Giáo trình công nghệ kim loại - 662318 PDF

NGUYEÃN TAÙC AÙNH
GIAÙO TRÌNH
COÂNG NGHEÄ KIM LOAÏI
Hieäu ñính: PGS.TS. Hoaøng Troïng Baù
ÑAÏI HOÏC SÖ PHAÏM KYÕ THUAÄT TP. HOÀ CHÍ MINH

NAÊM 2004
(LÖU HAØNH NOÄI BOÄ)
Truong DH SPKT TP. HCM http://www.hcmute.edu.vn
LÔØI NOÙI ÑAÀU

Ñeå ñaùp öùng tình hình chuyeån bieán môùi trong coâng taùc ñaøo taïo -
Ñaøo taïo theo höôùng coâng ngheä, phaùt huy tính tích cöïc cuûa ngöôøi hoïc vaø
taïo ñieàu kieän thuaän lôïi cho giaùo vieân giaûng daï y baèng caùc phöông tieän daïy
hoïc…Giaùo trình COÂN G NGHEÄ KIM LOAÏI ñöôïc bieân soaïn laïi cô baûn döïa
treân giaùo trình CHEÁ TAÏ O PHOÂI cuûa Ñaïi Hoïc Baù ch Khoa Haø noäi vaø coù boå
sung moät soá noäi dung môùi cho phuø hôïp vôùi coâng ngheä thöï c teá hieän nay.
Maët khaùc veà boá cuïc vaø caù ch trình baø y giaùo trình theo ñeà cöông moân
h
hoïc ñaõ ñöôï c duyeät, aùp duïng cho khoái ngaønh kyõ thuaät: cô khíhimaù Miyn, cô khí
Ho C
oâtoâ, thieát keá maùy…taïo ñieàu kieän thuaän lôïi cho vieäc giaû
u a t TPn.g daï y vaø töï ñoïc cuûa
h
sinh vieân.
a m Ky t
ph
Snu giaù
H
Vì trình ñoä coù haïn neânDcuoá o trình chaéc coù thieáu soùt. Chuùng toâi
r uo ng
T n cuûa ñoàng nghieäp vaø sinh vieân ñeå laàn taùi baûn sau
mong söï ñoùng goùptyù© kieá
y ri gh
Conpg toát hôn. Moïi goùp yù xin göûi veà boä moân KYÕ THUAÄT COÂNG
coù chaát löôï
NGHIEÄP, khoa Cô khí maùy, Tröôøng Ñaïi Hoïc Sö Phaï m Kyõ Thuaät. Thaønh
phoá Hoà Chí Minh.
Taùc giaû
Thu vien DH SPKT TP. HCM - http://www.thuvienspkt.edu.vn

PHAÀN I
COÂNG NGHEÄ ÑUÙC
Chöông 1
KHAÙI NIEÄM VEÀ QUAÙ TRÌNH SAÛN XUAÁT ÑUÙC
1.1 Phaân loaïi caùc phöông phaùp ñuùc
Ñuùc laø moät phöông phaùp cheá taïo phoâi cho quaù trình gia coâng caét goït tieáp sau.
Ngaønh coâng nghieäp cheá taïo maùy phaùt trieån, löôïng phoâi ñuùc ngaøy caøng ñoøi hoûi nhieàu hôn.
nh
i Mi
1.1.1 Ñònh nghóa:
C h
Ho
Thöïc chaát cuûa ñuùc laø quaù trình ñieàn ñaày kim loaïi aôût theå
u TP. loûng vaøo loøn g khuoân ñuùc coù
hình daïng, kích thöôùc ñònh saün . Sau khi kim loaï y tnhg ñaëc, ta thu ñöôïc saûn phaåm töông
iKñoâ
a m
öùng vôùi loøng khuoân. Saûn phaåm ñoù goïD H
i laø u tphñuùc. Neáu ñem vaät ñuùc gia coâng tieáp theo nhö
Svaä
g
uonphoâ
gia coâng caét goït thì noù ñöôïc goï
t © Tirlaø i ñuùc.
i g h
yr
Copm:
1.1.2 Ñaëc ñieå
Coù nhieàu phöông phaùp taïo phoâi ñuùc khaùc nhau. Moãi phöông phaùp taïo ra saûn phaåm
coù ñaëc tính khaùc nhau, nhöng caên cöù vaøo thöïc chaát chung, saûn xuaát ñuùc coù caùc ñaëc tính
sau:
- Moïi loaïi vaät lieäu nhö gang, theù p, hôïp kim maøu, vaät lieäu phi kim khi naáu chaûy
loûng ñöôïc ñeà u ñuùc ñöôïc.
- Taïo ra vaät ñuùc coù keát caáu phöùc taïp, nhöõn g vaät ñuùc coù khoái löôïng lôùn maø caùc
phöông phaùp gia coâng phoâi khaùc khoâng thöïc hieän ñöôïc.
- Moät soá phöông phaùp ñuùc tieân tieán coù theå taïo ra saûn phaåm coù chaát löôïng cao, kích
thöôùc chính xaùc, ñoä boùng beà maët cao vaø coù khaû naêng cô khí hoùa, hoaëc töï ñoäng hoaù cao.
- Giaù thaønh cuûa saûn xuaát ñuùc noùi chung haï hôn so vôùi caùc daïng saûn xuaát khaùc.
Tuy vaäy, quaù trình saûn xuaát ñuùc coøn caàn phaûi khaéc phuïc moät soá caùc maët haïn cheá
sau:
- Do quaù trình keát tinh töø theå loûng neân trong vaät ñuùc deã toàn taïi caùc daïng roã co, roã
khí, nöùt, laãn taïp chaát.v.v...
- Khi ñuùc trong khuoân caùt ñoä chính xaùc veà kích thöôùc vaø ñoä boùng thaáp.
- Tieâu hao moät phaàn khoâng nhoû kim loaïi cho heä thoáng roùt, ñaäu ngoùt vaø cho caùc ñaïi
löôïng khaùc (löôïng dö, ñoä xieân v.v...)
Phöông phaùp ñuùc duø sao vaãn laø moät trong caùc phöông phaùp ñöôïc duøng roäng raõi ñeå
cheá taïo ra moät khoái löôïng saûn phaåm kim loaïi raát lôùn. Chaát löôïng cuûa saûn phaåm ngaøy caøng
ñöôïc naâng cao cuøng vôùi nhöõ ng keát quaû nghieân cöùu vaø söï hieä n ñaïi hoaù quaù trình saûn xuaát

ñuùc. Nhöõng saûn phaåm ñuùc raát ña daïng nhö thaân maùy coâng cuï, caùc voû hoäp giaûm toác, voû
ñoäng cô ñieän, voû maùy phaùt ñieän, caùc loaïi giaù ñôõ vaø nhieàu loaïi chi tieát maùy quan troïng
khaùc baèng kim loaïi ñen vaø hôïp kim maøu.
1.1.3 Phaân loaïi caùc phöông phaùp ñuùc:
Phöông phaùp saûn xuaát ñuùc ñöôïc phaân loaïi tuøy thuoäc vaøo loaïi khuoân, maãu, phöông
phaùp laøm khuoân v.v...
Theo loaïi khuoân ñuùc ngöôøi ta phaân ra:
a.Ñuùc trong khuoân caùt: ñoù laø daïng ñuùc phoå bieá n. Khuoân caùt laø loaïi khuoân ñuùc moät
laàn (chæ roùt moät laàn roài phaù khuoân ). Vaät ñuùc taïo hình trong khuoân caùt coù ñoä chính xaùc thaáp,
ñoä boùng beà maët keùm, löôïng dö gia coân g lôùn . Nhöng khuoân caùt taïo ra vaät ñuùc coù keát caáu
phöùc taïp, khoái löôïng lôù n.
b.Ñuùc ñaëc bieät: Ngoaøi khuoân caùt, caùc daïng ñuùc trong khuoân ñuùc (kim loaïi, voû
moûng…) ñöôïc goäp chung laø ñuùc ñaëc bieät.
i h
Ñuùc ñaëc bieät cho saûn phaåm chaát löôïng cao hôn, ñoä chính xaùc, ñoä nboù ng cao hôn vaät
i M
Cc hbieät coù naêng suaát cao
. o
ñuùc trong khuoâ n caùt. Ngoaøi ra phaàn lôùn caùc phöông phaùp ñuùcHñaë
T P
t vaø trung bình.
hôn. Tuy nhieân ñuùc ñaëc bieät thöôøng chæ taïo ñöôïc vaät ñuù cuanhoû
K y th
atmcaùc daïng saûn xuaát ñuùc, phöông phaùp taïo
u h
Trong baûng döôùi ñaây trình baøy toùm ptaé
khuoân vaø lónh vöïc söû duïng cuûa chuùnngg.D H S
ruo
i g h t©T
yr
Cop
Daïng Phöông Ñaëc tröng Daïng saûn xuaát vaø ñaëc tính Lónh vöïc söû duïng
ñuùc phaùp laøm phaân loaïi cuûa vaät ñuùc
khuoân
(1) (2) (3) (4) (5)
Ñuùc Laøm khuoân Maãu goã -saûn xuaát ñôn chieác,haøng Duøng trong caùc tröôøng
trong baèng tay loaït nhoû, vaät ñuùc hình daïng hôïp thoâng thöôøng,
khuoân baát kyø khoâng ñoøi hoûi chaát
caùt löôïng cao
Maãu kim Saûn xuaát haøng loaït, vaät ñuùc Duøng khi caàn naâng
loaïi nhoû vaø trung bình, khoâng cao ñoä chính xaùc.
quaù phöùc taïp Thôøi gian söû duïng maãu
töông ñoái lôùn
Laøm Vaät ñuùc nhoû vaø trung bình Duøng trong tröôø ng hôï p
khuoân hình daïng tuøy yù coù nhieàu hoøm khuoân.
trong hoøm Tieát kieäm neàn xöôûn g,
khuoân Saáy khuoâ n ñöôïc trong
loø saáy.
Laøm Saûn xuaát ñôn chieác,haøng Duøng khi thieáu hoøm
khuoân treân loaït nhoû. Vaät ñuùc lôùn, hình khuoân lôùn, khuoân töôi
neàn xöôû ng daïng baát kyø hoaëc chæ saáy beà maët.
Söû duïng khi ñuùc gang.

Ñuùc Laøm khuoân Laøm Saûn xuaát haøng loaït trung Duøng khi yeâu caàu
trong baèng maùy khuoân treân bình, haøng loaït lôùn.Vaät ñuùc naêng suaát cao. Hoøm
khuoân maùy eùp vaø nhoû, ñôn giaûn khuoân khoâng cao quaù
caùt maùy daèn 200mm
Laøm Hìng daïng baát kyø, coù kích Duøng khi ñuùc caùc vaät
khuoân treân thöôùc lôùn vaø trung bình. ñuùc coù chieàu cao, kích
maùy thoåi Saûn xuaát haøng loaït nhoû vaø thöôùc ngang lôùn. Hoøm
caùt. trung bình khuoân lôùn
Ñuùc Khuoân kim Ñieàn ñaày Saûn xuaát haøng loaït lôùn. Vaät Duøng ñuùc caùc kim loaïi
ñaëc loaïi kim loaïi ñuùc nhoû, trung bình. Caáu taïo khaùc nhau caàn cô tính
bieät loûng baèng ñôn giaûn cao. Haïn cheá ñuùc gang
roùt töï do xaùm
Ñieàn ñaày Saûn xuaát haøng loaït lôùn,haøng Ñuùc vaät coù yeâu caàu
kim loaïi khoái, vaät ñuùc nhoû ñôn giaûn. chaát löôïng cao . Thích
loûng döôùi hôïp chæ vôùi hôïp kim
aùp löïc ñuù inhnhieät ñoä noùn g
i cMcoù
C h
Ho chaûy thaáp.
u a t TP.
Ñuùc Khuoân ñuùc Khuoân kim Saûn xuaát haønK tht. Vaät ñuùc Duøng ñuùc caùc hôïp kim
g yloaï
a m
ñaëc li taâm loaïi, truïc u ph roãng
troøHnSxoay, khaùc nhau.Ñöôøng kính
n g D
bieät quay thaú runog vaät ñuùc lôùn, chieàu cao
i g h t©T
yrñöùng khoâng lôùn laém
Cop
Khuoân caùt Saûn xuaát haøng loaït nhoû vaø Duøng ñuùc caùc hôïp kim
ñaët treân trung bình.Vaät ñuùc coù daïng vaät ñuùc khoâng lôùn.
giaù quay baát kyø nhoû.
truïc thaúng
ñöùng
Khuoân kim Saûn xuaát haøng loaït. Vaät ñuùc Duøng ñuùc caùc hôïp kim
loaïi truïc troøn xoay,roãng ít thieân tích. Yeâu caàu
quay naèm chaát löôïng cao. Chieàu
ngang daøi vaät ñuùc nhoû
daïng coâng
soân.
Khuoân kim Saûn xuaát haøng loaït, vaät ñuùc Duøng cheá taïo caùc loaïi
loaïi hai troøn xoay,roãng; Vaät ñuùc coù oáng baèng caùc hôïp kim
nöûa, truïc maët ngoaøi khoâng troøn xoay Coù ñöôøng kính nhoû
quay naèm chieàu daøi lôùn.
ngang

Khuoân ñuùc Khuoân Saûn xuaát haøng loaït, trung Duøng ñuùc caùc vaät ñuùc
li taâm kim loaïi bình vaät ñuùc coù tieát dieän baèng gang xaùm, coù gia
coù loùt hoãn khoâng ñeàu coâng maët ngoaøi.
hôïp caùt
beân trong
khuoân
lieàn truïc
quay naèm
ngang
Ñuùc lieân tuïc Khuoân Saûn xuaát haøng loaït. Vaät ñuùc Duøng trong tröôø ng hôï p
ñuùc coù laø thoûi hoaëc oáng coù tieát dieän cheá taïo thoûi hay oáng,
daïng bình khoâng ñoåi treân chieàu daøi, ñoä yeâu caàu maët ngoaøi vaø
keát tinh daøi lôùn. maët trong cuûa oáng coù
coù laøm chaát löôïng cao khoâng
nguoäi caàn gia coâng
nh
tuaàn
C h i Mi
Ho
hoaøn.
u a t TP.
Ñuùc chính Maãu kim Duøng trong saûKny xuaá th t haøng Cheá taïo vaät ñuùc coù
p h a m
u t ñuùc nhoû vaø trung
DH S
xaùc loaïi,voû loaï t, vaä chaát löôïng cao, kim
n g
uoc bình
khuoânTrñaë loaïi quùi, löôïng dö gia
h t ©
i g
yr bieät coù coâng nhoû.
Cop
chieàu daøy
nhoû
Maãu baèng Daïng saûn xuaát haøng loaït Duøng cheá taïo vaät ñuùc
vaät lieäu trung bình trôû leâ n. Vaät ñuùc chính xaùc cao, khoâng
deã chaûy, nho,û phöùc taïp. phaûi gia coâng cô hoaëc
khuoân caùt gia coâng vôùi löôïng dö
ñaëc bieät nho,û vaät ñuùc baèng kim
khoâng coù loaïi, hôïp kim quùi,
maët phaân hieám
khuoân
1.2 Söï keát tinh cuûa kim loaïi vaät ñuùc trong khuoân.
Kim loaïi loûng khi ñieàn ñaày loøng khuoân seõ nhanh choùng chuyeån daàn sang traïng thaùi
ñaëc theo quaù trình keát tinh phuï thuoäc vaøo nhieàu yeáu toá :
- Tính chaát lyù nhieät vaø nhieät ñoä roùt cuûa hôïp kim ñuùc.
- Tính chaát lyù nhieät cuûa vaät lieäu khuoân.
- Coâng ngheä ñuùc.
Coù theå phaân chia quaù trình keát tinh thaønh caùc giai ñoaïn lieân tieáp sau ñaây:
a.Giai ñoaïn ñieàn ñaày kim loaïi loûng vaøo loøng khuoân. Thôøi gian ñieàn ñaày tính töø khi
baét ñaàu roùt ñeán thôøi ñieåm kim loaïi loûng ñieàn ñaày heä thoáng roùt vaø ñaäu ngoùt. Thoâng thöôøng
thôøi gian roùt phaûi ñaûm baûo sao cho kim loaïi ñieàn ñaày nhanh, neân giai ñoaïn naøy chöa coù söï

haï nhieät ñaùng keå.

b.Giai ñoaïn haï nhieät ñoä töø to roùt ñeán nhieät ñoä ñieåm loûng. Kim loaïi loûng trong loøng
khuoân tieáp xuùc vôùi thaønh khuoân seõ truyeàn nhieät vaøo vaät lieäu khuoâ n vôùi toác ñoä khaùc nhau
phuï thuoäc vaøo tính chaát lyù nhieät cuûa khuoân vaø löôïng taäp trung kim loaïi töøng vuøng . Vì ôû
ñaùy loøng khuoân bao giôø cuõng ñöôïc ñieàn ñaày tröôùc neân ôû ñoù seõ baét ñaàu keát tinh tröôùc, sau
ñoù môùi ñeán thaønh beân. Höôùng taûn nhieät luoân luoân vuoâng goùc vôùi thaønh khuoân.
c.Giai ñoaïn keát tinh tính töø nhieät ñoä ñieåm loûng ñeán nhieät ñoä ñieåm ñaëc (khoaûng
ñoân g ñaëc). Trong loø ng khuoân, kim loaïi loûng bao giôø cuõ ng keát tinh theo höôù ng töø döôùi leân
vaø töø ngoaøi vaøo trong ôû caùc thaønh beân. Ôû giai ñoaïn naøy coù theå xaûy ra theo hai tröôøng hôïp.
+ Ñoâng ñaëc theo lôùp :Nhöõ ng kim loaïi nguyeân chaát, hôï p kim cuø ng tinh hoaëc khoaûng
keát tinh heïp thöôø ng ñoâ ng ñaëc theo lôùp (hình 1-1a).
Ñöôøng cong taêng daàn töø hai phía thaønh khuoân vaø cao nhaát ôû taâm. Toác ñoä truyeàn
nhieät cuûa kim loaïi loûng giaûm daàn töø ngoaøi vaøo trong . Khi haï nhieät ñoä xuoáng ñeát to keát tinh
i h
seõ baét ñaàu hình thaønh töøng lôùp tinh theå. Giaû söû ôû thôøi ñieåm 1, öùng vôùinñöôø ng cong bieåu
i M
dieãn 1 ñaõ taïo lôùp ñoâng ñaëc 1.Tieá p ñeán thôøi ñieåm 2 öùng vôùi ñöôøongChcong bieåu dieãn 2 seõ coù
P. H
lôùp ñoâng ñaëc 2 . Tieáp tuïc nhö vaäy seõ ñeán moät thôøithñieåuatmTñöôøng cong bieåu dieãn tröôøng
nhieät naèm ngang, nghóa laø noù ñaõ haï thaáp baèpn Kyc döôùi to keát tinh thì vaät ñuùc ñoâng ñaëc
gamhoaë
u h
hoaøn toaøn.
n g DH S
ruo
i g h t©T
yr
2 Cop1 2 a1 1 2
1 t loûng
b1
to kt t ñaëc
1
 2

1 2
a) b)
Hình 1-1 Caùc loaïi hình keát tinh
+ Ñoâng ñaëc theå tích : nhöõng hôïp kim coù khoaûng nhieät ñoä keát tinh lôùn thöôøng xaûy ra
ñoâng ñaëc theå tích. Taát nhieân cuõng do ñoä truyeàn nhieät giaûm daàn töø ngoaøi thaønh khuoân vaøo
trong, neâ n xeùt ôû moãi thôøi ñieåm bao giôø gaàn thaønh cuõng ñoâng tröôùc.
Nhöng nhö treân (hình 1-1b), hai ñöôøng cong bieå u dieãn luùc môùi ñaàu coù theå caét qua
caû hai ñieåm loûng vaø ñaëc (a1, b1), nhö vaäy xeùt trong ñoä daøy 1 seõ coù caû hai pha loûng vaø ñaëc.
Khi nhieät ñoä haï daàn xuoán g ôû thôøi ñieåm 2 toaøn boä ñöôø ng cong bieåu dieãn haï xuoán g döôùi

ñieåm loûng, neân caû moät khoaûng lôùn seõ goàm tinh theå keát tinh (pha ñaëc) vaø chöa keát tinh (pha
loûng).
Vieäc keát tinh theo lôùp hay theå tích roõ raøng seõ aûnh höôû ng ñeá n söï hình thaønh toå chöùc cuûa vaät
ñuùc sau khi ñoâng ñaëc hoaøn toaøn.
d.Giai ñoaïn nguoäi trong khuoân :Keát thuùc giai ñoaïn treân, kim loaïi ñaõ hoaøn toaøn
ñoâng ñaëc. Töø nhieät ñoä ñieåm ñaëc trôû xuoán g nhieät ñoä öùng vôùi thôøi ñieåm laáy vaät ñuùc ra khoûi
khuoân, quy ñònh laø giai ñoaïn nguoäi trong khuoân. Ñaây laø thôøi ñieåm xaûy ra söï chuyeån bieán
pha öùng vôùi töøng hôï p kim ñuùc vaø töøng nhieät ñoä. Quaù trình keát tinh laïi ôû giai ñoaïn naøy cuõng
phuï thuoäc vaøo keát caáu vaät ñuùc.
Phaàn thaønh moûng, thaønh daøy hoaëc vuøng taäp trung kim loaïi lôùn, toác ñoä chuyeån bieán
seõ khaùc nhau.
e.Giai ñoaïn nguoäi ngoaøi khuoân : Tuyø thuoäc vaøo coâng ngheä ñuùc ñaõ qui ñònh thôøi
gian laáy vaät ñuùc ra khoûi khuoân maø xaùc ñònh thôøi ñieåm baét ñaàu nguoäi ngoaøi khuoân, Noùi
chung, khi vaät ñuùc ñaõ ra khoûi khuoân seõ coù toác ñoä nguoäi nhanh hôn. Vaät ñuùc qui ñònh laáy ra
nh i traùnh gaây ra
i Mi
sôùm, ngöôøi ta thöôøng cho vaøo loø uû hoaëc buoàng uû ñeå haïn cheá bôùt toác ñoä nguoä
C h
öùng suaát dö, hoaù cöùng beà maët, laøm oån ñònh vaø ñoàng ñeàu thaønh .phaàHo n hoùa hoïc...
u a t TP
hp coâng ngheä ñuùc hôïp lyù nhaèm loaïi
K t
Phaân bieät caùc giai ñoaïn treân laøm cô sôû cho vieäc thieáyt laä
a m
nhg cao chaát löôïng vaät ñuùc.
Su p
boû ñöôïc caùc khuyeát taät ñuùc coù theå xaûy ra, naâ
g D H
1.3 Toå chöùc kim loaïi vaä © ruocn:
t Tñuù
h t
yrig
Toå chöùc kim Coploaïi vaät ñuùc sau khi ñaõ nguoäi hoaøn toaøn xeùt cho moät hôïp kim nhaát
ñònh cuõng seõ khaùc nhau bôûi vì toå chöùc ñoù phuï thuoäc vaøo khaù nhieàu yeáu toá : Keát caáu vaät
ñuùc, phöông phaùp ñuùc, coâng ngheä ñuùc. Vì theá khoù coù theå tìm ra moät qui luaät chung. Moät
caùch toång quaùt, ngöôøi ta xeùt toå chöùc kim loaïi vaät ñuùc vôùi ñieàu kieä n nguoäi bình thöôøng treân
moät thoûi ñuùc vôùi hai maët caét : doïc vaø ngang (hình 1-2).
Xeùt töø ngoaøi vaøo trong 4
thöôøng coù ba vuø ng phaân bieät.
- Voû ngoaøi cuøn g 1 coù lôùp haït b)
kim loaïi nhoû, ñaúng truïc. Do kim loaïi
loûng tieáp xuùc vôùi thaønh khuoân ñuùc 1
nguoäi hôn neân taïi ñaây ñoä truyeàn
nhieät lôùn. Maët khaùc vuøng keà thaønh 2
khuoân coù nhieàu taâm maàm saün coù,
3 Hình 1-2 Caáu taïo kim
toác ñoä hình thaønh taâm maàm lôùn hôn
nhieàu so vôùi toác ñoä phaùt trieån maàm loaïi ñuùc
vì theá taïo neân haït nhoû, mòn. Lôùp voû 1- Haït mòn.
naøy daøy hay moûng tuyø thuoäc löôïng 2- Haït hình truï
tích nhieät cuûa voû khuoân ñuùc. Lôùp voû 3- Haït troøn lôùn
a)
bao giôø cuõng beà n vaø cöùng. 4- Loõm co
- Vuøng 2 tieáp sau coù söï keát
tinh phaàn lôùn ôû caùc taâm maàm töï sinh
vaø vaãn chòu aûnh höôûng lôù n cuûa

höôùng taûn nhieät vuoâ ng goùc vôùi thaønh khuoâ n neân tinh theå kim loaïi coù daïng hình truï phaùt
trieån theo höôù ng ngöôïc laïi cuûa vectô taûn nhieät.
Neáu thaønh vaät ñuùc khoâng lôùn laém (tieát dieän ngang nhoû) , toác ñoä taûn nhieät lôùn, caùc
haït hình truï phaùt trieån vaø giao nhau ôû taâm, ta goïi ñoù laø daïng xuyeân taâm.
- Vuøn g 3 laø vuøng naèm ôû khu vöïc giöõa thoûi ñuùc. Luùc naøy do ñoä daøy lôùp keát tinh ñaõ
daøy löôïng tích nhieät cuûa khuoân ñaõ giaûm nhieàu, phaàn kim loaïi loûng coøn laïi seõ taïo ra haït to
hôn vaø ñaúng höôùng.
Söï hình thaønh khuyeát taät ñuùc.
ÔÛ ñaây ta chæ xeùt daïng khuyeát taät hình thaønh do quaù trình keát tinh kim loaïi vaät ñuùc:
- Loõm co vaø roã co.
Loõm co hình thaønh do kim loaïi co theå tích, vì vaäy loõm co bao giôø cuõng naèm ôû phía
treân cuøng vaät ñuùc, taïi ñoù kim loaïi ñoâng ñaëc sau heát. Vuøng loõm co coù nhieàu taïp chaát coù
nhieät ñoä noùng chaûy thaáp. Ñeå traùnh loõm co, trong khuoân ñuùc phaûi thieát keá ñaäu ngoùt boå
sung.
Roã co cuõng hình thaønh do kim loaïi co theå tích khi keát tinh, nhönginchuù h ng phaân boá ôû
C h iM
phía trong vaät ñuùc taïo ra caùc loã hoãng to nhoû khaùc nhau vôùi beà maë Hot nham nhôû.
u a t TP.
h theå tích kim loaïi lôùn, bôûi vì toác ñoä
Ky t
Trong vaät ñuùc roã co thöôøng xuaát hieän ôû vuøng coù
a m
h kim loaïi co khoâng ñöôïc boå sung theâm. Neáu
S p
nguoäi ôû vuø ng naøy nhoû hôn xung quanh, neânu khi
loã hoãng raát nhoû vaø taäp trung thì goï D H
g xoáp co.
inlaø
t © Trnuochòu löïc cuûa vaät ñuùc, laøm taêng öùng suaát taäp trung vaø laøm
h
y g
Roã co laøm giaûmritieá t dieä
giaûm ñoä deûo. Cop
Ñeå haïn cheá roã co, ñieàu caàn thieát laø thieát keá keát caáu ñuùc hôïp lyù ñeå quaù trình keát tinh
luoân höôùng töø xa ñeán chaân ñaäu ngoùt hoaëc heä thoán g roùt.
- Roã khí.
Moät löôïng khí hoaëc ñaõ hoaø tan vaøo kim loaïi loûng khi naáu, hoaëc theo doøng chaûy
chaûy vaøo loøng khuoân, hoaëc do caùc phaûn öùng sinh khí khi kim loaïi loûng tieáp xuùc taùc duïng
leân vaät lieäu khuoân, trong quaù trình kim loaïi vaät ñuùc keát tinh khoâng thoaùt ra ñöôïc vaø taïo ra
nhöõng boït khí khi caân baèng daïng caàu löu laïi trong vaät ñuùc. Beà maët loã hoãng roã khí nhaün vaø
bò oxy hoaù. Chuùng phaân boá baát kyø trong vaät ñuùc.
Cuõng nhö roã co, roã khí laøm giaûm tieát dieän chòu löïc, giaûm cô tính.
- Thieân tích.
Kim loaïi vaät ñuùc do keát tinh qua caùc giai ñoaïn khaùc nhau, höôùng töø döôùi leân vaø töø
ngoaøi vaøo trong neân deã taïo ra söï khoâng ñoàng ñeàu veà thaønh phaàn hoaù hoïc, daãn ñeán khoâng
ñeàu veà toå chöùc cô tính vaø khaû naêng chòu löïc. Nhöõng daïng haït keát tinh thoâ ñaïi cuõng coù
thieân tích noäi boä.
Nhö vaäy, quaù trình keát tinh vôùi toác ñoä khoâng ñeàu, vôùi höôùn g keát tinh khaùc nhau ñeàu
laø nguyeân nhaân gaây neân thieân tích.

