभ ्
कयै त्वा तसभ ् अर नमनाम ि बथगयि: प्रमत्नो ववदहत: कम्ऩन्मा
बगवत्प्रसादभ ् एवै एतद् इनत भन्मे
Muller – I consider the request of Bunsen sir to Prussian
royal ambasidor’s for your’s that is to be allowed by east
india company also collecting various manuscripts, for
rigvedic translation accepting my request and preparing
manuscripts from india through scoler’s, bringing it here it
is like bagiratha’s effort i.e whichis done by company
{vihita} is considered it as gods gift
ववल्सोन ् - अद्बुत प्रबाव: श्रि फुन्सेन ् भहोदमस्म इइस्त ् इस्न्दआ
कम्ऩन्मा ननदे शकभन्दरे वेदन ् अनयु गो अवऩ अस्मा अनक
ु यननम
Wilson – wonderful indeed the influence of Bunsen sir on
east india company his vedic intrest is to be followed
भुल्रेय ् - सत्मभ ् वतनत अर बवन ् मिोदह
"वत्स! तव रुऩेन अद्म अहभ ् एव ऩन
ु मव
ुय को जात इनत एवभ ् अनब
ु वाशभ
वेदप्रकशनकमयन्तु भमा ऩुवभ
य ् थिन्तैत्व अवऩ आयब्ध एव आशसत ् मिो दह
शभस्रदे शस्म उत्खननै ननगयत म तुल्मा सम्ऩत्म तत ् एव भे िेतस ्
िोरयतभ ् अबत
ु ्"
इनत एव विद् वेदबस्म प्रकशन व्मवस्तभ ् ववदतु भमा प्रथियतो भन्मो
फुन्शेन ् भहबागा:
Muller – yes he said as follows
“son ! I see my personification in you I toostarted vedic
research in past but beinging interested in treasure of misra
I left that wealth i.e I consider my heart to be stolen “
Telling so he me to finish my vedic work i.e publishing
ववल्सोन ् - समनबस्मस्म सम्ऩदने घोयभ ् तऩस्त्प्तभ ् बवता ऩुवभ
य ् ऩरयसे
अवऩ बस्मप्रनतशरवऩ कयने वशय द्वमभ ् एककक्रुत बवता तर ि
मि रब्दे न फोज्मेन स्वल्ऩाहये न वा ऩन
ु : क्रुस्न कावऩन ् ि वा शकययदग्ु द
वस्जयतभ ् ।३।
बस्मरेखनकमे अस्स्भन ् व्मप्रुतन
े ननयन्तयभ ् सुप्त्व ननशश रनु तमस्मभ ् करे
ननतi त्वमा अनघ ।४।
Wilson – collecting and rewriting commentary is like seviour
penance in past it took 2 years in paris also to do
And also
Having some meals and also with black coffe with out
suger and milk |3|
You are filled continuosly with rewriting commentary slept
for 3 hours at night and led your life o fault less one
{anaga}| 4|

भुल्रेय ् - गुरुदे वस्म श्रि फन्रुफ़स्म आशसवयदेन एव

Muller – is is of blessingsof master
ववल्सोन ् - अस्स्भन ् ओफ़ोद्य ववस्वववद्मरनमम भुद्रनरमे अवऩ प्रत्मेकभ ्
अक्शयभ ् स्वहस्तेन शरखखत्वा वेदभुद्रन मोग्मभ ् शससभ ् अक्शयभमभ ्
दे वनागरय तैऩ ् ननभयवऩतभ ् बवता
Wilson – do you know that in our oxford university press
proceedings for devanagari printing is also being made for
publishing manuscripts
भल्
ु रेय ् - आिमयवय! वरनमस वस इच्च उपश्रचयते
भे िेतशस ऩयभ ् बयनतमनभ ् सैन्मववद्रोहभ ् व्मऩददस्म न अनुभतभ ् भे
बयतगभनभ ् जनन्म
’अम्फ ! थिन्ता न कमय बयतभ ् अस्भद् बु भन्दरत ् फदहय् न अस्स्त
इशिरिाममा फहन्तु नस्स्त एव इनत’ ऩुनय् शरखखतभ ् भमा तद् उत्तय
प्रनतक्शऩयो अहभ ् अि ि अद्मत्वे रुग ् वेदस्म खन्द त्ररमभ ् अवऩ बयनतमै
ववद्वस्त्ब आसाददत स्मत ्
Muller – respected master ! I am filled with desire of being
resident in Varanasi but due to sepoy mutiny I amnot
allowed to india
O mother
‘ mother ! india is not outside of our world it is under the
umbrella of eswar not outside of it ‘ I wote this again I am
waiting for answer and today my rig vedic translation of
three volumes reaches Indian scholers
ववल्सोन ् - सवयभ ् शोबनभ ् सम्ऩत्स्मते मोिो दह प्रयब्दस्म प्रमत्नस्म
ऩराशावऩ प्रजामते
Wilson – if all is well end is well and you will get result for
your effort
श्रि मनत ककन्सस्ऱे - {प्रववस्म} ननस्स्िता ि ऩरप्रस्प्त बववस्मनत ऩरागभ
।५।
Mrs. kingsle – {entering} definetly you will get fruit of your
effort |5|
{ironically it sugeests one of panchasandi’s too because it
sugeests georgina’s marriage}
भुल्रेय ् - {ववरोक्म सहशयभ ्} नत अहो ककन्ग्स्रेदम्ऩतोइ सुप्रबतभ ्
Muller – {looking with joy} oh! Kingsle couple goodmorning
श्रि ककन्सस्ऱे - सुप्रबतभ ् बवत्भ्मभ ् अवऩ
Mr kingsle – same to you
ववल्सोन ् - थियत ् द्रस्
ु त्व अर बवन्तभ ् अद्म
Wilson – today we have met after a long time
श्रि भनत ककन्ग्स्रे - आिमयप्रवय! आगभन प्रमोजनभ ् अवऩ ननवेदमशभ
भोदभ ् अवप्मशस मर बवन ् एतन ् ग्मात्वा मत ् फहुनन वशयन ् व्मुहा अऩोहे
ननभज्ज्ता भभा अग्रजेन शस्र भत ग्रम्ऩेर ् भोहोदमेन मश्ु भकभ ् अनेन
वेदग्म भुल्रये न सह स्वसुतम जस्जयनामा वववहप्रस्तव: स्स्वक्रुत:
Mrs . kingsle – o great masters ! I will tell the reason of
our arrival also you will be filled with joy if you know this
my brother gramphell after years of thoughts{vyuha}
prejudices or thoughts {apoha} accepted marriage of his
daughter georgina with vedic scholer muller
ववल्सोन ् - वप्रमभ ् भे वप्रमभ ् भे अस्भकभ ् वेद सवयस्वे भोक्शभल्
ु रेय ् -
’अककस्म्िन: सन ् प्रबवो अस्स्त सम्ऩादाभ ्’
Wilson – dear to me dear to our complete vedic muller
‘ even though he is simple man he has great importance’
श्रि ककन्ग्स्रे - को अर सन्दे हभ ्
Mr kingsle – what is doubt in it
श्रि भनत ककन्ग्स्रे - वधेतभ ् अर बवन्तौ
Mrs . kingsle – may you prosper
ववल्सोन ् - बवन्ता अवऩ वधेतभ ्
Wilson – may you also prosper
{इनत ननश्क्रन्त सवे}
{saying so everyone goes}

चतुर्थ द्रस्
ु यम ्
Fouth scene
स्र्नम ् - वारनामस चतस्
ु पयम ्
{प्रुस्तभुमौ ववस्वनार् मन्न्दरा आररत््ये पनततनम ् पुश्पन्जमऱ मन्रनम ्
घन्त पत अहदनम ् च द्वनय:}
Place – one of 4 streets in Varanasi
{Sounds of devotional prayer flowers bell sounds and
cracker sounds are herd}
मश्शक - वैहदकवर!युओवपय पन्न्दतनम ् ववशेमशत: शमथन्य ववप्रना एका
वसनत: कामस याम ् सत्वरम ् एव ननमथस्यत इनत िय
ु ते
Student - O! vedic scholer I heard that a german bramhin
of europian scolers are trying to live in kasi
वैहदक - िन्यस्ते यर्ो हि
पुवोपातै पुन्यपुन्जै प्रभुतै
िेस्कामो ऱब्यते कामशवस:
Vedic scoler – those people are blessed indeed
Due to their good deeds in past
Good desires are fulfilled by kasi residents
मश्शक - मश्शक - परम ् अद्यत्वे
’पन्द सन्द मसहद सन्यमस इन्से बचे तो सेवे कामस’
इनत न्येयेन कशत बिुऱो जात: कामसवस:
अर् च
िद्वाऱवो अिद्विा ित
ु ै िमथपरयन
अपन्न्दतस ् च पन्दमभ मन्
ु दयन्ते नतर्थयत्ररन ।६।
Student – but today
‘through panda,sanda,sidi,sanyasi kasi is served by all
these ‘ sidi {sarries i.e benarus silk sarries}
Through this rule we can judge kasi residents have hard
times
And also
The admixture of virtuous and non-virtuous scholers and
non-scholers bad fellows pandas nearly shave visitors |6|
वैहदक - {कनौ दत्व} एश हदन्न्दमनिम ् िय
ु ते तत ् िन
ु वव तवत ्
Vedic scholer – {whisper’s in ear’s} I here a violent sound
did’t you hear it
उद्घोशक - {सहदन्न्दमम ्} भो भो ववद्वम्सो अन्ये च िोतार: अद्य खऱु
सयम ् पन्चमवदन अवसरे नगरसभागारे अन्सऱदे शवस्तव्येन शमथन्येन श्रि
मो्शमुल्ऱेर ् भत्तेन सम्पहदतस्य रुसवेद सयनभस्यस्य प्रमान ननिथरने
एक ववद्वत ् सभ सम्पत्स्यसे तत ् सवे तर उपस्तातव्यम ्
The man who is creating sound – {with violent sound} oh
oh people other than scolers listen today at 5 pm there will
be a towm conference to test the quality of rigveda
sayana’s commentary edited by England resident , german
native mokshamuller bhatta hence you should all attend it
{तत: प्रववशनत ’अभ्रम्िनम ् अभ्रम्िनम ्’ वदन ् कन्स्चत ् पन्द}
{then enters a panda saying ‘not a bramhin not a bramhin’}
वैहदक - अब्रम्िनम ् इनत कर्म ् प्रऱपमस सब्र
ु म्िनम ् इनत वद
Vedic scoler – why do you say ‘not a bramhin’ say ‘good
bramhin’
पन्द - सब्र
ु म्िन्यन्तु मद्रास ् ........
