रायातील भूिम अिभलेखांचे संगणकीकरण कन ते जनतेला ऑनलाईन उपलध कन दे याचा

महारा"# शासनाने िनण%य घे तला आहे . या अंतग%त िविवध *क+प राबिव यात येत आहे त. क-. शासनाने

रा"#ीय भूिम अिभलेख आधुिनकीकरण काय%0मांतग%त यासाठी माग%दश%क त2वे िवहीत केली असून साधारण

50 % िनधी उपलध कन दे यात येत आहे . भूिम अिभलेख आिण अिधकार अिभलेखा6या

आधुिनकीकरणाचे तीन िवभाग केले आहे त. यासंबंधीचे स7याचे शासकीय कामकाज ऑनलाईन सु

कर यासाठी ई-मोजणी, ई-चावडी, ई-फेरफार आिण ई-न=दणी असे चार उप0म राबिव यात येत आहे त.

जिमन िवषयक जुने अिभलेख आिण जुने नकाशे यांचे िडजीटायझेशन कन ते जनतेला उपलध कन

दे यासाठी ई-अिभलेख आिण ई-नकाशा हे दोन *क+प हाती घे यात आले आहे त. जिमन िवषयक अिभलेख

आिण नकाशे िनमAण कर याची *ि0या जिमनी6या मोजणीपासून सु होते. रायाची पुनमBजणी कर याचा

*क+प राबिव याचा शासन मानस असून 2यानंतर जिमनीचे अिधकार अिभलेख आिण नकाशे नCयाने िनमAण

होतील. सदरचे काम अ2याधुिनक तंDEानाने केले जाईल. यासाठी ई-पुनमBजणी *क+प राबिव यात येत

आहे . 2यामुळे भिव"यातील भूिम अिभलेख आिण अिधकार अिभलेख ही िडजीटाईड असतील आिण जनतेस

ऑनलाईन उपलध होतील. अशा *कारे सGाचे चालु कामकाज संगणकीकृत होईल, जुIया अिभलेखांचे

JकॅLनग, जुIया नकाशांचे िडजीटायझेशन केले जाईल व पुनमBजणीनंतर भिव"यात िनमAण होणारे भूिम

अिभलेख व नकाशेही िडजीटाइड असतील. हे सव% िडजीटाईड अिभलेख जनतेस जी.आय.एस.

(Geographical Information System) dारे उपलध कन दे यात येतील.

महारा"# शासनाने भूिम अिभलेखांचे आधुिनकीकरणा6या हाती घे तले+या या सव% *क+पामधील

जिमनीिवषयक जुIया अिभलेखांचे JकॅLनग कर याचा ई-अिभलेख हा मह2वपूण% *क+प आहे . 2यासाठी पुणे

िज+हयातील हवेली आिण मुळशी तालुeयाम7ये पथदशg *क+प राबिव यात आला आिण 2यातील

अनुभवा6या आधारे रायासाठी धोरण ठरिव यात आले आहे . अिभलेखा6या JकॅLनग6या *2यh कामासाठी

खाजगी यंDणांची िनिवदा *ि0या रायJतरावन पूण% कन 2यांची िनवड केलेली आहे . िज+हािधकारी या

यंDणांकडू न JकॅLनगचे काम पूण% कन घे तील. कोण2याही कामाची अचूकता आिण उपयोिगता 2या6या

गणवiे
ु वर अवलंबून असते, jहणून खाजगी यंDणांनी JकॅLनगचे काम कन गणवiा
ु तपासणी केली तरी

शासना6या वतीनेही िज+हाJतरीय व तालुकाJतरीय अिधकारी गणवiा

ु तपासणीचे काम करतील. या सव%

कामासाठी अदयावत आEावलीची आवkयकता होती ती जमांबदी आयुeत कायAलयाने िवकसीत केली

असून या आEावली माफ%तच JकॅLनगचे सव% कामकाज केले जाणार आहे .

 या *क+पा6या *भावी अंमलबजावणीसाठी सवlकश माग%दmशकेची अ2यंत आवkयकता होती.

जमाबंदी आयुeत कायAलयाने सदरची उपयुeत माग%दmशका तयार केली असून ती सव% कायAलयांना उपलध

कन दे यात येत आहे . सदरची माग%दmशका तयार कर याचे मह2वपूण% काम जमाबंदी आयुeत nी. चं.कांत

दळवी यांनी केली असून 2यांना व 2यां6या सव% सहका-यांना 2याबoल धIयवाद दे त आहे .

नागिरकांना आिण शासकीय कायAलयांनाही जिमन िवषयक जुने अिभलेख सात2याने आवkयक

असतात. अिभलेख कhातील स7या6या CयवJथापन प7दतीम7ये ते शोधणे आिण ते उपलध कन दे णे हे एक

आCहाना2मक काम असते. 2यामुळे नागिरकांना अनं त अडचणpना सामोरे जावे लागते. ई-अिभलेख *क+प

राबिव+यानंतर रायातील कोण2याही महसुल आिण भूिम अिभलेख कायAलयाकडू न नागिरकांना अज%

के+यानं तर 2याच िदवशी ता2काळ अिभलेखां6या *ती उपलध कन िद+या जातील याबoल मला खाDी

आहे .


  
   (ह ल)
ह ल   
 श! ...
रा"#ीय भूिम अिभलेख आधुिनकीकरण काय%0म क-. शासनाने 2008 पासुन सु केला असून

महारा"# रायाम7ये 2याची *भावी अंमलबजावणी सु आहे . 2यापुवg भुिम अिभलेखांचे संगणकीकरण आिण

महसूल *शासनाचे बळकटीकरण, अGावतीकरण हे दोन काय%0म राबिवले जात होते. रा"#ीय भूिम

अिभलेख आधुिनकीकरण काय%0मांतग%त महसुल, भुिम अिभलेख आिण न=दणी िवभागा6या सेवा नागरीकांना

एकDीत पदधतीने jहणजेच एक िखडकीCदारे उपलध CहाCयात अशी अपेhा आहे . 2यासाठी या ितIही

िवभागा6या सेवां6या कामकाजांचे संगणकीकरण करणे, या कायAलयाम7ये कनेseटCहीटी िनमAण करणे आिण

2या6यामाफ%त सेवा नागिरकांना एकDीतपणे 2यां6या िवनंती*माणे उपलध कन दे यात येणार आहे त.

महारा"# शासनाने रा"#ीय भूिम अिभलेख आधुिनकीकरण काय%0म हा ‘ ई-महाभूिम ’ या नावाने

राबिव याचा िनण%य घे तला आहे . 2याअंतग%त िविवध काय%0म रायात राबिव यात येत आहे त. भूिम अिभलेख

िवभागाम7ये मोजणीसाठी येणा-या अजA6या िवषयीचे संपूण% कामकाजाचे संगणकीकरण ‘ ई-मोजणी ’ या

काय%0माCदारे सन 2012 पासून कर यात आले आहे . महसुल िवभागामधील गाव पातळीवरील तलाठी

यां6या महसुली कामांचे jहणजेच तलाठी दwतरांचे संपूण% संगणकीकरण कर यासाठी आिण अिधकार

अिभलेखाम7ये करावया6या न=दी अथवा फेरफार *ि0या ऑनलाईन कर यासाठी ई-चावडी आिण

ई-फेरफार हे दोन उप0म राबिव यात येत आहे त. िxटीश कालावधीत रायात जिमनीची पिहली मोजणी

1830 ते 1870 या कालावधीत झाली होती. 2यानंतर जमीनीचे अने क पोिटिहJसे पडले आहे त. 2यामुळे

*2यh जागे वरील पिरsJथती आिण अिधकार अिभलेख मे ळात रािहलेले नाहीत. 2यासाठी रायाची

पुनमBजणी आधुिनक तंDEानाचा वापर कन ई-पुनमBजणी या काय%0माCदारे कर यात येणार आहे . भूिम

अिभलेख कायAलयातील जुIया नकांशाचे िडजीटायजेशन कन ‘ ई-नकाशा ’ या काय%0माCदारे ते

कायमJवपी जतन कन नागिरकांना सॉ|ट कॉपी म7येही उपलध कन दे यात येणार आहे त.

2याच*माणे तालुकापातळीवरील महसुल आिण भूिम अिभलेख कायAलयातील जिमनी िवषयीची आिण

अिधकार अिभलेखा िवषयीची जुनी कागदपDे Jकॅन कन िडजीटल Jवपाम7ये ‘ ई-अिभलेख ’ या

काय%0मांतग%त जतन कन नागिरकांना ता2काळ उपलध कन Gावयाची आहे त.

या माग%दmशकेम7ये महसुल आिण भूिम अिभलेख िवभागातील जुIया अिभलेखांचे JकॅLनग कर या6या

‘ ई-अिभलेख ’ या काय%0मा6या अंमजबजावणीची सिवJतर मािहती दे यात आली आहे . रायाम7ये

िज+हािधकारी यांनी िदले+या मािहतीनुसार 26.41 कोटी अिभलेखांचे JकॅLनग करावयाचे आहे . सदरचे

अिभलेख हे नागिरकां6या व शासकीय मालकी6या जिमनीचे अ2यंत मह2वाचे दJतऐवज अस+यामुळे ते

अ2यंत काळजीपूव%क हाताळणे आवkयक आहे . या कामासाठी आधुिनक Jकॅनर, संगणक आिण कुशल

मनु"यबळाची आवkयकता आहे . 2याकरीता अिभलेखां6या JकॅLनगचे काम खाजगी यंDणेकडू न कन घे याचे
शासनाने ठरिवले असून 2यांनी केले+या कामाची गणवiा
ु तपासणी हे 2या 2या िवभागामाफ%त करावयाची

आहे . हा संपूण% काय%0म रायातील *2येक तालुeयाम7ये तहिसलदार, उपअधीhक भूिम अिभलेख आिण

नगर भूमापन अिधकारी कायAलयातील अिभलेख कhाम7ये राबिव यात येणार आहे . 2याची अंमलबजावणी

सन 2014-15 आिण सन 2015-16 या दोन वषAम7ये सव%D एकाच वेळी कर यात येत आहे . हा काय%0म

एकाच प7दतीने सव% 741 कायAलयात एकाच वेळी राबिव यासाठी 2याची सिवJतर आिण सखोल मािहती

दे यासाठी सदरची ‘ ई अिभलेख ’ माग%दmशका तयार कन सवAना उपलध कन दे यात येत आहे .

तालुका पातळीवरील या ितIही कायAलयाम7ये अने क *कारचे जुने दJतवेज, अिभलेख जतन

कन ठे वले आहे त. रा"#ीय भूिम अिभलेख आधुिनकीकरण काय%0मांतग%त जिमन िवषयक आिण अिधकार

अिभलेखा संबंधीचे कागदपDांचेच JकॅLनग करावयाचे आहे . याम7ये तहिसलदार कायAलयातील जुने 7/12,

फेरफार, चालु खाते उतारा, क.ड.ई.पDक, बदोबJत िमसल, कुळ न=दवही, ईनाम न=दवही इ2यादी तसेच

उपअधीhक भूिम अिभलेख कायAलयातील िटपण, आकारबंद, गणाकार

ु बुक, आकारफोड, कमी जाJत

पDक, एकिDकरण योजना न=दवही इ2यादी आिण नगर भूमापन अिधकारी कायAलयातील िमळकत पिDका,

चौकशी न=दवही, मालमiा न=दवही, नगर रचना योजना न=दवही इ2यादी *कार6या अिभलेखांचे JकॅLनग

कर यात येणार आहे . या Cयितिरeत ितIही कायAलया6या अिभलेख कhातील इतर जुIया अिभलेखांचे

JकॅLनग कर यासाठी JवतंDपणे काय%0म राबवावा लागेल.