1.4 Quaù trình saûn xuaát ñuùc baèng khuoân caùt vaø caùc boä phaän cô baûn cuûa
moät khuoân ñuùc.
1.4.1 Quaù trình saûn xuaát ñuùc baè ng khuoân caùt: ñöôïc bieåu dieãn treân sô ñoà hình 1-3:
Hoãn hôïp Hoãn hôïp Nhieân Nguyeân lieäu

laøm Maãu ñuùc Hoäp loõi laøm loõi lieäu Loø ñuùc kim loaïi
khuoân
Laøm Naáu kim

khuoân Laøm loõi loaï i
Saáy Saáy loõi Bieán tính

khuoân
h
Min
Chi
Khuoân khoâ P. Ho
uat T
y th
am K
Khuoân töôi Laép raùp khuoân, loõi Roùt khuoân
up h
g DH S
©T ruon
y ri ght
Cop Phaù khuoân, loõi
Laøm saï ch vaät ñuùc
Kieåm tra Pheá phaåm
Vaät ñuùc
Hình 1-3 Quaù trình saûn xuaát ñuùc trong khuoân caùt.
Quaù trình saûn xuaát vaät ñuùc trong khuoân caùt coù theå toùm taét nhö sau:
- Boä phaän kyõ thuaät caên cöù theo baûn veõ cô khí, laäp ra baûn veõ vaät ñuùc, maãu, hoäp loõi,
laép raùp…
- Boä maãu goàm: maãu ñuùc, hoäp loõi, taám maãu, maãu heä thoáng roùt, ñaäu hôi, ñaäu ngoùt.
- Khuoân ,maãu, hoäp loõi thöôøng laøm thaønh hai nöûa vaø laép vôùi nhau baèng caùc choát
ñònh vò.
- Khuoâ n ñuùc vaø loõi thöôøng phaûi saáy khoâ ñeå taêng cô tính vaø khaû naêng thoâng khí.
- Boä phaän naáu chaûy kim loaïi loûng phaûi phoái hôïp nhòp nhaøng vôùi quaù trình laøm
khuoân, laép raùp khuoân ñeå tieán haønh roùt kim loaïi loûng vaøo khuoâ n kòp thôøi.
10

- Sau khi kim loaïi ñoâng ñaëc, vaät ñuùc ñöôïc hình thaønh trong khuoân , tieán haønh phaù
khuoân, loõi, laøm saïch vaät ñuùc, kieåm tra vaät ñuùc baèng thuû coâng hoaëc baèng maùy.
Kieåm tra vaät ñuùc veà hình daùng, kích thöôùc, chaát löôïng beân trong…
1.4.2 Nhöõng boä phaän chính ñeå ñuùc vaät ñuùc trong khuoân caùt:
h
Min
Chi
P. Ho
uat T
y th
am K
HS u ph
uo ng D
© Tr
ight
C opyr
Hình 1-4 Caùc boä phaän cuûa khuoân ñuùc.

a) Chi tieát. b) Maãu ñuùc. c) Hoäp loõi. d) Khuoân ñuùc. e) Vaät ñuùc vaø heä thoáng roùt.
1. Tai maãu; 2. Loõi; 3. Choát ñònh vò; 4. Hoøm khuoâ n; 5. Heä thoáng roùt; 6. Vaät ñuùc;
7. Loøng khuoân; 8. Ñaäu ngoùt vaø ñaäu hôi; 9. Hoãn hôïp laøm khuoân; 10. Xieân hôi;
11. Loã thoaùt khí cuûa loõi; 12. Maët phaân khuoân.
1.5 Nhöõng nhaân toá aûnh höôûng ñeán chaát löôïng vaät ñuùc
Chaát löôïng vaät ñuùc ñöôïc ñaùnh giaù baèng caùc chæ tieâu sau ñaây :
- Ñoä chính xaùc hình daïng vaø kích thöôùc.
- Ñoä nhaün boùng maët ngoaøi.
- Chaát löôïng kim loaïi cuûa hôïp kim vaät ñuùc tuøy thuoäc vaøo quaù trình coâng ngheä ñuùc
vaø yeâu caàu saûn phaåm, chaát löôïng vaät ñuùc chòu caùc aûnh höôûng nhö:
a.Hôïp kim ñuùc: Moãi hôïp kim ñuùc coù tính ñuùc toát xaáu khaùc nhau neân chaát löôïng
khaùc nhau. Vì theá khi ñaùnh giaù ñuùng tính ñuùc cuûa hôïp kim chuùng ta seõ coù bieän phaùp coâng
ngheä ñuùc hôïp lyù.
b. Loaïi khuoân ñuùc vaø phöông phaùp ñuùc.
11

Quaù trình keát tinh kim loaïi vaät ñuùc xaûy ra khaùc nhau tuøy thuoäc vaøo loaïi khuoân ñuùc
vaø phöông phaùp ñuùc.
- Khuoân caùt coù ñoä daãn nhieät thaáp neân kim loaïi nguoäi chaäm taïo ra haït tinh theå cuûa
vaät ñuùc lôùn. Beà maët loøng khuoân caùt khoân g nhaün neân laøm beà maët vaät ñuùc keùm nhaün boùng.
Khi ñoä chòu nhieät cuûa hoãn hôïp keùm seõ gaây ra chaùy caùt treân beà maët vaät ñuùc. Ngöôïc laïi,
trong khuoâ n kim loaïi caáu taïo haït nhoû mòn laøm taêng cô tính vaät ñuùc, nhöng thöôøng gaây ra
noäi öùng suaát trong vaät ñuùc vaø deã hoaù cöùng maët ngoaøi caûn trôû quaù trình caét goït.
Maët khaùc, chaát löôïng vaät ñuùc cuõn g chòu aûn h höôûng do söû duïng phöông phaùp ñuùc
khaùc nhau. Phöông phaùp laøm khuoâ n baèng tay hay baèng maùy seõ cho ta chaát löôïng vaät ñuùc
khaùc nhau. Laøm baèng maùy dó nhieân seõ coù chaát löôïng ñoàng ñeàu, chính xaùc hôn laøm baèng
tay. Cuøng moät loaïi khuoân kim loaïi, nhöng phöông phaùp ñieàn ñaày baèng roùt töï do taïo ra chaát
löôïng khaùc vôùi ñieàn ñaày döôùi aùp löïc hoaëc ñieàn ñaày nhôø löïc li taâm.
c.AÛn h höôûng cuûa coâng ngheä ñuùc.
Coâng ngheä ñuùc ñöôïc theå hieä n baèng nhöõng bieän phaùp cuï theå theo thöùh töï ñoái vôùi töøng
loaïi vaät ñuùc. Toång hôïp caùc bieän phaùp trong moät quaù trình saûn xuaáotCñeå Moinra chaát löôïng vaät
hi taï
H
ñuùc cao hôn. Thöïc hieän moät coâng ngheä ñuùc hôï p lyù laø theå u a t TnP.moät caùch tích cöïc ñeå loaïi boû
hieä
h
tôùi möùc toái thieåu caùc khuyeát taät ñuùc. a m Ky t
h
D H Su p
Coâng ngheä ñuùc bao goàmru: ong
T
ri g ht ©
y
p u chaûy hôïp kim ñuùc
- Coâng ngheäConaá
- Coâng ngheä cheá taïo khuoân vaø loõi.
- Coâng ngheä roùt.
Ngoaøi ra, moät nhaân toá quan troïng nöõa laø naâng cao tay ngheà, hieän ñaïi hoaù quaù trình
saûn xuaát, thay ñoåi trang thieát bò.
12

Chöông 2 (Tham khaûo)

NGUYEÂN LYÙ THIEÁT KEÁ KEÁT CAÁU VAÄT ÑUÙC
2.1 Khaùi nieäm:
Vaät ñuùc laø daïng saûn phaåm hình thaønh töø hôïp kim loûng trong loøn g khuoân. Söï hình
thaønh ñoù chòu aûnh höôû ng lôùn keát caáu vaät ñuùc.
Khi saûn xuaát ñuùc, keát caáu vaät ñuùc khaùc nhau taùc ñoäng tröïc tieáp ñeán quaù trình coâng
ngheä laøm khuoân, loõi, ñeán söï keát tinh vaät ñuùc, ñeán söï hình thaønh caùc toå chöùc vaø caùc khuyeát
taät.
Nhö vaäy, moät keát caáu ñuùc hôïp lyù seõ taïo ra chaát löôïng vaät ñuùc cao, giaù thaønh haï vaø
quaù trình gia coâng tieáp theo ñöôïc ñôn giaûn.
Moät keát caáu kim loaïi (chi tieát) seõ ñöôïc taïo hình baèng ñuùc phaûi baûo ñaûm nhöõn g yeâu
caàu sau ñaây:
- Baûo ñaûm quaù trình coâng ngheä laøm khuoâ n vaø loõi ñôn giaûn, thuaän tieän.
nnhg keát tinh ñuùng
i Mi
- Deã xaùc ñònh vò trí loø ng khuoân trong khuoân ñuùc ñeå taïo ra höôù
C h
nhaèm naâng cao chaát löôïng hôïp kim ñuùc, loaïi boû caùc khuyeát taäPt. ñuùHoc.
u a t T
- Baûo ñaûm cho quaù trình coâng ngheä gia coângycaétht goït ñöôïc thuaän lôïi.
K
- Baûo ñaûm cô tính cuûa vaät ñuùc. Su pham
Trong saûn xuaát ñuùc, vaät ñuù uo g DHc phaân chia theo khoái löôïng goàm: Nhoû, trung bình
cnñöôï
©T r
vaø lôùn. Trong baûng giôùy r ght u söï phaân chia ñoù vaø saûn löôïng haøng naêm cuûa chi tieát ñuùc
i ithieä
(chieác): Cop
Nhoû (Kg) Trung bình (Kg) Lôùn (Kg) Raát lôùn (Kg)
Ñeán 100 100  500 500  5000 >5000
Troïng löôïng Daïng saûn xuaát
vaät ñuùc(KG) Ñôn chieác Loaït nhoû Loaït vöøa Loaït lôùn Haøng
khoái
Ñeán 20 Ñeán 300 3003.000 3.00035.000 35.000200.000 >200.000
> 20100 Ñeán 150 1502.000 2.00015.000 15.000100.000 >100.000
>100500 Ñeán 75 751.000 1.0006.000 6.00040.000 >40.000
>5001.000 Ñeán 50 50600 6003.000 3.00020.000 >20.000
Vaät ñuùc ñöôïc phaân chia theo loaïi keát caáu: ñôn giaûn phöùc taïp ôû caùc möùc ñoä khaùc
nhau. Xeùt veà ñaëc tröng rieâng cuûa phöông phaùp ñuùc, möùc ñoä ñôn giaûn hay phöùc taïp cuûa keát
caáu vaät ñuùc thöôøng caên cöù vaøo söï taäp trung hay phaân taùn löôïng kim loaïi treân toaøn boä vaät
ñuùc. Moät caùc h töông ñoái hôïp lyù keát caáu vaät ñuùc ñöôïc caên cöù vaøo tyû soá cuûa dieän tích beà maët
F vaø theå tích V cuûa noù.
Neáu moät keát caáu coù F/V lôùn, coù nghóa laø keát caáu coù dieän tích beà maët lôùn, nhieàu gaân
gôø, thaønh moûng. Loaïi keát caáu nhö vaäy thuoäc loaïi phöùc taïp. Ngöôïc laïi neáu F/V nhoû, coù
nghóa laø vaät ñuùc ñöôïc thu goïn laïi. Loaïi naøy thuoäc loaïi ñôn giaûn.
13

Nhöõng keát caáu vaät ñuùc phöùc taïp gaây khoù khaên nhieàu hôn cho quaù trình laøm khuoân,
ñieàn ñaày kim loaïi loûng. Keát caáu caøng thu goïn caøng thuaän tieän hôn.
Moät soá vaät ñuùc coù caùc phaàn keát caáu phöùc taïp vaø ñôn giaûn. Loaïi keát caáu naøy thöôøng
khoù baûo ñaûm chaát löôïng ñuùc cao.
Trong thöïc teá caùc daïng nhö puli, baùnh raêng, goái ñôõ... coù keát caáu ñôn giaûn. Caùc loaïi
nhö thaân maùy, voû hoäp giaûm toác, voû ñoä ng cô.v.v...thuoäc loaïi keát caáu phöùc taïp.
Thoâng thöôøng keát caáu vaät ñuùc cuõng nhö caùc keát caáu ñònh hình khaùc ñeàu do moät soá
boä phaän caáu thaønh. Coù nhöõn g boä phaän chính goàm nhöõng phaàn ñeå laép raùp, chòu löïc cao khi
laøm vieäc nhö moayô, chaân ñeá, vaønh raên g, truïc ñôõ....nhöõng boä phaän khaùc chæ coù taùc duïng
lieân keát nhö thaønh noái, gaân, nan hoa ...Nhôø caùc phaàn naøy maø phaàn chính chòu ñöôïc taùc
duïng löïc lôù n, cöùn g vöõng, ñoâi khi coøn taïo
neân thuøng kín ñeå che hoaëc chöùa. 3
Treân hình 1-5 Giôùi thieäu moät keát
caáu thuoäc loaïi töông ñoái phöùc taïp goàm 1
laø boä phaän laép raùp, ñöôïc noái vôùi vaøn h
nh 2
chòu löïc 2 baèng vaùch lieân keát 3. Taát caû
C h i Mi
Ho
TP.
taïo neân moät keát caáu chung.
h u a t
Thieát keá moät keát caáu khoâng
a m Ky t
nhöõng phaûi xaùc ñònh hôïp lyù hình daùng, Su ph
H 1
kích thöôùc, loaïi tieát dieän sao cho r uo ng D
phuø hôïp
©T
i ght naêng chòu löïc
vôùi khaû naêng laøm vieäcy,rkhaû
op
maø coøn phaûi thöïc C hieän baèng ñuùc ñöôïc Hình 1-5 Keát caáu vaät ñuùc
hôïp lyù. Ngöôøi ta goïi ñoù laø keát caáu coâng 1-Boä phaän laép raùp (Moayô) ; 2-
ngheä ñuùc. Vaønh chòu löïc ; 3-Vaùch lieân keát.
2.2 Nguyeân taéc thieát keá keát caáu vaät ñuùc.

Thieát keá moät keát caáu phaûi thoûa maõn moät soá nguyeân taéc sau:
2.2.1 Thieát keá keát caáu thoaû maõn chaát löôïng hôïp kim:
Hôïp kim ñuùc khi chuyeån töø traïng thaùi loûng sang
ñaëc trong khuoân chòu aûnh höôûng lôùn cuûa keát caáu vaät d1
ñuùc. Khi keát caáu khoâ ng hôïp lyù seõ gaây khoù khaên cho
vieäc choïn höôùng keát tinh vaø deã gaây ra khuyeát taäp ñuùc.
- Keát caáu choáng xuaát hieän roã co: Nôi xuaát hieän roã
co laø nôi taäp trung kim loaïi nhieàu hôn xung quanh noù.
Ñeå ñaùnh giaù löôïng kim loaïi taäp trung nhieàu hay ít ngöôøi d2
ta duøng khaùi nieäm voøng troøn nhieät. Treân hình 1-6 bieåu
dieãn caùc voøng troøn nhieät coù ñöôøng kính khaùc nhau.
Neáu söï cheânh leäch ñöôøng kính cuûa voøng troøn lôùn
seõ deã xuaát hieän roã co ôû vuøng coù ñöôøng kính lôùn nhaát.
Hình 1-6
Bieåu dieãn voø ng troøn nhieät
14

Theo kinh nghieäm, neáu trong cuø ng keát caáu, khi d1/d2 >1,5 laø khoâng hôïp lyù.
Khi xaùc ñònh tröôùc ñöôïc höôùng keát tinh vaø vò trí cuûa chaân ñaäu ngoùt thì voøng troø n
nhieät caøng leân treân phaûi
daàn daàn lôùn hôn ñeå phaùt huy khaû naêng boå ngoùt.
Neân giaûm bôùt löôï ng kim loaïi taäp trung ôû nhöõng phaàn
khoâng caàn thieát ñeå traùnh roã co (hình 1-7).
Nhöõng keát caáu coù daïng oáng (moayô) khi ñuùc phaûi
ñaët loõi ñeå taïo loã, caàn choïn ñöôøng kính trong vaø ngoaøi hôïp lyù
(hình 1-8) ñeå taän duïng khaû naên g tích nhieät cuûa loõi. Neáu loã
quaù nhoû so vôùi chieàu daøy thaønh oáng thì khaû naêng ñoâng ñaëc
taïi ñoù seõ chaäm hôn vaø deã xuaát hieän roã co. Thöôøng ngöôøi ta
choïn tyû leä ñöôøng kính ngoaøi D vaø ñöôøng kính trong d theo: Hình 1-7
d> D/2 D
- Keát caáu choáng xuaát hieän öùng suaát dö.
nh
i Mi
Xeùt veà maët keát caáu, öùng suaát dö sinh ra do
C h
Ho
TP.
nguoäi khoâ ng ñoà ng ñeàu ôû caùc phaàn trong cuøng vaät
h u a t
ñuùc, do keát caáu ñoù coù ñoä co chieàu daøi lôùn. Do ñoù, ñeå
a m Ky t d
choáng xuaát hieän roã co phaûi tuaân theo caùc Sñaë u p
c h
ñieå m
n g DH
sau: uo
© Tr
i
Xeùt veà maët keáyt rcaáguh,töùng suaát dö sinh ra do
op
nguoäi khoâ ng ñoà ngCñeàu ôû caùc phaàn trong cuøng vaät
ñuùc, do keát caáu ñoù coù ñoä co chieàu daøi lôùn. Do ñoù, ñeå
Hình 1-8
choáng xuaát hieän roã co phaûi tuaân theo caùc ñaëc ñieåm
sau:
Thaønh ngoaøi (mm) 6 8 10 12 14 16 18 20 22 25
Thaønh trong (mm) 5 6 8 10 12 12 14 16 18 22
Tæ soá chieàu daøi thaønh Kích thöôùc

A/a 1,75 A/a >1,75
A A L C= 0,6A
L  6(c-a)
r
r Aa
r
4
c
a
a
Aa
R
R R 2
15

A L
A C= 0,6A
r L  4(c-a)
r
Aa
r
4
a
a
c
R
Aa
R
2
r L
L  4(0,6A-a)
A
a
A
a r
Aa
R
L 4
r
i M inhA  a
A
R
Ch
a
A
a
P. Ho
2
uat T
y th
h am K
D H Su p
g
ruon
h t © T Hình 1-9 Keát caáu chuyeån tieáp
yrig
Cop
Thaønh cong
gaân
a)
Nan hoa nghieâ ng Nan hoa cong
c)
b)
.
Hình 1-10
Keát caáu choáng co chieàu daøi vaø bieán daïng.
16

Traùnh caùc keát caáu coù ñoä co chieàu daøi lôùn deã gaây ra bieán daïng hoaëc thaäm chí phaù
huûy baèng caùch taïo caùc gaân cöùng vöõng, thieát keá nhöõng thanh coù ñoä cong hôïp lyù, nhöõn g keát
caáu coù nan hoa neân laø soá leû hoaëc daïng nan hoa cong, nghieâng moät goùc so vôùi maët phaúng
ngang (hình 1-10).
2.2.2 Thieát keá keát caáu baû o ñaûm coâng ngheä laøm khuoân:
Coâng ngheä laøm khuoân goàm caùc nguyeân coâng cô baûn nhö: ñaàm chaët hoãn hôïp, ruùt
maãu, laøm loõi vaø laép raùp loõi, laép khuoân. Coâng ngheä laøm khuoân caøng ñôn giaûn, chaát löôïng
vaät ñuùc caøng cao. Keát caáu vaät ñuùc hôïp lyù phaûi thoaû maõn caùc ñieåm sau ñaây:
- Keát caáu phaûi ñaûm baûo choïn höôùng ruùt maãu deã daøng, hoaëc chæ phaân boá trong moät
loøng khuoâ n, hoaëc khoâng phaûi laøm maãu rôøi...
Treân hình 1-11 giôùi thieäu caùc keát caáu hôïp lyù vaø khoâng hôïp lyù khi ruùt maãu.
h
Min
Chi
P. Ho
uat T
y th
am K
HS u ph
uo ng D
© Tr
ight
C opyr b)
a) Hình 1-11
Hình a, b. Beân traùi khoâng hôïp lyù. Beân phaûi hôïp lyù
- Keát caáu vaät ñuùc coù soá löôïng loõi caøng ít caøng toát, ñaûm baûo deã ñònh vò khi laép raùp
vaø deã phaù loõi khi dôõ khuoân, laøm saïch.
a) b)
Con maõ
c) d)
Hình 1-12.
17

Treân hình 1-12 keát caáu (a) coù hai phaàn loã taùch bieät vaø moät loã phaûi ñaët coâng xoân. Coù
theå söûa laïi keát caáu ñoù nhö (b) maø khoâng coù aûnh höôûng gì ñeán khaû naêng chòu löïc, trong luùc
chæ caàn moät loõi lieàn cöùng vöõng vaø deã laép ñaët. Keát caáu (c) coù ba loõi cuõng coù theå söûa laïi
thaønh keát caáu coù moät loõi chung (d). Tuy vaäy, khoâ ng phaûi bao giôø cuõng ñuùng, vì neáu gheùp
quaù nhieàu seõ laøm loõi quaù phöùc taïp.
Keát caáu vaät ñuùc coù caùc maët bích
hoaëc phaàn nhoâ, neân thieát keá coù cuøn g ñoä
cao vaø neân noái lieàn laïi neáu chuùng ôû gaàn
nhau ñeå deã laøm khuoâ n (traùnh phaûi laøm
maãu rôøi). Treân hình 1-13 keát caáu (a)
khoâng hôïp lyù, keát caáu (b) hôïp lyù hôn.
2.2.3 Thieát keá keát caáu thoaû maõn
coâng ngheä gia coâ ng cô vaø laép raùp. a) b)
Hình 1-13
Haàu heát caùc vaät ñuùc ñieà u phaûi
nh
i Mi
qua gia coâng caét goït. Ñeå thuaän tieän cho
C h
Hoy:
quaù trình caét goït, keát caáu vaät ñuùc phaûi thoûa maõn caùc ñieåm sau .ñaâ
u a t TP
h
Ñaûm baûo gaù laép treân maùy vaø ñoà gaù chaéc chaé
a m Kyn tvaø thuaän tieän, chính xaùc. Thí duï treân
hình 1-14 keát caáu (a) khoân g theå gaù keïpHñeå ph coâng caùc maët A,B ñöôïc. Caàn coù theâm phaàn
Sugia
D
ng keïp chaët treân maâm caëp maùy tieän.
C (b) ñeå duøng noù laøm maët ñònhTrvòuokhi
h t ©
yrig
Cop Vaáu gaù keïp
Rz Rz
b)
a) Hình 1-14
Keát caáu khoâng gaây caûn trôû Rz

cho quaù trình caét goït. Treân nhöõng
maët phaúng hoaëc maët cong, neáu chæ
caàn gia coâng caét moät phaàn thì phaàn
ñoù phaûi nhoâ cao hôn moät löôïng ñoä
daøy baèng giaù trò löôïng dö gia coâng Hình 1-15
cô (hình 1-15).
Keát caáu ñaûm baûo giaûm löôïng gia coâng caét ñeå giaûm thôøi gian maùy khi caét. Thí duï
taêng theâm kích thöôùc loã ôû phaàn giöõa cuûa loã gia coâng vaø taïo ra noù baèng loõi. Khi gia coâng
chæ caàn caét hai ñoaïn ôû ñaàu vaø cuoái (hình 1-16a)
18