Panda – good bramhin means madras ………….
मश्शक - {सन्स्मतम ्} सत्यम ् एव पन्द अवप दे वनम ् वप्रय एव अमस
Student – {with smile} well it is true that panda also
became devanam priya{fool}
{according to comparative philology under semantic changes
deterioration comes this devanam priya is a best example
of that the implicit meaning is he who cannot concentrate
on implicit meaning of Vedas but only on rites is called by
this name respectedly as a fool}
पन्द - {सिशथम ्} बवद्रश
ु नम ् क्रुप वतथते परम ् न सवो मद्रश
ु ा
Panda – {with joy} it is by grace of people like youbut
everyone are not so
वैहदक - सत्यम ् वदमस
Vedic scholer – you are telling truth
मश्शक - ’अब्रम्िनम ्’ सुब्रम्िन्यम ् इनत अनयो अर्थम ् अवप जानमस
Student – do you know meaning of both ‘not a bramhin’
and good bramhin
पन्द - भाव !अर घाते न्स्र्तो अिम ् प्रयेन स्रुनोमम यत ् जाते कन्स्मम ्
श्रचद् अनर्ो भवद्रश
ु पन्न्दता: प्रयेन ’अब्रम्िनम ्’ वदन्न्त ्शम्यतम ् नन्स्त
अर्ेन मे ककम ् अवप प्रयोजनम ्
Panda – whem I am standing near that ‘ghat’ I heard some
awefull news so I shounted at scholers like you ‘not a
bramhin’ with out meaning what is use of it to me
वैहदक - अर्थदास कर्म ् नन्स्त अर्ेन प्रयोजनम ्
Vedic scoler – being a slave to money how can you have
use without meaning{money}
पन्द - अनयो शब्दा अर्थम ्थ न जानमम इनत अन्स्त मे अत्रबप्रय:
Panda – I consider I don’t know these word & meaning
मश्शक - तहिथ िोतव्यम ्
ब्रम्िने अर्थद् वेदाय यत ् सुहितम ् तद् सुब्रम्िनम ्
Vedic scoler – then listen
Who ever knows veda its prosperity are called good
bramhin
पन्द - अब्रम्िन्यम ् अदन
ु जातम ्
Panda – I now understand what is ‘not a bramhin’
वैहदक - सम्प्रनत वदतु को अनर्ो द्रस्
ु तो अर यत ् एव जल्पनत
Vedic scoler – then tell what awefull news did you hear
पन्द - घोशनम ् एतम ् ित
ु ा मया श्रचन्न्ततम ् यत ् केन अवप कक्रस्तेन ् ने
अदन
ु अस्मकम ् वेदो अवप प्रकशयम ् ननत: घोर: खऱु कमऱ समयात:
ककम ् नन्स्त अयम ् सुमित खेदस्य ववशय
Panda – I listened to those sounds I think how can some
Christian publish even our Vedas and bring worst indeed
kali’s time what more is nessasary to pain me
वैहदक - िशथस्य एव अयम ् ववशय न तु खेदस्य यर्ोहि पन्चशै एव
वैहदककुऱै अद्य अवहद द्रत
ु म ् रुसवेद सयनभस्यम ् अदन
ु अस्ममभ अपोइ
ऱब्यम ् स्यत ् च वेदमन्रनम ् अर्थम ् अवप सयस्यमो
Vedic scoler – it i9s the matter of joy not pain because up
to now rigveda sayana’s commentary is only with 5 or 6
bramhin clan now it has reached us also and we can
understand meaning of veda too
मश्शक - परम ् सप्त समद्र
ु पारस्येन केनावप सयनभस्यम ् शद्
ु द रुपेन
प्रकामशत स्यद् इनत अर तु मे मनो अवप सन्न्दिानम ्
Student – but how can a man who lives at a distrance of
seven sea’s publish our sayana’s commentary and publish
it correctly there is a doubt in my mind
वैहदक - ववद्यन्ते योरोपजा अवप वेदसया: परम ् मो्शमुल्ऱरस्य तु
नामावप अस्रुत पुवम
थ ्
Vedic scoler – yes there are vedic scolers in europ also but
the name of this ‘mokshamuller is unheard before
मश्शक - {ववश्रचन्त्य} अिो जात: सभाया: समय तत ् त्वराम ्
Student – {thinking to himself} oh! The time is up for
conference let’s go there
{इनत ननश्क्रन्त}
{saying so everyone goes}
पन्चम द्रश्ु यम ्
Fifth scene
स्र्नम ् - वरनस्यम ् ववद्वत्सभ
{मन्
ु चे प्रमख
ु ववद्वम्स उच्चसनस्य सभापनत मिोदय च उपववस्र्
अिस्र्ना च शतरा: पन्न्दता: परस्परम ् आऱपन्तो द्रश्ु यन्ते}
Place – intellectual conference in Varanasi
{Scholers are seated on stage along with chiefguest and
hundreds of vedic scholers are seen to be seated on
ground with chatter}
आयोजक - सज्जना: शन्तम ् शन्तम ् अदन
ु अस्य ववद्वत ् सभाया:
कयथक्रम: तर आदो श्रि मान ् मशवदसो वैहदक मन्गऱम ् आचररश्यनत
- Organizer - Goodpeople calm dowm today sri
shivadas invocates our conferece at first
मशवदस ् - िरर: ओम ् असने नय सुपया रयो अस्मन ् ववश्वनन दे व
वयन
ु ानन ववद्वन ् यर्
ु ोध्यस्मज्जि
ु ु रानमेनो भश्रु र्स्र्ान्ते नम उ्तम ् वविेम
Shivadas – harihi om I bow down to agni who is our
leader,guide {agne nayatitya agni} he is supreme soul
indeed who instructs us good path , keep us high , first ,
place us esteem
And also give us all kinds of good give us your bliss
{kalyana:} we don’t hide anything from you you are
observing us please! Give us streanth to face our enemies
who are wicked,bad,sinners because we should be safe
O agni ! we respectour salutations
आयोजक - अिन
ु ा चारा: सरस्वश्रर् वन्दनम ् वविास्यन्न्त
- Organizer - Now students sing saraswati
salutations
चारा - {सरस्वश्रर् वन्दनम ् गायन्न्त}
य कुन्दे न्द ु तश
ु रिरदवऱा
य शुब्रवस्राव्रुत
य ववन वर दन्द मन्न्दतकरा
य स्वेतपद्मसन
य ब्रम्ि अचत
ु सन्कर प्रबुनतत्रब दे वै सद वन्न्दता
सामम्पतु सरस्वश्रर् नन:शेश जद्यपि
Students – {sing saraswati salutations}
Who wears garland white as snow,moon
Who wears clean cloths
Who has veena , sacred goud
Who resides on white lotus
Who is saluted by gods and demi gods like bramha,
Vishnu{achuta} and lord shiva