‘ ई अिभलेख ’ काय%0मा6या अंमजबजावणीसाठी शासनJतरावन िनिवदा *ि0या पुण% कन *2येक

महसुल िवभागिनहाय खाजगी यंDणा िनवड याचा िनण%य शासनाने घे तला. 2यानुसार िनवड *ि0या पूण%

कन खाजगी यंDणांची िनयुeती केलेली आहे . िज+हािधकारी या यंDणाबरोबर करारनामा कन महसुल व

वन िवभागाकडील शासन िनण%य 0मांक राभूअ/*.0.182/ल-1,िदनांक 06/06/2014 मधील दराने

संबंधीत खाजगी यंDणेकडू न अिभलेखांचे JकॅLनग कन घे यासाठी 2यांना कायAरंभ आदे श दे तील.

िनिवदे तील अटी व शतgनुसार जाJतीत जाJत 3 फेजेस म7ये 2यां6या िज+हयातील तालुeयांचे JकॅLनगचे

काम पूण% करावयाचे आहे . 2यासाठीची सिवJतर काय%प7दती या माग%दmशकेम7ये िदली आहे .

अिभलेखां6या JकॅLनग6या या काय%0माचा दुसरा आिण मह2वाचा भाग jहणजे खाजगी यंDणांनी

केले+या कामाची गणवiा

ु तपासणी हा आहे . अिभलेखांचे JकॅLनग के+यानं तर 2याची संगणकावर *ितमा

तथा ईमे ज िदसते. अशा सव% ईमे जेस सCह% रवर साठिव+यानंतर 2या *ती शासकीय कामकाजासाठी व

नागिरकांना उपलध कन दे यासाठी 2यांचा शोध ‚यावा लागेल. jहणून आEावलीdारे संगणाकम7ये

साठिव यासाठी *2येक ईमे जला िविश"ट नंबर िदला जातो 2याला मे टा डाटा असे jहटले जाते. Jकॅन

केले+या ईमे जेसची eवॉिलटी चेकpग (Image QC) आिण ईमेज वाईज एं#ी केले+या मे टा डाटाचे eवॉिलटी
चेकpग (Metadata QC) शासकीय अिधकारी आिण कम% चारी यांनी करावयाचे आहे . 2याची सखोल मािहती या

माग%दmशकेम7ये िदली आहे .

सव% अिभलेखांचे JकॅLनग आिण मे टा डे टा एं#ी कर याचे संपूण% कामकाज अ2यंत तांिDक Jवपाचे

आहे . 2यासाठी ई-अिभलेख आEावली िवकसीत केली असून ती JकॅLनगचे काम कर यासाठी िनवडले+या

*2येक खाजगी संJथेला उपलध कन िदली आहे . खाजगी संJथा Jवत:ची यंD सामुˆी आिण संगणक घे वून

येवून 2या6या मनु"यबळाCदारे हे काम पूण% करतील. तालुकाJतरीय कायAलयांनी Jकॅन करावयाचे अिभलेख

खाजगी यंDणेला उपलध कन िद+यानं तर ते Jकॅन कन परत िदले जातील. अिभलेख Jकॅन के+यानंतर

2याची ईमे ज eयु.सी. करणे, मे टा डे टा एं#ी व 2याची eयु.सी.करणे, अिभलेख नागिरकांना उपलध कन

दे ण,े 2याची फी आकान नागिरकांना पावती दे णे आिण 2याचा िहशोब िलहीणे ही सव% कामे ऑन लाईन

प7दतीने ई-अिभलेख या एकाच आEावलीCदारे केली जातील. या संबंधीची मॉडयुलिनहाय मािहती

सिवJतरपणे या माग%दmशकेम7ये िदली आहे . तसेच 2यासाठी युजर मॅ Iयुअल सु7दा sJ0न शॉटसह िदले आहे .

अशा*कारे जिमनी संबंधीचे नागिरकांना सात2याने लागणारे जुने अिभलेखांचे JकॅLनग कन

नागिरकांना ऑनलाईन उपलध कन दे याचा मह2वपूण% काय%0म शासनाने हाती घे तला असून सव%

शासकीय अिधकारी आिण कम% चारी, 2याच*माणे यासाठी काम करणा-या खाजगी यंDणांना सदरची

माग%दmशका ख-या अथAने माग%दश%काची भूिमका बजावेल असा िवkवास आहे .

मा. मं Dी महसूल ना. nी. बाळासाहे ब थोरात आिण मा. रायमं Dी महसूल ना. nी. सुरेश धस यां6या

माग%दश%नाखाली सदरचा काय%0म रायभर राबिव यात येत आहे . अपर मु‰य सिचव (महसुल)

मा. nी. Jवाधीन hिDय यांनी या काय%0मा6या संक+पने पासून ते मं जुरी आिण अंमलबजावणी पयlत पुढाकार

घे त+यामुळेच हा काय%0म रायभर राबिवणे शeय झाले आहे . या काय%0माचे संपूण% कामकाज तंDEानावर

आधािरत अस+यामुळे आिण 2यासाठी खाजगी यंDणांची िनयुeती व ई-अिभलेख आEावली तयार

कर यासाठी सव%तोपरी माग%दश%न महारा"# शासना6या मािहती व तंDEान िवभागाचे *धान सिचव

nी. राजेश अˆवाल यांनी केले jहणुनच हा काय%0म तयार करणे शeय झाले.

या काय%0मासाठी ‘ ई-अिभलेख ’ ही आEावली िवकसीत कर याचे काम पथदशg *क+पासाठी

िनयुeत केले+या मे. िवदया ऑनलाईन या खाजगी संJथेने जमाबंदी आयुeतां6या आिण रा"#ीय सूचना

िवEान क-. (NIC), पुणच

े े उपमहािनदे शक nी.राजन राणे आिण 2यांचे सहकारी यां6या माग%दश%नाखाली केले

आहे . जमाबंदी आयुeत आिण संचालक भूिम अिभलेख (महारा"# राय) पुणे या कायAलयाची *क+प

राबिव याम7ये म7यवतg भूिमका आहे . या कायAलयातील उपसंचालक nी. िगरीश राव आिण कh अिधकारी

nी. िवजय वीर यांचे यामधील योगदान मह2वपूण% आहे . पथदशg *क+प राबिवणे, रायJतरीय *क+प

राबिव यासाठी िनयोजन करणे आिण 2याची अंमलबजावणी याम7ये यांचा मह2वाचा वाटा आहे . जमाबंदी
आयुeत कायAलयातील एन.आय.सी. पुणे तांिDक संचालक nी. सिमर दातार यांनी पथदशg *क+पा6या

अंमलबजावणीम7ये तांिDक बाजू सांभाळली आहे . माग%दmशका तयार कर यासाठी िनयुeत केले+या अिखल

भारतीय Jथािनक Jवराय संJथा, मुंबई आिण 2यां6या *ितिनधी nीमती किवता sCदवेदी यांनी मह2वाचे

योगदान िदले आहे . रा"#ीय भूिम अिभलेख आधुिनकीकरण काय0माची अंमलबजावणी करताना

जमाबंदी आयुeत यां6यासाठी स+लागार jहणून िनवड केले+या मे .*ाईस वॉटर हाऊस कुपस% *ा.िल. यांचे

*ितिनधी nी.इं.िजत दास, िसिनयर मॅ नेजर यांनी याम7ये उपयुeत स+ला िदला आहे .

या सव6या सहभागाने आिण सहकायAनेच ई-अिभलेख *क+प राबिव यासाठी सदरची माग%दmशका

ही सवसाठी उपलध कन दे यात येत आहे .

#$# %

&'# 
() (* #ल
 ल+, (ह-. /) *+
 अनमणका
ु
करण १ महारा रायातील भम
ु अभलेख यवथापन –एक ट"#ेप ............................................ 1
१. पाव
भमी
ू ..................................................................................................................................................... 1

२. महारा रायाचा भमी

ू अभलेखाचा इतहास............................................................................................ 1

३. अभलेख !यव"थापन (&चल'त काय

प)ती) ............................................................................................... 5

४. रा'य भमी
ू अभलेख आधनक.करण
ु काय
1म .................................................................................... 12

५. ई- महाभमी
ू -एकाि7मक भमी
ू अभलेख आधनक.करण
ु आ8ण !यव"थापन काय
1म............................. 14

करण २ अभलेख क#ाचे आध(नक)करण

ु ............................................................................................. 19

१. संक;पना................................................................................................................................................... 19

२. ई-अभलेख &क;पाची उ=)टे ................................................................................................................... 25

३. कामाची !या?ती ........................................................................................................................................ 25

४. अभलेख क@ांचे आधु नक.करणाचे फायदे ............................................................................................... 26

करण ३ क(नं
ॅ ग कामाचा पथदश/ क0प ............................................................................................. 28
१. पथदशF &क;प राब=वणेची आवयकता................................................................................................. 28

२. "कनं
ॅ ग काम करणेसाठK अभलेखांची नवड......................................................................................... 28

३. "कनं
ॅ ग काम करणेसाठK खाजगी सं"थेची नवड..................................................................................... 29

४. "कनं
ॅ ग करावयाNया अभलेखांचा मेटा डेटा निचत करणे. ................................................................... 29

५. "कनं
ॅ ग कामाNया पथदशF &क;पास सOवात
ु .......................................................................................... 30

६. कामाची तपासणी ...................................................................................................................................... 31

७. "कनं
ॅ ग व मेटा डेटा इं' काम :-............................................................................................................ 31

८. पथदशF &क;पातील अनभवां

ु चा राय"तर'य अंमलबजावणीसाठK झालेला उपयोग ........................................ 32

6/27/2014 1
करण ४ 2व2वध सम4या, संथा यांची भमका
ू .................................................................................... 33

१. =व=वध सम7यांची "थापना, रचना व 7यांची भमीका

ू ........................................................................... 33

२. सहभागी होणा-या =व=वध सं"थां व 7यांची कत

!ये ................................................................................ 37

करण ५ क0पातील 2व2वध अ8धका-यांची कत:ये व जबाबदा-या ...................................................... 40

१. जमाबंद' आयZत
ु आ8ण संचालक भम
ु अभलेख (म. राय), पणे
ु ......................................................... 42

२. =वभागीय आयZत
ु ..................................................................................................................................... 43

३. िज;हा[धकार' ............................................................................................................................................ 44

४. \ड"'Zट डोमेन एZसपट

(DDE)............................................................................................................. 45

५. िज;हा अधी@क भमी

ू अभलेख ................................................................................................................ 45

६. तहसलदार, उप अ[ध@क भमी

ू अभलेख आ8ण नगर भमापन
ू अ[धकार' .............................................. 45

७. अभलेखापाल अथवा समक@ कम

चार' यांची कत
!ये व जबाबदार'......................................................... 46