Taïo nhöõng beà maët vuoâng goùc vôùi taâm loã khoan ñeå baûo ñaûm khoan loã chính xaùc. Thí
duï hai keát caáu treân hình 1-16b,c. Keát caáu (b) coù coâng ngheä khoan khoâ ng hôïp lyù, coøn keát
caáu (c) hôïp lyù.
Chieàu daøy thaønh vaät ñuùc caàn phaûi ñeàu ñaën, neáu choã daøy vaø choã moû ng khaùc nhau
quaù nhieàu thì khi keát tinh choã moû ng ñoâng ñaëc vaø nguoäi tröôùc, choã daøy ñoâng ñaëc vaø nguoäi
sau deã gaây ra nöùt. Choã daøy deã sinh roã co. Ví duï phaûi thieát keá laïi thaønh vaät ñuùc cho hôïp lyù
nhö hình 1-16 d.
Rz
Rz
h
 Min
Chi
b) P. Ho c)
a) t h uat T
Ky
Su pham
g DH
©T ruon
y ri ght
C op
d)
Hình 1-16
19

Chöông 3
THIEÁT KEÁ ÑUÙC
Thieát keá ñuùc laø moät khaâu quan troïng trong quaù trình saûn xuaát ñuùc. Ñaây laø moät söï
toång hôïp caùc kieán thöùc ñeå cuï theå hoaù treân ban veõ vaø tính toaùn trong thuyeát minh.
Ngöôøi ta caên cöù vaøo caùc yeáu toá sau ñeå thieát keá:
- Loaïi hôïp kim ñuùc: gang, theù p hoaëc hôïp kim maøu....
- Yeâu caàu kyõ thuaät cuûa chi tieát maùy goàm ñoä chính xaùc, ñoä boùng beà maët, chaát löôïng
hôïp kim.
- Hình daïng vaø kích thöôùc keát caáu vaät ñuùc vaø khoái löôïng vaät ñuùc.
- Daïng saûn xuaát: ñôn chieác, haøng loaït hay haøng khoái.
Treân cô sôû ñoù choïn daïng saûn xuaát, phöông phaùp ñuùc vaø tieán haønh thieát keá ñuùc cuï
theå.
Moãi moät phöông phaùp ñuùc, coù nhöõn g neùt ñaëc tröng rieâng ñeå thieát keá ñuùc phuø hôïp.
Tuy nhieân, ñuùc trong khuoân caùt laø daïng ñuùc phoå bieán vaø cuõng coù nhöõng ñaëc tröng chung
nh
h i Mikhuoân caùt.
cho quaù trình ñuùc, do ñoù ôû ñaây chæ taäp trung giôùi thieäu thieát keá ñuùc Ctrong
Ho
u a t TP.
h
3-1 Thaønh laäp baûn veõ ñuùc.
a m Ky t
ph
Sui laø
Baûn veõ ñuùc veà noäi dung khoângDphaû H baûn veõ cheá taïo, nhöng treân cô sôû baûn veõ naøy
r uo ng
ngöôøi ta thaønh laäp ñöôïc moä t© T
loaït caùc baûn veõ khaùc nhö: baûn veõ maãu, hoäp loõi, baûn veõ laép
y ri ght
khuoân. Cop
Ñeå thaønh laäp baûn veõ ñuùc, ngöôøi thieát keá phaûi döïa vaøo baûn veõ chi tieát maùy vaø tieán
haønh theo caùc böôùc sau ñaây:
3.1.1 Phaân tích keát caáu:
Nhö chöông hai ñaõ nghieân cöùu, khi thieát keá ñuùc cho moät chi tieát naøo ñoù phaûi tieán
haønh phaân tích keát caáu döïa vaøo nhöõng nguyeân taéc ñaõ xeùt.
Döïa vaøo baûn veõ chi tieát hoaëc vaøo moät chi tieát maùy saün coù ñeå phaân tích.
- Ñaàu tieân phaûi ñoïc kyõ baûn veõ, nhaän daïng ñuùng chi tieát, ghi nhaän nhöõng ñieà u kieän
kyõ thuaät ñaõ ghi trong baûn veõ chi tieát, vaät lieäu cheá taïo chi tieát, thaäm chí phaûi hình dung caû
vò trí cuûa chi tieát ñoù trong thieát bò, yeâu caàu chòu löïc vaø caùc yeâu caàu khaùc…
- Döï kieá n tröôùc sô boä quy trình gia coâng caét goït chi tieát ñoù treân caùc loaïi maùy coâng
cuï. Xaùc ñònh nhöõng phaàn beà maët phaûi gia coâng, nhöõng maët chuaån coâng ngheä ...
Quaù trình phaân tích keát caáu cho pheùp ñaùnh giaù tính hôïp lyù hoaëc chöa hôïp lyù cuûa keát
caáu vaät ñuùc töø ñoù neáu cho pheùp coù theå thay ñoåi moät phaàn keát caáu nhaèm:
+ Ñôn giaûn hoaù keát caáu taïo ñieàu kieän deã ñuùc hôn nhö löôïc boû caùc raõnh then, raõnh
luøi dao, caùc loã nhoû quaù khoâng ñaët loõi ñöôïc v.v...
+ Taêng hoaëc giaûm ñoä daøy thaønh vaät ñuùc, caùc gaân gôø, caùc phaàn chuyeå n tieáp cho phuø
hôïp vôùi caùc nguyeân taéc ñaõ xeùt. Vieäc thay ñoåi noù chæ coù lôïi maø khoâng laøm aûnh höôûng ñeán
khaû naêng chòu löïc hoaëc ñieàu kieän laøm vieäc.
Caàn löu yù raèng, khoâng neân coi vieäc ñôn giaûn hoaù chi tieát maø laøm sai khaùc quaù möùc
keát caáu ban ñaàu cuûa chi tieát maùy. Coá gaéng sao cho hình daùn g vaø kích thöôùc caøng gaàn vôùi
chi tieát maùy caøng toát.
20

3.1.2.Xaùc ñònh maët phaâ n khuoân:

Maët phaân khuoân laø beà maët tieáp xuùc cuûa caùc nöûa khuoân vôùi nhau (thöôøng laø maët tieáp
xuùc giöõa khuoân treân vaø khuoân döôùi). Maët phaân khuoân xaùc ñònh vò trí vaät ñuùc trong khuoân.
Kyù hieäu baèng gaïch xanh, muõi teân T chæ phaàn vaät ñuùc thuoäc khuoân treâ n, coøn D thuoäc veà
khuoân döôùi.
Maët phaân khuoân coù theå laø maët phaúng, maët baäc hoaëc cong baát kyø. Nhöõ ng vaät ñuùc
khaùc nhau coù maët phaân khuoân choïn khaùc nhau. Coù theå trong khuoân ñuùc coù moät hoaëc coù
vaøi ba maët phaân khuoân. Noù laø yeáu toá quan troïng, bôûi vì nhôø maët phaân khuoân ta coù theå taïo
loøng khuoân chính xaùc, laép raùp loõi deã daøng, taïo hình heä thoáng daãn kim loaïi loûng vaøo khuoân
chính xaùc.v.v… Toùm laïi maët phaân khuoân laø yeáu toá caàn thieát khoâng theå thieáu ñöôïc. Ñeå choïn
maët phaân khuoân hôï p lí phaûi döïa treân moät soá nguyeân taéc chung sau ñaây:
a.Choïn maët phaâ n khuoân döïa vaøo coâng ngheä laøm khuoân.
Coâng ngheä laøm khuoân goàm ruùt maãu, söûa chöõa loøng khuoân, ñònh vò loõi neáu coù vaø laép
caùc nöûa khuoân. Vì vaäy, phaûi ñaûm baûo ñöôïc caùc ñieåm sau:
- Choïn maët phaân khuoân qua tieát dieän coù dieän tích lôùn nhaát (theo ivò nhtrí ñaët maãu) ñeå
C h iM
P o
ruùt maãu deã daøng, khoâng bò vöôùng, khoâ ng taïo ra ma saùt giöõa maã. H u vaø khuoân quaù lôùn.
u a t Tnoâ
y th
- Choïn maët phaân khuoân laøm sao cho loøng khuoâ n laø ng nhaát ñeå vöøa deã ruùt maãu
K
amc coù thaøn h moûng taïo thaønh khuoâ n raát haïn
vöøa deã söûa chöõa loø ng khuoân , nhaát laø caùc vaäpthñuù
H S u
D(hình 1-17). Hình (a) coù hai phöông aùn vaø hình (b)
u g
heïp. Thí duï hai vaät ñuùc nhö hìnhonveõ
T r
cuõng coù hai phöông aùn. ight ©
Loøng khuoâC pynrg coøn coù lôïi khi ñieà n ñaày kim loaïi loûng. Noù seõ taïo ra doøng chaûy eâm
n onoâ
ít laøm hoûng khuoân.
B B
a) b)
A
A
Hình 1-17
- Nhöõ ng keát caáu coù loøng khuoâ n phaân boá ôû caû khuoân treân vaø khuoâ n döôùi, neân choïn
loøng khuoâ n treân noâng hôn (hình 1-18). Nhö vaäy seõ deã laøm khuoân, deã laép khuoân.
21

- Maët phaân khuoân neân

choïn maët phaúng, traùnh caùc maët
baäc, hay maët cong. Bôûi vì maët
baäc vaø cong khoù laøm, phaûi coù D T
hoøm khuoâ n thích hôïp. B A
T D
Hình 1-19 choïn theo phöông
aùn A toát hôn B.
b. Choïn maët phaân Hình 1-18

khuoân döïa vaøo ñoä
chính xaù c cuûa loøng
khuoân.
Ñoä chính xaùc vaät ñuùc phuï
thuoäc vaøo ñoä chính xaùc cuûa loøng B
khuoân. Do ñoù, phaûi ñaûm baûo caùc
nh
maët sau: C h i Mi
Ho
+ Loøng khuoâ n toát nhaát laø u a t TP.
h
chæ phaân boá trong moät hoøm A a m Ky t
ph
khuoân. Ñieàu naøy traùnh ñöôïc sai g DH Su
n
soá khi raùp khuoân. t © Truo
igh
opycr coù nhieàu
Nhöõng vaätCñuù Hình 1-19
tieát dieän khaùc nhau neáu yeâu caàu
ñoàng taâm cao ngöôøi ta coù theå duøng phaàn ñaát phuï ñeå ñaët toaøn boä vaät ñuùc trong moät hoøm
khuoân (hình 1-20 a). Mieáng ñaát phuï seõ laøm thay ñoåi phaàn naøo hình daïng maãu ñeå taïo ra tieát
dieän lôùn nhaát taïi maët phaân khuoân.
Mieáng ñaát phuï
T
T
A
D B
D
A
a) b)
Hình 1-20
- Nhöõng vaät ñuùc coù loõi, neân boá trí sao cho vò trí cuûa loõi laø thaúng ñöùng (hình 1-20 b).
Nhö vaäy seõ deã ñònh vò loõi chính xaùc, traùnh ñöôïc taùc duïng löïc cuûa kim loaïi loûng laøm bieán
daïng thaân loõi, deã kieåm tra khi laép raùp.
22

- Soá löôïng maët phaân khuoân caøng ít caøng baûo ñaûm chính xaùc. Tröôøn g hôïp phaûi choïn
hai maët phaân khuoân nhö hình 1-21, neân cho toaøn boä vaät ñuùc ôû khuoân giöõa. Ñaët nhö vaäy duø
caùc nöûa khuoân coù bò xeâ dòch khi laép raùp cuõng khoân g aûnh höôûng ñeá n loøng khuoân cô baûn .
- Khoâng choïn maët phaân khuoân qua choã coù tieát dieän thay ñoåi. Vì nhö vaäy seõ khoù
phaùt hieän sai leäch taâm giöõa caùc beà maët, ñoàng thôøi gaây khoù khaên khi gia coâng caét goït. Thí
duï nhöõng keát caáu coù daïng nhö hình 1-20 b neân choïn phöông aùn A (phöông aùn B khoâng hôïp
lyù).
c. Choïn maët phaâ n khuoân döïa vaøo T
chaát löôïng hôïp kim ñuùc:
G
Khi keát tinh töø kim loaïi loûng trong
khuoân ñuùc bao giôø cuõng coù höôùng töø döôùi leân
treân vaø töø xung quanh vaøo giöõa. Maët treân cuøng
keát tinh chaäm nhaát. Vì vaäy, caàn phaûi ñaûm baûo
caùc nguyeân taéc:
G
- Nhöõng beà maët quan troï ng caàn chaát
n h
Mi
löôïng cao hoaëc boá trí ôû döôùi hoaëc ôû hai beân.
Ho Chi D
T P .
Beà maët treân nguoäi sau cuøng neâ n chöùa nhieàu taïp uat
Ky th Hình 1-21
chaát.
p h am
u
- Choïn maët phaân khuoân saog cho
n DH Shöôùng
ruon ñaäu ngoùt hoaëc heä thoáng roùt. Noùi caùch khaùc laø neân ñaët
keát tinh töø xa chuyeån daàn tveà© Tchaâ
i g h
yr
caùc phaàn thaønh moûConpg xuoáng döôùi vaø chaân ñaäu ngoùt hay heä thoáng roùt ñaët ôû choã taäp trung
kim loaïi vaø cao nhaát.
- Choïn maët phaân khuoân phaûi tính ñeán vò trí ñaët heä thoáng roùt ñeå baûo ñaûm kim loaïi
loûng ñieàn ñaày nhanh, ñoàng ñeàu, khoâng taïo doøng chaûy roái laøm hoûng khuoân. Trong thöïc teá
coù theå coù ba vò trí roùt: Töø treân xuoá ng ( hình 1-22a), beân hoâ ng ( hình 1-22b ) vaø töø döôùi
leân (roùt xi phoâng) ( hình 1-22c ). Chuù yù raèng choã daãn kim loaïi loûng vaøo naèm saùt ngang
maët phaân khuoân (hình 1-22).
23

c)
a) b)
Hình 1-22
a) Roùt töø treân xuoá ng. b) Roùt beân hoâng. c) Roùt töø döôùi leân .
nh
i Mi
3.1.3 Xaùc ñònh caùc ñaïi löôïng cuû a baûn veõ vaät ñuùc.
C h
a.Löôïng dö gia coâng caét goït: laø phaàn kim loaïi doâi raP.treâ Hon vaät ñuùc ñeå khi caét boû ñi
u a t T
seõ coù ñoä chính xaùc kích thöôùc vaø ñoä boùng beà maët K( ytra thbaûng Soå tay coâng ngheä cheá taïo maùy
h a m
taäp 1) .
D H Su p
ngboùng beà maët (thoâ) seõ khoâng xaùc ñònh löôïng dö.
T o
Nhöõng beà maët khoâng ghiruñoä
Löôïng dö gia coâ t ©
nigghñaët treân vaät ñuùc phuï thuoäc vaøo kích thöôùc vaät ñuùc, vaøo vò trí caùc
C opyr
beà maët vaät ñuùc trong khuoân, vaøo ñoä chính xaùc ñuùc vaø daïng saûn xuaát.
Löôïng dö ñaët treân caùc maët treân cuûa vaät ñuùc coù giaù trò lôùn hôn maët beân vaø döôùi.
Daïng saûn xuaát ñôn chieác, haøng loaït nhoû coù giaù trò löôïng dö lôùn. Laøm khuoân baèng
tay, maãu goã, coù giaù trò löôïng dö lôùn hôn so vôùi laøm baèng maùy, maãu kim loaïi.
Ñuùc trong khuoân caùt, caáp chính xaùc thaáp hôn (caáp 3) khi ñuùc ñaët bieät. Phöông phaùp
ñuùc ñaët bieät coù theå ñaït ñöôïc caáp 2 hay caáp 1.
b. Ñoä doác ruùt maãu (goù c thoaùt khuoân):
Treân caùc thaønh ñöùng (vuoâ ng goùc vôùi maët phaân khuoân) caàn coù ñoä doác ruùt maãu goïi laø
ñoä doác ñuùc. Giaù trò ñoä doác caøng lôùn caøng deã ruùt maãu nhöng noù seõ laøm sai leäch hình daïng
vaø laøm taêng söï hao phí kim loaïi vaät ñuùc. Vì vaäy veà nguyeân taéc khi thieát keá vaät ñuùc coù theå
theo baûng döôùi ñaây, chieàu cao thaønh khuoân lôùn, ñoä doác ruùt maãu phaûi nhoû. Khi söû duïng vaät
lieäu maãu khaùc nhau, phöông phaùp ñuùc khaùc nhau, giaù trò ñoä doác khaùc nhau ( goùc nghieâ ng 
tra baûng Soå tay coâng ngheä cheá taïo maùy taäp 1).
Daïng ñoä doác Ñoä doác laøm taêng Ñoä doác trung bình Ñoä doác laøm giaûm
kích thöôùc vaät ñuùc kích thöôùc vaät ñuùc

24

Sô ñoà ñoä doác
h/2
h
h
 
Aùp duïng Cho beà maët caàn gia Cho beà maët khoân g Cho beà maët khoân g
coâng cô gia coâng cô gia coâng cô
c. Goùc ñuùc laø goùc tieáp giaùp giöõa hai beà b

maët giao nhau cuûa vaät ñuùc (hình 1-23).
Goùc ñuùc ñaûm baûo cho khuoâ n khoân g bò vôõ
khi ruùt maãu vaø vaät ñuùc khoâng bò nöùt khi ñoâng ñaëc
trong khuoân . Goùc ñuùc cuõng giuùp cho maãu naâng r
cao ñoä beàn, deã ruùt maãu.
nh
Trò soá baùn kính löôïn ngoaøi R vaø baùn kính
C h i Mi
Ho
löôïn trong r coù theå xaùc ñònh theo coân g thöùc kinh
u a t TP.
nghieäm hoaëc tra baûng Soå tay coâng ngheä cheá taïoKy th
a
ham
maùy taäp 1. 1 1 aH Sbu p
r  ( ong)D
Goùc trong : r3u 5 2
i g h t©T Hình 1-23
Goùc ngoaø
o piy:r R= r+b
C Goùc ñuùc
Trong ñoù: a,b laø chieàu daøy thaønh vaät ñuùc
giao nhau ( a>b )
d. Dung sai vaät ñuùc: laø sai soá cuûa kích thöôùc vaät ñuùc cho pheùp so vôùi kích thöôùc
danh nghóa (tra baûng Soå tay coâng ngheä cheá taïo maùy taäp 1) .
Dung sai cuûa vaät ñuùc phuï thuoäc vaøo nhieàu yeáu toá : phöông phaùp ñuùc, loaïi khuoân
ñuùc, loaïi maãu, hoäp loõi... Dung sai thaønh phaàn treân caùc khaâu kích thöôùc phaûi phuø hôïp vôùi
dung sai khaâu kheùp kín.
Khi ñuùc trong khuoân caùt, sai soá kích thöôùc khaù lôùn. Nguyeân nhaân do ñoä laéc ( rung )
khi ruùt maãu, ñoä co khi saáy khuoân vaø loõi, do ñoä luùn cuûa hoãn hôïp khi chòu aùp löïc cuûa kim
loaïi loûng trong khuoân.
3.1.4. Xaùc ñònh loõi vaø goái loõi:
a. Loõi: duøng ñeå taïo loã hoaëc phaàn loõm trong vaät ñuùc. Phaàn ñaët loõi ñaõ xaùc ñònh khi
choïn maët phaân khuoân.
Ñeå xaùc ñònh soá löôïng loõi, khi thieát keá ñuùc caàn tuaân theo caùc qui ñònh sau ñaây:
- Nhöõng loã caàn gia coâng caét goït, tuøy theo daïng saûn xuaát, neáu kích thöôùc nhoû coù theå
khoâng caàn ñaët loõi maø ñuùc lieàn. Thí duï khi saûn xuaát ñôn chieác caùc loã coù ñöôøng kính
50mm, saûn xuaát haø ng loaït 30mm, saû n xuaát haøng khoái 20mm coù theå ñuùc lieàn, vieäc
taïo loã seõ do gia coâng caét goït ñaûm nhieäm.
-Caùc baäc daøy hôn 25 mm vaø caùc raõnh coù chieàu saâu  6 mm treân caùc vaät ñuùc nhoû
vaø vöøa ñeàu ñöôïc taï o neân ngay töø khi ñuùc.
- Nhöõng loã khoâ ng caàn gia coâng caét goït caàn phaûi ñaët loõi duø cho kích thöôùc loã nhoû.
25

- Soá löôï ng loõi caøng ít caøng toát. Ñeå ñaûm baûo nguyeân taéc naøy coù theå thay theá loõi
baèng nhöõng phaàn nhoâ cuûa khuoân ( hình 1-24 )
Neáu D/H  0,85 coù theå thay loõi baèng phaàn nhoâ cuûa khuoân döôùi (hình 1-24 b).
Neáu D/H > 3 coù theå thay loõi baèng phaàn nhoâ cuûa khuoân treân (hình 1-24 c).
Duøng uï caùt thay loõi baûo ñaûm ñoä chính xaùc cuûa khuoân ñuùc, giaûm bôùt ñöôïc hoäp loõi vaø
thôøi gian laøm loõi, nhöng phaàn nhoâ gaây phaàn naøo khoù khaên cho moät soá nguyeân coâ ng laøm
khuoân vaø laép raùp khuoân.
Nhöõng loõi lôùn coù ñoä phöùc taïp cao, coù tieát dieän thay ñoåi nhieàu coù theå keát hôïp caû
phaàn nhoâ vaø loõi.
D
h
Min
Chi
P. Ho
uat T
y th
H
am K
HS u ph
uo ng D
© Tr c)
ight
a) b)
C opyr Hình 1-24
Phaàn nhoâ khuoân
b. Thieát keá goái loõi: Goái loõi laø boä phaän ñeå ñònh vò loõi trong khuoân ñuùc. Vì vaäy goái
loõi phaûi ñaûm baûo ñònh vò chính xaùc vaø cöùng vöõng, phaûi deã laép raùp loõi vaøo khuoân.
Caên cöù vaøo vò trí cuûa loõi trong khuoâ n, ngöôøi ta chia ra hai loaïi cô baûn: loõi ñöùng vaø loõi
ngang. Töø ñoù, goái loõi cuõng phaûi thieát keá phuø

S1
hôïp vôùi daïng loõi treân .
S2
- Loõi ñöùng: goái loõi ñöôïc ñònh vò theo
höôùng vuoâng goùc vôùi maët phaân khuoân naèm
h1
ngang. Thöôøng laøm goái loõi hình coân (hình 1-

25) coù kích thöôùc ñaûm baûo: h h1 ,    .
Goái loõi phía döôùi taùc duïng leân khuoân
döôùi baèng chính khoái löôïng cuûa loõi. Goái loõi
treân chæ taùc duïng leân khuoân treâ n khi coù löïc S3
ñaåy kim loaïi loûng taùc duïng vaøo loõi. Vì theá hai
goái loõi döôùi vaø treân coù kích thöôùc khaùc
h
D D
nhau vaø coù theå coù caáu taïo khaùc nhau
(hình 1-26).
Ñeå deã laép raùp, traùnh vôõ khuoân, loõi thì 
giöõa loõi vaø khuoân coù khe hôû S1 , S2 , S3. Hình 1-25
Goái loõi döôùi deã laép raùp hôn, nhöng phaûi Goái loõi ñöùng hình coân.
baûo ñaûm ñoä chính xaùc vaø tính oån ñònh,
26
0,75D 1 (1,5 2)D
D1
Hình 1-26
neân goùc coân  beù hôn, chieàu cao goái loõi h lôùn hôn so vôùi goái loõi treân.
Ñoái vôùi nhöõng loõi ñöùng coù tyû leä chieàu cao treân ñöôøng kính thaân loõi lôùn, ñeå traùnh maát oån
ñònh, ngöôøi ta thieát keá loõi coù ñeá (hình 1-26).
- Loõi ngang: coù goái loõi phaân boá caû ôû khuoân treân vaø khuoân döôùi ôû choã maët phaân
khuoân. Ñeå baûo ñaûm chính xaùc, goái loõi ngang coù tieát dieän ñuû ñeå choáng laïi chính troïn g löôïng
cuûa caû loõi. Tieát dieän ngang cuûa goái loõi ngang coù theå laø troø n, vuoâng vaø nhöõ ng daïng ñònh
hình khaùc.
Ñeå deã laép raùp vaø traùnh vôõ khuoân, loõi, giöõa loõi vaø khuoân cuõng coù khe hôû S1, S2, S3.
Kích thöôùc, goùc ñoä goái loõi cuõng phaûi baûo ñaûm nhö loõi ñöùng, nghóa laø:
h h1 ,   
Treân hình 1- 27, 1-28 giôùi thieäu moät vaøi loaïi goái loõi.
Moät soá tröôøng hôï p caàn xaùc ñònh chính xaùc vò trí toïa ñoä cuûa loõi, ngöôøi ta thieát keá goái
loõi coù khi goàm hai loaïi:
+ Goái loõi coù khoaù choáng xoay (hình 1-29a).
nh
+ Goái loõi coù khoaù choáng dòch chuyeån doïc (hình 1-29b). C h i Mi
Ho
u a t TP.
h
a m Ky t
h
D H Su p
ng
t © Truo
h
yrig
Cop
27

S1
S2
h1
h
Hình 1-27
Goái loõi ngang hình truï
S1
h
Min
Chi
P. Ho
uat T
 
y th
am K
HS u ph
uo ng D
© Tr
ight
S2
C opyr
 
Hình 1-28
Goái loõi ngang hình 6 caïnh
(0,5  0,8) D
D
a)
Hình 1-29
Goái loõi coù khoùa.
a) Khoùa choáng xoay.
b) b) Khoùa choáng dòch
doïc.
Baøi taäp veà veõ baûn veõ thieát keá ñuùc, khuoâ n ñuùc cuûa chi tieát sau:
27

80
20
RZ-
12
RZ-
20
60 RZ20
90
210
11 60
0 R20
2
0
50
25
R8
90
RZ20
25 80
18 0
h
0 Baûn veõ chi tieát iGOÁ
h MinI ÑÔÕ
C
VaäT
t P. Huo: GX15-32.
t lieä
u a
thi hình saûn xuaát haøng loaït.
KyLoaï
S pham
uR40
gD H
n
t © Truo
h
yrig
Cocp chi tieát sau (hình 1-30 vaø 1-31):
Ví duï veà thieát keá ñuù
Hình 1- 30 Baûn veõ chi tieát:

Goái ñôõ: GX 15-32
28

100
25
6
6
T
1,5
60 1,5
80
4
40
4
1030 70 h
Min
 1,5
15 150
Chi
P. Ho
uat T
y th
am K
HS u ph  60 1,5
uo ng D
© Tr
ight
C opyr  32 1,5
 1,5
70
37  1
120  1,5
Hình 1-31 Baûn veõ thieát keá ñuùc.
29