I salute to thjat saraswati may she remove my
idelness{jadya}
आयोजक - आदरननया: सभपनतमिोदया: पुज्या: स्वममपादा मान्या
ववद्वम्श च ! श्रि मता मो्शमल्
ु ऱेभत्त
थ ेन सद्य: प्रकमशतस्य
ससयनभस्यस्य रुसवेदखन्दत्ररयस्य प्रमननक ननिथरना एश ववद्वत्सभा
समयोन्जता मो्शमुल्ऱेसम्
थ पहदतस्य अस्य रुसवेदस्य प्रिमखन्दस्य
मुखप्रुस्ते दे वनगरर अ्शरै : सम्स्क्रुतभशायम ् च मुहद्रत तत ् एव तवद्
वाचयामम
Organizer – respected chief guest , swamipadaji and
scholers we are here to test the quality of 1st part of
rigvedic sayana commentary translated by
mokshamullerbhatta the commentary collected by
mokshamuller on 1st khanda is being printed in devanagari
words so I will recite
रुसवेद सन्म्ित
Rigveda samhita

Rig vedic first preceptor :sage paila

सयनचायथ ववरश्रचत मािववय वेदार्थप्रकश नमक भस्य सहित
शमथन्यदे शोत्पन्नो इन्सऱन्द् दे श ननवमसना भत्तमो्शमुल्ऱरे न एअन
सम्शोश्रिता मस्र मद् भारतवशथ अश्रिपनतनम ् अनुमत्या च अ्शरना त्रबिान ्
नगरे ववद्यमन्न्दर सम्स्र्ान मद्र
ु माऱये महु द्रत
सम्वत ् १९०६ वशे
प्रर्म अस्तक
That commentary which was written by sayanacharya and
mamed as ‘madhaviya vedaartha prakasha’ is edited by a
german native and English resident mokshamullerbhatta and
Indian authorities gave permission to him and it is
published in bidan city university/library publishing sector
Year 1906
Prathama astaka
अर् च अस्य प्रत्येकस्य खन्दस्य अस्मभे वेदमहिम्ने व्यन्न्ज्या
भस्यपातान्तर पररचानय्य च मित्या भमु म्या पदे -पदे प्रस्पनु तता वेदेशु
स्रदस्य सम्पदकस्य अिन
ु ा भवत्सु को अवप पन्न्दते अर आगत्य अस्य
ग्रन्र्स्य यत ् ककम ् अवप प्रुस्तम ् एकम ् वचयतु येना अस्य सम्पदकस्य
वैदश्ु येन मिता च सवे पररश्रचता: स्यु
{पन्न्दत: प्रस्
ु तम ् एकम ् वचयनत}
every chapter shows implicitly the greatness of veda
And it is clear about editor’s intrest , obedience observing
the introductory part , preface etc and now a vedic scholer
from the audience come and recite the verses thus let the
audience know vedic knowledge of the editor
 {a scholer recites the verses}
मश्शक: - { ित्ु वा} सवथ एव शुद्दम ् प्रनतयत एतत ् तु
Student {listening} I feel everything is proper
वैहदक: - शद्
ु दत अममतम ् वच्यम ्
Vedic scoler – greatly perfect are these words
मश्शक: - मितो िशथस्य अस्चयथस्य च ववशयो अयम ्
Student – this is a matter of great joy & wonder
आयोजक - अर् च अर भस्यगतनम ् उद्वरनानम ् मऱ
ु ग्रन्र्नमोऱीक
पुरस्सर पररचयाकाम ् अवप प्रदत्ता: अपरम ् च - म-मुल्ऱरे न यद् अर
स्वनम्न ’मो्शमुल्ऱेर’् इनत रुपेन सम्स्क्रुनतकरनम ् ववहितम ् तत ् अवप
सवथर्ा सममश्रचनम ् सर्थकम ् चेनत मन्यामिे यर्ो हि -
वेदा मो्शस्य मऱ
ू म ् हि तान ् आरद्यर्ाथत प्रयचनत
अन्वर्थका अत्रबदने अयम ् ववद्यते ’मो्शमुल्ऱेर’् ।७।
organiser – and also in printing book and quotations
{udvaranam} there is conversation about the source books
and secondarily max-muller modified his name as
moksamuller
I consider every part to be faultless
Veda is the cause of moksha we should pray it
Due to anvayartha the name ‘mokshamuller’ exist
|7|
सभपनत - एतत ् सवथम ् आऱोच्य अर सम्वेता: सवे वयम ् कामशस्या:
पन्न्दता सम्यग ् आचयथ पुस्तकम ् इदम ् अद्यन्तम ् परर्सय च
’मो्शमल्
ु ऱेभत्त
थ ेन सम्पहदत: सयनभस्येन सहित रुसवेद: सवथर्ा शद्
ु दो
अन्स्त इनत सबिुमनम्न ् उद्घोशयम: प्रर्यमस्च यत ् श्रि
मiन ् मो्शमुल्ऱेभत्त
थ ेन नैव क्रमेन समग्रम ् अवप रुसवेदम ् प्रकशया
अखखऱम ् सम्स्क्रुतजगत ् भरतम ् च उपक्रुतम ् ववदद्याद् इनत’
अस्य मो्शमुल्ऱेभत्त
थ य सादरम ् प्रेमशता स्यत ् इनत अवप नननथयते
president – thinking all about these it comes to me we are
all pundits in kasi and to say completely acharyas {in
Sanskrit diff branches are there one can learn only on one
subject like specializations eg : sahitya, vyakarana,
vedangajotisha, Vedanta, etc} but having observed this
book we gave award that ‘mokshamuller’s edition on
rigvedic sayana commentary is perfect I pray mokshamuller
to publish entire rig veda and help totally Sanskrit world &
india’
सवे - जयतु जयतु ववस्वनार्
िर िर मिदे व
All – victory! Victory! To visvanatha
Hara hara mahadeva{lord shiva}
{इनत ननश्क्रन्त}
{saying so everyone goes}
द्ववनतयन्क समाप्त
{here ends second act}
 रनु तय: अन्क
Third act
प्रर्म द्रश्ु यम ्
First scene
स्र्नम ् - सम्रन्सन वव्तोररया ओस्बोन ्थ प्रसद:
{तत: प्रववशनत प्रनतिारर}
Place – Osborne palace where queen Victoria lives
{then enters juggler}
प्रनतिारर - भो भो रजप्रसादस्य अश्रिकाररन: चत:ु शस्त्यश्रिक अस्र्दश
शततमस्य खिस्ताब्दस्य जनवरर मसस्य अद्य शस्त्यम ् तररकायम ् रराम ्
अस्र्वदन अवसरे भावव सम्रन्सन वप्रन्स ् आफ्वेल्स ् इनत आख्येन यव
ु रजेन
ओस्बोन ्थ इत्यख्यस्य प्रसादस्य "भ्
ु तास्र्ानमन्दपम ्" मो्शमल्
ु ऱेभत्त
थ स्य
व्य्यनम ् िोतुम ् आन्जगममशनत अत: सवे बिुमनपुरस्स्रम ् स्व स्व
स्त्र्ने साविानतय स्र्तव्यम ्
Juggler – oh!oh! royal officers today 1864 jan 6th at 8 pm
there will be recital on rig veda sayana’s commentary by
mokshamuller bhatta so everyone should come to open
dias in Osborne palace & everyone should keep their gifts
on their seats
{तत: प्रववशनत सपररजना सम्रन्सन वव्तोररया}