८. तालका"तरावर'ल
ु सम=प
त गट (Dedicated team ) ची कत
!य व जबाबदार' ................................................... 47

९. िज;हा सचना
ू =व`ान अ[धकार' यांची जबाबदार' . ........................................................................................ 47

१०. रा'य सचना

ू =व`ान कbc, पणे
ु यांची जबाबदार'........................................................................................ 47

करण ६ (नवडलेल" काया:लये, क(नं

ॅ ग करावयाचे अभलेख व 4यांची सं?या.................................... 48
१. संपण

ु रायासाठK "कन
ॅ करावयाचे अभलेख ठर=वdयाचे नकष........................................................... 48

२. मेटा डेटा निचत करणे ........................................................................................................................ 49

३. संपण

ु रायासाठK "कनं
ॅ ग करावयाचे अभलेखांची संfया..................................................................... 49

करण ७ (न2वदा Aयेदारे खाजगी संथांची (नवड ........................................................................... 51

१ न=वदा &h1या........................................................................................................................................... 51

२ पव

ू तयार' .................................................................................................................................................. 51

३ न=वदा &सiद' व अनषं

ु [गक काय
वाह' .................................................................................................... 52

6/27/2014 2
 ७.४ खाजगी सं"थेकडन
ु "कनं
ॅ ग काम सj
ु करताना पण

ु करावयाची काय
वाह'............................................ 55

करण ८ क(नं
ॅ ग काम करणा-या खाजगी संथांची कत:ये व जबाबदा-या ........................................ 56
१. मनयबळ
ु पर=वणे
ु : ................................................................................................................................... 56

२. हाड
वेअर घटकांचा परवठा
ु व इn"टॉलेशन करणे:-.................................................................................... 56

३. "कनं
ॅ ग &h1येशी नगडीत कामे: ............................................................................................................. 56

४. &श@ण दे णे:- .......................................................................................................................................... 58

५. सि!ह
स सपोट
दे णे .................................................................................................................................... 58

करण ९ ई- अभलेख आEावल"............................................................................................................. 59

१.आ`ावल' =वकसनातील तांpqक बाबी - .......................................................................................................... 59

२.आ`ावल'चे वैशठये .................................................................................................................................. 61

३. मोsयल
ू नहाय माtहती............................................................................................................................. 61

करण १० क(नं
ॅ ग कामासाठH सोयी स2वधा
ु (नमा:ण करणे ................................................................. 64
१. इमारतीची उपलuधता व पायाभत
ु स=वधा
ु :-.............................................................................................. 64

२. "कनं
ॅ ग कामासाठK सम=प
त पथकाची नयZती
ु करणेबाबत (Dedicated Team)................................. 65

३.िज;हा मेटा डेटा एं' कbcावर सम=प

त गटात नयZत
ु कम
चा-यांनी करावयाची कामे. ........................................ 67

करण ११ अभलेखांचे 4य# क(नं

ॅ ग ................................................................................................ 68
१.िज;हयातील कामाचे ट?पे निचत करdयासाठK तालZयां
ु ची नवड........................................................... 68

२. "कनं
ॅ ग कामाचे &फ
ु ऑफ कnसे?ट (POC):- ......................................................................................... 68

३. "कनं
ॅ गसाठK अभलेखांची पव

ु तयार' :-................................................................................................... 69

४. अभलेखांची दे वाण घेवाण :- .................................................................................................................... 71

५. अभलेखांचे "कनं
ॅ ग काम करावयासाठK वापरावयाचे "कनर
ॅ :-............................................................... 71

६ "कन
ॅ केले;या अभलेखांNया ईमेजची गणव7ता
ु तपासणी करणे:- .................................................................. 72

6/27/2014 3
 ७ "कनं
ॅ ग केले;या अभलेखांNया १% =&ंट आऊटची तपासणी :- ................................................................. 72

८. अभलेख संब[ं धत काया

लयास परत करणे :-........................................................................................... 73

९ . िज;हा"तरावर'ल मेटा डेटा एn' कbcावर करावयाचे कामकाज............................................................... 73

१०. मेटा डेटा एn' :-........................................................................................................................................ 74

११. मेटा डेटा एn'ंची तपासणी :- ..................................................................................................................... 75

१२ काया
लयीन मेटा डेटा तपासणी :-................................................................................................................. 75

१३. अभलेखांचे "कनं

ॅ ग व अनषं
ु गीक काम पण

ु झालेनत
ं र करावयाची काय
वाह' :- ................................. 75

१४. निचत केले;या अभलेखांNया !यत„रZत अnय काह' अभलेखांचे "कनं

ॅ ग करणेबाबत. ............................ 76

करण १२ डेटा टोरे ज ............................................................................................................................. 78

१.तालका"तरावर'ल
ु "टोरे ज (लोकल "टोरे ज):- .............................................................................................. 78

२."टे ट डेटा सbटर (State Data Center):-.................................................................................................. 79

करण १३ क0पो4तर श#ण .............................................................................................................. 80

१.&श@णाची उ‰ीटे :- ................................................................................................................................. 80

२.&श@णाची !या?ती :- ................................................................................................................................ 81

करण १४ आEावल"चा 4य# वापर करKयासाठH माग:दश:का(यजर

ू मLयअल
ॅ ु ) .................................. 83
१. लॉ[गन स्क्रिन :...................................................................................................................................... 83

२.मेन पेज: ..................................................................................................................................................... 84

३.मा"टर : - .................................................................................................................................................. 85

४.इमेज &ोसेसंग :- ....................................................................................................................................... 93

५. इमेज Zय.ू सी. :- ....................................................................................................................................... 95

६. डेटा फाईल इ‹पोट

एZसपोट
:-...................................................................................................................... 99

6/27/2014 4
 ७ मेटा डेटा एn' :- .................................................................................................................................... 101

८. ऑटो Zय.ू सी.: -.......................................................................................................................................... 106

९ Manual Metadata QC Form:-................................................................................................................... 107

१० मेटा डेटा तपासणी (काया

लयीन) ............................................................................................................... 108

११. नZकल अज
डेटा एn' : - ........................................................................................................................ 114

१२. "कन
ॅ अभलेख शोधणे ............................................................................................................................. 115

करण १५ नागNरकांना सेवा परवणे

ु ...................................................................................................... 120

करण १६ संथेला दे यक अदा करणेबाबत. ......................................................................................... 124

करण १७ क0प सं(नयंPण व दे खरे ख ............................................................................................... 125
पNरशट १ पण
ु े िज;हयातील तहसलदार हवेल', आ8ण उप अ[ध@क भम
ू अभलेख हवेल', मळशी
ु या
काया
लयात राब=वdयात आले;या "कनं
ॅ ग कामाNया पथदशF &क;पामiये आलेले अनभव
ु .......................... 127
पNरशट . २ "कनं
ॅ ग कामाNया &क;पाशी संब[ं धत =व=वध सम7या व 7यांची रचना ..................... 132

पNरशट .३ संपण

ु रायातील "कनं
ॅ ग करावयाNया अभलेखांNया &काराची =वभागवार माtहती ............ 136

पNरशट .४ संपण

ु रायातील "कनं
ॅ ग काम करावयाNया अभलेखांNया &कारांची निचत केले;या मेटा
डेटा बाबतची माtहती ........................................................................................................................ 142

पNरशट .५ रायातील सव

तहसलदार व उप अधी@क भमी
ू अभलेख आ8ण नगर भमापन
ू अ[धकार'
काया
लयाNया अभलेख क@ामधील "कनं
ॅ ग काम करावयाNया अभलेखांची संfया7मक माtहती ................. 146

पNरशट . ६ िज;हयामधील फेज नहाय "कनं

ॅ ग काम करणेसाठK ŒयावयाNया तालZयां
ु ची संfया...... 151

पNरशट . ७ &क;प अंमलबजावणीमiये करावयाची काय

वाह'ची कालमया
दा ......................................... 152
पNरशट . ८ "कन
ॅ इमेजची गणव7ता
ु तपासणी करताना Œयावयाची द@ता......................................... 154

पNरशट . ९ सं"थांना "कनं

ॅ ग कामाNया फेज-१, फेज-२ आ8ण फेज-३ मiये केले;या कामाचे दे यक अदा
करताना अनसरावयाची
ु काय
पiदती. ........................................................................................................... 166

पNरशट . १० &क;प नयंqण व दे खरे ख करdयासाठK MIS Reports ................................................. 167

6/27/2014 5
 करण १
महारा रायातील भम
ु अभलेख यवथापन –एक ट"#ेप

१. पाQव:भूमी
भारत हा कषी&धान
ृ दे श आहे . ”ामीण अथ
!यव"थेमiये जमीन कbcpबंद ू आहे . दे शाNया
आ[थ
क =वकासासाठK जमीन हा एक मलभत
ु ू घटक आहे . जमीन ह' "थावर मालम7ता अस;यामळे
ु 7याचे
!यवहार करताना जमनीचे &7य@ ह"तांतरण होत नाह'. कागदोपqी ह"तांतरण होत असते. जसेजसे जमीनीचे
मालक. हZकांमiये बदल होतात, तसतसे संब[ं धत भमी
ू अभलेखात बदल होत जातात. या बदलांNया न•द'
=व=वध काया
लयमiये उदा. तहसीलदार काया
लय, उप अधी@क भमी
ू अभलेख काया
लय, नगर भमापन
ू
अ[धकार' काया
लय इ7याद' संब[ं धत काया
लयात केले जातात. मालक. हZकांशी नगडीत अभलेख हे कायम
"वjपी जतन करणेचे अभलेख आहे त. सबब भमी
ू अभलेख !यव"थापन हे खप
ू मह7वाचे ठरते. अभलेखाचे
वगFकरण करणे, ते साठवणे व सर–@त
ु ठे वणे, अभलेखांNया सा@ांhकत &तींसाठK मागणी आ;यावर अभलेख
शोधन
ू काढणे, नागर'कांना सां@ाक.त &ती पर=वणे
ु हे सव
अभलेख !यव"थापनाचे मfय
ु घटक आहे त.

२. महारा रायाचा भमी

ू अभलेखाचा इ(तहास
भमी
ू अभलेखाचे दोन &मख
ु घटक आहे त:
अ. भमी
ू अभलेख =वभाग
ब. महसल
ू अभलेख =वभाग

क. न•दणी =वभाग
अ. भम
ू अभलेख 2वभाग:
p˜ट'श काळात भमापन
ू =वभागाकडन
ू मळ
ू मोजणी झा;यानंतर साधारणपणे &7येक
सव™/भमापन
ू 1मांकासाठK tट?पण तयार केले गेले व कायम"वOपी अभलेख ‹हणन
ू जतन केले आहे . सव

tट?पण सोडवन
ू व एकमेकास जोडन
ू गाव नकाशा तयार केला गेला आहे व 7यावjन गावाचा आकारबंद
तयार केला गेला. सव
साधारणपणे आकारबंदाचे दोन भागात =वभाजन होते:
• शेत जमनीची माtहती व
• @ेqाचा गोषवारा- या मiये एकण
ू लागणीलायक @ेq, सव™ 1मांक मiये एकण
ू पोट खराब, र"ते, नद',
नाले, इ7याद' @ेqाचा गोषवारा नमद
ू आहे .
मळ
ू भमापनानं
ू तर जमनीचे पोट tह"से पडले. &7येक =वभािजत पोट tह"यांNया बाबतीत
नवीन न•दवह' तयार करdयात आल'. &7येक =वभािजत स!ह™ (भमापन
ू ) 1मांकाला tह"से असे ‹हटले गेले.