3.2 Thieát keá maãu vaø hoäp loõi:

3.2.1 Thieát keá maãu:
Maãu laø boä phaän cô baûn trong boä maãu. Moät boä maãu bao goàm: maãu (hình 1-32), maãu
heä thoáng roùt, ñaäu hôi, ñaäu ngoùt vaø taám maãu.
Maãu laø boä phaän taïo ra loøng khuoân ñuùc khi laøm khuoân. Maãu seõ in hình trong khuoân
ñeå taïo ra maët ngoaøi cuûa vaät ñuùc ñaõ thieát keá. Tröø phaàn tai maãu ñeå taïo ra vò trí gaùc goái loõi,
hình daïng vaø kích thöôùc maãu töông öùng vôùi maët ngoaøi cuûa vaät ñuùc.
Baûn veõ maãu:
Caên cöù vaøo baûn veõ ñuùc ñeå thaønh laäp baûn veõ cuûa maãu. Nhöõng caên cöù ñoù laø:
- Maët phaân khuoân.
- Hình daùng vaø kích thöôùc maët ngoaøi cuûa vaät ñuùc.
- Hình daïng vaø kích thöôùc cuûa goái loõi neáu coù, keå caû nhöõ ng loõi phuï hoaëc mieáng ñaát
phuï ñöôïc thieát keá khi choïn maët phaân khuoân.
- Vaät lieäu döï ñònh ñeå cheá taïo maãu.
nh
Töø ñoù, trình töï caùc böôùc ñeå veõ baûn veõ maãu nhö sau:
C h i Mi
+ Xaùc ñònh maët phaân maãu: Ña soá maãu ñuùc coù maëtTphaâ
t P. Hno maãu truøng vôùi maët phaân
h u a
khuoân. Tröôøng hôïp ñaëc bieät maãu coù theå cheá taïo döôù
a m Kyi tdaïng nhieàu phaàn thaùo rôøi. Phaûi phaân
ñònh roõ maãu treân vaø maãu döôùi keå caû tröôø php maët phaân khuoân laø maët ñoái xöùng.
nSgu hôï
D H
+ Xaùc ñònh hình daïng vaø ong thöôùc tai maãu
Trukích
t ©
righ trong khuoâ n ñeå taïo ra choã töïa cho goái loõi. Phaûi döïa vaøo hình
Tai maãu seõ oinpyhình
C
daïng goái loõi, khe hôû giöõa loõi vaø khuoân vaø quaù trình laép raùp khuoân ñeå thieát keá tai maãu. Sai
soá kích thöôùc tai maãu seõ daãn ñeán sai soá kích thöôùc cuûa loøng khuoân ñuùc.
+ Kích thöôùc vaø dung sai kích thöôùc maãu: Moãi moät phaàn maãu rieâng bieät coù kích
thöôùc boä phaän cuûa chuùng . Nhöõng kích thöôùc bò chia ra do maët phaân maãu khi gheùp laïi phaûi
töông öùng vôùi kích thöôùc vaät ñuùc. Nhöõng kích thöôùc quan troïng phaûi xaùc ñònh dung sai.
Dung sai thaønh phaàn phaûi phuø hôïp vôùi dung sai cuûa moät khaâu kheùp kín.
Caàn löu yù raèng, kim loaïi loûng khi chuyeå n sang ñaëc seõ co laïi. Nhö vaäy, neá u laáy ñuùng
caùc kích thöôùc ôû baûn veõ vaät ñuùc sao laïi cho baûn veõ maãu thì vaät ñuùc seõ huït kích thöôùc do co
ngoùt. Vì vaäy phaûi laøm loøng khuoân roäng hôn, do ñoù kích thöôùc maãu phaûi taêng leân moät löôïng
töông öùng vôùi ñoä co cuûa töøng hôïp kim. Hôïp kim khaùc nhau thì heä soá co cuõng khaùc nhau:
Gang xaùm 1 %. Theùp 2 %. Gang traé ng 1,5 %. Hôïp kim ñoàng vaø nhoâm 1,5 %.
Tuy nhieân, khi ghi treân baûn veõ vaãn laáy soá lieäu theo baûn veõ ñuùc (khi cheá taïo maãu ngöôøi ta
phaûi duøng thöôùc tyû leä tuøy thuoäc vaøo loaïi hôïp kim ñuùc khaùc nhau).
+ Caáu taïo cuûa maãu: ñeå thöïc hieän ñaày ñuû moät baûn veõ cheá taïo, phaûi xaùc ñònh töø ñaàu
vaät lieäu cheá taïo noù (goã, kim loaïi...)
Nhöõng maãu nhoû neáu laø goã coù theå duøng goã lieàn. Neáu maãu phöùc taïp, deã bieán daïn g
phaûi cheá taïo baèng gheùp goã traùi thôù. Neáu kích thöôùc vaø khoái löôïng maãu lôùn ñeå tieát kieäm
vaät lieäu vaø giaûm khoái löôïng maãu coù theå laøm roãng beân trong.
+ Phaàn ñònh vò khi gheùp maãu: Nhöõng maãu troøn xoay coù maët phaân maãu vuoâng goùc
truïc taâm chæ caàn laøm moät choát ñònh vò (hình 1-32b). Ñoái vôùi caùc loaïi khaùc phaûi duøng 2 hoaëc
3 choát ñònh vò. Veà nguyeân taéc khoaûng caùch giöõa caùc choát caøng xa nhau, ñònh vò caøng chính
xaùc. Caáu taïo choát vaø loã choát phaûi coù kích thöôùc hôïp lyù ñeå ruùt vaø deã laép.
30

Ngoaøi ra, treân baûn veõ maãu phaûi xaùc ñònh theâm ñoä nhaün boùng beà maët, maøu sôn cuûa caùc boä
phaän cuûa maãu .
Treân hình veõ 1-32 c giôùi thieäu baûn veõ maãu cuûa chi tieát ñuùc hình 1-30.
10o
a) b)
25+0,50
h
Min
Chi
P. Ho
uat T
y th
pham K T
Su
60+0,74
g DH
90+0,87
©Truon
y ri ght D
Cop +0,74
32+0,60
40
+50
32
60+0,74
7o c)
15+0,50 150+0,87
Hình 1-32
a) Maãu goã b) Maãu coù 1 choát ñònh vò c) Maãu coù 2 choát .
3.2.2 Thieát keá loõi vaø hoäp loõi:

Loõi laø moät boä phaän cuûa khuoân ñuùc ñeå taïo ra phaàn loã hoaëc phaàn loõm caàn coù trong
vaät ñuùc. Do ñoù loõi coù hình daïng vaø kích thöôùc töông öùng vôùi phaàn loã hoaëc loõm caàn coù ñoù.
Loõi coù theå baèng kim loaïi hoaëc baèng hoãn hôï p caùt.
Treân hình veõ 1-33 giôùi thieäu caáu taïo moät loõi caùt ñôn giaûn.
Ñeå thieát keá hoäïp loõi, tröôùc heát phaûi xaùc ñònh ñöôïc hình daïng vaø kích thöôùc loõi (thaân loõi vaø
caùc goái loõi), sau ñoù phaûi tính ñeán caáu taïo cuûa xöông loõi vaø hình daïng kích thöôùc raõnh thoaùt
khí. Hoä p loõi ngoaøi vieäc taïo ra loõi coù ñoä chính xaùc veà hình daùng, kích thöôùc, coøn phaûi tính
ñeán thao taùc ñaët xöông, ñieàn ñaày hoãn hôïp, ñaàm chaët, taïo raõnh hay loã thoaùt khí vaø cuoái
cuøng laø laáy loõi ra khoûi hoäp.
31

1 2 3
Hình 1-33 Caáu taïo loõi caùt.

1. Xöông kim loaïi 2.Hoãn hôïp caùt 3. Raõnh thoaùt khí
Ngöôøi ta thöôøng thieát keá ba loaïi hoäp loõi: Hoäp loõi nguyeân ñeå taïo loõi ñôn giaûn, daïng
coân, hoäp loõi hai nöûa ñeå taïo loõi hình truï, coù chieàu daøi tuøy yù, hoä p loõi laép gheùp ñeå cheá taïo
loõi phöùc taïp, coù theå tích lôùn (xem phaàn laøm loõi).
+ Thaønh laäp baûn veõ hoäp loõi.
Baûn veõ hoäp loõi cuõng laø baûn veõ cheá taïo neân phaûi ñaùp öùng ñaày ñuû caùc qui öôùc veõ kyõ
h
thuaät veà baûn veõ cheá taïo. Sau khi ñaõ xaùc ñònh ñöôïc hình daïng, kích ithöôù
h Minc thaân loõi vaø goái
Ho C
loõi, trình töï thieát keá hoäp loõi phaûi theo caùc böôùc sau:
u a t TP.
- Xaùc ñònh maët phaân hoäp loõi: Moät phaàn naøKoyñoù th beà maët naøy cuõng tuaân theo moät soá
h a m
nguyeân taéc choïn maët phaân khuoâ n: Maët phaâ
D H Su pn hoäp loõi phaûi laø beà maët ñi qua tieát dieä n lôùn
nnggñeå deã laáy loõi ra khoûi hoä p, deã ñieàn ñaày hoãn hôïp loõi, deã
Truo
nhaát cuûa loõi, loøng hoäp loõi phaûi noâ
h t ©
ñaët xöông loõi... yrig
Cop
Coù theå xaùc ñònh maët phaân hoäp loõi laø thaúng ñöùng khi loõi coù chieàu daøi khoâng lôùn quaù
so vôùi kích thöôùc ngang. Nhöõng loõi daøi neân choïn maët phaân hoäp loõi naèm ngang.
Ñieàu caàn löu yù laø sau khi ñaõ ñaàm chaët ñoä beàn vaø ñoä cöùng beà maët cuûa loõi töôi coøn
raát thaáp, neân choïn maët phaân hoäp loõi sao cho khi thaùo loõi khoâ ng laøm hoûng noù.
- Kích thöôùc vaø dung sai kích thöôùc hoäp loõi khaùc vôùi maãu, caùc loõi coù daïng ñoái xöùng
qua maët phaân hoäp loõi, chæ caàn trình baøy moät nöûa hoäp loõi vaø kích thöôùc cuûa phaàn loøng hoäp
loõi phaûi tính ñeán ñoä co khi saáy loõi vaø traùnh laøm huït kích thöôùc loã cuûa vaät ñuùc (hình 1-34
giôùi thieäu baûn veõ hoäp loõi goã cho chi tieát ñuùc 1-30)
3.2.3 Vaät lieäu laøm hoäp loõi.
Keå caû maãu vaø hoäp loõi ñeàu coù
theå cheá taïo baèng goã baèng kim loaïi
hoaëc moät soá vaät lieäu khaùc nhö chaát
deûo, xi maêng, thaïch cao...
Choïn vaät lieäu thöôøng döïa
vaøo daïng saûn xuaát, yeâu caàu chaát
löôïng, kích thöôùc, khoái löôïng vaø
thöïc teá cuûa nôi saûn xuaát. ÔÛ nöôùc ta Hình 1-34
coù theå duøng goã caùc loaïi ñeå laøm maãu Hoäp loõi goã.
vaø hoäp loõi phöùc taïp, lôùn vì goã deã
laøm, nheï. Nhöng goã choáng moøn, hay
hö hoûng do cong veânh, nöùt neû, thaám nöôùc, muïc...Nhöõ ng loaïi coù kích thöôùc nhoû, khoái
32

löôïng khoâng quaù lôùn coù theå duøng maãu kim loaïi (gang, theùp cacbon, hay duøng nhaát laø hôïp
kim nhoâm ñuùc: Al-Si hay coøn goïi laø hôïp kim silumin). Maãu vaø hoäp loõi kim loaïi neân caáu
taïo roãng ñeå giaûm khoái löôïng vaø tieát kieäm kim loaïi.
Treân hình 1-32 b giôùi thieäu caùch gheùp goã ñeå laøm maãu, laøm hoäp loõi goã (hình1-34)
vaø hoäp loõi baèng kim loaïi (hình1-35).
3.3 Thieát keá heä thoáng roùt vaø ñaäu hôi, ñaäu ngoùt.
3.3.1 Heä thoáng roùt.
6
h
Min
Chi
P. Ho
uat T
y th
am K
HS u ph
uo ng D
© Tr
ight
C opyr
Hình 1-36 a) Heä thoáng roùt. b) Vaät ñuùc vaø heä
thoáng roùt.
1. Coác roùt 2. OÁng roùt 3. Raõnh loïc xæ 4. Raõnh
daãn 5. Ñaäu hôi 6. Vaät ñuùc.
Heä thoáng roùt laø moät boä phaän quan troïng cuûa khuoân ñuùc ñeå daãn kim loaïi loûng ñieàn
ñaày loøng khuoân (hình 1-36).
a.Yeâu caàu cuûa heä thoáng roùt.
Khi thieát keá heä thoá ng roùt phaûi ñaûm baûo caùc yeâu caàu sau ñaây:
- Doøng chaûy cuûa kim loaïi phaûi eâm, khoâ ng gaây va ñaäp, baén toeù, khoâng taïo xoaùy vaø
phaûi lieân tuïc.
- Khoâng daãn xæ, khí hoaëc caùc taïp chaát vaøo loøng khuoân.
- Ñieàn ñaày khuoân nhanh, khoân g laøm hao phí nhieät laøm giaûm ñoä chaûy loaõng cuûa hôïp
kim ñuùc.
- Ñieàu hoøa ñöôïc nhieät trong toaøn boä loøng khuoân taïo ñieàu kieän ñoâng ñaëc theo
höôùng lôïi nhaát, ñoàng thôøi coù khaû naêng boå sung kim loaïi.
- Khoâng hao phí nhieàu kim loaïi cho heä thoáng roùt.
Tuøy thuoäc vaøo loaïi khuoâ n, phöông phaùp ñuùc vaø loaïi hôïp kim ñuùc phaûi thieát keá sao
cho töông ñoái hôïp lí. Trong thöïc teá saûn xuaát, ngöôøi ta thöôøng duøng ba loaïi: Roùt beân hoâng,
roùt tröïc tieáp töø treân xuoá ng vaø roùt töø döôùi leân (kieåu xi phoâng) ( xem hình 1-22 trang
23).
33

- Roùt tröïc tieáp ít duøng, maët duø caáu taïo ñôn giaûn, deã cheá taïo. Chæ duøng trong tröôøng
h
Min
Chi
P. Ho
uat T
y th
am K
HS u ph
uo ng D
© Tr
ight
Copyr
34

hôïp ñuùc vaät ñuùc ñôn giaûn: phoâi puli, phoâi baùnh raêng....
- Roùt kieåu xi phoâng baûo ñaûm doøng chaûy eâm, coù khaû naêng boå sung kim loaïi cho
vuøng döôùi cuûa vaät ñuùc. Nhöng loaïi naøy khoù cheá taïo, chæ duøng thích hôïp trong caùc loaïi
khuoân kim loaïi, ñuùc vaät nhoû .
- Loaïi roùt beân hoân g (roùt ngang) thoâ ng duï ng hôn caû.
b. Caáu taïo heä thoá ng roùt:
Treân hình 1-37 laø caáu taïo moät heä thoáng roùt tieâu chuaån bao goàm: coác roùt 1, oá ng roùt
2, raõnh loïc xæ 3 vaø caùc raõnh daãn 4.
2 1
Maët thoaùng kim loïaïi loûng
Hình 1-37 Heä thoáng roùt tieâu chuaån.

1.Coác roùt 2.OÁng daãn 3.Raõnh loïc xæ
nnh
i Mi
3 4. Caùc raõnh daã
C h
Ho
u a t TP.
h
a m Ky t
h
4 D H Su p
uo ng
Loø n g khuoâ n
© Tr
ight
C opyr
- Coác roùt laø phaàn treân cuøng cuûa heä thoáng. Noù coù taùc duïng chöùa phaàn kim loaïi loûng
khi chaûy tieáp vaøo boä phaän döôùi nhaèm loaïi boû moät phaàn taïp chaát, xæ noåi treân maët. Coác roùt
coøn höùng doøng chaûy kim loaïi loûng töø thuøng roùt.
Coác roùt chæ phaùp huy taùc duïng khi noù luoâ n luoân chöùa ñaày kim loaïi loûng.
Caùc loaïi coác roùt thoâng thöôøng coù caáu taïo nhö treân hình 1-38. Kích thöôùc cuûa chuùng
phuï thuoäc vaøo khoái löôïng vaø hình daùng cuûa vaät ñuùc.
D1
b)
a)
Hình 1-38 Loaïi coác roùt thöôøng

L
34

Ñeå chaën xæ ñöôïc toát hôn khi ñuùc vaät ñuùc coù chaát löôïng cao, ngöôøi ta duøng loaïi coác
ñaëc bieät: coác coù maøng loïc, maøng ngaên, coác coù nuùt hoaëc loaïi li taâm (hình 1-39).
Maøng ngaên
a) b)
Maøng loïc baèng vaät lieäu chòu löûa
h
Min
Chi
P. Ho
Nuùt ñaäy th uat T
c) am Ky d)
u ph
S
uo g DH 1-39. Caùc loaïi coác ñaëc bieät.
nHình
©T r
y
a.Coá cri ghtmaøng loïc; b.Coác coù maøng ngaên; c.Coác coù nuùt; d.Coác li taâm.
coù
Cop
Caùc loaïi coác naøy coù taùc duïng giöõ xæ toát vì kim loaïi loûng ñöôïc löu laïi trong coác laâu
hôn. Loaïi coác roùt li taâm do taïo doøng chaûy xoay troøn neân giaûm vaän toác vaø noåi xæ toát. Nhöng
nhöõng loaïi coác roùt naøy thöôøng laøm giaûm nhieät ñoä kim loaïi, vì theá phaûi naâng cao ñoä quaù
nhieät cuûa kim loaïi khi roùt.
- OÁng roùt laø phaàn noái tieáp töø coác roùt xuoá ng döôùi. Doøng kim loaïi loûng chaûy trong
oáng coù gia toác. OÁng cao, vaän toác doøng chaûy caøng xuoáng döôùi caøng taêng.
- OÁng roùt ñöôïc taïo ra töø maãu oáng roùt neân coù ñoä coân ruùt maãu, moät lyù do nöõa doøng
chaûy trong oáng coù ñoä coân vöøa phaûi seõ khoân g daãn
khí vaøo loøng khuoân . Trong khuoân caùt, ñoä coân
cho pheùp khoaûng 10 15%.
Ñeå haïn cheá bôùt vaän toác doøng chaûy, trong caùc
khuoân kim loaïi ngöôøi ta hay duøng loaïi oáng roùt
baäc hoaëc hình sin (hình 1-40).
- Raõnh loïc xæ laø moät phaàn cuûa heä thoáng
roùt naèm döôùi chaân oáng roùt, ôû khuoân treân vaø saùt
maët phaân khuoân. Nhö teân goïi cuûa noù, raõnh naøy
do naèm ngang neân ôû ñaây toác ñoä doøng chaûy giaûm
haún xuoáng. Phaàn xæ loûng neáu loït qua oáng roùt seõ a) b)
ñöôïc giöõ laïi ôû raõnh loïc xæ. Tieát dieän ngang hôïp Hình 1-40
lí, toát ñoä doøng caøng nhoû , xæ noåi leân caøng trieät ñeå. a.OÁ ng roù t coù baäc b) OÁng hình
Ngoaøi ra raõnh loïc xæ cuõng taïo ñieà u kieän sin
35

ñeå boá trí caùc raõnh daãn.

b=0,8a
b=a
h=a
a a
a
a) b) c)
Hình 1-41
Tieát dieän ngang raõnh loïc xæ
Tieát dieän ngang cuûa raõnh loïc xæ thöôøng duøng loaïi hình thang, baùn nguyeät hay tam
giaùc (hình 1-41).
nh coù maøng ngaên.
c ivaø
Khi caàn ñaûm baûo loïc xæ toát hôn nöõa, ngöôøi ta duøng loaïi raõnh baä
C h iM
Hou hôn. Loaïi naøy cuõng laøm
TP.
Muïc ñích cuûa baäc vaø maøng ngaên laø laøm giaûm toác ñoä doøng nhieà
u a t
giaûm tính chaûy loaõng cuûa hôïp kim vaø khoù cheá taïo. Ky th
am
- Raõnh daã n:
H S u ph
Kim loaïi sau khi chaûy qua raõnhrloï g Dseõ vaøo caùc raõnh daãn ñeå vaøo loøng khuoân . Ñieàu baét
uocnxæ
© T
rigm
buoäc laø raõnh daãn phaûpiynaè htphía maët döôùi cuûa raõnh loïc xæ, ñeå höùng kim loaïi saïch. Do ñoù noù
C o
naèm saùt maët phaân khuoân ôû khuoân döôùi.
Ñeå ñaït yeâu caàu ñieàu hoøa nhieät, coù theå boá trí nhieàu raõnh daãn ñoàng thôøi tuøy theo caáu
taïo cuûa loøng khuoân vaø khoái löôïng vaät ñuùc. Vò trí cuûa raõnh daãn khoân g ñaët döôùi oá ng roùt hoaëc
ñaàu cuoái cuûa raõnh loïc xæ.
- Raõnh daãn cuõng ñöôïc caáu taïo bôûi caùc tieát a
h=(0,1
dieän hình thang, baùn nguyeät hoaëc tam giaùc nhöng
chieàu ngöôïc laïi. Moät ñieàu caàn löu yù laø khi laøm
saïch vaät ñuùc phaûi caét hoaëc thoâng thöôøng laø ñaäp
a
gaõy raõnh daãn. Vì theá kích thöôùc raõnh coù theå thay
b=(0,7 0,9)a
ñoåi phuø hôïp vôùi chieàu daøy thaønh vaät ñuùc taïi choã
daãn (Hình 1-42 ).
Raõnh daãn thöôøng caáu taïo thaúng. Tuy vaäy Hình 1.42
cuõng coù nhöõn g loaïi phi tieâu chuaån cho phuø hôïp Tieát dieän raõnh daãn hình thang.
vôùi caùc yeâu caàu khaùc nhau.
Ñeå vaät ñuùc nguoäi ñeàu theo chieà u cao, giaûm öùng suaát nhieät thì duøng raõnh daãn nhieàu
taàng (hình 1-43a). Nhöõng vaät ñuùc thaønh moûng, chieàu cao töông ñoái lôùn, ñeå ñieàn ñaày
nhanh, nguoäi ñeàu, boå sung kim loaïi toát thì duøng loaïi raõnh daãn khe moûng (hình 1-43b).
Tröôøng hôïp khoâng theå boá trí khe moû ng coù theå duøng loaïi raõnh daãn gioït möa (hình 1-43c ).
c. Choïn choã daã n kim loaïi vaø o khuoân:
Boá trí choã kim loaïi vaøo khuoân laø moät khaâu raát quan troïn g ñeå ñaït ñöôïc vaät ñuùc chaát löôïng
cao. Neáu boá trí choã daãn kim loaïi ñuùng ñaén thì baûo ñaûm ñöôïc söï ñieàn ñaày loøng khuoân ñeàu
ñaën, traùnh ñöôïc nhöõng öù ng suaát beân trong vaø roã co taïo ra trong vaät ñuùc.
36

a) b) c)
M inh
Hình 1-43 Caùc loaïi raõnh daãn khaùc Ho C hi
P.
a- Daãn nhieàu taàng b- Daãn qua khe moûntghc.Daã uat Tn kieåu gioït möa
y
p h am K
Muoán theá chuùng ta caàn tuaân theo Su t soá quy taéc sau:
DH moä
n g
Truoi löôïng < 1,5 taán, chieàu daøi vaät ñuùc khoâng quaù 3m (thaân
t © khoá
1. Ñoái vôùi vaät ñuùigchcoù
maùy…) thì neân daãnCokimpyr loaïi theo moät phía. Ñoái vôùi vaät ñuùc coù chieàu daøi lôùn hôn, ñeå cho
kim loaïi ñieàn ñaày long khuoâ n ñöôïc ñeàu ñaën (ñoái xöùng) thì neân daãn vaøo boä phaän giöõa cuûa
vaät ñuùc. Ñoái vôùi vaät ñuùc coù hình daùng phöùc taïp maø chieàu daøi > 2m thì caàn phaûi daãn kim
loaïi theo hai phía baèng caùc heä thoáng roùt rieâng bieät.
2. Khi ñuùc chi tieát baèng gang xaùm coù ñoä chaûy loaõng cao, ñoä co nhoû, chieà u daøy
khoâng khaùc nhau laém thì neân daãn kim loaïi vaøo choã thaønh moûng cuûa vaät ñuùc, ñeå kim loaïi
phaàn daøy vaø phaàn moûng coù nhieät ñoä cheâ nh nhau ít, laøm cho vaät ñuùc nguoäi ñoàng ñeàu.
Ñuùng Sai
a) b)
Hình 1-44 Vaøi ví duï veà caùch ñaët raõnh daãn.
3. Khi ñuùc gang beàn cao vaø ñuùc theùp, vì ñoä co lôùn vaø choùng ñoâng (chaûy loaõng keùm)
neân phaûi daãn kim loaïi loûng vaøo choã thaønh daøy cuûa vaät ñuùc, ñeå baûo ñaûm roùt ñaày khuoân vaø
37

taïo ra söï ñoâng ñaëc coù höôù ng. Khi ñoâng ñaëc, phaàn moû ng ñoâng tröôùc, phaàn daøy ñoâng ñaëc
sau cuøng, phaàn daøy laøm nhieäm vuï boå ngoùt cho phaàn moûng, khi phaàn daøy co ngoùt sau thì
phaûi duøng ñaäu ngoùt ñeå boå sung kim loaïi.
4. Khi ñuùc vaät ñuùc hình truï troøn thì neân daãn kim loaïi theo höôùng tieáp tuyeán vôùi maët
caét ngang ñeå traùnh hieän töôïng xoaùy gaây ra tuï khí, tuï xæ (hình 1-44a).
5. Khi ñuùc vaät ñuùc daïng taám phaúng vöøa roäng vöøa moûng thì phaûi daãn kim loaïi vaøo
khuoân baèn g nhieàu raõnh daãn môùi coù theå ñieàn ñaày toát (hình 1-44b).
d. Tính toaùn heä thoáng roùt.
Nguyeâ n taéc tính nhö sau: tröôùc tieân xaùc ñònh toång tieát dieän cuûa raõnh daãn, coøn tieát
dieän cuûa raõnh loïc xæ vaø oáng roùt laáy theo moät tyû leä nhaát ñònh.
Khoái löôïng vaät ñuùc bao goàm heä thoáng roùt, ñaäu ngoùt G(g) seõ baèng tích soá cuûa toång
tieát dieän cuûa raõnh daãn taïi choã kim loaïi loûng chaûy vaøo loøn g khuoân ( Frd cm2 ), vaän toác
doøng chaûy v (cm/s), thôøi gian ñieà n ñaày loø ng khuoân t (s) vaø khoái löôïng rieâng cuûa kim loaïi
loûng  (g/cm3). Ñoái vôùi gang:  = 6,8 g/cm3.
nh
Ta coù: C h i Mi
Ho
G = . rd.v.t u a t TP. (1)
y t h
K
pham
Suy ra:
HGS u
 r uo ng D