{then enters queen Victoria along with her attender’s}
मुल्ऱेर ् - मिमान्यै अर भवत्यै सम्रसयै सप्रननपातम ् सदरम ् च सुसान्ध्यम ्
Muller – o respected mam I salute you with folded hands
{pranipata} with respect {sadaram} good evening queen
वव्तोररया - भवतो अवप सस
ु न्ध्यम ् मिनभ
ु ाव भवतो व्य्यनम ् स्रोतम
ु ्
वयम ् उत्सुकास्म:
Victoria – respected sir same to you we are filled with
intrest to here your vedic recital
मल्
ु ऱेर ् - अर भवत्य मिामान्यया सअ
ु वसरो अवप मे प्रदत्त तत ् अर्थम ्
अत्यन्त क्रुतसनो अन्स्म
I thank you mam for sparing your necessary time also
{suavasaro}
वव्तोररया - तत आरभ्यतम ् स्व प्रवचनम ्
Victoria – then please start your recital
मल्
ु ऱेर ् - मिामन्ये सम्रन्सन मानननय यव
ु रजमिोदय! मान्या! पररजन च
ओम ् अन्सन ममइऱे परु ोहितम ् यसयस्य दे वम्रत्ु वजम ् िोतारम ् रतिातरम ्
अर्म ् अन्स्त तस्य रुसवेदस्य प्रत्र्िम मन्र: यस्य सयनभास्यस्य सप्तम
मन्दऱ पयथन्तम ् खन्दचतुस्त्यम ् पुवम
थ ् इस्त ् इन्न्दया कम्पन्या च भवत:
सवथकारस्र्ान अनद
ु ानेन अद्य अवश्रि प्रकामशतम ् स्वल्पै एव वशै: सम्पन
ु थ
रुसवेदे प्रकामशने सनत न केवऱम ् ववस्वस्य प्रत्नतम ् आवपतु
 समग्रस्य आयथजाते: स्रेस्ततमा भरनतयानन च पववरतमा मिनत रचना
सुरन््शत स्यत ् पुवन
थ ् तावत ् एतेव सादरम ् सिन्यवदम ् च ननवेदैतुम ्
कामो अन्स्म अर भवत्यै मिामान्यायै सम्रसनै
Muller – respected empress, respected prince & respected
people
Om I magnify agni the domestic priest, the divine ministrant
of sacrifice , the invoker , the best bestower of treasure
-source
A vedic reader for students
By a.a macdnoll
So is rig vedic 1st mantra and east india company
published upto saptama mandala in 4 parts which was
published in past by east india company & yoyr govt {sarva
karyasya} grants {anudanena} and in a short time I will
publish entire rig veda then not only I get worldly but also
I will be the person who publishes book which is greatest
in Aryan cult, sacred in Indian lit and makes it safe
And as before I want to deliver my salutations to you mam
queen
{एवम ् व्य्यतुम ् उपक्रम्यते}
{saying so he recites commentary}
वव्तोररया - मिनभ
ु ाव! रुसवेदस्य तस्य सायन भास्यस्य च महिमानम ्
प्रकतयता भवता अद्य बिु उपक्रुता वयम ् एवम ् एव सम्स्क्रुतभशया सि
ग्रीक् -ऱेनतन ् आहद भाशानाम ् भवता क्रुतया तुऱनयावप वयम ् अस्चयथ
अमभभत
ु ा जाता: मिनभ
ु ाव! एतत ् तु सवथ ववहदतम ् अन्स्त यत ् एशु
हदवशेशु दशवशथनन यावत ् अस्मामभ: कस्यावप व्य्यनम ् न स्रुतम ् अद्य
तु घन्त द्व्य पयथन्तम ् भवतो व्य्यनम ् ित्ु वा वयम ् तर्ा प्रिशथ परतन्ता
जाता यर्ा स्वन्जवने ररौ कदावप न त्य्त पव
ू म
थ ् शऱाका वयन कयथम ्
अवप अस्ममभ अद्य ववस्म्रुतम ् यद्यवप तदर्थम ् ऊनथतन्तुवयनशऱाक आहद
एश सवे सम्रन्सन यर् ननयमम ् पुवम
थ ् एव अर सुसन्ज्जक्रुता ववद्यते
अर् च
मिनभ
ु ाव भवतो व्य्यनस्य कयथक्रम पव
ु म
थ ् तु हदवस एकस्य एव आमसत ्
परम ् अिन
ु ा वयम ् श्वो अवप भवतो व्य्यनम ् िोतुम ् अमभऱशाम:
Victoria – o great man today we came to know about the
greatness of rigvedic sayana commentary I wonder at your
comparative knowledge over greek-latin etc languages
everyone know that for 10 years I did’t hear to any
commentary but today for 2 hours hearing your commentary
felt spell-bound I do not partake in anything leaving
weaving {shalaka vayanam} but today even those
instruments are brought i.e wool {urna} thread {tantu}
weaving {vayana,shalaka} but I forgot
And also –
O great man ! your recital fixed only for a day before but
today I like to hear to your recital tomorrow also
मल्
ु ऱेर ् - एतेन प्रोत्साह्केन आमशवथच स अत्यन्तम ् अनग्र
ु हु ितो अन्स्म
अर भवत्या मिामन्यया सम्रसय सुप्रननपातम ् स िन्यवादम ् च मिमन्ययै
सम्रसनै शुबम ् न्तम ्
Muller – it is by your encouragement ,blessing I am blessed
by it I salute by folded hands {pranipata} good evening &
good night respected queen
वव्तोररया - शब
ु म ् न्तम ्
Victoria – good night
{इनत सवे ननश्क्रन्ता}
{saying so everyone goes}

द्ववनतय द्रश्ु यम ्
Second scene
स्र्नम ् - आ्स्फोद्थ ववस्वववद्याऱयस्य प्रन्गनस्ये मो्शमुल्ऱेर ् सद्य
{तत: प्रववशत: वपयनोवादनपर: मो्शमल्
ु ऱर् तस्य पन्त्न जन्जथना च}
Place – the surroundings of oxford university where
mokshamuller house is present
{then enter’s mokshamuller playing piona with his wife
georgina}
जान्जथना - ह्रुद्य खऱु एशा मुचन
थ ा
Georgina – wonderfull indeed these musical notes
मल्
ु ऱेर ् - वप्रये! तव सन्न्गतसि
ु ा ऱियाथ मिरु तरम ् जायते मे वयम ्
Muller – dear! By my musical instrument attains sweetness
with your music {lit meaning moonlike musical waves}
जान्जथना - सन्न्गतकऱा कुर आसाहदता वप्रय! त्वया?
Georgina – dear where did you learnt musical art
मुल्ऱेर ् - पुज्यो मे वपत वपयनोवादनपतु आमसत ् इनत स्रुयते मात अवप
सन्न्गतववशरद अन्स्त इनत तु जानमस एव
Muller – you know verywell that my dad is a piano
specialist and my mom is also a musician
जान्जथना - एवम ् {सन्स्मतम ्} मया तु श्रचन्न्ततम ् यत ् वववाित ् पुवम
थ ् का
अवप आमसत ् ते
Georgina – yes {with smile} I think before our marriage who
should have been your …..