6/27/2014 1
फाळणी शट मiये 7या 7या tह""याNया @ेqाची तपशीलवार माtहती tदलेल' असते. &7येक फाळणी शट
मiये मळ
ू स!ह™ नंबरNया/भमापन
ू 1मांकाNया tह"याची माtहती tदलेल' असते. ह' फाळणी शट साधारणत:
१”:२ ½ साखळी अगर १:१००० Nया "केल मiये असन
ू ए १ या साईजNया कागदावर असते. tट?पण हे
"केलानसार
ु नसते परं तू फाळणी शट ह' "केलनसार
ु असते.
मोजणीNया वेळी उपि"थत असले;या !यZतींNया सया व पोट tह""याची सव
माtहती
गणाकार
ु प"तकात
ु नमद
ू केल' जाते. आकारफोड पqकात पोट tह""यातन
ु मळणा-या महसला
ु ची माtहती
न•दवल' जात असे. काळाNया ओघात व गरजेनसार
ु र"ते, धरण व इतर &क;पांसाठK, राय व कbc शासनाने
रायभरात जमीनी संपाtदत के;या. ताuयात घेतले;या सव
जमीनी एकpqत कOन, 7याला एक स!ह™ /भमापन
ू
1मांक tदला गेला व या सव
बाबींची माtहती कमी-जा"त पqकात न•दवल' गेल'.
भमापनानं
ू तर भम
ू अभलेख काया
लयात तयार होणा-या अभलेखांपक
ै . मह7वाचे भम
ू
अभलेख व 7याची स=व"तर माtहती खाल'ल&माणे आहे :-
१. Tटपण :- शंकू साखळीNया आधारे तयार केलेले &7येक स!ह™ नंबरचे कNचे tटपण असते. 7यामiये
आधार रे षा , शंकु यांची मापे साखळी व आणे यामiये tदलेल' असतात.. जशी मोजणी करdयात येईल
तसे चालते नंबर दे dयात येतात. tटपण बकामiये
ु चालता नंबर , अंतीम नंबर , शेताचे नांव , धारकाचे नांव
व स7ता &कार tदलेला असतो . तसेच जागेवर'ल समा [चnहे व भमापन
ू [चnहे (=वtहर, झाडे, पाऊलवाट,
झरु ', ) tटपणामiये बस=वलेल' असतात. मोजणीजागेवर'ल प„रि"थती&माणे पोट tह"सा ‹हणजे पोट नंबर
दाख=वलेले असतात.
२. गणाकार
ु बक
ु (Tहसा फॉम: नंबर ४) :- पोट tह"सा मोजणीवेळी &7येक tह"साचे धारकाचे नांव , धारक
हजर अस;याबाबतचा ं
अंगठा hकवा "वा@र' घेतलेल' असते. गणाकार
ु बकामiये
ु पोट tह"सा करते वेळीच
स.नं./ ग.नं. , tह.नं. व tहयाचे @ेq दश
=वलेले असते.
३. आकारफोड पPक :- पोट tह"सा मोजणीत स.नं./ग.नं. मiये असलेले पोटtह"से &7य@ वtहवाट'&माणे
मोजdयात येवन
ु 7यानंतर &7येक tहयाचे @ेq, एकण
ू @ेqापैक. पोट खराब काढून ते िजरायत ,
बागायत , तर', या &कारात दाखवन
ु &7येक tहयाचा आलेला भाग आणेवार' वjन एकर' दर ठर=वला
जातो. 7या &माणे &7येक tहयाचा आकार काढला जावन
ु तो यात न•द=वला जातो. या &कारNया तZ7यास
आकारफोड फॉम
नंबर ११ ‹हणतात.
४. कमी जात पPक :- जमनीNया वापरात बदलामळे
ु आकारबंदाNया "तंभातील @ेq बदल घडन
ु येतो व तो
क.जा.प.!दारे दश
=वला जातो. जमनीNया कषी
ृ क @ेqास अक=षक
ृ वापराची परवानगी tद;यानंतर 7यानसार
ू
?लॉट / tह"से पाडले जातात व 7यामळे
ु स!ह™ नंबर / गट नंबरचे @ेq , ह‰ी, आकार यामiये
वेळोवेळी जो बदल होतो 7यानसार
ू कमी जा"त पqक तयार करतांना आकारबंदातील लागणी लायक @ेq कमी
होईल व खराब @ेq वाढते 7यानसार
ू गावची तेर'ज दj"त
ु करणेत येत.े क.जा.प. &माणे गाव कामगार

6/27/2014 2
तलाठK अ[धकार अभलेखात दj"ती
ु करतो. क.जा.प.चा शेरा आकारबंदात लाल शाईने ठे वdयात येतो.
भसं
ू पादन क.जा.प.हा भसं
ू पादन मोजणी वेळी संपाद'त जमनीस न=वन स!ह™ नंबर / गट
नंबर अ, ब , क या &माणे tदला जातो. नवाडयाची &त &ा?त झाले नंतर क.जा.प. तयार करणेत येत.े
तलाठयाकडन
ु क.जा.प.चा अंमल फेरफारास घेवन
ु फेरफार स@म &ा[धका-या कडन
ु मंजुर करdयात येतो
व तसा अंमल गाव नमना
ु नंबर ७/१२ स घेdयात येतो. तसेच नकाशा दj"त
ु होवन
ु स!ह™ नं. गट नं.
Nया ह‰ी दj"त
ु होतात.
५. आकारबंद :- भमापन
ू / जमाबंद'चे काम पण

ु झाले नंतर @ेq काढले जाते . @ेq काढताना िजरायत ,

बागायत तर' इ. वेगळे नमद
ु केले जाते व 7या&माणे आकारबंदामiये एकण
ू @ेq, पोट खराब, बागायत,
तर', यापैक. &7येक @ेqाNया आकाराचा तपशील असतो. पाणी आकाराचा उ;लेख असतो. आकारबंदामiये
शेवटNया पानांवर संपण

ु स!ह™ नंबर / गट नंबर @ेqाची / आकाराची बेर'ज असते. तसेच नाकदŸसारमiये

गावठाण , न या , नाले, शवेव„रल भाग, ओढा, र"ते, तलाव, रे ;वे यांNया @ेqाचा उ;लेख असतो. व
7या&माणे सव
@ेqाचे एकpqत बेर'ज असते. स!ह™ नंबर / गट नंबरचे @ेq / ह‰ी/ आकार यामiये वेळोवेळी
जो बदल होतो तो क.जा.प.Nया सहा¡याने तयार कjन अ[धकार अभलेखात दj"ती
ु कjन तसे शेरे
आकारबंदात ठे वले जातात.
६. एकXPकरण योजना ९(३)९(४) पतक
ु :- मळ
ु शेतप"तक
ु व परवणी
ु शेत प"तकातील
ु तपशीला&माणे
खातेदाराचे नांव व 7यांचे नांवावर'ल असले;या जमनी , स!ह™ नंबर , गट नंबर, tह"सा नंबर या &माणे
याद' तयार के;यानंतर जमन एकpqकरण योजनेपवFची
ु ि"थती ९(३) &माणे =वtहत नमnयात
ु खाते
नंबर , कuजेदाराचे नांव , स!ह™ नंबर , गट नंबर, tह"सा नंबर, स7ता&कार, @ेq, आकार, इतर
हZक इ. चा तपशील नमद
ु करdयात येतो. 7यानंतर ९(४) कडील बाजस
ू गट बांधणी जबाबा&माणे
बदलन
ु आले;या व कायम जमनीची गटा&माणे न•द कjन घेवन
ु सदरNया जमनी कायम अगर कोण7या
खा7यावjन बदलन
ु आले;या / बदलन
ु गेल;
े या आहे त याची न•द नमद
ु केलेल' असते.
७. एकXPकरण जबाब :- या जमनीचे एकpqकरण करdयात येणार आहे 7या जमनीNया नकाशाचे
कागदावर ह"त"केच तयार करdयात येत.े 7याचबरोबर एकpqकरणापवFNया
ु आ8ण एकpqकरणानंतरNया
जमनीNया @ेq, आकाराचा तपशील नमद
ु कjन एकpqकरणानसार
ू जमनीNया ह"तातरणाबाबत संब[ं धत
जमन धारकाNया जबाब घेवन
ु 7याबाबत 7याची "वा@र'/अंग¢याचा ठसा घेdयात येतो. या जबाबावर
संब[ं धत खातेदाराचे नांव , खाते नंबर, जबाबाचा tदनांक ,जबाब 1, इ.बाबीचा समावेश असतो.
८. शेत पतक
ु :- शेतप"तक
ु हा जमन एकpqकरण योजनेवेळचा मह7वाचा अभलेख आहे . मळ
ु अभलेख ,
आकारबंद, tह"सा फॉम
नंबर ११, क.जा.प. या वjन शेत प"तकात
ु स.नं., tह"सावार जमनीचा स7ता&कार
, लागणीलायक @ेq, पोट खराब , आकार, तसेच ७/१२ वjन कuजेदाराचे नांव , कळ
ु व इतर हZकाची
न•द शेतप"तकात
ु करणेत येत.े

6/27/2014 3
 भम
ू अभलेख काया
लयाकडील उपरोZत नमद
ु मह7वाNया भम
ू ी अभलेखांची नागर'क /
जनतेकडन
ु वेळोवेळी मागणी केल' जाते. सदरचे अभलेख तयार होवन
ु बराचसा कालावधी झालेला आहे .
7याच बरोबर सदर अभलेख वारं वार मागणी के;यामळे
ु हाताळले गे;यामळे
ु फाटलेले व िजण
अव"थेत
आहे त. या अभलेखाचे आधनक
ु पiदतीने जतन करणे गरजेचे आहे .