© T rd  .v .t (2)
y ri ght
Cop trình thuûy löïc cuûa Becnuli ta coù theå tính v theo coâng thöùc:
Döïa vaøo phöông
v   2 gH p (3)
Trong ñoù:  - Heä soá caûn thuûy löïc ( 0,3 0,8). Heä soá naøy goàm 2 phaàn :
 = 1.2
1 -Heä soá caûn trong heä thoáng roùt;
2 -Heä soá caûn thuûy löïc trong khuoân
g -Gia toác troïng tröôø ng tính baèng 981 cm/s2
Hp - Chieà u cao tính toaùn coät aùp (aùp suaát thuûy tónh coät kim loaïi loûng). Coâng thöùc ñeå tính laø:
2 H .C  P 2 P2
Hp  H P2 (4)
2C 2C Hp H 
2C
Treân hình 1-45 giôùi thieäu caùch tính Hp cho ba kieåu roùt khaùc nhau.
Trong coân g thöùc (4), H laø chieàu cao tính töø choã daãn kim loaïi loûng vaøo khuoân ñeán
maët thoaùng (cm). Neáu H quaù lôùn, aùp löïc ñieàn ñaày taêng leân nhöng doøng chaûy seõ khoâng eâm.
Ngöôïc laïi, neáu H khoâng ñuû lôùn , aùp suaát thuûy tónh seõ nhoû daãn ñeán ñieàn ñaày chaäm, chaát
löôïng hôïp kim ñuùc keùm.
Toång chieàu cao oáng roùt hoâ vaø coác roùt laø giaù trò H caàn tìm. Phaàn khuoân chöùa coác roùt
coù theå cheá taïo rieâng ñeå tieát kieäm vaät lieäu vaø giaûm khoái löôïng khuoân treân.
P - Chieàu cao phaàn loøng khuoân ñuùc tính töø raõnh daãn trôû leân (cm).
C - Chieàu cao loøng khuoân theo vò trí roùt (cm).
38

Maët thoaùng kim loaïi
H
p=0
H
p=c
c
p
c
a) b) c)
. Hình 1-45
a) Roùt treân xuoá ng; b) Roùt beân hoâng; c) Roùt xi phoâng
- Khi roùt tröïc tieáp töø treân xuoáng (hình 1-45a) do P = 0 neân: Hphi=MHinh
C
C T P . Ho C
- Khi roùt beâ n hoân g (hình1-45b) neáu P  tPH
neân:uaH
2Ky th 8
p h am
Sung hình 1-45c) thì P = C neân: H  H  C
DHphoâ
- Khi roùt töø döôùi leân (kieåu roùgt xi
r uo n P
t© T 2
i g h
Thôøi gian Cñieàopnyrñaày khuoân t choïn phuï thuoäc vaøo khoái löôïng vaät ñuùc, chieàu daøy
thaønh vaø loaïi hôïp kim ñuùc.
Nhöõng vaät ñuùc baèng gang, theùp coù khoái löôïng nhoû hôn 450 Kg, chieàu daøy thaønh
moûng ( 15mm) coù theå tính theo coâ ng thöùc kinh nghieäm:
t  S1 G (s) (5)
S1- Heä soá phuï thuoäc chieàu daøy thaønh
Nhöõng vaät ñuùc coù khoái löôïng lôù n (< 104 Kg)
3 (s) (6)
t  S2 G
S2 - Heä soá phuï thuoäc chieàu daøy thaønh (S1, S2 coù theå tra trong soå tay ñuùc)
Cuoái cuøng thay (3), (4), (5) hoaëc (6) vaøo coâ ng thöùc (2) ta coù :
G
Frd  (cm2)
 .t 1  2 2 gH p
Khi vaät ñuùc baèng gang coù =7,8 g/cm3 ta coù coâng thöùc ruùt goïn :
G (cm2)
Frd 
0,31.t 1  2 H p
Coù toång tieát dieän Frd ta coù theå duøng caùc coâng thöùc tyû leä sau ñaây ñeå tính tieát dieän
raõnh loïc xæ (Frlx) vaø oáng roùt Foâr.
Vaät ñuùc nhoû, thaønh moû ng (G < 100Kg) Frd : Frlx : Foâr =1: 1,06: 1,11
39

Vaät ñuùc trung bình (100  500 Kg). Frd : Frlx : Foâr = 1: 1,1 : 1,15.
Vaät ñuùc lôùn ( >500 Kg ) : Frd : Frlx : Foâr = 1: 1,2 : 1,4.
Caàn chuù yù : Khi chaân oáng roùt chia chieàu daøi raõnh loïc xæ laøm hai phaàn ñeàu coù ñaët
raõnh daãn thì tieát dieän ngang cuûa raõn h loïc xæ phaûi chia ñoâi. Hình 1-46 giôùi thieäu hai loaïi ñoù.
1
S rlx  Frlx
S rlx  Frlx 2i M inh
Ch
P. Ho
Hình 1-46
tT
thua
y
am K
3.3.2 Ñaäu ngoùt vaø ñaäu hôi:
u p h
a. Ñaäu hôi: duøng ñeå khí trong loø
n g DHngSkhuoân thoaùt ra, baùo hieäu möùc kim loaïi loûng, laøm
uo khuoân, ñoâi khi duøng ñeå daãn vaø boå sung kim loaïi cho
i rtrong
t©T
giaûm aùp löïc ñoäng cuûa kim loaï
i g h
vaät ñuùc (hình 1-47Ca).opyr
Ñaäu hôi thöôøng coù tieát dieän ngang laø hình troøn, hình chöõ nhaät vaø thöôø ng ñaët ôû vò trí
cao nhaát cuûa vaät ñuùc vaø ôû phía ñoái dieän vôùi heä thoáng roùt. Trong moät khuoân ñuùc thöôøng coù
1 hay nhieàu ñaäu hôi.
b.Ñaäu ngoùt: Thoâng thöôøng, ñaäu ngoùt vaø ñaäu hôi cuøng chung taùc duïng. Chuùng laø
moät boä phaän trong khuoân ñuùc ñeå chöùa moät löôïng kim loaïi loûng nhaèm boå ngoùt cho vaät ñuùc
khi ñoâng ñaëc. ÔÛ thôøi ñieåm khi chöa ñieàn ñaày kim loaïi ñaäu ngoùt laøm chöùc naêng ñaäu hôi,
nghóa laø ñeå thoaùt hôi trong loøng khuoân. Ñaäu ngoùt duøng ñeå boå sung kim loaïi cho vaät ñuùc khi
ñoâng ñaëc, thöôøng ñöôïc duøng khi ñuùc theùp, hôïp kim maøu, gang ñoä beàn cao, vaät ñuùc gang xaùm
coù thaønh daøy. Nhöõng vaät ñuùc baèng gang xaùm nhoû vaø thaønh moûng khoâng caàn ñaäu ngoùt.
Ñeå phaùt huy taùc duïng thoaùt hôi vaø boå ngoùt phaûi ñaët noù ñuùng vò trí.
- Ñaäu ngoùt phaûi ñaët ôû choã cao vaø taäp trung kim loaïi (thaønh daøy) vì ôû ñoù kim loaïi
ñoâng ñaëc chaäm nhaát vaø co ruùt nhieàu nhaát.
- Ñaäu ngoùt phaûi coù ñoä cao ngang maët thoaùng vôùi coác roùt vaø baûn thaân noù cuõng phaûi
ñuû aùp löïc thuûy tónh ñeå boå ngoùt toát.
- Ñaäu ngoùt phaûi nguoäi cuoái cuøng vaø coù theå tích ñuû lôùn ñeå boå ngoùt.
- Khoâng gaây khoù khaên cho coâng ngheä laøm khuoân vaø khoâng laõng phí kim loaïi.
- Chaân ñaäu ngoùt phaûi deã caét, khoâng laøm hoûng beà maët gia coâng.
Ngöôøi ta thöôøng duøng hai loaïi ñaäu ngoùt: ñaäu ngoùt hôû vaø ñaäu ngoùt kín.
 Ñaäu ngoùt hôû: Laø loaïi loøng khuoân thoâng vôùi khí trôøi. Ñaäu hôû duøng phoå bieán vì noù
deã cheá taïo, coù khaû naêng boå ngoùt cao nhôø aùp löïc lôùn, deã quan saùt khi ñieàn ñaày, coù
taùc duïng thoaùt hôi.
40

Nhöõng hôïp kim ñuùc coù ñoä co khoâ ng nhieàu, ngöôøi ta thöôøng duøng ñaäu ngoùt cuïc boä.
Ñoù laø nhöõng oáng hình coân coù tieát dieän ngang troøn xoay hoaëc hình 4 caïnh (hình 1-47 a).
Kích thöôùc ñaäu ngoùt phuï thuoäc chieàu daøy thaønh vaø ñoä cao nôi ñaët ñaäu ngoùt.
Nhöõng hôïp kim ñuùc coù ñoä co lôùn nhö theùp phaûi duøng ñaäu ngoùt coù theå tích lôùn. Coù theå duøng
loaïi ñaäu ngoùt voøng (hình 1-47b) vôùi loaïi vaät ñuùc daïng truï. Khi thieát keá ñaäu ngoùt phaûi tính
ñeán voøng troøn nhieät, sao cho caøng daàn leân phía treân ñöôøng kính voøng troøn phaûi taêng daàn.
Ñoái vôùi nhöõng vaät ñuùc khaùc thì tuøy theo keát caáu cuûa vaät ñuùc maø thieát keá hình daïng vaø kích
thöôùc ñaäu ngoùt hôïp lí. Noùi chung theå tích cuûa noù khoâng chæ ñuû ñeå boå ngoùt maø coøn ñuû aùp
löïc.
d1
10 10
d
45 45
h
Min
Chi
P. Ho
uat T
y th
am K
HS u ph
uo ng D
a) © Tr b)
ight Hình 1-47 Caùc loaïi ñaäu ngoùt hôû.
C opyr a) Ñaäu ngoùt cuïc boä; b) Ñaäu ngoùt voøng.
 Ñaäu ngoùt ngaàm: laø loaïi khoâng thoâng vôùi khí trôøi (hình 1-48). Loaïi naøy chæ thích
hôïp khi ñuùc trong khuoân kim loaïi ñeå boå sung cho choã taäp trung kim loaïi ôû phía döôùi loøng
khuoân.
Khi laøm khuoân caùt , neáu coù phaàn taäp trung kim loaïi ôû phía döôùi, khoâ ng ñaët ñaäu ngoùt
hôû ñöôïc, ngöôøi ta thay baèng ñaäu ngoùt ngaàm coù loõi daàu (hình 1-48a), ñaäu ngoùt ngaàm khí eùp
(hình 1-48b) … hoaëc thay baèng mieán g saét nguoäi (Hình 1-49). Ñeå traùnh roã co phaûi taïo ñieàu
kieän cho noù toûa nhieät nhanh. Mieáng saét nguoäi ñöôïc tính toaùn hôïp lí seõ giuùp cho ñieà u ñoù
ñöôïc thöïc hieän toát.
a) b)
Hình 1-48 Ñaäu ngoùt ngaàm. Hình 1-49 Vaät laøm nguoäi
a) Coù loõi daàu. b) Khí eùp. ngoaøi vaø trong vaät ñuùc.
41

Chöông 4
COÂNG NGHEÄ CHEÁ TAÏO KHUOÂN VAØ LOÕI.
4.1 Vaät lieäu laøm khuoân vaø loõi

Ñeå cheá taïo hoãn hôïp khuoân vaø loõi ta söû duïng vaät lieäu töï nhieân hoaëc nhaân taïo. Vaät
lieäu laøm khuoân vaø loõi caùt ñöôïc cheá taïo baèng caùt, ñaát seùt vaø moät soá phuï gia khaùc.
4.1.1 Yeâu caàu cuû a vaät lieäu laøm khuoân vaø loõi.
Vaät lieäu naøy phaûi thoaû maõn caùc yeâu caàu sau:
a. Ñoä beàn laø khaû naêng hoãn hôïp baûo ñaûm cho khuoân vaø loõi khoân g bò phaù huûy khi
cheá taïo, laép raùp, vaän chuyeån hoaëc khi chòu taùc duïng cuûa doøng chaûy cuûa kim loaïi.
Theo tieâu chuaån thì ñoái vôùi hoãn hôïp öôùt duøng giôùi haïn beàn neùn n vaø hoãn hôïp khoâ
duøng giôùi haïn beàn keùo k. Hoãn hôïp caùt ñaát seùt öôùt (khuoâ n töôi) thöôøng n = 30 70 KPa vaø
h
Min
loaïi khoâ(khuoân khoâ) k = 80 200KPa.
C h i
Ñoä beàn taêng khi caùt haït caøng nhoû, khoâng ñoàng ñeàu,saé.cHcaï o nh, ñoä mòn chaët cuûa hoãn
u a t TP
h
Ky t
hôïp taêng, löôïng ñaát seùt taêng, ñoä ñaàm chaët taêng.
h a m
b. Ñoä beàn beà maët laø khaû naêng Hchòu
D Su plöïc khi coù doøng chaûy kim loaïi taùc duïng leân beà
g
maët loøng khuoân. Neáu chæ tieâuTnaø
© ruoynkhoâng ñaït coù nghóa laø hoãn hôïp bò phaù vôõ daãn ñeán laøm
t
igh loaïi ñuùc.
oyrkim
Cop
laãn vaät lieäu khuoân vaø
c. Tính luùn : Laø khaû naêng giaûm theå tích cuûa hoãn hôïp khi kim loaïi co. Tính luùn
khoâng toát seõ daãn ñeán khaû naêng phaù vôõ khuoân hoaëc laøm nöùt vaät ñuùc. Tính luùn taêng khi
duøng caùt haït to, löôïng ñaát seùt vaø chaát dính keát ít, chaát phuï (muøn cöa, rôm vuïn, boät than…)
taêng
d. Tính deûo : Laø khaû naêng in hình roõ neùt cuûa maãu vaø hoäp loõi taïo ra hình daïng vaø
kích thöôùc ñuùng. Tính deûo taêng khi thaønh phaàn nöôùc trong hoãn hôïp taêng ñeán 8%, ñaát seùt
vaø chaát dính keát taêng, caùt haït nhoû.
e. Tính coâ ng ngheä goàm ccaùc chæ tieâu sau :
- Tính ñieà n ñaày laø khaû naêng di ñoäng cuûa vaät lieäu ñeå ñieàn ñaày khi laøm khuoâ n vaø loõi.
Tính ñieàn ñaày baûo ñaûm khuoân vaø loõi coù ñoä ñaàm chaët ñoàng ñeàu vaø khaû naêng duøng löïc nhoài
neùn nhoû nhaát.
- Tính chòu nhieät laø khaû naêng giöõ cho vaät lieäu khoâng bò noùng chaûy, khoâng coù taùc
duïng hoaù hoïc vôùi kim loaïi noùng chaûy. Caùc lôùp hoãn hôïp khi bò chaùy seõ caûn trôû quaù trình gia
coâng cô ( lôùp caùt chaùy ) vaø laøm giaûm ñoä thoaùt khí, taïo roã khí trong vaät ñuùc.
- Tính choáng aåm laø khaû naêng huùt aåm raát ít trong moät ñôn vò thôøi gian. Ñoä aåm cao
laøm giaûm ñoä beàn neùn vaø sinh khí khi tieáp xuùc kim loaïi noùng chaûy .
- Tính beàn laâu laø khaû naêng giöõ ñöôïc tính chaát cuûa vaät lieäu khi söû duïng nhieàu laàn.
42

- Tính thoâng khí laø khaû naêng thoaùt khí qua hoãn hôïp traùnh cho vaät ñuùc khoûi bò roã
khí, laøm giaûm aùp löïc khí trong loøng khuoâ n khi ñieàn ñaày kim loaïi loûng. ÔÛ nhieät ñoä cao,
löôïng hôi nöôùc chöùa ôû hoãn hôïp gaàn loøng khuoân seõ boác hôi, löôïng khí hoaø tan trongkim loaïi
loûng cuõng bò giaûi phoùng khi kim loaïi ñoâng ñaëc. Chuùng seõ thoaùt ra moät phaàn qua hoãn hôïp
khuoân vaø loõi. Ñeå ñaùnh giaù ñoä thoâng khí duøng heä soá thoâng khí K, ñöôïc xaùc ñònh baèng thöïc
nghieäm. Hoãn hôïp caùt ñaát seùt thöôøng coù heä soá K = 30 120 ñôn vò.
Tính thoâng khí cuûa hoãn hôïp taêng khi ñoä ñaàm chaët giaûm, caùt haït to vaø ñeàu, löôïng
seùt, chaát dính keát ít, chaát phuï nhieàu, löôïng nöôùc < 4%
- Tính nhieät lyù: Bao goàm tính daãn nhieät vaø nhieät dung. Tính nhieät lyù aûnh höôûng ñeán
toác ñoä keát tinh cuûa kim loaïi vaø do ñoù laøm aûnh höôûng ñeán ñeán toå chöùc vaø tính chaát cuûa vaät
ñuùc.
Toùm laïi, hoãn hôïp laøm khuoân vaø laøm loõi ñoøi hoûi nhieàu yeâu caàu khaùc nhau. Caàn caên
cöù vaøo loaïi hôïp kim ñuùc, khoái löôïng vaø hình daùng cuûa vaät ñuùc ñeå choïn loaïi thaønh phaàn
cuûa hoãn hôïp.
nh
i Mi
4.1.2 Vaät lieäu laøm khuoân vaø loõi.
C h
a. Caùt laø thaønh phaàn chính cuûa hoãn hôïp. Trong caùt tT . Hnoh phaàn cô baûn laø SiO2 coù
, Pthaø
u a
h oån ñònh nhieät hoaù cao, ñoä haït töø
nhieät ñoä chaûy cao (toch =1713oC), ñoä beàn, ñoä cöùm y ttính
ngKvaø
a
u phlaø ôû nhieät ñoä trung bình (575o) coù söï chuyeån
0,02  3mm. Ñaëc tính xaáu cuûa caùt thaïcHh Sanh
D
uonglaøm nöùt neû haït caùt taïo ra buïi nhoû . Ngöôøi ta thöôøng boå
Trtích
bieán thuø hình laøm thay ñoåi theå
t ©
sung theâm caùt vaøng.opyrigh
C
Khi löôïng taïp chaát Fe2O3, Al2O3, CaCO3… vaø caùc chaát khaùc coù löôïng chöùa toái thieåu ñeå
taêng tính chòu nhieät cuûa hoãn hôïp. Caùt thaïch anh trong thieân nhieâ n thöôøn g ñaõ coù ñaát seùt.
Ñoä haït cuûa caùt to hoaëc nhoû seõ coù tính chòu nhieät khaùc nhau vaø vaø taïo ra ñoä boùng beà
maët khaùc nhau. Maët khaùc ñoä haït vaø hình daïng haït caùt aûnh höôûng lôùn ñeán ñoä thoâng khí.
Khi ñuùc theùp coù theå pha theâm vaøo caùt thaïch anh moät löôïng ZrO2. SiO2 coù Toch =
2000oC, Croâm mít Fe2O.Cr2O3 coù Toch =1850oC.
b. Ñaát seùt laø loaïi chaát lieäu keát dính nhaèm baûo ñaûm ñoä beàn, ñoä deûo cuûa hoãn hôïp.
Ñaát seùt thöôøng duøng loaïi cao lanh (Al2 O3.2SiO2.2H2 O). Caùc taïp chaát Fe2O3 , Na2 CO3,
CaCO3 trong ñaát seùt seõ laøm giaûm khaû naêng keát dính vaø tính oån ñònh nhieät hoaù.
Ngoaøi daïng cao lanh coøn duøng Bentonit (Al 2O3. 4Si02.nH2 O). Loaïi naøy khaû naêng dính
keát cao nhöng hieám vaø ñaét. Khi duøng chæ troän vôùi tiû leä khoân g lôùn (1,5  3%)
c. Chaát dính keát:laøm taêng ñoä beàn, ñoä deûo,tính chòu nhieät cho khuoân vaø loõi. Goàm
daàu thöïc vaät, ræ maät, boät hoà, kieàm sunfit (nöôùc baõ giaáy), nöôùc thuûy tinh (Na20. nSi0 2 .mH2-
0), xi maêng…
d. Chaát phuï: ñöa vaøo khuoân vaø loõi nhaèm taêng moät soá tính chaát ñaëc bieät, laøm nhaün
boùng beà maët khuoân loõi.
- Caùc chaát pha troän vaøo hoãn hôïp laøm khuoân nhö boät than, hoãn hôïp laøm loõi nhö muøn
cöa …( 3%8% ) laøm taêng tính luùn, thoâng khí, deã phaù khuoân loõi.
43

- Chaát sôn khuoân loõi: laø hoãn hôïp cuûa vaät lieäu chòu löûa haït raát nhoû, chaát dính vaø
nöôùc laøm dung moâi hoøa tan nhö boät than, boät graphít, boät thaïch anh (SiO2 ) …, nöôùc thuûy
tinh hoaëc dung dòch cuûa chuùng vôùi ñaát seùt, nöôùc queùt hoaëc phun leâ n beà maët loøng khuoân,
loõi. Noù laøm taêng ñoä boùng vaät ñuùc, taêng ñoä beàn beà maët khuoâ n, tính chòu nhieät cho khuoân loõi
(choáng chaùy dính caùt vaät ñuùc), taïo cho vieäc phaù khuoân, laøm saïch caùt ñöôïc deã daøng.
Thaønh phaàn vaø yeâu caàu cuûa chaát sôn phaûi phuø hôïp vôùi yeâu caàu cuûa töøng hôïp kim
ñuùc:
+ Ñuùc gang: chaát sôn coù chöùa grafit ñeå choáng chaùy caùt vaø coù taùc duïng choáng traéng
gang. Ví duï: chaát sôn goàm grafit 60%; bentonit 3,5%; Dextrin 3%; vaø nöôùc.
+ Ñuùc theùp: chaát sôn khoâng duøng grafit ñöôïc, vì grafit seõ laøm thay ñoåi thaøn h phaàn
caùc bon cuûa theùp, khi ñoù chaát sôn khuoâ n seõ laø boät thaïch anh ñeå taêng ñoä chòu nhieät cho maët
khuoân, choáng chaùy caùt, laøm maët vaät ñuùc nhaün ñeïp.
4.1.3 Hoãn hôïp caùt- ñaát seùt:
Khi taïo hoãn hôï p, ngöôøi ta chia ra hai loaïi goïi laø caùt aùo vaø caùt ñeäm.
Caùt aùo: hoãn hôïp naøy phuû leân maãu moät lôùp daøy khoaûng 40 in100mm h khi laøm
C h iM
khuoân, tröïc tieáp tieáp xuùc vôùi kim loaïi loûn g neân yeâu caàu coù. Hchaá o t löôïng cao veà ñoä chòu
u a t TP
nhg, thoâ ng thöôøng caùt aùo laøm baèng vaät
Ky t
nhieät, ñoä haït caàn nhoû hôn ñeå beà maët vaät ñuùc nhaün boù
h a m
Su p
lieäu môùi.
D H
Caùt ñeäm: duøng ñieàn ñaàyuophaàng n coøn laïi cuûa khuoân, do khoâng tröïc tieáp tieáp xuùc vôùi
t © Tr
gh ng thaáp hôn, thöôøng taän duïng phaàn hoãn hôïp cuõ ñöôïc phuïc hoài
py i
kim loaïi loûng neân chaátrlöôï
laïi. C o
Neáu laøm loõi, laøm khuoân baèng maùy thì chæ duøng moät loaïi caùt môùi ñoàng nhaát.
Hoãn hôïp caùt - ñaát seùt tuøy töøng loaïi khuoân, sau khi ñaàm chaët khoâng qua saáy goïi laø
khuoân töôi; neáu qua saáy goïi laø khuoân khoâ. Hoãn hôïp laøm khuoân töôi thöôøng chöùa 10  12%
ñaát seùt vaø coù ñoä aåm 4  5%. Khuoân töôi coù öu ñieåm coù tính deûo vaø ñieàn ñaày toát, deã phaù
khuoân vaø giaù thaønh thaáp. Khuoân töôi coù ñoä beàn khoân g cao, neân thaønh khuoân phaûi ñuû ñoä
daøy do ñoù khoái löôïng cuûa khuoân lôùn.
Khuoân khoâ duøng ñuùc vaät coù chaát löôï ng cao, khoái löôïng vaät ñuùc lôù n, thaønh daøy.
Löôïng ñaát seùt trong khuoân khoâ ñeán 15%, ñoä aåm 6  8%.
Löôïng ñaát seùt taêng laøm giaûm ñoä thoâng khí vaø ñoä chòu nhieät, khoù phaù khuoân vaø loõi.
Thöôøng ngöôøi ta cho theâm muøn cöa vaøo hoãn hôïp laøm loõi. Sau khi saáy muøn cöa chaùy laøm
taêng ñoä thoâng khí cho loõi, taêng tính luùn ñeå choáng nöùt vaät ñuùc, deã phaù boû loõi. Ngöôïc laïi
khoâng neân duøng muøn cöa cho khuoân töôi vì seõ laøm giaûm ñoä thoâng khí. Tröôøng hôïp ñaëc
bieät khi ñuùc theùp coù theå duøng hoãn hôïp coù chöùa theâm chaát keát dính laø baõ sunfit hoaëc thuûy
tinh loûng.
Trong khuoân ñuùc, hoãn hôïp laøm loõi yeâu caàu cao hôn do taùc ñoâïng nhieät vaø cô hoïc leân
loõi lôùn hôn (loõi bò kim loaïi loûng bao quanh). Hoãn hôïp loõi duø ng toaøn boä vaät lieäu môùi. Löôïng
ñaát seùt khoâng cao nhö hoãn hôïp khuoâ n (2%  10%) nhöng phaûi cho theâm chaát dính keát
khaùc nhö daàu thöïc vaät, maät, ræ ñöôøng, nhöïa thoâng...., duøng nhieàu chaát phuï, caùt thaïch anh
gaàn nhö nguyeân chaát, ít duøng hoãn hôïp cuõ. Loõi phaûi ñöôïc saáy kyõ ñeå taêng beàn, taêng thoâng
khí vaø tính luùn.
44