मुल्ऱेर ् - {सन्स्मतम ्} अवश्यम ् प्रत्यिम ् सा वविरानन्दम ् मे प्रयच्चत ् स
च आमसत ् एका शोभना वदवो
Muller – {with smile} yes I enjoyed in to travell daily over a
beautifull horse {vadava here stands for both horse &lady}
जान्जथना - अिो सन्
ु दरर तरुनन च
Georgina – oh is it beautifull girl
मुल्ऱेर ् - सदश्व न तु तरुनन
Muller – it is horse not lady
जान्जथना - {सन्स्मयम ्} अपिननु त एशा खऱु
Georgina – {with smile} is it apahanuti
मुल्ऱेर ् - वक्रोन््त एश न तु अपिनुनत
Muller – this is vakrokti not apahanuti
{तत: प्रववशनत केशवचन्द्र सेन:}
{then enter’s keshavachandra sen}
श्रि सेन: - बिुकाऱो जातो अर भवताम ् आनतर्थर्थय सौ्यम ् अनभ
ु वतोम
अिन ु ा पुन: भरतम ् प्रस्र्ातु कामो अवप च
Sri sen – I had stayed here since a long time receiving
your accomidation now I must go to india
{तत: प्रववशनत: रन्म्जदास चत्रबऱदास: श्यमन्ज कक्रश्न वमथ च}
{then enter’s ramji doss, chabila doss, ramjikrishna varma}
रमश्यमौ - नमस्ते मिाशय
Ram&shyam – Namaste high aimed man
मल्
ु ऱेर ् - भवद्भ्यम ् अवप सप्र
ु भातम ्
Muller – same to you
श्यन्म्ज - { श्रि सेन ् ववऱो्य}
अिो ब्रह्मसमजस्य मान्ये नेता केशवचन्द्र सेन ् मिोदयो अवप अर एव
ववराजते
Ramji {looking at sri sen}
Oh respected leader of bramha samaj sri kesava Chandra
sen is also here
श्रि सेन: - अन्सऱदे शे ववद्यमनो अिम ् प्रयेन अर एव ननवासामम
Sri sen – I had been staying here only living in england
जान्जथना - अन्त्मयत खऱु एश सेन ् मिोदयस्य
Georgina – it is all the affection of sen sir
मल्
ु ऱेर ् - जान्जथने एशो रान्म्जदास ् चत्रबऱदासो अद्यत्वे केन्म्ब्रज ्
ववस्वववद्यऱये अश्रियान: अर् च श्यन्म्ज कक्रश्न वमथ अर बेररस्तरर
अश्रिन्जगममशनत श्रि मत ् स्वमम दयानन्दसरस्वनत पादनiम ् सत ्
मशस्या ए तौ
सम्स्क्रुतप्रचारननरता व अर अवप
Muller – georgina these are ramji doss, chabila doss who
are Cambridge students and he is shyamji Krishna a
barrister {law} student these people are good students of
dayananda saraswati swami who are spreading Sanskrit
even here
श्यन्म्ज - ववद्वद्वर! मत ् गरु
ु वयथ मस्र स्वममपादनम ् परम ् अश्रिगतम ्
अद्य एव तर तौ:
’स्व रुसवेदभस्य ववशये अर भवता अमभमतम ् न्जसयमसतम ्’
Shyamji – o! scholer I got a letter from swami pada there
‘he accepts your rig vedic commentary with intrest’
जन्जथना - श्रि मत ् दयनन्द ववरश्रचत भस्य सहितस्य मामसक रुपेन
प्रकमशतचरस्य च रुसवेदस्य अयम ् मे भताथ प्रर्ममको ग्रिकोअन्स्त एवम ्
गन्तव्यम ् भवद्त्रब: ककन्तु मम भतुथ ववशये भरते वववविा वाताथ
Georgina – I think you knowmy husband got vedic
knowledge through monthly editions of sri dayananda
saraswathi swami but there are diff kinds of talks about my
husband
रान्म्ज - सत्यम ् वदनत अर भवनत तर एशो अवप प्रवाद्: िय
ु ते
यत ् कक्रमशनतयन ् मतस्य प्रचरपरयन एव अन्स्त मो्शमल्
ु ऱरो
वेदव्यपदे शन
े
Ramji – truth there this talk is also there that mokshamuller
is a Christian and his vedic study
श्रि सेन ् - भरते केश्रचद् जना प्रवदन्तु ककम ् अवप ववपररतम ् एतो तत ्
अन्त्व एतद् ववस्वववहदतम ् अन्स्त ततुपरते श्रि ववल्सने मो्शमुल्ऱरो
हिन्िि
ु मथम ् अनुमन्यते नतु ककमशचयन इनत आकल्प्य आ्स्फोद्थ
ववस्वववद्यऱयस्य सम्स्क्रुताचायथपदे ननवाथश्रचते नाब्बत
ु ् अयम ्
Sri sen – some Indians speak so that what kind of disaster
is this and it is known to the worldnd it is known to the
world that sri Wilson & mokshamuller not accepted
Christian religion and stood by hindu dharma and so lost
prof job in oxford university
मुल्ऱेर ् - पस्चात ् च ववस्वववद्यऱये न अनेन एव तुऱनत्मक भस्या
ववसननचयथ पदम ् मह्यम ् अवपथतम ् मय तु तेन पदे न सम्स्क्रुतसेवायम ्
व्यविनो द्रस्
ु त: तत च प्रभुद्वयम ् पुमनेक: सवतुम ् न ककऱ अिथनत इनत
क्रुत्वा पदम ् स्रेस्तम ् अवप त्य्तम ् मया पुन: ।६।
Muller – another thing is I am for comparative linguistics I
should look after those Sanskrit service but not some
other’s great man thinking so I abandoned great position’s
too
रान्म्ज - सम्स्क्रुतकायथर्थ को अन्य एताद्रश
ु म ् त्यगम ् कुयथत?
Ramji – who will do such a sacrifice for sanskrit
मुल्ऱेर ् - सेन्मिाशय भवतावप सन्म्कनथताकोपोअनुभुयते अद्य त्वे
Muller – sen sir you too seems to have mixed rage
श्रि सेन ् - सत्यम ् ममावयस्काया सुताया क्रुचत्रबिारनरे शन
े सि भववनम ्
वववािम ् उद्हदस्य भरते मम ववरोि ववतन्दशब्ि मम अनुयनयमभ
ब्रह्मसमाज सदस्ये एव अर् एव मया सत्वरम एव भरतम ् प्रस्र्ातव्यम ्
अदन
ु
Sri sen – truth in the marriage of son of a man who’s age
is equal to mine i.e kuchabiharanareaha my opponents
raised their tone against me along with my followers at
bramhasamaj building itself so I should go immedietly to
india
जन्जथना - {सन्स्मतम ्} सेन ् मिभाग! अस्य सम्प्रदानयक सन्म्कनथताया:
दशम ् तु वयम ् सदै वनभ
ु वाम: यर् हि मल्
ु ऱरस्य कक्रमशचयन ् मते आस्या
श्ऱर्ेनत मन्वान एन मम वपराआवयोववथवािो वशथशतकम ् यावन्नानुमत
इनत अवप अवगन्तम ् भवद्त्रब:
Georgina – {with a smile} sen sir you have observed his
cultural admixture as muller being a Christian his intrest
{aasya} etc my father did’t allow to our marriage for about
6 years you know all these
रन्म्ज - अद्यत्वे खऱु भवतम ् भरतागमनस्य प्रनत्शा अवप कक्रयते
स्वममपदै अन्यै च
Ramji – even today you are waiting for a trip to india like
swamipada
जन्जथना - सुस्र्ु स्मररतम ् मस्र मतो हदनस्तोन्ऱे मिोदयस्य प्रयत्नेन
वप्रन्स ् आफ्वेल्स ् मिोदयस्य आगममन्या भरतयरयम ् तत ् अनुयनयवगे
मम भतन
ुथ मा अवप सन्न्नवेमशतम ् स्वल्पै एव अिोमभ भरतयारा
सम्पत्स्यते अदन
ु अस्य
Georgina – I heard very well by the efforts of dean stonle
my husband’s name is included in official list of prince
ofwales Indian tour if a few days we will get orders
मुल्ऱेर ् - भरतगमनयो अद्यत: सन्नद्व च अन्स्म अिम ् सम्प्रनत
Muller – now I am redy to visit india
श्रि सेन ् - रान्म्ज श्यन्म्ज च {सिशथम ्}
वयम ् अवप भवत: सध्यचो भववस्यामोअिन
ु ा
Sri sen – ramji & shyam ji {with happiness}
We too come along with you
{द्रक् परिरक: प्रववश्य परम ् प्रयच्चनत}
{suddenly postman gives post}|
जन्जथना - {परम ् ग्रुहित्वा द्रस्
ु त्वा च}
एतत ् तु मस्रमतो हदन ् मिोदयस्यैव परम ् नन
ु म ् तेन तत्कऱमाह्वत: स्यत ्
मे भतथ ऱन्दन ् नगरे भरत प्रस्र्ानाय
Georgina – {taking the letter looking at it}
This is from dean sir for my husband’s tour from London to
India ….