ब. महसल
ू अभलेख 2वभाग:-
महसल
ू =वभागाचे रायाNया &शासनामiये अनnय साधारण मह7व आहे . जमन महसल
ू
आकारणी करणे, 7याची वसल'
ू करणे, पीक पहाणी करणे अशी मह7वाची कामे या =वभागामाफ
त पार
पाडdयात येतात. अभलेख अ यावत करणे, व अ[धकार अभलेखात आवयकतेनसार
ु न•द' घेdयाची
मह7वाची काय
वाह' या =वभागामाफ
त पार पाडdयात येत.े महसल
ू =वभागांतग
त जमनीचे मालक. हZका
ब‰ल न•द' घेdयात येतात. या &1.येमळे
ु ‘अ’ वग
वार' चे अभलेख तयार होतात. &ामfयाने
ु महसल
ू =वभागाचे
गाव नमने
ु १ ते २१ गाव पातळीवर तयार होतात. 7याची माtहती खाल'ल &माणे आहे .
गाव नमnयां
ु चे एकसqीकरण
ू कjन संपण

ू रायात अंमलबजावणी केल' गेल'. 7यामळे

ु
तालका
ु , िज;हा आ8ण राय "तरावर गाव द?तराचा एकpqत अहवाल व माtहती मळणे सोपे झाले. गाव
नमने
ु अ यावत ठे वणे अतशय मह7वाचे आहे . गाव नमnयाNया
ु माtहतीवOन जमनीवर महसल
ू आकारला
जातो. तसेच जमनीNया वापराबाबत माtहती मळते. शासनाNया =व=वध योजना राब=वdयासाठK गाव
नमnयातन
ु ू अनेक &कारची माtहती सहज पणे उपलuध होऊ शकते. सबब गाव नमने
ु अ यावत असणे
आवयक आहे. गाव नमने
ु १ ते २१ चे वगFकरण खाल'ल ५ &कारात केलेले आहे .:
अ. @ेq आ8ण जमीन महसल
ु यासंबध
ं ीचे महसल'
ु लेखे
आ. जमन महसल
ु यांNयाकडन
ू वसल'यो¥य
ु आहे अशा !यZतींNया संबध
ं ातील महसल'
ु लेखे (अ[धकार
अभलेख)
इ. वसल'
ु व ताळे बद
ं ' यांNया लेfयांशी संब[ं धत महसल'
ु लेखे
ई. सामाnय &शासनाNया आकडेवार'शी संब[ं धत असलेले महसल'
ु लेखे
उ. संक.ण
नमने
ु व न•दवया
उपरोZत &माणे महसल
ू =वभागाचे गाव नमने
ु १ ते २१ चे कामकाज तलाठK यांचे कडन
ु केले
जाते. सदर अभलेख =वशट कालावधीनंतर तालका
ु अभलेख क@ात जमा केले जातात. तसेच काह'
अभलेख =वशट कालावधीनंतर नट केले जातात.
तहसलदार काया
लयाकडील उपरोZत गाव नमने
ु १ ते २१ मधील गाव नमना
ु नं. ,१, ६,
६क,६ड, ८अ ७/१२ हे गाव नमने
ु नागर'क /जनतेकडून वेळोवेळी मागणी केले जातात. तसचे ऊव
„रत गाव
नमने
ु तलाठयांना 7यांNया दै नtदन कामकाज पण

ु करणेसाठK वारं वार लागत असतात. 7याच बरोबर तहसलदार

काया
लयाNया अंतम ट??यात जतन करdयात आलेल' जने
ु अभलेख उदा : क ड ई पqक , इनाम पqक ,

6/27/2014 4
बोट खत, सड
ु रिज"टर , खासरा पqक इ7याद' अभलेखांNया नकला =व=वध =वभागातील नाग„रकांकडन
ु
मागणी के;या जातात. सदर अभलेख वारं वार मागणी के;यामळे
ु हातळलेगे;यामळ
ु े फाटलेले व िजण

अव"थेत आहे त. या अभलेखाचे आधनक

ु पiदतीने जतन करणेचे गरजेचे आहे .

क. नYदणी 2वभाग –
महारा शासनाNया महसल
ू व वन =वभागाNया अभप7याखाल' न•दणी =वभाग येतो. न•दणी
=वभागाच =वभागाचे &मख
ु न•दणी महानर'@क व मcां
ु क नयंqक महारा राय पणे
ु हे आहे त. या
=वभागाअंतग
त न•दणी अ[धनयमानसार
ु द"त न•दणी करणे, मcां
ु क अ[धनयमाची अंमलबावणी करणे आ8ण
=वशेष =ववाह काय याnवये =ववाह संपnन करणे इ7याद' काम पार पाडल' जातात.
न•दणी =वषयक कामामiये र"7यांची न•दणी करणे, द"ताNया &तलपी तयार कjन अभलेख
जतन करण व मागणीनसार
ु &माणीत नकला दे णे, द"तांNया सची
ु तयार करणे, मागणी नसार
ु 7याNया
&माणीत नकला दे णे, द"तांNया &ती व सची
ु नाग„रकांना पाहdयासाठK उपलuध कjन दे णे आ8ण "थावर
मळकतीNया ह"तांतरणाNया द"तांची माtहती मळकत अभलेखात फेरफार घेdयासाठK संब[ं धत यंqणेकडे
पाठ=वणे इ7याद' कामांचा समावेश आहे .
मcां
ु क =वषयक कामामiये मcां
ु क काय याची अंमलबजावणी करणे, मcां
ु क श;क
ु वसल'
ु
करणे, मcां
ु क श;क
ु भरdयाNया काय
पiदतीचे !यव"थापन व नयंqण करणे, "थावर मळकतींचे वा=ष
क
म;यदर
ु तZते तयार करणे इ7याद' कामाचा समावेश आहे .
न•दणी =वभागातील द"त न•दणी &h1येचे संगणक.करण केलेले आहे . या संगणक.करणाNया
माiयमातन
ु न•दणी =वभागाने आय स„रता (i SARITA), पिuलक डेटा एn' (PDE), ई-"टे प-इन(e-Step-in),
ई-पेमbट (e-Payment), ई-फाईलंग (e-Filing), ई-सच
(e-Search),ई-ए एसआर(e-ASR) आ8ण पिuलक डेटा
एn' फॉर फाईलंग (PDE for filing)इ7याद' स=वधा
ु उपलuध कjन दे dयात आले;या आहे त.
रा'य भम
ू अभलेख आधनक.करण
ु काय
1मांतग
त दे खील न•दणी =वभागाचे
संगणक.करणाचे काम रायात हाती घेdयात आले असन
ु यामiये द¡य
ु म नबंधक काया
लयाचे संगणक.करण
करणे,म;यां
ु कनाNया दराची डेटा एn' करणे (रे डी रे कनर),सची
ू २ ची डेटा एn' करणे, जnया
ू द"ताऐवजांचे
"कनं
ॅ ग कjन जतन करणे, द¡यम
ु नबंधक काया
लयाची महसल
ू काया
लयाशी कनेZट'!ह'ट'!दारे जोडणी करणे
इ7याद' कामे हाती घेdयात आल' आहे .

३. अभलेख यवथापन (चल"त काय:प[ती)

शासनाNया &7येक =वभागाNया तालका
ु तसेच िज;हा"तर'य काया
लयात काया
लयीन
&h1ये!दारे तयार होणारे अभलेख जतन व संधारण करdयासाठK "वंतq अभ◌ेख क@ाची !यव"था केलेल'
असते. अभलेख क@ामधुन वेळोवेळी &चलत पiदतीनसार
ु जने
ु व अनावयक अभलेख नाशात काढले जातात

6/27/2014 5
जेणे कjन अभलेख क@ामiये नयमतपणे लागणारे अभलेख !यवि"थत व सटसट'तपणे
ु ु संधारण करdयात
येतात.
जमनीशी नगडीत अभलेखांचे संधारण महारा रायात तहसीलदार काया
लयाचे, उप
अधी@क भमी
ू अभलेख आ8ण नगर भमापन
ू काया
लयचे अभलेख क@ अशा तीन काया
लयात अभलेख
जतन करdयासाठK अभलेख क@ाची एक "वंतq !यव"था केलेल' असते.
उदाहरणाथ
-
उपरोZत &माणे नमद
ु काया
लयाNया जमनीशी नगडीत =व=वध &कारNया अभलेखांचे जतन
व संधारण करdयात येते 7या अभलेखांमधील अ[धकार अभलेखाशी नगडीत अभलेख नाग„रकांना
7याचबरोबर शासनाNया अnय =वभागांना वारं वार लागतात असतात. उदाहरणाथ
तहसीलदार काया
लयामधील
गाव नमना
ु ७/१२ व ८अ, फेरफार न•दवह', जnम व म7य
ृ ू न•दवह', अक=षक
ृ आदे श इ7याद' व उप अधी@क
काया
लयामधील tट?पण, कमी जा"ती पqक, गणाकार
ु प"तक
ु , फाळणी उतारा, गाव नमना
ु ९(३) व ९ (४)
इ7याद'. नगर भमापन
ू अ[धकार' काया
लयाकडील मळकत पpqका, चौकशी न•दवह', नगर रचना योजनेशी
संब[ं धत अभलेख इ7याद' &कारNया अभलेखांची वेळोवेळी मागणी असते.
अभलेख जतन करणेची काय
प)त अतशय शा"qोZत प)तीने तयार करdयात आल' होती.
परं तु काळाNया ओघात ह' !यव"था कोलमडू लाग;याचे tदसन
ू येत.े आधनक
ु काळात पारं पा„रक अभलेख
!यव"थापन प)त कालबाहय होत चालल' आहे व 7यामiये बदल आणणे 1म&ा?त आहे .
महसल
ू कामकाजाNया बाबत खाल'ल तीन प)तीNया काय
वाह' होतात व 7या अनषं
ु गाने ‘अ’ वग
वार'चे
अभलेख तयार होतात:
१. अ[धकार अभलेखा मiये बदल के;या मळे
ु होणार' काय
वाह'.
२. मोजणी नकाशांमiये होणारे बदल.

३. सं[चके वर झालेले कामकाज/घेतलेले नण

य.

अभलेख तयार होKयाची Aया: काया

लयीन &1.येब‰लची स=व"तर माtहती काया
लयीन &h1या पि"तका
ु
(Office Procedure Manual) मiये "पट करdयात आल' आहे . या पि"तक
ु े मiये कामकाजाNया नग
ती
पासन
ू अभलेख !यव"थापन ब‰ल माग
दश
क सचना
ू tदले;या आहे त. अजा
Nया संदभा
चा &वास आवक
न•दवह'मiये न•दणी पासन
ू सj
ु होतो. सं[चकेत jपांतर कOन , सं[चकेवर अंतम नण
य झा;यानंतर न"ती
बंद होते. या न"तीची वग
वार' कOन अभलेख क@ात पाठवdयात येत.े या सव
&h1येचे वण
न खाल'ल
आकतीत
ृ दश
वdयात आले आहे .