Ví duï: Ñuùc gang duøng hoãn hôïp laøm khuoân coù côõ haït töø 0,063 0,4 mm; seùt 8%
20%; ñoä aåm 4,5%  5% (khuoân töôi); ñoä thoâng khí 25  100; ñoä beàn neùn 3 7,5 N/cm2;
hoãn hôïp cuõ töø 40% 90%.
Thaønh phaàn cuûa hoãn hôïp laøm loõi ñuùc gang: caùt môùi coù côõ haït töø
0,06  0,3mm, 77,5%; ñaát seùt boät 7,5%; muøn cöa 15%; ñoä thoâng khí 80  100; ñoä beàn neùn
töôi 7,5 8,5 N/cm2.
4.2 Cheá taïo khuoân vaø loõi baèèng tay

Hình veõ 1-50 giôùi thieäu toùm taét caùc böôùc laøm khuoân caùt trong hai hoøm khuoân vôùi
loõi ñöùng.
D
h
Min
Chi
P. Ho
b)
uat T
a)
y th
am K
HS u ph
uo ng D
© Tr
ight
Cop4yr 3
5 2
d)
10
c)
Hình 1-50 9 11
Sô ñoà quaù trình laøm khuoân trong hai hoøm
khuoân.
a) Maãu. b) Laøm khuoân döôùi. c) Laøm
khuoân treâ n. d) Ruùt maãu ra khoûi khuoân
döôùi vaø khuoâ n treân. e) Laép raùp khuoân, loõi. 8
7
6 e)
45

1- Khuoân döôùi 2- Khuoân treân 3- Maãu ñaäu hôi 4- Maãu heä thoáng roùt 5- Choát ñònh vò 6- Goái
loõi 7- Loõi 8- Raõnh thoân g khí cho loõi 9- Loøng khuoân (Vaät ñuùc) 10- Xaêm hôi 11- Maët phaân
khuoân.
Khuoân vaø loõi cheá taïo baèng tay chæ duøng thích hôïp trong saûn xuaát ñôn chieác, haøng
loaït nhoû, laøm caùc khuoân, loõi phöùc taïp, coù khoái löôïng lôùn.
Laøm baèng tay coù naêng suaát thaáp, chaát löôïn g khoâ ng ñoàng ñeàu, yeâu caàu tay ngheà cao
vaø ñieàu kieän lao ñoäng naëng nhoïc.
4.2.1 Cheá taïo khuoân baèng tay.
Coù nhieàu caùch ñeå cheá taïo khuoân baèng tay. ÔÛ ñaây chæ xeùt vaøi caùch thoâng duïn g.
a.Laøm khuoân trong hai hoøm khuoân: goàm khuoân döôùi vaø khuoân treân, moät maët
phaân khuoâ n naèm ngang.
Trong hai hoøm khuoân chæ cheá taïo caùc vaät ñuùc töông ñoái ñôn giaûn, nhoû vaø trung
bình. Caùch laøm naøy tieâu toán hoøm khuoân, nhöng deã vaän chuyeån , thuaän tieän cho nguyeân
nh
i Mi
coâng saáy khuoân.
C h
Qui trình laøm khuoân trong hai hoøm khuoân coù nhöõng ñieå.mHocaàn löu yù nhö sau:
TP
uapt ñeå
- Choïn kích thöôùc hoøm khuoân (a x b x h) thích t h
hôï giaûm hao phí hoãn hôïp, giaûm
a m Ky
khoái löôïng. Taát nhieân caàn choïn hình daïng uhoøpmh khuoân töông öùng vôùi keát caáu vaät ñuùc.
D H S
gñaàm chaët ñuû lôùn. Caàn taêng ñoä thoâng khí phaûi xaêm hôi.
r on
- Hoãn hôïp khuoân phaûi coù uñoä
t © T
gh vò vaø keïp chaët thuaän tieän ñeå baûo ñaûm ñoä chuaån xaùc cuûa loøng
py i
- Taïo khaû naêng rñònh
khuoân. C o
- Vaät ñuùc coù khoái löôïng töông ñoái lôùn phaûi choïn hoøm khuoân coù gôø giöõ hoãn hôïp beân
trong ñeå taêng beàn cho khuoân khi thao taùc.
- Taïo loã thoâng hôi cho caû hai loaïi loõi ngang vaø loõi ñöùng thoâng qua beân ngoaøi.
Moät soá vaät ñuùc maëc duø cuõng cheá taïo baèng hai hoøm khuoân, nhöng ñeå naâng cao ñoä
chính xaùc, maãu phaûi ñeå nguyeân moät khoái, ngöôøi ta duøng phöông phaùp xeùn. Quan saùt treân
hình 1-51.
Hình 1-51.
Khuoân xeùn
46

b.Laøm khuoân treân neà n xöôû ng: khuoân döôùi laø vuøng hoãn hôïp ngay trong vuøng neàn
xöôûng vaø khuoân treân trong hoøm khuoân. Loaïi naøy cuõng chæ coù moät maët phaân khuoân.
Nhöõng vaät ñuùc coù kích thöôùc vaø khoái löôïng lôùn nhö thaân maùy coâng cuï, maùy reøn
daäp...khoâng coù ñuû hoøm khuoân coù kích thöôùc lôùn, chæ caàn saáy beà maët ngöôøi ta laøm treân neàn
xöôûng. Hoaëc duøng trong saûn xuaát ñôn chieác, khoâng coù ñuû hoøm khuoân .
Khoù khaên khi cheá taïo khuoâ n naøy laø thoaùt khí cho khuoân döôùi. Ngöôøi ta khaéc phuïc
baèng caùch loùt ôû döôùi ñaùy khuoân moät lôùp vaät lieäu nhö cuïc xæ, ñaù vaø oáng daãn khí thoaùt, khoù
khaên thöù hai laø ñaàm chaët khuoân döôùi. Khi cheá taïo khuoân döôùi, tuøy thuoäc ñöôøng vieàn maët
maãu phaûi ñaàm sô boä tröôùc moät vuøng sau ñoù ñaët maãu vaø ñaàm chaët theâm.
Nhöõng khuoâ n treân coù khoái löôïng lôùn phaûi duøng hoøm khuoâ n coù gaân gôø giöõ hoãn hôïp
vaø khoâng neân choïn chieàu cao quaù lôùn. Noái theâm phaàn coác roùt, ñaäu ngoùt ñeå baûo ñaûm aùp löïc
thuûy tónh.
h
Min
Chi
P. Ho
uat T
y th
am K
HS u ph
uo ng D
© Tr
ight
C opyr
Hình 1-52. Khuoân ñuùc treân neà n xöôûng.
1. Xæ 2. OÁng thoâng hôi 3. Caùt aùo (Khuoân döôùi) 4. Khuoân treân
5. Choát ñònh vò 6. Raõnh daãn 7. Coác ñaäu roùt 8. Coác ñaäu hôi.
Treân hình 1-52 giôùi thieäu loaïi khuoân ñoù .

4.2.2 Cheá taïo loõi baèng tay.
Duøng hoäp loõi vaø hoãn hôïp laøm loõi ñeå taïo ra loõi ñuùc. Loõi laø boä phaän cuûa khuoân chòu
caû taùc ñoäng nhieät lôùn vaø caû taùc duïng löïc cuûa kim loaïi loûng, thaäm chí caû troïng löôïng baûn
thaân. Vì vaäy loõi ñöôïc cheá taïo theo qui cheá nghieâm ngaët hôn.
Nhöõng ñieåm caàn löu yù khi cheá taïo loõi baèng tay:
- Loõi ñuùc phaûi coù xöông loõi ñeå baûo ñaûm ñoä beàn khi chòu löïc, nhöng xöông loõi khoâng
laøm giaûm tính luùn cuûa hoãn hôïp, khoâng gaây khoù khaên khi phaù loõi.
- Loõi ñuùc phaûi coù raõnh, loã thoâng khí ñuû ñeå thoaùt heát khí ra ngoaøi. Vì theá tröôùc heát
raõnh khí phaûi thoâng suoát ra taän ñaàu goái loõi. Nhöõ ng loõi coù theå tích lôùn phaûi ñaët maãu loã
thoâng khí coù kích thöôùc thích hôïp. Tìm bieän phaùp taïo raõnh ñaûm baûo khoâng hoûng loõi vaø
thoaùt khí haàu heát trong theå tích loõi.
- Ñeå tieát kieäm hoãn hôïp, caùc loõi lôùn neân ñoän theâm caùc vaät lieäu khaùc. Thí duï loõi truï
thaúng ñeå ñuùc oáng neân duøng oá ng kim loaïi coù khoan loã vöøa taïo xöông vöøa thoaùt khí vöøa
giaûm tieâu hao hoãn hôïp; coù theå ñoän theâm xæ cuïc beân trong.
47

- Ñeå traùnh chaùy caùt cho loã vaät ñuùc, beà maët thaân loõi phaûi sôn lôùp choáng chaùy (hoãn
hôïp Grafít + ñaát seùt loaõng).
- Sau khi hong khoâ ngoaøi khoân g khí, loõi phaûi saáy ôû nhieät ñoä thích hôïp taêng beàn,
taêng khoâng khí (150o  400oC).
- Ñeå traùn h bieán daïng loõi khi laáy loõi ra khoûi hoäp loõi, loõi caàn xaùc ñònh ngay vò trí coá
ñònh hoaëc treân taám kim loaïi phaúng, hoaëc treân taám kim loaïi coù ñeäm caùt mòn vaø khoâ.
Coù theå laøm loõi trong hoäp loõi nguyeân, hoäp loõi hai nöûa, hoäp loõi laép gheùp, baèng döôõng gaït.
Treân hình 1-53 giôùi thieäu caáu taïo loõi vaø caùc daïng hoäp loõi:
Raõnh thoaùt khí Xöông loõi
Xöông loõi
Goái loõi
h
Min
Chi
P. Ho
uat T
y th
ph am K
Raõnh thoâng khí Thaân loõig DH Su
n
t © Truo
a)yrigh b)
Cop
Voû hoäp loõi Loõi Taám saáy
c)
Voû hoäp loõi Loõi
d)
Hình 1-53
a, b) Caáu taïo loõi c) Hoäp loõi nguyeâ
48n d) Hoäp loõi hai nöûa

1) Voû hoäp
2, 3) Caùc mieáng rôøi
4) Tay caàm
5) Neïp cong
Hình 1-54 Hoäp loõi laép gheùp.
4.3 Cheá taïo khuoân vaø loõi baèng maùy nh

C h i Mi
Ho
Khuoân vaø loõi ñöôïc cheá taïo treân maùy coù chaát löôïng cao
u a t TP. vaø ñoàng ñeàu, naêng suaát cao.
Nhöng treân maùy chæ taïo ñöôïc caùc loaïi khuoân ñôn Kgiaû y tnh, nhoû hoaëc trung bình. Cheá taïo treân
a m
maùy duøng coù lôïi khi saûn xuaát haøng loaït.H Su ph
D
T r uong
4.3.1Cheá taïo khuoâhnt: ©
ig
C opyr
Quaù trình cheá taïo khuoân coù nhieàu nguyeân
coâng khaùc nhau. Trong soá ñoù coù hai nguyeân coâ ng
cô baûn laø ñaàm chaët hoãn hôïp vaø ruùt maãu.
a. Ñaàm chaët hoãn hôïp: Hoãn hôïp sau khi
ñaàm chaët phaûi coù ñoä chaët ñoàng ñeàu treân toaøn boä
theå tích cuûa khuoân. Noù ñöôïc ño baèng ñoä ñaàm chaët
 (g/cm3) öùng vôùi ñoä beàn, ñoä thoân g khí...Vò trí cuûa
khuoân luùc ñaàm chaët phaûi thích hôïp vôùi nguyeân
coâng ruùt maãu sau ñoù.
Ngöôøi ta thöôøng duøng caùc loaïi ñaàm chaët
sau:
 Ñaàm chaët baèng maùy eùp (Hình 1-55).
Veà nguyeân taéc coù theå eùp töø treân xuoáng hoaëc döôùi Hình 1-55 Maùy eùp laøm khuoân.
leân. Hình 1-56 giôùi thieäu hai sô ñoà ñoù.
Löïc taùc duïng thoâng qua chaøy eù p vaø maãu, truyeàn naêng löôï ng trong hoãn hôïp laøm
chuùng xít chaët vôùi nhau taïo ra ñoä ñaàm chaët. Do hao toå n naêng löôïng neân nhöõn g ñieåm xa
ñieåm ñaët löïc coù ñoä chaët keùm daàn.
Khi eùp treân xuoán g, bieåu ñoà chæ ñoä ñaàm chaët giaûm töø treân xuoáng (b) vaø ngöôïc laïi khi
eùp töø döôùi leân coù ñoä ñaàm chaët giaûm daàn leân treân (d).
Ñeå thuaän tieän khi eùp , ngöôøi ta laép theâm hoøm khuoân phuï thuoäc coù chieàu cao h. Theå
tích hoãn hôïp trong khuoân phuï khi bò doàn heát vaøo khuoân chính seõ ñaït ñeán ñoä chaët qui ñònh.
49

Chieàu cao hoøm khuoân phuï ñöôïc tính theo coâng thöùc:
V 
h  (H  )(  1)( cm)
F o
h
Min
Chi
P. Ho
uat T
y th
am K
HS u ph
uo ng D
© Tr
ight
Copyr
50

H- Chieàu cao hoøm khuoân chính (cm)

V- Theå tích cuûa maãu (cm3)
F - dieän tích tieát dieän ngang hoøm khuoân (cm2 )
o,  -Ñoä ñaàm chaët tröôùc vaø sau ñaàm chaët
Ñoä ñaàm chaët trung bình cuûa hoã n hôïp khuoân coù theå tính theo coâng thöùc kinh nghieäm :
P 0, 25
  1  C( ) ( g / cm 3 )
Trong ñoù : 10
C - Heä soá ñaàm chaët (0,4  0,6)
P - AÙp suaát khí neùn (20  50) N/cm2
h
Min
Chi
P. Ho
uat T
y th
am K
HS u ph
uo ng D
© Tr
ight
C opyr
Hình 1-56. Sô ñoà eù p a) EÙp treân xuoáng. c) EÙp döôùi leân.

1. Baøn maùy 2. Maãu 3. Khuoân chính 4. Khuoân phuï 5. Xaø ngang 6. Chaøy eùp
7. Khí neùn 8. Pittoâng 9. Xi lanh
1 H(cm)
 Ñaàm chaët baèng maùy 2

daèn (hình 1-57)
Moät khoái löôïng goàm hoãn 3 7 g/cm3
hôïp vaø caùc hoøm khuoân chính, 6
phuï, baøn maùy 3 vaø pittoâng 4 ñöôïc 5
khí neùn coù aùp löïc trong xylanh 5 4
naâng leân moät ñoä cao nhaát ñònh.
Khí ñi vaøo qua loã 6 ñeå neùn sau ñoù
Hình 1-57.
laïi thoaùt nhanh qua loã 7 ñeå haï aùp
Ñaàm chaët baèng maùy daèn.
suaát vaø laøm toaøn boä phaàn treân
1. Khuoân chính 2. Maãu ñuùc 3. Baøn maùy 4. Khí
daèn xuoáng. Ñoä ng naêng do quaù
vaøo 5. Khí thoaùt. 6. Pittoâng 7. Xylanh
trình daèn sinh ra ôû moãi chaát ñieåm
cuûa hoãn hôïp seõ laøm chuùng dòch chuyeån xuoá ng döôùi taïo ra ñoä ñaàm chaët.
50

Nhö vaäy, khi daèn ñoäng naêng cuûa caùc vuøng döôùi seõ lôùn neân ñoä chaët cuûa hoãn hôïp
taêng daàn töø treân xuoáng döôùi (hình 1-57).
Theo coâng thöùc kinh nghieäm coù theå tính ñoä ñaàm chaët khi daèn theo :
a
  1  K ( ) 0 ,3 ( g / cm 3 )
10
Trong ñoù :
K –Heä soá ñaàm chaët (0,35  0,55)
a - Coâng ñaàm chaët cho moät ñôn vò dieä n tích hoãn hôïp trong khuoân .
Q.h.n.
a ( N / cm )
F
ÔÛ ñaây:
Q –Khoái löôïng hoãn hôïp khuoân (N)
h- chieàu cao haønh trình naâng (cm)
n – Soá laàn daèn
 - Heä soá höõu ích (0,3  0,7)
Caàn löu yù, neáu daèn quaù maïnh coù theå daãn ñeán phaù vôõ khuoâinMgaà innh maët maãu, neân
C h
Ho2  3laàn.
T .
chieàu cao haønh trình naâng khoâng quaù lôùn, soá laàn daèn chæ haïn Pcheá
u a t
Ñaàm chaët baèng maùy eù p vaø daèn rieâng bieät K y thta ñaõ bieát coù söï cheâ nh leäch ñoä ñaàm
nhö
a m
h ng cho loaïi hoøm khuoâ n coù chieàu cao khoâng
chaët  theo chieàu cao hoøm khuoân. Vì vaäyS
H u pduï
, söû
ng D
Truo
vöôït quaù 200mm.
t ©
nigghmaùy hoãn hôïp vöøa daèn vöøa eùp (hình 1-58)
opyr
 Ñaàm chaët baè
C
Söû duïng maùy naøy seõ cho ñoä ñoà ng ñeà u veà ñaàm chaët theo chieàu cao.
Treân hình 1-58 laø sô ñoà nguyeân lyù cuûa maùy ñoù. Coù theå chia quaù trình laøm hai giai
ñoaïn :
3
Hình 1-58
2 Maùy vöøa daèn vöøa eùp.
1. Baøn maùy 2. Maãu 3. Khuoân ñuùc
4; 5; 7; 10 Raõnh khí 6.Pittoâng daèn
1
8. Pittoâng eùp 9. Chaøy eùp
10
- Daèn: Khí neùn ñi vaøo raõnh 4, 5 vaøo xylanh 8 vaø ñaåy pittoâng 6 cuøng baøn maùy 1,
maãu 2, khuoân 3 ñi leân. Khi ñoä cao cuûa pittoâng vöôït qua raõnh 7 khí eù p thoaùt ra laøm toaøn boä
phaàn treân rôi xuoáng, thöïc hieän quaù trình daèn.
51

- EÙp: Quay chaøy eù p 9 vaøo vò trí laøm vieäc, ñoùng cöûa vaøo raõnh 4. Cho khí neùn vaøo
raõnh 10 naâng pittoâng 8 cuøng toaøn boä pittoâng 6 vaø baøn maùy ñi leân ñeå thöïc hieän quaù trình
eùp.
Ngöôøi ta ñieà u chænh lieân tieáp hai giai ñoaïn treân. Sau ñoù quay chaøy eù p 9 ñeå laáy
khuoân ra.
Ngoaøi caùc phöông phaùp treân, khi caàn laøm khuoân lôù n, ngöôøi ta duøng maùy phun caùt.
Ñoäng naêng taùc ñoäng leân doøng caùt ñöôïc phun ra töø maùy phun vöøa coù taùc duïng ñieàn ñaày,
vöøa ñaàm chaët.
b. Nguyeân coâng ruùt maãu:
Ruùt maãu laø moät ñoäng taùc khoù. Cô
khí hoaù nguyeân coâng ruùt maãu ñöôïc tieán
haønh theo caùc phöông phaùp sau:
 Ruùt maãu baèng thanh ñaåy: khuoân
sau khi ñaõ ñaàm chaët, khí neùn seõõ taùc ñoäng
leân moät heä thanh ñaåy coù cuø ng toác ñoä. Heä
nh
thanh ñaåy ñaåy khuoân ñi leân trong khi baøn
C h i Mi
Ho
maùy gaén maãu ñöùng yeân (Hình 1-59). Khi
u a t TP.
h
meùp döôùi cuûa khuoân vöôït quaù meùp treân
a m Ky t
cuûa maãu, khuoân ñöôïc ñöa qua heä thoángSu ph
DH
uo
baêng taûi hoaëc nhaác baèng tay ñeårlaé pngraùp. Hình 1-59 Ruùt maãu baèng choát ñaåy
© T
ight
 Ruùt maãuCbaè opynrg baøn quay hoaëc baøn laät.
Khi cô khí hoaù hoaøn toaøn
quaù trình laøm khuoân, ruùt maãu
baèng thanh ñaåy thuaän tieän cho
khuoân treâ n. Ñeå laøm khuoân döôùi,
ngöôøi ta duøng phöông phaùp quay
hoaëc laät. Treân hình 1-60 giôùi
thieäu sô ñoà nguyeân lyù ñoù.
- Kieåu baøn quay: treân a)
hình 1-60a hoøm khuoân 3 cuøng
taám maãu 1 keïp leân baøn maùy 5.
Sau ñoù quay moät goùc 180o. Naâng
baøn maùy vaø taám maãu rôøi khoûi
khuoân nhôø thanh ñaåy 2 roài quay
veà vò trí cuõ ñeå tieáp tuïc laøm
khuoân khaùc.
- Kieåu baøn laät: treân hình
1-60b maãu 1 vaø hoøm khuoân 3 b)
keïp leân baøn maùy 5. Sau khi laøm Hình 1-60 Nguyeân lyù ruùt maãu:
khuoân xong laät baøn maùy moät goùc a) Kieåu baøn quay b) Kieåu baøn laät
180o vaø duøng baøn ñôõ 6 ñôõ maët
khuoân roài daàn daàn haï xuoá ng baèng pittoâng 2, maãu seõ taùch khoûi khuoân .
52

Ñoàng thôøi quaù trình laøm khuoân laïi tieáp tuïc phía traùi.
4.3.2 Cheá taïo loõi:
Coù theå duøng maùy laøm khuoâ n ñeå laøm loõi baèng caùch thay taám maãu treân baøn maùy
baèng hoäp loõi. Ñeå ñaûm baûo chaát löôïng cao cuûa loõi, ngöôøi ta coøn söû duïng moät soá maùy laøm
loõi rieâng.
 Maùy nhoài ñaåy baè ng truïc xoaén (hình 1-61).
Nhöõng loõi hình truï coù tieát dieän khoâng ñoåi treân suoát chieàu daøi, coù theå duøng maùy loaïi
naøy.
Truïc xoaén 5 ñöôïc truyeàn chuyeån ñoäng quay seõ taûi hoãn hôïp loõi trong oáng chöùa hoãn
hôïp 2 qua loã thoaùt coù hình daïng, kích thöôùc ñaõ ñònh saün. Raõnh thoaùt khí ñöôïc taïo ra nhôø
truïc nhoû kim loaïi 4 . Ñoä chaët cuûa hoãn hôïp nhôø caùc maù xoaén taûi lieân tuïc di chuyeån coù söùc
caûn lôùn ôû mieäng oáng. Loõi ñi ra treân taám saáy 3. Heä thoáng caét loõi seõ hoaït ñoäng ñeå taïo ra ñoä
daøi tuøy yù.
Coù theå thay truïc xoaén baèng heä thoáng ñaåy pittoâng ñeå eùp leân hoãn hôïp loõi.
1 hi Minh
C
Hình 1-61 Maùy nhoài ñaåy 2 T P. Ho
1. Pheãu 2. OÁng 3. Baøn ñôõ y t huat
K
loõi 4. Truïc taïo raõnh thoâng S u pham
H
khí 5. Truïc xoaén
r uo ng D
©T
y ri ght
Cop 3 4 5
Khí
 Maùy thoåi caùt (hình 1-62). eùp Caùt
Khí neùn coù aùp löïc cao (5  8at) thoåi vaøo
buoàng 4, hoãn hôïp laøm loõi cho vaøo buoàng 4 theo
chu kyø vaø troän laãn vôùi khí eù p seõ chui qua loã cuûa
taám 3 vaøo hoäp loõi 1. Hoäp loõi gaén vaøo cô caáu eùp 2
ñeå eùp hoäp loõi vaøo taám 3. Khí eùp seõ ra theo nhöõng
loã 6. Söï ñaàm chaët nhôø ñoäng naên g cuûa hoãn hôïp khí
eùp vôùi hoãn hôïp.
Phöông phaùp thoåi coù naêng suaát cao, chaát
löôïng baûo ñaûm, cheá taïo ñöôïc loõi lôùn, nhöng chaát
dính trong hoãn hôïp phaûi khoâ ñeå taïo ñieàu kieä n thoåi
deã daøng. Hoäp loõi phaûi laøm baèng kim loaïi ñeå choáng
maøi moøn cao.
6
2
Hình 1-62 Maùy thoåi caùt
53