मुल्ऱेर ् - {सिशथम ्} पर्तु तवत ् ककम ् मऱखखनत तर भवान ्
Muller – {with happiness} read what did he wote
जन्जथना - {परम ् वचैत्व स उद्वेगम ्}
िन्त! सवथम ् एव ववपररतम ् व्रुत्तम ्
Georgina – {reading the letter with emotion}
Alas! Everything is opposite here
श्रि सेन ् - {स अस्चयथम ्} ककम ् जातम ्
Sri sen – { with surprise} what happened
मल्
ु ऱेर ् - {परम ् ग्रहु ित्वा पनतत्वा च}
अिो! ’कफन्स ् आफ्वल्स ् मिोदयस्य राजककय भरतयाराया को अवप
वैदेमशक सन्म्ममऱतुम ् न अिथ नत’ व्यपहदश्य केन अवप ववघ्नसन्तोमशन
अहदकररना मम नम सुश्रचते ननस्कमसतम ् इनत सखेदम ् सुचयनत तर
भवन ् स्तोन्ऱे मिभाग:
अर् एव तत ् तु द्रश्ु यत एव
सन्म्कनथत तु ऱोकानाम ् रस्रवगथताहदजा
ववित्ते प्रत्यवाय हि मनवोन्ननत सिने ।२।
परम ् भवद्त्रब: न अर खेद: कयथम ् यतो हि अर आगतै भवद्वशै मिनभ
ु वै
ममरनम ् पराचरै : परपत्ररकामभ: पुस्तकामभ च भरतन्तु मया सम्यग ्
अवगतम ् एव तर गत्व आवप न बववश्यन ् मे भरतसयने क अवप व्रुद्हद
अर न्स्र्त एव अिम ् कामश ववस्वनर् घन्ताध्वननम ् प्रत्यिम ् स्रन
ु ोमम
तर्वप
भरतस्य अन्सऱदे शस्य सवेशम ् ववदश
ु म ् तर्
ऱभ एव भववश्य चेद् गममस्य सभ
ु रतम ् ।३।
Muller – {taking the letter and reading}
Alas ‘any foreigner is not allowed in prince ofwales political
tour’ officials have hurdled my happiness {vigna santoshina}
they named me and abandoned it {nishkasite} and it pains
me and stonle sir look here
Admixture is of world states and races too
Regulation{vidhate} of obstacles{pratyavaya} is which raises
men |2|
But for you it is not hour of pain
I came to know completely about india by great men like
you , men of letters {writer’s} newspaper’s, books etc if I
cannot get improment in my Indian knowledge until I go
there I want to here the bell sound of kasi visvanatha
And also
My arrival to good india {subharatam} will be usefull to both
Indian &English nations |3|
{here visvanatha ganta dvani is of two meanings according
to me if it is bell’s sound it can be said as visvanatha
ganta sabdha dvani stands for implicit meaning
Visvanatha is both lord shiva and writer of “sahitya
darpana” who laid theory on rasa dvani and bell stands for
an instance in “dvanyaloka” where it is said at first bell
sound will be heard within short range but soon it is heard
everywhere it is like smell of sent}
सत
ु ा - {प्रववश्य} तात! व्यर्थ एनत खौऱ ् आिर खेऱ
Son – {entering} father! meals & play time has been wasted
जन्जथन - जाते वववविावातथव्यप्रुताया ववस्म्रुता भोजनवेऱावप अद्य सवै
अिन
ु ा भोजने उपस्र्तव्यम ्
Georgina – I know! indulging in various work we forgot
meals time so everyone must come to meals now
 {इनत ननश्क्रन्त सवे}
{sayig so everone goes}

रनु तय द्रश्ु यम ्
Third scene
स्र्नम ् - आ्स्फोद्थ ववस्वववद्यऱयस्य प्रन्गने मो्शमुल्ऱेर ्
{तत: प्रववशनत जन्जथनाया सत
ु ेन सत
ु या च सहितो मो्शमल्
ु ऱेर}्
Place – mokshamuller in surroundings of oxford
{then enters mokshamuller along with georgina’s son &
daughter}
मल्
ु ऱेर ् - वप्रये! भरनतया: प्रनतहदनम ् आगच्य अस्मन ् अनग्र
ु ि ु न्न्त इनत
िशथस्य ववशय: परम ् अद्य तु मिोत ्सव एव भववश्यनत
Muller – dear ! daily Indians are coming to our house it is
a matter of joy but today is a festival indeed
जन्जथन - भवता सि प्रत्येका उत्सव एव अन्स्त मे
Georgina – what is any special festival exists for you
मुल्ऱेर ् - अद्य खऱु श्रि स्वमम वववेकनन्द पादा मे ननमन्रनम ्
अनरु
ु न्िाना ऱोन्दोन्तो अस्मकम ् ग्रि
ु म ् पवनयतम
ु ् आगममश्यन्न्त
Muller – today swami Vivekananda accepted my proposal to
come here to purify this home {pavaka : name of agni
which means who purify’s}
जन्जथन - परम ् एतत ् सौभसयम ् अस्मकम ्
Georgina – it is our bliss
मल्
ु ऱेर ् - {ववऱो्य} स्तहु दथ मिोदयेन अनग
ु म्यमना: स्वममपादा
आगचन्त्येव तत्सभाजयाम
{अग्रे गत्व, सप्रश्र्यम ्}
रमकक्रश्नस्य सत ् मशस्य वववेकनन्द स्वमम
कुनतरम ् अद्य मे प्रप्ता: क्रुतक्रुत्ये अन्स्म सम्प्रनत ।४।
Muller – {looking} staidi sir is also commig along with
Vivekananda let’s welcome them
{goes to top & looks}
What! This cottege finds residence for student of
Ramakrishna
This is what neither done in past nor in future {kruta
akrutya}
जन्जथन - वेदवेदन्त सन्दे शम ् िावयन्तम ् जगत ् त्ररयम ्
जन्गमम ् भरतम ् वन्दे वववेकनन्द रुवपनम ्
Georgina – let the three worlds hear the message of veda
& vedanga
I salute to the moving india i.e swami vivekananda
वववेकनन्द - ओम ् नमो नारायनाय कल्यनम ् अस्तु
{जन्जथन ववऱो्य}
पुन्यमशऱे मिदे व तपस्तप्तम ् भवत्या पुवज
थ न्मानन
Vivekananda – om namo narayanaya let you have aa
fortunes {kalyana ment bliss, happy, fortunes, luck}
{looking at georgina}
O!pious chast women you seem to have drowned in
serious penance in last birth
जन्जथन - मित्मन ् न केवऱम ् पुवज
थ न्म्य अवप अन्स्मन ् जन्मन ् अवप
शद् वशथनन प्रनत्श जननत अवप तप्त एव
Georgina – not only in last birth in this birth too I had to
wait for 6 years
मुल्ऱेर ् - {सन्स्मतम ्} आवयोरुद्विे नैसुरता जातेनत व्यशेश:
Muller – {with a smile} so it is only by marriage we are
united
{सवे िसन्न्त}
{all laugh}
वववेकनन्द - वेदसयवर! भवता स्व यैवनारम्बे त्ररयोववम्शनततमो वशे रुग ्
वेदस्य सम्पादन मुद्रापनम ् च आरब्िम ् तत ् च एकोन पन्चशत्त्मो वशे
समन्प्तम्गात ् इनत अिम ् जानामम
Vivekananda – o great scholer ! I know that you came to
know about rig vedic commentary & it’s publishing at your
30’s from then it became completed at your 49th year
मल्
ु ऱेर ् - स्वममपादा! अवप चचरमे वयमस ववद्यमनस्य मे अदन
ु नन्स्त
तर्ावविा रन््त तर् अवप -
प्रकशनाय वेदस्य रम्यम ् सम्स्करनम ् नवम ्
ववजयनगराश्रिश: प्रयचत ् पुश्कऱम ् िनम ् ।६।
अत एव अिन
ु ा पन
ु : सम्यक् सम्पद्य सम्शोध्य च ववशाऱकापश्ुथ तानम ्
खन्दचतुस्त्येन ससयनभस्यस्य रुसवेदस्य द्ववनतयसम्स्करनस्य प्रकाशनम ्
आरब्िम ्
Muller – but I am in my old age and that intrest is absent
now-
Vijayanagar king gave me huge amount
For vedic editions |6|
So now I collected sayana’s commentary and reaserched
on it and started to publish my 2nd edition in 4 parts with
long pages
वेकानन्द - पव
ु म
थ ् ववजयनगरस्य एव सम्राजा कक्रश्नराजद्न्स्वनतयेन आचयथ
सयन: रुग ् वेदस्य भस्यननमथने अिन
ु च तर्ैव ववजयनगर मिराजेन
सयन भस्यस्य सुरम्य रुपेन पुन: प्रकाशनाय भवम ् च प्रेररत इनत तु
यज्
ु यत एव
Vivekananda - These kind of writing commentary is done in
past by sayanacharya preceptor of vijayanagara king
Krishna raja II now also the decendent of that dynasty
helped you in publishing he really deserve it
मुल्ऱेर ् - अर् च अनेन ववजयनगर मिारजा अनुदानेन उदार कमथ शुर
व्शुर नहि केवऱम ् ववद्यन्ते भारनतयाम ् हि सयातम ् सवथसयै इि
Muller – today by the order’s of vijayanagara king I came to
know that vijayanagar kings are not only brave in words
but also in work
न्स्तहदथ - सयनभस्यस्य सहितस्य रुसवेदस्य द्ववनतय सम्स्करनस्य
प्रकशन एकेन भरनतयेन ववजयनगर मिाराजेन द्रव्यम ् दत्तम ् इनत तु
युज्यते परम ् अस्य प्रर्म सम्स्करनस्य प्रकाशनय इस्त ् इन्न्दय कम्पनन
कर्म ् प्रवतथत?