6/27/2014 6
 अजा:वर"ल काया:लयीन कामकाजाची काय:प\दती

आवक न•द

आवक &h1येशी
टपालाचे वाटप
संब[ं धत
काय
वाह' सj
ु
काय
=ववरण शेरा, =वशेष
करणारा
न•दवह' &त@ाधीन "वयं नमा
ण केलेले कामकाज

न"ती

tट?पणी व शेरा
न"ती
न"तीवर'ल &वासाचे
न"ती हालचाल न"तीची
&1.येशी संब[ं धत च1
आवक/जावक

अंतम नण
य व
काय
वाह'

जावक &h1येशी
जावक अभलेख
संब[ं धत
!यव"थापनाशी संब[ं धत

अभलेख क@ अभलेख फेर'"त तयार

वगFकरण करणे , जतन करdयाची
कालावधी नमद
ू करणे

6/27/2014 7
 सं8चकेचे अभलेख क#ातील यवथापन

अबकड
अज
दार काय
वाह' साठK अज
अजा:वर अं(तम (नण:य वग
वार'

नकले साठK अज
वग
वार'नसार
ु
अभ फेर'"त करणे
लेख
नZकल फ. भरणे
क@
अ, ब, क, क१ वग
वार' ड वग
कागद

पावती सदर करणे Nया कालावधी साठK नट करणे

जतन करणे

अभलेखाचा शोध घेणे

मiयवतF अभलेख न•दवह'
मiये न•द करणे

सं[चका/न•द सं[चका/न•द सापडणे

न सापडणे ५० सं[चका/न•दवह'ंचे ग±े
करणे
संब[ं धत ग±ा/व रक
ॅ वOन &7य@ात
=वभागाला/काया
लया ताuयात घेणे ग±ा 1मांक दे णे
ला मागणी करणे

नZकल तयार कOन दे णे तालका

ु , गावांचे नाव,
माtहती मळवणे अभलेखाचे =ववरण वग
वार'
लहणे
अज
दारांना नZकल दे ऊन
माtहती न मळणे
पोच घेणे
जतन करणेNया कालावधी
&माणे jमालात बांधणे
अज
दारांना उ7तर
दे णे

तपशील वार माtहती लहणे

रकवर
ॅ ठे वणे

6/27/2014 8
अभलेखां]या वग/करणाची माTहती:
अ ब क ड वग:वार": काया
लयातील &7येक आदे श, न"ती, कागदपqे hकती कालावधीसाठK अभलेख क@ामiये
जतन कOन ठे वायची आहेत याची तपशीलवार माtहती हे कागदपqांची वगFकरण याद'वOन ठरवdयात येत.े
वग
वार' व जतन करावयाचे कागदपqांची/ अभलेखांची माtहती खाल'ल &माणे आहे:
अ- कायम"वOपी जतन करावयाचे कागदपqे/अभलेख
ब- ३० वषा
पय²त जतन कOन ठे वdयाचे कागदपqे/अभलेख
क- १० वषा
पय²त जतन कOन ठे वdयाचे कागदपqे/अभलेख
क १- १ ते ५ वषा
पय²त जतन कOन ठे वdयाचे कागदपqे/अभलेख
ड- १ वषा
पय²त जतन कOन ठे वdयाचे कागदपqे/अभलेख
अभलेख जतन कOन ठे वdयाNया कालावधीनसार
ु 7याचे वगFकरण करdयात येत.े
काया
लयातील संपण

ू न"ती/न•दवह' अभलेख क@ात जतन कOन ठे वdयाची गरज नसते. न"तीतील

पq!यवहारांचा भाग, दबार
ु कागदपqे, अनावयक कागदपqे काढन
ू घेउन केवळ मह7वाची कागदपqे समा=वठ
असलेल' न"तीच/न•दवया अभलेख क@ात पाठवdयाची असते. या संबध
ं ीचे स=व"तर माग
दश
न ऍडरसन
ं
मnयलमiये
ॅ ू करdयात आले आहे .
सन १९८० Nया दर‹यान प´µी अनलकमार
ु लखीना यांनी अहमदनगर िज;याचे
िज;हा[धकार' असतांना काया
लयातील आ8ण अभलेख क@ातील अभलेखांNया अ यावतीकरण करणेचा
अभनव &योग राब=वला होता. तो &योग लखीना पटन

ॅ ‹हणन
ू ओळखला जातो. 7यांनी अ, ब, क, व ड सची
ू
&माणे काया
लयातील आ8ण अभलेख क@ातील सव
अभलेखांचे न•दणीकरण आ8ण वगFकरण केले. कालबाहय
झालेले अभलेख नट करdयात आले. तसेच जतन कOन ठे वdयाचे सव
अभलेख अ यावत कOन अभलेख
क@ामiये =वशेष प)तीने ठे वले. लखीना पटन

ॅ पवF
ू सव
अभलेख, अभलेख क@ामiये रकवर
ॅ उघsयावर ठे वले
जायचे. 7याऐवजी सव
कागदपqे/अभलेख =व=वध रं गांNया कापडी Oमालामiये बांधून ठे वdयाची प)त 7यांनी
सj
ु केल'. 7यासाठK jमालाNया रं गाचे वगFकरण खाल'ल &माणे करdयात आले:
अ- कायम"वOपी जतन करावयाची कागदपqे – लाल jमाल
ब- ३० वषा
पय²त जतन कOन ठे वdयाची कागदपqे- tहरवा jमाल
क- १० वषा
पय²त जतन कOन ठे वdयाची कागदपqे- =पवळा jमाल
क १- १ ते ५ वषा
पय²त जतन कOन ठे वdयाची कागदपqे- पांढरा jमाल
अभलेख क@ाची दj"ती
ु , रं गरं गोट', खेळती हवा राहdयासाठK व परेु शा &काशासाठK 8खडZया,
अभलेख ठे वdयासाठK असले;या रकची
ॅ दj"ती
ु व रं गरं गोट' कOन अभलेख क@ संद
ु र आ8ण "वNछ
करdयाची hकमया यामधन
ू साiय झाल'. कbcशासनाने µी अनलकमार
ु लखीना यांना 7यांNया या कामाब‰ल

6/27/2014 9
प´µी दे ऊन गौर=वले. यावOन काया
लयीन कामकाज प)तीमiये अभलेख आ8ण अभलेख क@ hकती
मह7वाचे आहे त हे अधोरे 8खत झाले.
महारा शासनाने सामाnय &शासन =वभागाकडील शासन नण
य 1. नर'@ण
१०८५/५७/१८०/ता.कर.८६ (र व का) tदनांक २३.०४.८५ व प„रपqक 1. @मती १०८५-९१-१८ (र व का) tदनांक
१.०६.८५ अnवये अमदनगर िज;यातील हा &योग रायातील सव
खा7यातील काया
लयांना लागू केला,
7यामळे
ु शासक.य काया
लयाचे जने
ु Oप बदलन
ु नवीन "वOप &ा?त झाले. 7यावेळीNया या या काया
लयांनी
पढाकार
ु घेतला ती काया
लय व अभलेख क@े अ यावत झाल'. िजथे पढाकार
ु घेतला गेला नाह' तेथील
अभलेख क@ अजनह'
ू दरव"थे
ू त आहे . काह' काया
लयांमiये न‹मे अध™ काम झाले आ8ण अध
वट राtहलेले
काम आजह' अध
वट अव"थेत राtह;याचे tदसन
ू येत.े
मह7वाची बाब ‹हणजे लखीना पटन

ॅ लागू कOनह' ३० वषा²चा कालावधी होऊन गेला आहे .

आज ह' लखीना पटन

ॅ सव
शासक.य काया
लयातील अभलेख जतन करdयासाठK एक उपयZत
ु काय
&णाल'
आहे . काया
लयातील सं[चका/न•दवया अभलेख क@ात पाठवणे आ8ण अभलेख क@ातील, नाश करणेस पाq
झालेले अभलेख नाश करणे ह' सतत चालणार' &h1या आहे . या काया
लयांनी तीस वष
सात7य राखलेले
नाह' 7या काया
लयांचे अभलेख क@ पnहा
ु दरव"थे
ु त अस;याचे tदसन
ू येत.े
अभलेख यवथापन काय:प[ती: एक ट"#ेप

अभलेख वगFकरण

अ ब क क१ ड
कायम
कायम"वOपी ३० वष
५ वष
१ वष

१० वष

=पवळा jमाल पांढरा jमाल

लाल Oमाल
jमाल tहरवा jमाल

न"तीला अ, ब, क, ड वगFकरणानसार
ु आ8ण pqअ@र' आधा„रत संकेतांक व उपसंकेतांक दे dयात येतात.
पारं पNरक प[तीने कागदपPां]या व^पात अभलेख जतन करणे संबध
ं ी येणा-या अडचणी:
पारं पा„रक अभलेख जतन करdयाNया काय
प)तीत काह' qट'
ु व अडचणी आहे त. 7याचे =ववरण थोडZयात
खाल'ल &माणे आहे :

6/27/2014 10
 (१) मnयअल
ॅ ु पiद7तीने काम के;यामळे
ु िज;हा व तहसील पातळीवर माtहती अ यावत करdयास =वलंब
होतो. माtहती चे संकलन व कागदपqांची जळवणी
ु करणे वेळखाऊ, िZलट आ8ण अवघड काम
असते.

(२) अ[धकार अभलेखांमiये कालांतराने झालेले बदल पहावयाचे झा;यास वेगवेग·या tठकाणी ठे वले;या
अभलेखांचा शोध घेऊन माtहती पहावी लागते. ह' &h1या िZलट व वेळखाऊ आहे .

(३) ह"तल8खत प)तीने जतन के;यामळे

ु ं
अभलेखांमiये ह"त@ेप करणे hकवा अना[धकत
ृ फेरबदल
करdयाची शZयता वाढते.

(४) अभलेख कागदांNया "वjपात अस;यामळे

ु , ते सहजपणे फाटू शकतात. तसेच कागदांचे आयय
ु
कालांतराने संपटात
ु येत.े 7यामळे
ु कागदांवर असलेल' माtहती कालांतराने संपटात
ु येdयाची दाट
शZयता आहे .

(५) जने
ु अभलेख आजदे खील द?तर/ jमालात ठे वdयात येतात. अभलेखांची गरज पड;यास द?तरांना
हाताळणे, शोध घेणे अवघड जाते. शोध घेdयात बराच वेळ वाया जातो व जा"त मनयबळाची
ु गरज
भासते.

(६) महसल
ू , भमी
ू अभलेख आ8ण मालम7तेचा न•दणी =वभागांNया अंतग
त नयमीतपणे माtहतीचे

दे वाणघेवाण (Exchange of Information ) होत नस;यामळे

ु नण
य &h1येमiये =वलंब होतो.

(७) अ[धकार अभलेखांची/ नकाशांची माtहती =वखरले

ु ल' असते. या माtहतीचा उपयोग कOन नकष

काढdयासाठK, तसेच =वलेषण कOन जमनीNया अभलेखांबाबत नण

य घेणे अवघड असते.

(८) भमी
ू अभलेखांमiये माती, शेती, =पके, जलसंचन इ7याद' मह7वाNया माtहतीची न•द केलेल' असते.
ह' माtहती &शासक.य कामकाजासाठK, नयोजन व नण
य &h1येसाठK उपयZत
ु असते. परं तु ह'
माtहती ह"तल8खत प)तीने साठ=वल' अस;यामळे
ु ती एकpqत कOन प)तशीरपणे =वलेषण
करणेसाठK उपलuध नसते.

(९) जमनीबाबतNया nयायालयीन दा!यासाठK nयायालयास =व=वध &कारNया भमी

ू अभलेखांची गरज
भासते. हे अभलेख सहजपणे उपलuध होत नस;यामळे
ु nयायालयीन दावे नकाल' नघdयास वेळ
लागतो.
(1०) नैस[ग
क आप7ती, आग इ7याद' मळे
ु कागदपqे नट होdयाची शZयता असते.
अभलेख क# यवथापन संबध
ं ी येणा-या अडचणी:

(१) अभलेख क@ हे कम
चा-यांवर अवलंबून असतात:. अभलेख जतन करणे, कालावधीनसार
ु ते नट कOन व
इतर अनषं
ु [गक कामकाज पण

ु पणे कम
चा-यांवर अवलंबून आहे . अभलेख क@ांचे !यव"थापन अभलेखपाल
करतात. अभलेख कठे
ु व कसे ठे वले आहे व 7यामागची कारणममांसा या सव
बाबींची माtहती अभलेखापाल
यांनाच असते. 7यामळे
ु बरे चदा अभलेख !यव"थापन !यिZतभमख
ु होते.

6/27/2014 11
 (२) सं[चका/अभलेख पnहा
ु 7याच जागेवर ठे वणे !यZती नभ
र (human dependant) &h1या आहे.
7यामळे
ु अभलेख पव

ू वत ठे वले जातील याची शावती नसते.