4.4 Saáy khuoân, loõi, laép khuoân vaø roùt kim loaïi vaøo khuoâân.
4.4.1 Saáy khuoân, loõi:
- Muïc ñích saáy: naâng cao ñoä beàn, tính thoâng khí vaø giaûm bôùt khaû naêng taïo khí cuûa
chuùng khi roùt kim loaïi vaøo khuoân.
Loõi phaûi saáy tröôùc khi laép raùp vôùi khuoân.
Ñoái vôùi khuoân thöôøng chæ khi naøo cheá taïo nhöõn g vaät ñuùc lôùn vaø cao, hoaëc hình
daïng phöùc taïp, nhieàu phaàn loài loõm taïo neân nhöõng uï caùt nhoâ ra deã vôõ; vaät ñuùc caàn chaát
löôïng cao, chiu löïc lôùn thì phaûi saáy khuoân (khuoân khoâ).
- Nhieät ñoä vaø thôøi gian saáy:
+ Nhieät ñoä saáy töø 1750  4500 C tuøy thuoäc vaøo hình daùng, kích thöôùc khuoân,
loõi, chaát dính keát ñöôïc söû duïng.
+ Thôøi gian saáy ñoái vôùi khuoân ñuùc gang, theùp, hôïp kim maøu töø 4  36 giôø.
Thôøi gian saáy cho loõi coù khoái löôïng  200 kg coù duø ng chaát dính keát töø 0,75 6 giôø,
nh
duøng ñaát seùt: 2  12 giôø.
C h i Mi
Ho
- Phöông phaùp saáy: saáy beà maët khuoân ñuùc baèn g moût ñoá
u a TPt., tia hoàng ngoaïi (boùn g ñieän
500W), chaát sôn boác chaùy…Saáy toaøn boä khuoân, loõi Kbaè y ntgh doøng khí noùng (loø saáy).
a m
u ph
4.4.2 Laép raùp khuoân, loõi: ng DH S
ruo
i g h t © Tn, loõi ñeå taïo ra khuoân ñuùc laø khaâu cuoái cuøng cuûa coâng ngheä
opyr
Laép raùp caùc phaà n khuoâ
laøm khuoân. NhöõngCyeâu caàu khi laép raùp khuoân:
- Caùc nöûa khuoâ n vaø loõi ñaõ ñöôïc saáy khoâ khoâng coù ñoä aåm vöôït quaù qui ñònh vaø ñaõ
ñöôïc kieåm tra kó caøng.
- Vieäc ñònh vò loõi (neáu coù ) phaûi baûo ñaûm chaét chaén vaø coù ñoä chính xaùc yeâu caàu.
Coù heä thoáng thoaùt khí cho loõi.
- Baûo ñaûm ñoä kín khít ôû maët
phaân khuoâ n.
a. Laép raùp loõi :
Loõi sau khi saáy coù ñoä beàn cao
a)õ
neân coù theå vaän chuyeån baèng tay ñoái Con maõ
vôùi loõi nhoû , vaän chuyeån baèng caàn truïc
vôùi loõi lôùn.
Loõi ñöôïc laép vaøo khuoâ n nhôø
phaàn goái loõi. Tuy vaäy cuõng phaûi caên ño
baèng thöôùc hoaëc baèng döôõng ñeå dòch
chænh kích thöôùc, sau ñoù coá ñònh noù vôùi
khuoân döôùi ñeå baûo ñaûm khi laép raùp b Loõi coâng xoân
khuoân treâ n vaøo khoâng laøm xeâ dòch. Hình ) 1-63
Tröôøng hôïp loõi baèng caùt coù ñoä a) Caùc loaïi con maõ b) Caùch laép con maõ
daøi thaân loõi lôùn, loõi laép coâng xoân phaûi
ñöôïc gia coá theâm baèng con maõ (hình 1-63).
54

Con maõ laø moät keát caáu baèng kim loaïi töông öùng vôùi hôïp kim ñuùc. Chuùng coù keát caáu
tuøy theo daïng vaät ñuùc. Con maõ coù taùc duïng choáng laïi moïi bieán daïng cuûa loõi hoaëc do troïng
h
Min
Chi
P. Ho
uat T
y th
am K
HS u ph
uo ng D
© Tr
ight
C opyr
55

löôïng baûn thaân loõi, hoaëc do taùc duïng cuûa kim loaïi loûng. Do ñoù, xaùc ñònh vò trí ñaët con maõ
phaûi thích hôïp ñeå phaùt huy taùc duïng cuûa noù.
b. Laép khuoân.
Laép khuoân laø böôùc cuoái taïo ra loøng khuoân ñuùc hoaøn chænh neân yeâu caàu thaät caån
thaän.
- Caùc nöûa khuoâ n gheùp vaøo nhau ñuùng vò trí cuûa choát ñònh vò ñeå traùnh leäch loøng
khuoân.
- Ñoái vôùi khuoân caùt, ñeå baûo ñaûm ñoä kín khít, giöõa caùc maët raùp phaûi coù lôùp dính
baèng ñaát seùt ñeå haïn cheá ba via hay roø kim loaïi loûng.
- Keïp chaët hoaëc ñeø khuoân ñeå choáng laïi söùc ñaåy cuûa kim loaïi loûng.
- Kieåm tra vò trí vaø ñoä ngang baèn g cuûa coác roùt vaø ñaäu ngoùt.
- Khuoân laép xong khoân g neân ñeå laâu môùi roùt vì ñoái vôùi khuoân caùt coù theå huùt aåm töø
moâi tröôøng xung quanh; caùc loaïi khuoân khaùc cuõng coù theå thay ñoåi caùc yeáu toá nhö nhieät ñoä
hoaëc laøm baån loøng khuoân....
c. Ñeø khuoân hoaëc keïp khuoân.
nh khuoân moät löïc
i ivaø
Kim loaïi loûng khi ñaõ ñieàn ñaày loøng khuoân , seõ taùc duïng leâ n loõ
C h iM
Ho
ñaåy laøm khuoân treân xeâ dòch, thaäm chí noåi khuoân treân. Ñieà
u a t TuP. ñoù seõ gaây ra roø ræ kim loaïi
loûng, sai leäch loøng khuoân. Ñeå haïn cheá noù, ngöôøiKta h i ñeø khuoân hay keïp khuoân baèng
y tphaû
h a m
choát hoaëc bu loâng.
D H Su p
ng laø aùp duïng ñònh luaät Acsimet nhö sau :
Truo
Phöông phaùp ñôn giaûn hôn caû
h t ©
yrig Löïc keïp khuoân hoaëc “Taûi troïng ñeøø” vaø khoái
Cop löôïng cuûa khuoân treân phaûi lôùn hôn löïc ñaåy Acsimet cuûa
kim loaïi loûng leân khuoân treân vaø leân loõi.
Muoán tính löïc ñaåy cuûa kim loaïi loûng leân khuoân
treân, ta xeùt moät dieän tích voâ cuøng nhoû dF cuûa beà maët
loøng khuoân treân naèm nghieâ ng vôùi phöông ngang moät
h
goùc  vaø ôû moät ñoä saâu h so vôùi maët thoaùng kim loaïi
loûng (hình 1-64).
Löïc ñaåy cuûa kim loaïi loûng taùc duïng theo
phöông thaún g goùc vôùi beà maët dF:
dPn= h. .dF.
Hình 1-64  laø khoái löôïng rieâng cuûa kim loaïi loûng (g/cm 3)
AÙp löïc cuûa Thaønh phaàn thaúng ñöùng cuûa löïc dPn ñaåy leân dieän
kim loaïi loûng tích dF laø:
leân khuoân. dPñ = dPn .cos
= h. . dF .cos
=h..dF ’
dF ’= dF. cos (dieän tích hình chieáu cuûa dF treân maët phaúng ngang)
Nhö vaäy löïc ñaåy P1 cuûa kim loaïi loûng leân beà maët loøng khuoân treân seõ laø:
F V
P1    h.dF '    dV   .V
o o
55

Töø ñaây ta thaáy löïc ñaåy cuûa kim loaïi loûng leân beà maët loøng khuoân treân P1 baèng khoái
löôïng khoái kim loaïi töông ñöông coù theå tích laø V, theå tích naøy ñöôïc giôùi haïn nhö sau: maët
ñaùy laø phaàn beà maët vaät ñuùc tieáp xuùc vôùi khuoân treân, chieà u cao tính töø maët ñoù tôùi maët
thoaùng kim loaïi ôû coác roùt.
Loõi naèm trong khuoân cuõ ng tieáp xuùc vôùi kim loaïi loûng neân cuõn g chòu moät löïc ñaåy
Acsimet töø döôùi leân, löïc naøy truyeàn qua goái loõi vaø cuõng ñaåy leân khuoâ n treân. Löïc ñaåy vaøo
loõi P2 cuõng baèng khoái löôïng khoái kim loaïi töông ñöông coù theå tích baèng theå tích phaàn loõi
chieám choã trong kim loaïi loûng.
Nhö vaäy toång aùp löïc cuûa kim loaïi loûng ñaåy leân khuoân treân (P) seõ baèng löïc ñaåy leân
beà maët loøng khuoân treân P1 coäng vôùi löïc ñaåy leân loõi P2 .
P = P1 + P2
Do hoøm khuoân treân (khuoân vaø hoãn hôïp) coù khoái löôïng laø GKT neân ta tính löïc keïp
khuoân hoaëc taûi troïng ñeø khuoâ n Q nhö sau:
Q = (P - GKT) .n
n -Heä soá tính ñeá n doøng chaûy ñoäng cuûa kim loaïi trong khuoân . Thöôøng choïn n=1,3 1,4.
Ngoaøi phöông phaùp tính treân ta coù theå duøng coâng thöùc gaàn C inh ñaây ñeå tính löïc
ñuùhni gMsau
Ho
ñeø khuoâ n cho nhanh: u a t TP.
h
a m Ky t
Q = 10.n. (F.H.  + VSloõui. ph- GKT ). ( N )
H
r uo ng D
©T
y ri ght
Trong ñoù: F Co-pdieän tích hình chieáu baèng cuûa maët khuoân treân. (coù theå keå caû dieän tích
2
heä thoáng roùt) (dm ).
H - Chieàu cao khuoân treân (dm).
 - Khoái löôïng rieâng kim loaïi loûng (kg/ dm3).
V - Theå tích loõi (dm3).
GKT - Khoái löôïng khuoân treân ( hoøm khuoân vaø caùt ) (kg).
n - Heä soá an toaøn (n=1,3 1,4 )
Neáu keï p khuoân baèng buloâng, thì löïc taùc duïng leân moãi bu loâng seõ laø :
Q.1,25
p (N )
N
Q- Löïc keïp khuoân (N)

N - Soá löôïng buloâng.
Töø ñoù suy ra ñöôøng kính buloâng:
d  0,04 p (cm)
4.4.3 Roùt kim loaïi loûng vaø o khuoân:

a. Thuøng roùt: kim loaïi loûng töø loø naáu ñöôïc thaùo vaøo nhöõ ng thuøn g roùt, roài mang
thuøng roùt vaøo khuoân. Thuøng roùt coù voû ngoaøi baèng theùp laù daøy 6  8 mm, ñaùy daøy 10 
13mm, beân trong coù ñaép moät lôùp gaïch chòu löûa daøy 20 mm.Thuøn g coù theå laøm hình truï, hình
coân (hình 1-65).
b. Nhieät ñoä roùt:
56

Ñoái vôùi gang: Vaät ñuùc lôùn, khoân g quan troïng 1220 12600C.
Vaät ñuùc trung bình 1280 1320 0C.
Vaät ñuùc thaønh moûng 1320 13600C.
Gang ra loø coù nhieät ñoä yeâu caàu cao hôn nhieät ñoä roùt khoaûng 500 C.
Ñoái vôùi theùp: nhieät ñoä roùt khoaûng 15000C, nhieät ñoä ra loø 1550 16000C.
Ñoái vôùi hôïp kim ñoàng: nhieät ñoä roùt khoaûng 1040  11700C.
Ñoái vôùi hôïp kim nhoâm: nhieät ñoä roùt khoaûng 700 7300C.
a)
h
Min
Chi
P. Ho
uat T
b) Ky th c)
am
u ph
n g DH S
uo
h © Tr 1-65 Thuøng roùt.
tHình
yri g
Cop a. Thuøng roùt moät ngöôøi mang.
b. Thuøng roùt nhieàu ngöôøi mang.
c. Thuøng roùt duøng caàn truïc
57

Chöông 5
ÑUÙC CAÙC HÔÏP KIM
5.1 Tính ñuùc cuûa hôïp kim.
Tính ñuùc cuûa hôïp kim laø khaû naêng ñuùc deã hay khoù cuûa hôïp kim ñoù. Noù ñöôïc ñaùnh
giaù baèng caùc chæ tieâu cô baûn sau ñaây:
5.1.1 Tính chaûy loaõng:
Laø möùc ñoä loûng hay seät cuûa hôïp kim ñuùc, taïo khaû naêng ñieàn ñaày khuoâ n vaø nhaän
ñöôïc vaät ñuùc roõ neùt. Tính chaûy loaõng keùm thì vaät ñuùc deã bò thieáu huït, hình daïng vaät ñuùc
khoâng ñöôïc roõ neùt, khoù ñuùc ñöôïc nhöõng vaät ñuùc phöùc taïp vaø thaønh moûng.
Nhöõng nhaân toá aûnh höôûng ñeán tính chaûy loaõng goàm:
a. Nhieät ñoä:
Nhieät ñoä laø yeáu toá quan troï ng quyeát ñònh tính chaûy loaõng cuûa hôïp kim. Ñeå coù ñoä
chaûy loaõng cao, khi roùt ngöôøi ta naâng nhieät ñoä leân treân ñöôøng loûng moäint hlöôïng goïi laø ñoä
quaù nhieät. Ñoä quaù nhieät taêng tính chaûy loaõng taêng. Nhöng nhieä o t hi M
Cñoä roùt quaù cao deã sinh
P . H
T
at ñuùc coù moät nhieät ñoä roùt nhaát
nhieàu khuyeát taät khaùc trong vaät ñuùc. Vì vaäy , moãi hôïtphukim
Ky
am
u ph
ñònh.
H S
Dp kim:
uong
b. Thaønh phaà n hoaù hoïc cuû a hôï
T r
Thaønh phaàn hoaùighoïhtc© quyeát ñònh tính chaát cuûa hôïp kim vaø do ñoù cuõng quyeát ñònh
o p yr
tính chaûy loaõng cuûCa noù. Khi thay ñoåi thaøn h phaàn hoaù hoïc seõ laøm thay ñoåi tính chaûy loaõng
cuûa hôïp kim.
Ñoái vôùi heä hôïp kim Fe-C, haøm löôïng caùc bon, phoát pho taêng, tính chaûy loaõng taêng
nhöng phoát pho taêng laøm tính deûo cuûa heä hôïp kim naøy giaûm, do ñoù haøm löôïng phoát pho
phaûi haïn cheá. Ngöôïc laïi löu huyønh (S) laøm giaûm ñoä chaûy loaõng cuûa hôïp kim Fe-C.
Ñoái vôùi theùp, Mn, Si vôùi haøm löôïng bình
thöôøng khoân g aûnh höôûng ñeán ñoä chaûy loaõng. Nhöng Si
laøm taêng ñoä chaûy loaõng cuûa gang, Mn laøm giaûm ñoä
chaûy loaõng cuûa noù.
c. Caáu taïo hôïp kim:
Kim loaïi nguyeân chaát vaø hôïp kim cuøng tinh thì
coù ñoä chaûy loaõng cao hôn hôïp kim coù caáu taïo daïng
dung dòch ñaëc vaø hôïp chaát hoùa hoïc. Hôïp kim caøng gaàn
ñieåm cuøng tinh thì ñoä chaûy loaõng caøng cao. Hình 1-66 Maãu
d. Coâng ngheä khuoân: thöû xoaén oác ñeå
Moïi yeáu toá khaùch quan khaùc (nhö khuoân, loõi, xaùc ñònh tính chaûy
coâng ngheä roùt..v.v..) cuõn g aûnh höôûn g ñeán tính chaûy loaõng cuûa hôïp kim
loaõng. ñuùc
Neáu tính daãn nhieät cuûa vaät lieäu laøm khuoân
caøng cao thì laøm ñoä chaûy loaõng caøng keùm. Tính chaûy loaõn g khi ñuùc trong khuoân kim loaïi
keùm xa khi ñuùc trong khuoâ n caùt.
58

Tính chaát doøng chaûy trong heä thoáng roùt cuõng laøm thay ñoåi tính chaûy loaõng. Roõ raøng
doøng chaûy roái bao giôø cuõ ng ít maát maùt nhieät hôn doøng chaûy taàng.
Ñeå ño ñoä chaûy loaõng cuûa hôïp kim ñuùc, duøng maãu thöû coù raõnh xoaén oác (hình 1-66).
Kim loaïi loûng ñöôïc roùt vaøo coác roùt vaø chaûy theo raõnh 1 cuûa maãu thöû. Ñoä chaûy loaõng cuûa
hôïp kim ñuùc ñöôïc xaùc ñònh baèn g chieàu daøi kim loaïi ñieàn ñaày maãu thöû. Chieàu daøi ñoù caøng
lôùn thì ñoä chaûy loaõng caøng lôùn.
5.1.2 Tính co:
Ñoù laø khaû naêng giaûm theå tích cuûa hôïp kim khi keát tinh. Ñoä co coù theå ñaùnh giaù bôûi
caùc chæ tieâu sau ñaây:
V  V vd
- Co theå tích:  v  lk . 100 % ( %)
V vd
- Co chieàu daøi: L lk  L vd
L  . 100 % ( %)
L vd
Trong ñoù:
v, L: Ñoä co theå tích vaø kích thöôùc .
nh
Vlk, Llk: Theå tích vaø kích thöôùc loøng khuoân. C h i Mi
Ho
Vvd, Lvd: Theå tích vaø kích thöôùc vaät ñuùc töôngu a t TöùPn. g.
y cth
t Kñuù
p m
Co theå tích coù theå taïo ra loõm co tronghavaä , ñeå haïn cheá caàn tính toaùn heä thoáng
S u
Hlaøm thay ñoåi hình daùn g kích thöôùc, taïo öùng suaát,
n D
roùt vaø ñaäu ngoùt hôïp lyù. Hieän töôïngg co
r uo
T c. Ñoä co phuï thuoäc thaønh phaàn hôïp kim ñuùc. Ñoä co chieàu
cong veânh hoaëc laøm nöùt vaät t© ñuù
y r i gh
p co theå tích.
Coñoä
daøi thöôøng baèng 1/3
Quaù trình co dieãn ra ôû traïng thaùi loûng vaø traïng thaùi ñaëc (luùc keát tinh) cho
ñeán nhieät ñoä thöôøng:
a.Co ôû traï ng thaùi loûng: laø söï co töø nhieät ñoä cuûa kim loaïi loûng sau khi roùt ñeá n nhieät
ñoä hôïp kim baét ñaàu keát tinh. Nhieät ñoä caøng cao, löôïng co ngoùt caøng nhieàu. Ñoái vôùi gang
quaù nhieät 100oC theå tích seõ co khoaûng 1,1  1,8%
b. Co khi keát tinh: laø söï co töø nhieät ñoä cuûa kim loaïi baét ñaàu keát tinh ñeán khi keát
tinh xong. Ñoä co theå tích naøy lôùn nhaát tuøy thuoäc nhöõng yeáu toá sau ñaây:
- Khoaûng ñoâng lôùn thì co caøng nhieàu chaúng haïn nhö gang caøng xa ñieåm cuøng tinh
löôïng co caøng lôùn.
- Thaønh phaàn hoaù hoïc cuûa hôïp kim.
Thaønh phaàn hoaù hoïc aûnh höôûng roõ neùt ñeán ñoä co cuûa hôïp kim. Ví duï löôïng graphit
trong gang caøng lôùn seõ laøm giaûm co theå tích (1% graphit taêng theå tích chöø ng 2%) do ñoù
cuøng thaønh phaàn nhöng keát tinh thaønh gang traéng co nhieàu hôn gang xaùm.
c. Co ôû traï ng thaùi raén: laø söï co töø nhieät ñoä cuûa kim loaïi keát tinh xong ñeán nhieät ñoä
thöôøng. Ñoù laø co veà chieàu daøi.
5.1.3 Tính thieân tích:
Thieân tích laø söï khoâng ñoàng ñeàu toå chöùc hoaëc thaønh phaàn trong töøn g vuøng hoaëc
trong noäi boä haït tinh theå . Thieân tích vuøng hình thaønh chuû yeáu do hai yeáu toá troïng löôïng
baûn thaân vaø aùp löïc. Nhöõng nguyeân toá coù troï ng löôïng rieâng lôù n seõ laéng xuoáng phía döôùi,
59

nheï thì noåi leân treân. AÙp löïc taùc ñoäïng leâ n töøng chaát ñieåm trong loøng khuoân cuõ ng khaùc nhau
taïo neân
hieän töôïng thieân tích vuø ng.
Trong töøng haït höôù ng taûn nhieät cuõng khaùc nhau taïo neân toå chöùc nhaùnh caây. Theo
töøng höôùng khaùc nhau taäp trung caùc nguyeân toá cuøng thoâng soá maïng hoaëc ñoàng daïng lieân
keát vôùi nhau taïo neân söï khaùc bieät ngay trong noäi boä haït.
Hôïp kim caøng phöùc taïp caøng deã sinh ra thieân tích. Ngoaøi ra phöông phaùp ñuùc, coâng
ngheä ñuùc cuõng coù aûnh höôûn g ñeán thieân tích chaúng haïn ñuùc li taâm, nhöõng phaàn töû coù khoái
löôïng lôùn seõ phaân boá phía ngoaøi vaät ñuùc, ngöôïc laïi taïp chaát nheï vaø nhöõng nguyeân toá coù
khoái löôïng nhoû phaân boá beân trong vaät ñuùc.
5.1.4 Tính hoaø tan khí :
Laø khaû naêng xaâm nhaäp cuûa khí vaøo hôïp kim loûn g khi naáu chaûy cuõ ng nhö khi roùt
vaøo khuoân.
Tính hoaø tan khí phuï thuoäc vaøo loaïi hôïp kim, loaïi khí, nhieät ñoä vaø aùp suaát.
nh
Nhöõng khí hoaø tan thöôøng laø O 2, H2, N2 , CO, CO2 , hôi nöôùc...
C h i Mi
Ho
Oxy coù theå khoâng hoaø tan ôû traïng thaùi loûng vaø ñaëc trong
u a t TP. nhoùm kim loaïi Al, Mg. Vì
vaäy, khi ñuùc gang neáu taêng haøm löôïng Mg seõ giaûm thng hoaø tan khí. Oxy coù theå hoøa tan
Kylöôï
a m
ôû traïng thaùi loûng vôùi soá löôïng lôùn vôùi Fe,
H u phNi v.v...
SCu,
D
Hydroâ laø loaïi khí coù khaû uonngg khueách taùn vaøo kim loaïi ôû nhieät ñoä trong phoøng.
Trnaê
t ©
igh Ti, Cr, Mn, Fe hoaø tan Nitô ôû traïng thaùi loûng taïo thaønh dung
yrnhö
C p
Caùc nguyeânotoá
dòch ñaëc vaø Nitôrit.
Nhieät ñoä, aùp suaát caøng taêng khaû naêng hoaø tan khí caøng taêng.
5.2 Ñuùc gang:
5.2.1. Khaùi nieäm:
Gang laø hôïp kim ñuùc ñöôïc duøng nhieàu nhaát. Ñoù laø hôïp kim cuûa Fe vaø C vôùi haøm
löôïng C > 2%. Ngoaøi ra, coø n chöùa caùc nguyeân toá Mn, Si, P, S, hoaëc moät vaøi nguyeân toá hôïp
kim khaùc. Caùc nguyeân toá thöôøng coù trong gang naèm trong giôùi haïn sau :
C = 2,0  4,0%; Si = 0,4  3,5%; Mn = 0,2  1,5%; P = 0,04  1,5%; S = 0,02  0,2 %.
Gang ñuùc ñöôïc chia thaønh caùc loaïi sau:
a. Theo thaønh phaà n hoaù hoïc ngöôøi ta chia gang nhö sau:
- Gang thöôøng: Laø gang ngoaøi caùc nguyeân toá thöôøng coù khoân g chöùa caùc nguyeân toá
hôïp kim hoaù. Nhöõng nguyeân toá kim loaïi ngoaøi Fe phaûi naèm trong giôùi haïn Si < 4%;
Mn < 2%; Cr < 0,1%; Ni < 0,1%.
- Gang hôï p kim thaáp laø gang maø löôïng chöùa nguyeân toá hôïp kim < 3%.
- Gang hôï p kim trung bình: löôïng chöùa nguyeâ n toá hôïp kim 3  10%.
- Gang hôï p kim cao löôïng chöùa nguyeân toá hôïp kim >10%.
b. Theo toå chöùc vaø ñieàu kieän taïo thaønh graphit ngöôøi ta chia gang thaønh caùc loaïi.
- Gang traéng: cacbon trong gang naøy ôû daïng lieân keát hoaù hoïc xeâmentit töï do (trong
leâñeâburít ) vì vaäy gang naøy raát cöùng vaø doøn.
60