इनत अन्स्त न्जसयामसतम ्
Staidi – vijayanagara king as a Indian deserves to help for
2nd edition but I am filled with enthusiasm how did you get
help from east india company for your 1st edition
मुल्ऱेर ् - सम्यक् पुश्तम ्
सयनभस्यस्य प्रकाशनाय श्रि बन्रुफ़् मिोदयेन मया च अनेक अर
प्रयनततम ् श्रि मतचायथ बार् ् मऱन्क मिोदयेन सुश्रचतम ् यत ् स: वपतस्बग ्थ
अकदममत: ससयनभस्यम ् रुग ् वेदस्य प्रकाशैतम
ु ् उद्यत परम ् तु मम
नम्ना सि तस्य अवप नम सम्पदक रुपेन प्रकाशैस्यते तत ् च मय न
न्स्वक्रुतम ् श्रि मता बाप्प ् मिोदयेन अवप बमऱथन्त: सायनभस्यप्रकाशनय
उत्साह्: प्रदमशथत: परम ् तेन मऱखखतम ् यत ् सम्पन
ु भ
थ स्यम ् तु ब्रि
ु द्
आकरम ् अन्स्त तस्य सम््शेपो ववितव्यम ् मैयै तत ् अवप न न्स्वक्रुतम ्
तत ् एव अिम ् इन्न्दया-िौसन्स्र्नम ् भस्य पन्दमु ऱवपनम ् अद्यायनाय
ऱन्दन ् आगचम तर आन्सऱ दे शस्य: प्रमशर्ारजदत
ु : परम: प्रभववश्नु:
सग्र
ु हु ितनमिेयो मम वपतमु मथर तेन एव क्रमेन च मम अवप पररश्रचत:
बुन्शेन ् मिाभाग तदा ऱन्दन ् एव आमसत ्
Muller – well asked {I will answer}
for publication of sayana’s commentary banruf sir asked me
to consult at various institutions and my prof banthling
suggested me to work at st. petersberg academy which
was redy to publish but they tried to publish their name in
editor’s list also along with mine I did’t like it then boop sir
introduced sayana’s commentary from berlin but it is too
vast for me it must be in brief so I did’t accept it also so
to study manuscripts at india-house I came to London there
I met English royal ambassador , resourcefull person
{prabhavishnu = capable person} my dad’s friend and I am
also familier with him ,a good named man sri Bunsen who
lived here
स्तहदथ - को व्यािातो जात:
Staidi – who is obstacle
मल्
ु ऱेर ् - प्रर्म भारते सैन्यववद्रोिवशाद् इस्त ् इन्न्दय कम्पन्य ् अश्रिमशनो
भस्यप्रनतमऱवपनम ् प्रशनेअसमर्ाथ अभुत ् एकदा च जाते पोतभन्गे भरतद्
आननयमाना: पन्दमु ऱपय: सागरसान्जाता:
Muller – due to sepoy mutiny east india cannot provide
commentary and once manuscripts from india got
submerged into ocean by ship wreak {pota bhangam i.e
pota = ship}
जन्जथना - तत ् एवम ्
पन्चववम्शनत वशथनन तद् गतेन अन्तरत्मना
अतन्न्द्रतेन मे भताथ रुग ् वेद अभुत ् प्रकामशत ॥
Georgina – and also
For 50 years it became innersoul {antaratma}
By being vigilant {atindra-drita} `My husband turned into rig
veda itself
स्तहदथ - रुश्रचरा सािमसका सहु दगथकाऱव्यवपनन च एश वेदकर्ा
Staidi – very intresting, adventurous and long indeed is the
story of veda
वववेकनन्द - सत्यम ्
एशा नुनम ् अद्भुता सरसा नवा
िवम ्-िवम ् वेदव्रुत्त जायते पुऱकोद्गम
Vivekananda – true
This vedic story is wonderfull,filled with sentiment {sarasam:
rasena sahitam} and new
When you go on listen to vedic meter’s you will be filled
with ecstacy
जन्जथन - अनेन मम स्वममना तु ऱोकमान्य नतऱकायावप रुग ् वेदस्य
खन्दशतकम ् उपिार रुपेन प्रमशतम ्
Georgina – and my husband sent 6 chapter’s of rig veda to
lokamanya tilak as a gift
मुल्ऱेर ् - अद्भुतम ् खऱु नतऱकस्य पान्न्दत्यम ् तस्य वेदकाऱ -
नननथनयकम ् ओरायन ् म्रुगमशशथ {orion} इनत नम्ना ववख्याता ऱश्रियमस
पस्
ु तकम ् अवऱो्य जाता मे मनमस िद्दा तस्मै ववद्वद्वराय
Muller – excellent indeed tilak’s intelligence he calculated
vedic age theough orion i.e his hand book {little book}
I am filled with respect looking at his book
जन्जथना - अर् च परपत्ररकसु ऱेख जातम ् मऱखखत्वा इल्बत-्थ वविेयकसय
अवप भुयसा प्रयत्नेन समर्थनम ् ववहितम ् अनेन मे स्वममना यद्यवप सवै
अन्सऱै वविेयकस्यास्य प्रबऱो ववरोि: क्रुत:
And journalist began to write about him and people like
albert’s devotees too began to praise his work any how
every English intellectual turned against him
मल्
ु ऱेर ् - भरते न्स्र्तवताम ् आन्सऱ अश्रिकाररना अमभयोगस्रवन अश्रिकारो
अश्रिगतो भरनतय न्यय अश्रिकारो अश्रिगतो भरनतय न्यय अश्रिशै अनेन
अल्बत ्थ वविेयकेन
Muller – I came across English officials in india , Indian
judges judicial officials and now albert’s devotees
वववेकानन्द - ववद्वद्वर ’भरतम ् अस्मन ् ककम ् उपहदशनत’ इनत पुस्तकम ्
भवतो भरतब्त्या आद्यन्तमाप्ऱाववतम ् वतथते तत ् अिन
ु ा भवन ् भरतम ्
कर् आगममश्यनत
Vivekananda – o learned man your book “india what can it
teach us” is sinking us in Indian love now how can yoy go
to india
मल्
ु ऱेर ् - स्वमम मिोदय! अर ववशये एतद् एव अन्स्म व्तु काम:-
वारनास्यम ् ननवास च गन्गम्भमस ननमज्जनम ्
वेदवेदान्तपातश ् च वप्रयम ् एतद् त्ररयम ् मम
अर् च {सगद्गदम ्}
भुयो न अरागममश्यामम यास्यामम यहद भरतम ्
तर एव दिसम्स्कर: कतथव्यो मे भवद्रश
ु ै:
स्यत ् मे यवत ् काननश्रचद् नववनानन पस्
ु तकानन क्शन्तरात ् समादाय
आगचामम तवत ् एतद् पस्
ु तकम ् अवऱोकननयम ् अर भवद्भ्यम ्
{इनत प्रन्स्र्त:}
Muller – swami I whish to say this only
Staying in Varanasi, dipping in ganges & recital of veda
&vedanta I like all these three
And also {with emotion}
If I cannot reach india during my life please perfom atleast
my funeral there I wote a new book I would like to
introduce it to you some newbooks in rack but first I would
like to introduce this book
{saying so he moves forword}

स्तहदथ - पुस्तक प्रचय एशा मो्शमुल्ऱर् ववरश्रचत: सम्पाहदतो व यर् हि

- एतद् अन्स्त मो्शमल्
ु ऱेर ् सम्पाहदतम ् रुग ् वेद खन्द शतकम ् सम्स्क्रुत
सहित्य इनतिास एतत ् च सम्स्क्रुत व्यकरनम ् एतत ् स अनुवाद स
नतप्पनन ् च रुग ् वेद प्रनतशाखेयम ् एतानन च सेक्रेद् बु्स ् आफ् इस्त ्
इत्यख्य ग्रन्र्माऱाया पन्चाशत्खन्दानन एतत ् च श्रचप्स फ्राम ् जमथन ्
व्शाथप इत्यख्य ऱेख - सम्कऱनम ् सऱासगो ववस्वववद्यऱये श्रगप्फोद्थ
व्याख्यन माऱायम ् प्रदत्तानम ् भाशनानम ् पुस्तक रुपेन मुहद्रतम ्
एतन्यापोऱोश्रगकऱ ् ररमऱन्जयन ् कफन्जकऱ ् ररमऱजयन ् इत्यख्य खन्द
त्ररयम ् एशा च अस्य मिानभ
ु ावस्य आत्मकर्ा एतत ् च आइ.मस.एस ्
पदे ननयु्तानम ् भरनतय शासकपदम ् ग्रुहितुम ् न्जगममशनाम ् आन्सऱ
अश्रिकररनम ् प्रबोदनाय भरतस्य वास्तववक रुपस्य पररचय प्रदानाय च
प्रदत्तानम ् प्रकामशतम ् सन्कऱनम ् एतत ् च वेदन्त कफऱासकफ नामकम ्
ववख्यात पस्
ु तकम ्
Staidi – these are mokshamuller’s editions books
This is 6 parts of rig veda here is Sanskrit literary stories
{itihasa iti ha aasit lit meaning it happened like this} and
here is Sanskrit grammer and here is rig veda pratishakya
with its translated commentary here are sacred books of
east and here vis chips from german workshop in 65 parts
and these are series of published Gifford commentary of
glasgow university here is anthropological religion physical