(३) अभलेख क@ !यव"थापनामiये एकसमानता पाळल' जात नाह'. &7येक काया
लयात वेगवेग·या
प)तीचा अवलंब केला जातो.

(४) सव
साधारणपणे अभलेख क@ाचे !यव"थापन हे सग·यात उपे–@त =वषय अस;याचे जाणवते. काह'
दशकांपवF
ु वाहनांचा अभाव व दळणवळणाची कमी साधने अस;याने नाग„रकांना पायी जाणे ं
hकवा
बैलगाडी वापरणे या शवाय पया
य न!हता. पावसाळयात तहसीलदार काया
लयात/ उप अधी@क भमी
ू
अभलेख काया
लयात अजनच
ु कमी गदŸ/वद
ळ होत असे. कमी गदŸ अस;यामळे
ु पावसा·यात
कम
चा-यांना अभलेख !यव"थापनाकडे ल@ दे णे अपे–@त होते. बदल7या काळात लोकांची गदŸ
बारमाह' असते. 7यामळे
ु अभलेख !यव"थापनाकडे ल@ दे णे शZय होत नाह'. वेळेचा अभाव यामळे
ु
अभलेख !यव"थापन या =वषयाकडे दल

ु @ करणे हे एक मोठे कारण बहदा

ु सव
च काया
लयात केले
जाते.
वर'ल सव
अडचणी दरू करdयासाठK बदलाची गरज आहे .

४. रा"य भमी
ू अभलेख आधु(नक)करण काय:म
कbc शासन पर"कत
ु ृ भमी
ू अभलेखाचे संगणक.रण (CLR) या १००% अनदानत
ु योजने
अंतग
त रायातील सव
अ[धकार अभलेख व मळकत पpqकांचे संगणक.करण करणेचा मह7वपण

ु नण
य
झाला. रायातील सव
अ[धकार अभलेखांचे ‹हणजे ७/१२ आ8ण मळकत पpqका (&ॉपटŸ काड
) संगणक.करण

सन २००५ पय²त पण

ू करdयात येऊन तालका

ु "तरावर'ल ‘सेत’ू कbcातन
ू संगणीकत
ृ ७/१२ चे उतारे दे णेNया
&h1येला सjवात
ु झाल'. जमाबंद' आयZत
ु आ8ण संचालक भमी
ू अभलेख(महारा राय)पणे
ु या काया
लयाने
या संपण

ू काय
1माची रायात अंमलबजावणी कOन काम पण

ू कOन घेतले. यासाठK रा'य सचना

ू =व`ान

कbc, पणे
ु यांनी तांpqक सहकाय
पर=वले
ु व 7यासाठK एक LMIS ह' आ`ावल' दे खील =वकसत करdयात
आल'. तथा=प या काय
1माNया अंमलबजावणी वारे संगणीकत
ृ ७/१२ चे उतारे आ`ावल' वारे पर=वणे
ु या
एकमेव उt‰टावरच भर tदला गेला. परं तु भमी
ू अभलेख =वभाग व महसल
ु =वभागाNया इतर महसल
ू
कामकाजाचे संगणक.करण झाले नाह'.
कbc शासनाने महसल
ू काया
लयाचे बळकट'करण आ8ण भमी
ू अभलेखांचे अ यावतीकरण

करणेसाठK ५० % कbc पर"कत

ु ृ योजना सj
ु केल'. यामiये तलाठK काया
लयाचे बांधकाम तसेच भमी
ू
अभलेख काया
लयाचे बांधकाम इ7याद' कामे रायात करdयात आल'. तसेच भमी
ू अभलेखाNया
अ यावतीकरण करdयाचे काम दे खील करdयात आले.

6/27/2014 12
 कbc शासनाने नाग„रकांना 7यांNया जमनीNया मालक. हZकाची शावती दे dयाक„रता
सवा
[गण घटकांचा समावेश असलेल' एकच योजना तयार करdयाचा नण
य घेतला. 7यामiये पवFNया
ू भमी
ू
अभलेखांचे संगणक.करण (१०० % कbc पर"कत
ु ृ योजना ) व महसल'
ू काया
लयाचे बळकट'करण आ8ण

भमी
ू अभलेखांचे अ यावतीकरण (५० % कbc पर"कत
ु ृ योजना) या दोnह' योजनाअंतग
त येणा-या घटकांचा,
7याच बरोबर उपरोZत दोnह' योजनांमiये समा=वट नसले;या अnय मह7वाNया घटकांचा समोवश कjन
रा'य भमी
ू अभलेख आधनक.करण
ु काय
1म ह' कbc पर"कत
ु ृ योजना सन २००८-०९ पासन
ु सj
ु केल'
आहे . महारा रायात रा'य भमी
ू अभलेख आधनक.करण
ु काय
1मांची अंमलबजावणी सन २००९ पासन
ु
करdयात येत आहे . सदर काय
1म हा कbc शासनाNया ”ामीण =वकास मंqालयाNया भमी
ू संसाधन
=वभागामाफ
त राब=वdयात येत आहे . कbc शासनाNया भमी
ू संसाधन =वभागाने या काय
1माNया
अंमलबजावणीNया अनषं
ु गाने माग
दश
क त7वे सन २००८-०९ मiये कbc शासनाNया भम
ू संसधान =वभागाNया
अनषं
ु गाने माग
दश
क त7वे नग
मत केल' आहे त. 7यामiये &7येक घटकांNया अंमलबजावणीसाठK आवयक
असणा-या माग
दश
क सचना
ू tदले;या आहे त. तसेच &7येक घटकाNया अंमलबजावणीक„रता घटक नहाय
लागणा-या नधीचे &माण व 7या नधीमधील कbc व राय शासनाचा tह"सा याबाबतची स=व"तर माtहती

tदल' आहे . घटक नहाय कbc व राय शासनाNया नधीची tह"सेवार' खाल'ल &माणे आहे :

अ.. घटक क̀a Tहसा राय Tहसा

भमी
ू अभलेखाचे अbयावतीकरण करणे
अ) डेटा एं'/ र' एं'/ डेटा कनवज
न करणे

ब) नकाशांचे \डजीटायजेशन करणे

१ १००% --
क) तालका
ु ,उप =वभाग व िज;हा डेटा सbटर तयार करणे

ड) राय "तर'य डेटा सbटर तयार करणे

इ) महसल
ू काया
लयामiये कनेिZट=वट' "थापीत करणे

२ मोजणी/पनमdजणी
ु करणे व भमापन
ु जमाबंद" अभलेख अbयावत करणे ५०% ५०%

नYदणी 2वभागाचे संगणक)करण

अ) द¡यम
ु नबंधक काया
लयाचे संगणक.करण करणे.
ब) ु कनाNया दराची डेटा एn' करणे (रे डी रे कनर)
म;यां
३ क) सची
ू २ ची डेटा एn' करणे २५% ७५%
ड) जnया
ू द"ताऐवजांचे "कनं
ॅ ग कjन जतन करणे.
इ)द¡यम
ु नबंधक काया
लयाची महसल
ू काया
लयाशी
कनेZट'!ह'ट'!दारे जोडणी करणे.

6/27/2014 13
अ.. घटक क̀a Tहसा राय Tहसा
आध(नक
ु अभलेख क# थापन करणे
अ)जnया
ू अ[धकार अभलेखाशी नगडीत भमी
ू अभलेखांचे "कनं
ॅ ग

करणे
४ ब)अभलेख क@ामiये आवयकतेनसार
ु भौतक सधारणा
ु कjन घेणे. ५०% ५०%
अभलेख क@ातील सव
अभलेख कॉ‹पकटस

ॅ मiये जतन कjन ठे वणे

क)"कन
ॅ केले;या अभलेखांNया डेटा मधन
ु नाग„रकांना व
ड)शासनाNया अnय =वभागांना अभलेख उपलuध कjन दे णे.
श#ण आण #मता बांधणी

५ अ) &श@ण व काय
शाळा आयोजीत करणे १००% --
ब) &श@ण सं"थांचे बळकट'करण करणे.

उपरोZत घटकांNया अंमलबजावणी बरोबरच रा'य भम

ू अभलेख आधनक.करण
ु
काय
1माNया अंमलबजावणीमiये खाल'ल &माणे काय
वाह' करणेत येणार आहे .

१ कोर जी आय एस (Core -GIS):-

अ) गाव नकाशा व कड"ल

ॅ नकाशांचे जीओरे फरे nसींग सटे
ॅ लाईट इमेजर' बरोबर कjन कोर जी आय एस
"थापन करावयाचे आहे .

ब) सटे
ॅ लाईट इमेजर'चा डेटा तसेच स!ह™ ऑफ इं\डया व फॉरे "ट स!ह™ ऑफ इं\डया यांचे कडील नकाशे आ8ण

\डजीटाईज केलेले नकाशे (पनम»जणी!दारे

ु तयार झालेले )यांचे एकाि7मकरण करणे.
वर नमद
ु घटकांNया अंमलबजावणीबरोबरच महारा रायात जमन मोजणी अजा
Nया
काया
लयीन &h1येचे संगणक.करण आ8ण तलाठयांकडील गाव नमना
ु नंबर १ ते २१ चे संगणक.करण हे
काय
1म हाती घेdयात आले आहे त. रा'य भमी
ू अभलेख आधनक.करण
ु काय
1मातील सव
घटक आ8ण
महारा शासनाNया पढाकाराने
ु अंमलबजावणी करdयात येत असले;या दोन ना=वnयपण

ू संक;पना यांचाह'
समावेश कjन महारा शासन संपण

ु रायात ‘ ई-महाभमी
ू ’- तथा एकाि7मक भमी
ू अभलेख आधनक.करण
ु
आ8ण !यव"थापन हा काय
1म राब=वत आहे . याक„रता महारा शासनाNया महसल व वन =वभागाने tदनांक
१२/०६/२०१२ रोजी शासन नण
य नग
मत केला आहे .

५. ई- महाभमी
ू -एकाि4मक भमी
ू अभलेख आध(नक)करण
ु आण यवथापन काय:म
रा'य भमी
ू अभलेख आधनक.करण
ु काय
1म हा काय
1म महारा रायात ई - महाभमी
ू
तथा एकाि7मक भमी
ू अभलेख आधनक.करण
ु आ8ण !यव"थापन काय
1म या नावाने राब=वdयात येत
आहे . या काय
1मात खाल'ल घटकांचा समावेश आहे .

6/27/2014 14
 मोजणी &h1येचे संगणक.करण - ई- मोजणी
तलाठK द?तराचे संगणक.करण - ई- चावडी
न•द' /फेरफार ऑन लाईन करणे - ई- फेरफार
अभलेख क@ाचे आधनक.करण
ु - ई-अभलेख
नकाशांचे \डजीटायझेशन - ई-नकाशा
रायाची पनम»जणी
ु - ई-पनम»जणी
ु
भमी
ू अभलेख भौगोलक माtहती &णाल' - ई-भले
ू ख
न•दणी =वभागाचे संगणक.करण - ई-न•दणी
ई-महाभमी
ू - एकाि7मक भमी
ू अभलेख आधनक.करण
ु आ8ण !यव"थापन काय
1माची सं–@?त माtहती पढ'ल
ु
&माणे आहे .
१. ई- मोजणी: मोजणी अजा
Nया काया
लयीन कामकाजाचे संगणक.करण: भमी
ू अभलेख =वभागकडे &ा?त
होणा-या जमीन मोजणी &करणांNया संfयेत वाढ होत आहे . उपलuध कम
चा-यांचा नयोिजत प)तीने
वापर कOन &लंpबत &करणांची संfया कमी करdयासाठK जमाबंद' आयZत
ु आ8ण संचालक, भमी
ू
अभलेख (महारा राय) पणे
ु यांNया माग
दश
नाखाल', रा'य सचना
ू =व`ान कbc, पणे
ु यांNया
तांpqक सहा¡याने ई-मोजणी आ`ावल' =वकसत करdयात आल'. या आ`ावल'!दारे मोजणीचे अज

"वीकारdयापासन
ू ते मोजणी &करण नकाल' होईपय²त, सव
काया
लयीन ट??यांचे संपण

ू पणे
संगणक.करण करdयात आले आहे . या आ`ावल'मiये अज
दारास अज
के;याबरोबर लागणा-या
मोजणी श;काचा
ु तपशील मळतो. 7या&माणे मोजणी श;काचे
ु चलन तयार कOन tदले जाते. मोजणी
श;क
ु कोषागारात भरणा के;यानंतर अज
दारास ता7काळ मोजणीची नयोिजत तार'ख, भकरमापकाचे
ू
नाव व मोबाईल 1मांक इ7याद' बाबींचा समावेश असलेल' आ`ावल'!दारे तयार होणार' पोच
संगणका!दारे =&ंट काढन
ु tदल' जाते. या आ`ावल'!दारे मोजणी &करणांचा आढावा
तालका
ु /=वभाग/राय "तरावर शZय झाले आहे .
२. ई- चावडी: तलाठH दfतराचे संगणक)करण: तलाठK यांNयाकडील गाव नमना
ु १ते २१ हे नमने
ु
एकमेकांशी नगडीत असन
ू , 7यात माtहती भरणे हे िZलट "वOपाचे काम आहे . यांNया
संगणक.करणासाठK ई-चावडी आ`ावल' जमाबंद' आयZत
ु आ8ण संचालक भमी
ू अभलेख (म.राय),
पणे
ु यांNया माग
दश
नाखाल', रा'य सचना
ू =व`ान कbc, पणे
ु यांनी =वकसत केल'. या आ`ावल'चा
वापर तलाठK 7यांNया लपटॉप!दारे
ॅ करणार आहे त. जमीन महसल
ू वसल'ची
ु त7@णी माtहती (Real
Time Information) आ`ावल'!दारे तयार होणार आहे .
३. ई- फेरफार: या &क;पांतग
त संगणक.कत
ृ सातबाराचे डेटाचे अ यावतीकरण करणे, यनकोडमiये
ु
jपांतर करणे, तालका
ु "तरावर'ल महसल
ू काया
लयांची समांतर जोडणी करणे व द¡यम
ु नबंधक

6/27/2014 15
 काया
लयांची महसल
ू काया
लयांशी जोडणी करणे या बाबी एकqीत कOन रायात ऑनलाइन फेरफार
&h1या सj
ु करdयात येणार आहे . याक„रता जमाबंद' आयZत
ु आ8ण संचालक भमी
ू अभलेख (म.रा),
पणे
ु यांNया माग
दश
नाखाल', रा'य सचना
ू =व`ान कbc, पणे
ु यांNया तांpqक सहा¡याने ई-फेरफार
आ`ावल' =वकसत करdयात आल'. या!दारे गाव पातळीवर'ल फेरफार &1.येचे संपण

ू पणे
संगणक.करण करdयात येणार आहे . या आ`ावल'!दारे द"त न•दणी व फेरफार न•द घेdयाची
काय
वाह' ता7काळ होणार आहे .
४. ई- अभलेख: अभलेख क#ाचे आध(नक)करण
ु :- या काय
1मांतग
त तालका
ु "तरावर आधनक
ु
भमी
ू अभलेख क@ "थापन करdयात येणार आहे . आधनक
ु भम
ू अभलेख क@ "थापन करताना
अभलेख क@ामiये जnया
ू अ[धकार अभलेखाशी नगडीत भमी
ू अभलेखांचे "कनं
ॅ ग करणे, अभलेख
क@ामiये आवयकतेनसार
ु भौतक सधारणा
ु कjन अभलेख क@ातील सव
अभलेख कॉ‹पकटस

ॅ
मiये जतन करणे आ8ण "कन
ॅ केले;या अभलेखांNया डेटा मधन
ु नाग„रकांना व शासनाNया अnय
=वभागांना अभलेख उपलuध कjन दे णे इ7याद' कामे करावयाची आहे त.अ[धकार अभलेखाशी
नगडीत मह7वाNया भम
ू अभलेखांचे "कनं
ॅ ग व मेटा डेटा एn' कामाचा पथदशF &क;प पणे
ु
िज;हयातील हवेल', मळशी
ु तालZया
ु त यश"वी„र7या राब=वdयात आला आहे .
ं
ई- अभलेख hकवा ई-रे कॉड
हा “पेपरलेस ऑफ.स” चे उt‰ट साiय करdयाNया &h1येतील मह7वाचा
ं
घटक आहे . ह' &णाल' इलेZॉनक अभलेख hकवा कागद' अभलेखाचे &ती साठवdयाकरता/
शोधdयाकरता वापरल' जाते. ई- अभलेख अ`ावल' मiये माtहती साठवणे, कागद' अभलेखाचे ई
अभलेखात jपांतरण करणे, मेटाडाटा, सर–@तता
ु , सचीकरण
ू व अभलेखांNया &ती काढdयाची सोय
आहे . अभलेख !यव"थापन, =वशेषतः भमी
ू व महसल
ू अभलेख !यव"थापनाक„रता संगणक.करणाचा
वापर करdयात येणार आहे .
५. ई- नकाशा: नकाशाचे gडजीटायझेशन: भमी
ू अभलेख व महसल
ू =वभागातील नकाशे सन १८३०
पासन
ू तयार केले अस;याने ते स या िजणा
व"थेत आहे त. 7यामळे
ु नकाशांचे \डजीटायझेशन करdयाचा
पथदशF &क;प मळशी
ु तालZयात
ु करdयात आला.. यामiये तालका
ु "तरावर'ल उप अधी@क भमी
ू
अभ;ख काया
लयातील tट?पण,फाळणी नकाशे, भसं
ू पादन नकाशे, pबनशेती नकाशे इ7याद' चे
\डजीटायजेशन करdयात आले आहे . संपण

ू रायात नकाशांचे \डजीटायजेशन झा;यांनतर 7याची

जोडणी संगणक.कत
ृ सातबाराशी करdयात येणार आहे . 7यामळे
ु जनतेला संगणक.कत
ृ सातबाराNया

बरोबर 7या जमनीचे संगणक.कृत नकाशे उपलuध होतील. हे नकाशे भौगोलक &णाल'!दारे (GIS)
संकेत "थळावOन उपलuध कOन tदले जाणार आहे त.

६. ई नYदणी :-न•दणी =वभागाचे संगणक.करण या काय

1मा वारे रायात न•दणी =वभागामiये द¡यम
ु
नबंधक काया
लयांचे संगणक.करण करणे,!ह;यएशन
ॅ ु \डटे ;सची डेटा एn' करणे,सची
ु २ ची डेटा एn'

6/27/2014 16
 करणे या कामे करdयात येत आहे त. तसेच द¡यम
ु नबंधक काया
लयाची महसल
ु काया
लयांशी
कनेZट'!ह'ट' वारे जोडणी करdयात आल' आहे .

७. ई.पनमdजणी
ु :- महारा रायात जमनीचे &ाथमक सव@ण
™ होऊन १०० वष
उलटन
ू गेल' आहे त.
मळ
ू मोजणी नकाशे व जमनीवरची सiयि"थती यामiये फार मोठा बदल झालेला आहे . जमनीचे
नवीन पोटtह"से तयार झाले, र"ते, धरणे, तलाव, नागर' वसाहती तयार झा;या आहे त. हे सव
बदल
अ[धकार अभलेखात आ8ण जमनीNया नकाशात &तpबंpबत झालेले नाह'त. 7यामळे
ु आधनक
ु
प)तीने पनम»जणी
ु कOन, \डिजटल "वOपात अभलेख तयार करdयाचे &"ता=वत आहे . या कामाचा
पथदशF &क;प मळशी
ु तालZयातील
ु १२ गावात राब=वdयात आला आहे . सदरचे &क;प संपण

ू रायात
राबवdयाची पव

ू तयार' शासन "तरावर सj

ु आहे.
८. भमी
ू अभलेख भौगोलक माTहती णाल": संगणक.कत
ृ सातबाराचा डेटा, संगणक.कत
ृ नकाशे, "कन
ॅ
केलेले जने
ु अभलेख व पनम»जणी
ु @ेqाचे नकाशे इ7याद' नागर'कांना एकाच tठकाणी (one
window) वेबसाईट!दारे /पोट
ल!दारे उपलuध कOन दे dयात येणार आहे त.
काळाची गरज ओळखन
ू , अभलेख !यव"थापनाला आजNया आधु नक काळात बरे च मह7व
tदले जात आहे . कागद' "वjपात अभलेख जतन करणे हे कठKण व िZलट अस;यामळे
ु , “पेपरलेस ऑफ.स”
ची संक;पना &चलत होत चालल' आहे . “पेपरलेस ऑफ.स” ‹हणजेच कागदाचा वापर कमी करणे/टाळणे
ं
hकवा पण

ू पणे बंद करणे. या पiदतीमiये अभलेख \डजीटल "वjपात जतन केले जातात. ह' संक;पना
ि"वकारdयाचे फायदे खाल'ल &माणे आहे त:
(१) अभलेख संगणकावर अस;यामळे
ु , माtहतीची दे वाण-घेवाण करणे सोपे होते, जेणेकjन अभलेख
शोधdयात वेळ जात नाह' व प„रµम वाचतात.
(२) कम
चा-यांवर अवलंबन
ू राहdयाची गरज पडत नाह'.
(३) अभलेख लगेच अ यावत केले जातात.

(४) वेळेची बचत होते.

(५) अभलेख साठवdयासाठK कमी जागा लागते.

(६) अभलेखाNया सर–@तते

ु चा &न राहत नाह'.
(७) पया
वरण वiद'स
ृ मदत होते.
p˜ट'श राजवट' पासन
ू भमी
ू अभलेख !यव"थापनाला अनnय साधारण मह7व tदले गेले
आहे . महारा रायात लखीना पटन

ॅ चा वापर अभलेख !यव"थापनासाठK केला जातो. पण ह' काय

प)त
मनय
ु कbtcत असन
ू , 7याचा अवलंब करdयात ब-याच अडचणी येतात. ह' प)त कालबाहय होत चाललेल'
आहे . आधनक
ु काळात जमनीची वाढणार' मागणी व 7या संबध
ं ीचे अभलेख !यव"थापनाची गरज ओळखता,

6/27/2014 17
आधनक.करण
ु व संगणक.करण हा यो¥य पया
य आहे . हे च उtदटे समोर ठे वन
ू महारा रायात ई- अभलेख
काय
1म राबवdयात येत आहे .

6/27/2014 18