relegionin 3 parts and here is biography of that great man
and here is “india :what can it teach us “ prepared to
present actual position of india to i.c.s officials and here is
Vedanta philosophy
वववेकनन्द - मो्शमल्
ु ऱरस्य तु समस्तम ् एव न्जवनम ् सम्स्क्रुतानरु ग
अनुरननयान्च भारतभन््तम ् व्यनन््त
यद्रश
ु न
े भरतप्रेम्नाऱाववतोअचम ्
तस्य शतशो अवप अस्मत्रब ऱब्ि: स्यत ्
अपरा ववद्या परम ् ववद्याम ् अश्रिन्जगममशतो अस्य उपननशद् तत्वसयस्य
वेदववदश
ु आवासम ् प्रप्य एवम ् अनुभवामम यद् वमसस्तस्य अरुन्दते च
अस्रम पदम ् एव आगतो अिम ् अिन
ु ा
Vivekananda – it is known mokshamuller’s life is filled with
love of Sanskrit & india his life is wet with love of in india
I think he is equal to1 great one among 100’s of our
scholer’s from apara vidya {comparative learning} he has
raised to para vidya {spiritual study} I feel entering this
cottage of a man who knows the essence of upanishad’s
vedic scoler as entering the cottage of vasista-arundati
couple
{arundati is a dedicated wife and she is beleaved to be in
star form and she is shown to freash couple }
स्तहदथ - मय अवप एवम ् एवम ् अनभ
ु य
ु ते
Staidi – I too feel the same
वववेकनन्द - स्तहदथ मिाभाग! द्रस्
ु तम ् बवद्मभभथरतागमनस्य चचथननय
उपन्स्र्तायाम ् मो्शमल्
ु ऱरस्य नेरद्वयम ् अित्रु ब मस्तम ् जातम ् नन
ु म्
अनेन पुवज
थ न्मनन केन अवप पन्न्दतेन भाव्यम ्:-
"तत ् चेतसा स्मरनत नुनम ् अबोिपुवम
थ ्
भवन्स्तरनन जननन्तर सौह्रुदानन"
Vivekananda – staidi sir looking at you from india and filled
with conversation mokshamuller eyes became wetwith tears
I think he might be a scholer in his past life
“his mind recalls something what is not thaught before
Strong emotions and inter-related friendships exist”
This is also from abignana sakuntalam
मुल्ऱेर ् - {प्रववश्य} अिो कामऱदास स्मर्थते
"रम्यनन वव्स्य मिरु म ् च ननशम्य शब्दान
पयत्ुथ सुको भवनत यत्सुखखतो अवप जन्त"ु
Muller – {entering} oh I remember kalidas
Looking pleasantly, listening sweet sounds
One feels pleasure by which one geets happiness
This is from abignanasakuntalam
स्तहदथ मो्शमुल्ऱरो - तत ् चेतसम ् स्मरनत नुनम ् अबोिपुवम
थ ्
भावन्स्र्रानन जननन्तरसौह्रुदानन
Staidi & mokshamuller – his mind recalls something what is
not thaught before
Strong emotions and inter-related friendships
जन्जथन - स्तहदथ मिोदयस्यो अवप सम्स्क्रुते प्राववन्यम ् भजते
Georgina – what staidi sir also knows sanskrit
स्तहदथ - अर् ककम ् मय भारते एव अश्रिता सम्स्क्रुत भाशा स्वममपादानम ्
सान्न्नध्येन च सम्व्रुद्वतरम ् जाते मे सम्स्क्रुत सयनम ् अिन
ु ा
Staidi – why not I learnt Sanskrit in india and under swami
pada my knowledge increased
वववेकनन्द - मिाभाग! अद्यत्वे खऱु ववस्वन्स्मन ् अवप ववस्वे पज्
ु यन्ते मे
गुरव: श्रि परमिम ्स पादा
Vivekananda – o great man today the world itself prays
my guruji sri Ramakrishna paramahamsa pada
मल्
ु ऱेर ् - यज्
ु यत एव एतद् यर्ो हि
रमकक्रश्नम ् मिात्मानम ् प्रत्य्शम ् िमथ ववग्रिम ्
वविाय पुरुश: को अन्यो पुजननयो भवेद् इि
अर् च एतद् अन्स्त मे नववनम ्।१२।
वप्रयम ् च पुस्तकम ् पश्यन्तु स्वममपादा:
Muller – Ramakrishna pada {he} deserves it
Ramakrishna is incarnation of dharma
Without him who deserves to be prayed
And this is my new book have a glance at swami pada
वववेकनन्द - {ववऱो्य} अिो! एतत ् तु गुरुवयथ पुज्य परमिम्सपादानम ्
भवता मऱख्तम ् न्जवनचररतम ् सत
ु रम ् वप्रतो अस्म्य एव अिम ् !
मिनुभव! ककम ् अर भवते प्रतुपकावानन ?
Vivekananda – {looking at it } oh this is biography of my
guru sri Ramakrishna parama hamsa written by you I am
pleased mostly so much o great man how can I repay
you ?
मुल्ऱेर ् - स्वममन ् ऱब्दम ् मिमहिम्नो जमथन ् सम्राजो मिमन्यय सम्रन्सन
वव्तोररअ च सवोच्च अऱन्करनम ् अश्रिगता वप्रववकौन्न्सऱस्य सदस्यता
अन्जथतम ् यश: प्रप्तश्च भरनतयववदश
ु म ् भगवत्प्रदात ् ककम ् अर्: परम ्
स्यत ् तर्ावप यहद वासदे वता प्रमसदनत तदा कमऱदासानग
ु ामम मे वचनम ्
अस्तु
Muller – swamiji I got respect from german emperor &
empress Victoria and igot fame in previ council I learnt
Indian knowledge I got divine bliss what more to be if by
the bliss of saraswati let my words be like that of
kalidasa’s
भरतव्यम ्
Bharata vakyam
Bharata vakya is heard at the end of drama it is like
invocation these prayer’s are for well being and blessing
from instructor , gods , king etc
प्रविथताम ् भरतभुवो अर गौरवम ् सरस्वनत िनु त मिनत महियतम ्
बुिोत्तमो गुनगनगौरवाद्रत
ु : समस्त ववस्व हितकर: प्रमोदताम ्॥
Let respect of india grow saraswati and let vedic greatness
expand
Let qualities of learned scoler’s grow let that what is good
to the world enjoy
{इनत ननश्क्रन्ता: सवे:}
{saying so everyone goes}

इनत रनु तय अन्क

Here ends third act
समप्तम ् च इदम ् मो्शमल्
ु ऱेवैदश्ु यम ् नाम नातकम ्
Thus the drama “moksha muller vaidushyam” is completed
Notes
Here what is the use of Vedas? Why do bramhin’s recite
yajus shakayah, ruk sakayah, sama sakayah during their
sandyavandanam ,what is relation between Vedas and
these abivadas? The first doubt flashed for me when I
joined m.a answer is
We recite
“angirasa barahaspatya baradwaja gotrasya
bodayanasurasya yaju shakayam chaitanya kiran
sharmanam atmaboho”
At first veda is in the form of vedic unit it was visvamitra
who divided it similarly as time passed some rishi’s learnt
veda in separate parts and that rishi’s son’s follower’s
came under that gotra
There is guhya sutras and kalpasutras , dharma sutras etc
Guhya sutras depict rites for a child from his birth and
upanayana comes under it and gayatri mantra came as a
form of 1st alphabet from mantras of veda so it gives equal
result of reciting veda
And in those days vedic & gramatrical study is not as it is
at present there is “vyakara mandapa” in shiva temple and
ofcourse males are only allowed but females have their
education at home by a preceptor and vedic students are
offered handful of ghee before their recital it makes them fit
only not fat that was the greatness of recital , practice etc
Now globalization is on the world but it too has optimistic
tendency so bhavani sankar trivedi depicted max-muller as
mokshamuller bhatta we must look at optimistic view’s of
any time so we can be happy in modern age scientific
reaserch is also done on veda it is really elevation to veda
so I translated the work of bhavanisankar trivedi