- Gang hoa raâm: toå chöùc cuûa gang vöøa coù graphit vöøa coù leâ ñeâ bua rít(coù xeâmentit).
- Gang bieán traén g: maët ngoaøi laø gang traéng nhöng phía trong laïi gang xaùm. Vuøn g
tieáp giaùp giöõa hai toå chöùc coù toå chöùc cuûa gang hoa raâm.
- Gang xaùm: trong gang khoâng coù xeâmentit töï do maø chæ coù graphit. Gang xaùm coù
tính ñuùc raát toát, deã gia coâng cô khí.
- Gang caàu: Graphit trong gang ôû daïn g caàu nhôø ñöa vaøo chaát bieán tính ñaëc bieät
(Mg, Ce hoaëc moät soá nguyeân toá ñaát hieám khaùc) vaøo gang loû ng khi ñuùc.
- Gang deû o: ôû ñaây graphit ôû daïng boâng neân tính deûo cuûa gang taêng leân.
5.2.2 Caùc nhaâ n toá aûnh höôûng ñeán toå chöùc vaø tính chaát cuûa gang.
a.Thaø nh phaàn hoaù hoïc.
Gang laø loaïi hôïp kim coù thaønh phaàn hoùa hoïc phöùc taïp. Ngoaøi nhöõng nguyeân toá
thöôøng coù (nhö Fe, C, Mn, Si, P, S) tuøy theo nguoàn goác cuûa meû lieäu, ñieàu kieän naáu maø coøn
coù caùc nguyeân toá khaùc nöõa. Vôùi haøm löôïng coù khi raát nhoû nhöng trong nhöõn g ñieàu kieän
nhaát ñònh cuõng aûnh höôûng ñeán quaù trình taïo neàn cuûa gang vaø graphit hoaù.
Ñöùng veà phöông dieän graphit hoaù treân cô sôû laáy Si laøm chuaå inhnguyeân toá thuùc
inM(laø
C h
Ho
ñaåy graphit hoaù) ta coù baûng so saùnh sau :
u a t TP.
h
a m Ky t
h
D H Su p
Nguyeâ n toá Si Al Ti ruon Nig Cu Mn Mo S Cr V
t © T
h
Heä soá yrig 0,4 0,35
1Cop0,5 0,25 -0,25 -0,35 -1,0 -1,0 -2,0
Graphit hoaù
ÔÛ baûng treân nhöõng nguyeân toá coù heä soá graphit hoaù mang daáu döông laø nguyeân toá
Graphit hoùa, coøn mang daáu aâm laø nguyeân toá cacbít hoaù (caûn trôû graphit hoùa).
Sau ñaây ta xeùt aûnh höôûng cuûa moät soá nguyeân toá hoùa hoïc.
- Cacbon vaø Silic: Ñaây laø nguyeân toá graphit hoùa maïnh neân thöôøng ñöôïc xeùt chung.
Haøm löôïng C taêng, khaû naêng graphit hoùa taêng, nhöng giaûm ñoä beàn cuûa gang. Neáu haøm
löôïng C thaáp, tính ñuùc cuûa gang giaûm. Vì vaäy, haøm löôï ng C thích hôïp laáy khoaûng
C = 2,5  3,5%.
Si coù aùi löïc vôùi Fe maïnh hôn cacbon neân deã laøm cho xementit bò phaân huû y taïo ñieàu
kieän cho quaù trình graphit hoùa.
Tuøy thuoäc vaøo möùc ñoä graphit hoùa yeâu caàu, chieàu daøy vaät ñuùc maø ngöôøi ta choïn
haøm löôïng Silic thích hôïp, nhöng chæ trong khoaûng: Si = 0,8  3%.
- Maêng gan: laø taïp chaát coù lôïi trong gang vì noù haïn cheá taùc haïi cuûa löu huyønh, laøm
nhoû mòn haït peùclit. Haøm löôïng Mn trong khoaûng: Mn = 0,6  1,3% coù aûnh höôûng toát ñeán
Graphit hoùa. Nhöng taêng Mn ñaït ñeán 1,3  1,5% thì Mn coù taùc duïng taêng löôïng Peclit,
giaûm pherit. Neáu haøm löôïng Mn taêng >1,5% seõ laøm gang hoaù traéng.
- Phoátpho: Phoátpho ít aûnh höôûng ñeán söï Graphit hoùa nhöng phoátpho taêng seõ laøm
taêng tính chaûy loaõng cuûa gang. Khi taêng > 3,5% P seõ hình thaønh cuøng tinh ba nguyeân :
Fe3P – Fe3 C –Fe. Thöôø ng Fe3 C ôû ñaây seõ phaân hoùa thaønh auxteânit vaø graphit neân chæ thaáy
61

cuøng tinh hai nguyeân. Phoátphit raén, doøn coù khaû naêng choáng maøi moøn, nhöng deã nöùt nguoäi.
Haøm löôïng phoátpho trong gang cho pheùp: P = 0,2 1%.
- Löu huyønh: laø taïp chaát coù haïi vì noù laøm giaûm tính chaûy loaõng, giaûm ñoä beàn cuûa
gang. Löu huyøn h laø nguyeân toá caûn trôû Graphit hoùa maïnh. Ñeå giaûm taùc haïi cuûa nguyeân toá S
ngöôøi ta taêng Mn, vì Mn keát hôïp vôùi S taïo neân Sunphit Mn (MnS) khoù chaûy. Nhöng khoâng
theå taêng nhieàu Mn ñöôïc. Do vaäy löôïng S cho pheù p trong gang laø S < 0,12%.
- Ñoàng; Niken: Laø hai nguyeân toá coù aûnh höôûng toát ñeán toå chöùc vaø tính chaát cuûa
gang. Khi ñoâng ñaëc Cu giuùp cho söï Graphit hoùa, ñoàng thôøi khi chuyeå n bieán cuønh tinh noù
laïi caûn trôû söï phaân hoùa peclit. Chæ coù Cu vaø Ni môùi coù hai ñaëc tính naøy.
- Croâm: Laø chaát cacbit hoùa maïnh khi chuyeån bieán cuøng tinh nhöng ôû chuyeån bieán
cuøng tích laïi naâng cao tính oån ñònh cuûa auxteânit. Thöôøng ít khi duøng rieâng Cr ñeå hôïp kim
hoùa gang maø thöôøng keát hôïp vôùi caùc nguyeân toá khaùc (Niken, Moâlipden, ñoàn g, nhoâm...).
- Moâlipden: Laø chaát hôïp kim hoùa gang coù taùc duïng taêng ñoä beàn raát maïnh. Khi haøm
inh
löôïng > 0,8%, Mo ñöôïc coi laø chaát cacbit hoùa, nhöng chæ laøm gang hoùa traé ng khi Mo >3%.
Neáu vôùi toác ñoä nguoäi bình thöôøng vaø haøm löôïng Mo <1% noù giuùopCsöï i M
h graphit hoùa khi ñoâng
T P .H
ñaëc. Mo laø chaát oån ñònh peclit raát maïnh. uat
Ky th
- Vanadi: Laø chaát cacbit hoùa maïnSh. ham trong gang laøm nhoû mòn haït peclit vaø
u pVanadi
D H
Graphit do ñoù laøm taêng ñoä beànruvaø
T ongñoä cöùng cuûa gang, nhaát laø gang coù haøm löôïng C thaáp
t©
o p righ thöôø ng duøng 0,15  0,35%.
(gang hoa raâm) löôïn gyVanadi
C
- Titan: Vôùi löôïng chöùa < 0,5% trong gang tröôùc cuøng tinh, titan giuùp cho quaù trình
Graphit hoùa, taïo neân graphit taám ngaén, nhoû, mòn. Thöôøng chæ ñöa vaøo gang 0,05  0,1% Ti.
Döôùi 0.2% Ti coù taùc duïng graphit hoùa maïnh hôn Si, nhöng > 0,2% khaû naêng ñoù giaûm ñi.
- Nhoâm: AÛnh höôû ng cuûa Al tuøy thuoäc haøm löôïng cuûa noù trong gang.
< 0,4%Al giuùp cho söï graphit hoùa.
4 8% Al laøm giaûm söï graphit hoùa.
AÛnh höôûng cuûa Al tôùi söï graphit hoùa chæ baèng 1/3  1/2 aûnh höôûng cuûa Silic. Ngöôøi
ta thöôøng duøng nhoâm ñeå cheá taïo gang choáng oâxy hoùa.
b. AÛnh höôûng cuûa toác ñoä nguoäi.
Toác ñoä nguoäi khoân g nhöõn g laøm thay ñoåi neàn cuûa gang maø coøn tröïc tieáp aûnh höôûng
ñeán söï graphit hoùa. Taêng toác ñoä nguoäi, gang keát tinh thaønh leâñeâburit (coù xeâmentit), toác ñoä
nguoäi giaûm gang seõ xaùm nhöng nguoäi chaäm quaù haït graphit caøng to.
Ngöôøi ta thöôøng laøm nguoäi nhanh khi chuyeån bieán cuøn g tích ñeå ñaït toå chöùc peclit,
coøn ôû vuøng chuyeån bieán cuøng tinh nguoäi chaäm ñeå taïo graphit, giaûm xementit.
Toác ñoä nguoäi coøn laøm thay ñoåi caû hình daïng vaø söï phaân boá graphit.
c. Caùc yeáu toá aû nh höôû ng khaùc.
- Quaù nhieät vaø nhieät ñoä roùt.
Quaù nhieät laø naâng cao nhieät ñoä cuûa gang loûng cao hôn nhieät ñoä noùng chaûy hoaøn
toaøn cuûa noù. Quaù nhieät laøm gang keát tinh ra graphit nhoû mòn, giaûm löôïng graphit, taêng
löôïng caùcbon lieân keát laøm cho gang coù xu höôùng bieán traéng, giaûm tính di truyeàn xaáu cuûa
62

gang (vì quaù nhieät coù taùc duïng hoøa tan, giaûm bôùt nhöõng maàm graphit thoâ to trong nguyeân
lieäu vaø thay ñoåi löôïng khí hoaø tan trong kim loaïi).
Vôùi gang coù theå quaù nhieät ñeán 1600 oC ñoä beàn seõ taêng, nhöng neáu cao hôn nöõa ñoä
beàn laïi giaûm vì haït graphit thoâ to.
Vôùi toác ñoä quaù nhieät nhaát ñònh, nhieät ñoä roùt caøng thaáp, gang caøng ít coù xu höôùng
hoùa traéng, ñoä beà n giaûm. Vì vaäy, thöôøng roùt ôû nhieät ñoä 1320 1450o C.
- Bieán tính.
Trong saûn xuaát gang coù nhieàu caùch bieán tính khaùc nhau, ñeå ñaït nhöõng muïc ñích
khaùc nhau, nhöng ñeàu nhaèm laøm taêng ñoä beàn cuûa gang.
+ Khi cheá taïo gang caàu ta phaûi duøng chaát caàu hoùa nhö Mg hoaëc caùc nguyeân toá ñaát
hieám ñeå graphit ñaït daïng caàu.
Ñieàu chuù yù laø caùc chaát caàu hoùa naøy thöôøng caûn trôû söï graphit hoùa, neân ngöôøi ta
phaûi ñoàng thôøi duøn g theâm Feroâsilic (FeSi) nöõa ñeå gang xaùm.
+ Khi saûn xuaát gang deû o, bieá n tính nhaèm ruùt ngaén thôøi gian uû gang traéng vaø thöôøng
duøng moät löôïng nhoû Al.
+ Khi saûn xuaát gang graphit taám chaát löôïng cao thì bieán tínhi M h m vuï taïo ra
coùinnhieä
C h
Ho
TP.
graphit mòn vaø neàn peclit ñoàng nhaát.
h u a t
- Nhieät luyeän.
a m Ky t
Ñeå thay ñoåi cô tính cuûa gang sauSukhi ph keát tinh, ngöôøi ta duøng phöông phaùp nhieät
D H
ng
Truo
luyeän nhaèm:
t ©
igh ñeå taïo neâ n graphit laøm cho gang meàm hôn.
opyr
+ Phaân hoùa xementit
C
+ Chuyeån bieá n auxtenit thaønh toå chöùc khoâng caân baèng coù cô tính cao hôn peclit nhö
troâxtit, xoocbit hoaëc mactenxit. Hai yeáu toá chuû yeáu laøm thay ñoåi neà n cuûa gang vaø graphit
laø nhieät ñoä vaø thôøi gian.
5.2.3 Ñaëc ñieåm khi ñuùc gang xaùm.
Gang xaùm ñöôïc söû duïn g nhieàu vì coù tính ñuùc raát toát theå hieän ôû caùc maët sau:
- Tính chaûy loaõng cao vì vaäy ñuùc ñöôïc caùc vaät ñuùc thaønh moûng, phöùc taïp.
- Khoái löôïng rieâng cuûa gang lôùn, chaûy loaõng cao neân ít laãn caùc taïp chaát xæ vaø boït
khí.
- Ñoä co cuûa gang nhoû neân haïn cheá ñöôïc loõm co, roã co.
Ñeå taêng ñoä chaûy loaõng cuûa gang, ngöôøi ta taêng haøm löôïng Si, P. Ñeå giaûm löôïng co
ngoùt phaûi haïn cheá nhieät ñoä roùt, duøng khuoân khoâ. Ñeå giaûm ñoä hoøa tan khí thì taêng ñoä quaù
nhieät, saáy vaø laøm saïch nguyeân vaät lieäu khi naáu v.v...
Coâng ngheä ñuùc gang xaùm töông ñoái ñôn giaûn vaø coù theå ñuùc gang trong caùc loaïi
khuoân. Noùi chung chæ caàn choïn phoái lieäu thích hôïp, maø khoâng caàn ñeán nhöõng bieän phaùp xöû
lí phöùc taïp trong quaù trình naáu.
Moät ñieàu caàn chuù yù laø chieàu daøy thaønh vaät ñuùc aûn h höôûng nhieàu cô tính. Thaønh vaät
ñuùc daøy, möùc ñoä graphit hoaù taêng, haït cuûa neàn cô sôû to, keát quaû ñoä beàn giaûm.
Thöôøng khoâng duøng gang xaùm ñeå ñuùc nhöõn g vaät coù thaønh moûng khaùc nhau nhieàu
vì neáu muoán thaønh daøy coù toå chöùc peclit thì ôû phaàn thaønh moûng laïi coù xementit, ngöôïc laïi
ñaûm baûo thaønh moûng khoâng bò traéng thì toå chöùc choã thaønh daøy bò nhieàu pherit.
63

5.2.4.Naáu chaûy gang.

a. Vaät lieäu chòu löûa:
Vaät lieäu chòu löûa ñeå laùt xung quanh thaønh loø. Phía trong cuûa caùc loø luyeän kim, loø
ñuùc, loø nung vaø caùc thieát bò khaùc laøm vieäc ôû nhieät ñoä cao. Yeâu caàu vaät lieäu chòu löûa phaûi
chòu ñöôïc nhieät ñoä cao, oå n ñònh hoùa hoïc, khoâ ng thay ñoåi theå tích theo nhieät ñoä, truyeàn
nhieät keùm…
Theo thaønh phaàn hoùa hoïc vaät lieäu chòu löûa chia ba nhoùm:
- Vaät lieäu chòu löûa axít: nhö gaïch Ñinat coù nhieät ñoä chaûy 16300C 17300C, goàm
92%  96% SiO 2, 2% ñaù voâi. Thöôøng ñeå xaây loø ñieän, loø nung baèng ngoïn löûa.
- Vaät lieäu chòu löûa Badic: nhö gaïch Manheâdít, Croâm- Manheâdít, Ñoâloâmít. Gaïch
Manheâdít coù nhieät ñoä chaûy 21650 C thöôøn g xaây loø luyeän theùp.
- Vaät lieäu chòu löûa trung tính: nhö gaïch Croâmít, Samoát. Gaïch Samoát chöùa 50% 
60% SiO2 , 42%Al 2O3 vaø 1,5 3% Fe2O3 coù nhieät ñoä chaûy 15800 C 17300C, duø ng ñeå xaây loø
nh
ñuùc. C h i Mi
t P. Ho
Tduø
u a
y h
Vaät lieäu chòu löûa coù chöùa caùcbon tôùi 90%C, tñöôï c ng ñeå cheá taïo caùc ñieän cöïc
K
ami naáu kim loaïi v.v…
u ph
baèng than hoaëc graphít trong caùc loø hoà quang, noà
D H S
b. Loø ñöùng: T r uong
ht ©
Trong ngaønChopñuù yrcigngöôøi ta thöôøng duøng loø hoà quang, loø caûm öùng ñeå naáu theùp, loø
ñöùng duøng than coác, loø choõ duøn g than ñaù, loø daàu ñoát baèng daàu F.O, loø ñieä n ñeå naáu gang, loø
caûm öùng coù loõi Fe, loø noài ñeå naáu hôïp kim maøu.
Thieát bò naáu gang phaûi baûo ñaûm ñöôïc yeâ u caàu:
- Nhieät ñoä nöôùc gang ra loø cao.
- Thaønh phaàn gang oån ñònh.
- Tieâu thuï ít nhieân lieäu.
Loø ñöùng laø loaïi thieát bò naáu gang phoå bieán nhaát vì noù ñaùp öùng ñöôïc phaàn naøo
nhöõng yeâu caàu treân. Ngoaøi ra, coù theå naáu ñöôïc lieân tuïc, naêng suaát cao, soá ngöôøi phuïc vuï
khoâng nhieàu, khoâng chieám nhieàu dieän tích, söû duïn g ñôn giaûn vaø coù khaû naêng töï ñoäng hoùa.
Loø ñöùng duøng than coác laø loaïi than ñöôïc cheá taïo töø than môõ ñöôïc chöng luyeän ôû
nhieät ñoä 900  11000C vaø khoâng cho tieáp xuùc vôùi khoâng khí. Than coác raát beàn vaø coù nhieät
naêng lôùn.
 Caáu taïo loø ñöùng: ñöôïc giôùi thieäu treâ n hình 1-68.
Phaàn quan troï ng cuûa loø ñöùng coù daïng oáng truï trong chöùa vaät lieäu naáu. Vaät lieäu naøy
ñöôïc ñöa töø saøn lieäu vaøo qua cöûa cho lieäu. Gioù töø quaït gioù ñöôïc ñöa vaøo buoàng gioù 6 qua
caùc maét gioù 7 vaøo loø. Gioù ñi töø döôùi leân ñoát chaùy coät than loùt 11, kim loaïi noùng chaûy thaønh
gioït vaø rôi xuoáng noài loø taïo thaønh gang loûng . Than meû boå sung vaøo coät than loùt, coøn ñaù
voâi (chaát trôï dung) taïo thaønh xæ. Tröôùc khi laáy gang loûn g qua maùng ra gang 9, xæ ñöôïc laáy
ra ngoaøi qua cöûa ra xæ 16 naèm treân loã ra gang.
Caùc thoâng soá chuû yeáu cuûa loø:
64

- Ñöôøng kính trong cuûa loø d laø thoâng soá chuû yeáu ñeå ñaùnh giaù coâng suaát loø. Thöôøng
d  500mm. Vì d < 500mm deã bò treo lieäu khi duøng lieäu kích thöôùc to.
15
Hình 1-68 14
1
Caáu taïo loø ñöùng.
1, 2.Vaät lieäu kim loaïi, ñaù 2
voâi. 3.Nhieân lieäu. 4.Voû loø 13
nh
i Mi
theùp daøy 612mm 5.Gaïch 3
C h
H
Ho
samoát 6. Hoäp gioù 7. Maét
u a t TP.
h
gioù 8 Loø tieàn 9. Maùng ra
a m Ky t 4
gang 10. Truï ñôõ 11. LôùHpSu ph
D 5
onng hôïp
than loùt 12. LôùTpruhoã
©
ght13. Quaït gioù
6
ñaép ñaùpyyriloø
C o 7
14. Cöûa cho lieäu 15.Thuøng
Hn
naïp lieäu. 16. Cöûa ra xæ. 12 16
8
11 9 9
10
Vieäc choïn ñöôø ng kính d phuï thuoäc vaøo coâng suaát yeâu caàu (taán /giôø). Hieä n nay
ngöôøi ta duøng loaïi d = 600mm ñaït coâng suaát 1,5  2 T/h (soá taán lieäu boû vaøo loø trong moät
giôø).
- Chieàu cao höõu ích H ñöôïc tính töø haøng maét gioù chính ñeán cöûa cho lieäu. Chieàu cao
lôùn, hieäu suaát söû duïng nhieät lôùn, nhieät ñoä nöôùc gang khi ra loø cao hôn nhöng khoù xaây laép,
khoâng thuaän tieän khi caáp lieäu. Thöôøng ngöôøi ta choïn H theo tyû soá H/D = 4  6 . Trò soá nhoû
laø loø côõ lôùn.
Chieàu cao toaøn boä loø phaûi keå theâm chieàu cao noài loø, chaân loø vaø oáng khoùi.
Chieàu cao noài loø Hn ñöôïc tính töø maét gioù chính ñeán ñaùy loø. Hn quyeát ñònh löôïng
gang loûng. Khi tính dung tích noài loø phaûi tính ñeán khoâng gian chöùa xæ taïo ra trong quaù trình
naáu. Löôïng xæ thöôøng laáy baèng 10% so vôùi troïng löôïng gang.
Hn lôùn thì nhieät ñoä gang loûng ra loø seõ keùm. Hn thöôøng laáy baèng 400  600mm. Ñeå
taêng löôïng gang loûng khi ñuùc nhöõng vaät ñuùc lôùn ngöôøi ta söû duïng theâm loø tieàn 8.
65

- Heä thoáng maét gioù ñeå daãn gioù vaøo loø. Xu höôùng hieän nay ngöôøi ta taêng soá maét gioù
treân moät haøng (thöôøng laáy 6  8 maét gioù). Soá haøn g maét gioù töø 1  3, haøng döôùi cuøng goïi laø
haøng maét gioù chính chieám 60  80% toång dieän tích maét gioù. Toå ng dieän tích cuûa maét gioù so
vôùi dieän tích tieát dieän ngang cuûa loø taïi haøng maét gioù chính tröôùc kia thöôøng duøng baèng
25%. Hieän nay, tyû leä naøy coù xu höôùng giaûm vaø duøng quaït gioù coù aùp suaát cao. Tyû leä thöôøng
duøng hieän nay 8 10% thaäm chí coù khi ngöôøi ta chæ duøng ñeán 3  4%.
Caùc haøng maét gioù phuï caùch nhau khoaûng 150  200mm. Caùc maét gioù chính thöôøng coù daïng
chöõ nhaät, cheách so vôùi maët caét ngang 5  10o , caùc maét gioù phuï thöôøng hình troøn vaø cheách
moät goùc 10 15o . Hieän nay ngöôøi ta duøng taát caû caùc maét gioù ñeàu coù daïng treân.
c. Vaät lieäu naáu:
Vaät lieäu naáu goàm vaät lieäu kim loaïi, nhieân lieäu, chaát trôï dung. Ba vaät lieäu naøy phoái
hôïp vôùi nhau theo moät tyû leä xaùc ñònh taïo thaønh moät meû lieäu.
- Vaät lieäu kim loaïi: Vaät lieäu kim loaïi goàm gang thoûi loø cao, gang, theùp vuïn ñöôïc
ñaäp nhoû ñaït kích thöôùc < 1/3d. Tröôøng hôïp kích thöôùc cuûa chuùng khaù nhoû ta phaûi eù p thaønh
nh FeMn...).
cuïc. Ngoaøi ra coøn coù caùc loaïi pheroâ hôïp kim (pheroâ silic FeSi, pheroâhmangan
C i Mi
Ho
Vieäc tính toaùn tyû leä caùc vaät lieäu kim loaïi noùi treâu a
n t TPn. cöù vaøo thaønh phaàn hoaù hoïc
caê
h
cuûa vaät lieäu kim loaïi, möùc ñoä hao huït cuûa h Ky t n toá hôïp kim bò chaùy hao khi naáu
caùacmnguyeâ
H up
S20%,
luyeän. Ví duï, khi naáu Mn thöôøng chaù D y Si chaùy khoaûng 15%, C chaùy 15% (nhöng
T r uong
khoâng caàn tính boå sung Chkhi t © naáu gang trong loø ñoát baèng than ñaù, than coác)...Tyû leä naøy coù
rig
opythò
theå xaùc ñònh baèngCñoà hoaëc giaûi tích. Sau ñaây giôùi thieäu phöông phaùp xaùc ñònh baèn g giaûi
tích.
Giaû söû, ta duøng caùc vaät lieäu kim loaïi coù thaønh phaàn hoaù hoïc cho trong baûng 1 ñeå
ñuùc vaät ñuùc coù thaønh phaàn hoùa hoïc nhö baûng 2 vôùi löôïng chaùy cuûa nguyeân toá hôïp kim ñaõ
cho.
Baûng 1. Thaønh phaàn hoaù hoïc cuûa vaät lieäu.
N0 Vaät lieäu kim loaïi Kyù hieäu Thaønh phaàn hoùa hoïc % Ghi chuù
Mn Si
1 Gang soá 1 X1 Mn1 Si1

Baûng 2. Thaønh phaàn hoaù hoïc cuûa vaät ñuùc.
Thaønh phaàn hoùa hoïc % Löôïng chaùy %

Mn Si Mnch Sich
Tieán haønh laäp phöông trình cho meû lieäu 100Kg ta coù heä phöông trình sau ñaây :
66

X1 + X2 + X3 =100
Mn 1 Mn 2 Mn 3 Mn
X1  X 2  X 3 
100 100 100 1  Mnch
Si1 Si Si Si
X1  X2 2  X3 3 
100 100 100 1  Sich
Giaûi heä phöông trình treân ta seõ xaùc ñònh ñöôïc tyû leä tham gia cuûa caùc vaät lieäu kim loaïi.
- Nhieân lieäu:
Nhieân lieäu duø ng cho naáu gang phaûi thoûa maõn caùc yeâu caàu :
+ Ñaûm baûo ñoä beàn cô hoïc.
+ Nhieät trò cao
+ Khi chaùy cho tro saïch
+ Kích thöôùc nhieân lieäu phuø hôïp vôùi côõ loø, thoâng thöôøng 40  90mm.
Hieän nay, thöôøng duøng than coác ñeå naáu gang. Tuøy thuoäc vaøo nhieät ñoä nöôùc gang
h ñaù duøng cho
nthan
i Mi
maø ta choïn tyû leä than/gang (Theo kinh nghieäm than coác duøng 12  15%,
C h
Ho kinh nghieäm chieàu daøy
T .
loø choõ laø 20  25%, loø daàu ñoát baèng daàu FO duøng 15  18%).PTheo
h u a t
Ky t
lôùp than meû trong loø phaûi ñaït 150 200mm.
h a m
- Chaát trôï dung:
D H Su p
ng naáu. Chaát trôï dung thöôøng duøng laø ñaù voâi CaCO3
Truo
Duøng ñeå taïo xæ trong quaù trình
t ©
chieám khoaûng 4 5% ykhoá rigihlöôï ng vaät lieäu kim loaïi.
Cop
d. Quaù trình naáu chaûy gang:
Söï chaùy cuûa than vaø chuyeån ñoäng cuûa khí loø.
Quaù trình chaùy cuûa than ñöôïc tieán haønh theo ba phaûn öùng lieân tieáp sau:
C + O2  CO +Q1 (1)
C + O2  CO2 +Q2 (2)
Khí CO2 sau ñoù tieáp tuïc bò hoaøn nguyeân
CO2 + C  CO + Q 3 (3)
Gioù thoåi vaøo loø chuû yeáu cung caáp oxy ñeå thöïc hieän (1) vaø (2) taïo neân vuøng oxy
hoùa. Chieàu cao vuø ng naøy khoaûng 200  600mm tính töø maét gioù trôû leân. Cuoái vuøng oxy hoùa
loø coù nhieät ñoä cao nhaát. Yeâu caàu chuû yeáu cuûa quaù trình naáu laø phaùt trieån maïnh, ñeàu hai
phaûn öùng (1) vaø (2) nhaèm ñaûm baûo C chaùy hoaøn toaøn.
Khi nghieân cöù u töø treân xuoáng döôùi ta coù theå chia loø thaønh caùc vuøng sau :
+ Vuøng nung noù ng
Quaù trình hoùa lí ôû ñaây laø söï trao ñoåi nhieät giöõa khí loø vaø vaät lieäu raén. Khí loø ra khoûi
loø coù nhieät ñoä khoaûng 400  600oC. Thaønh phaàn khí loø chöùa khoaûng 15% CO2, 10% CO,
75%N2 , ngoaøi ra coøn coù moät löôï ng nhoû H2, khí sunfua (do chaùy S trong than) vaø hôi nöôùc
do ñoä aåm cuûa meû lieäu. ÔÛ vuøng naøy lieäu ñöôïc saáy vaø nhieät ñoä ñöôïc taêng daàn töø treân xuoáng
döôùi vaø sau khoaûng 25  40 phuùt seõ ñöôïc nung tôùi nhieät ñoä chaûy. ÔÛ cuoái vuøng naøy ñaù voâi
ñaït ñeán nhieät ñoä ñuû ñeå phaân li hoaøn toaøn (tröø nhöõ ng cuïc quaù lôùn).
CaCO3  CaO + CO2
+ Vuøng noù ng chaûy:
67

ÔÛ ñaây vaät lieäu kim loaïi noùng noùng chaûy ñi qua lôùp than loùt vaø ñöôïc quaù nhieät.
Thoâng thöôøng moät cuïc vaät lieäu kim loaïi muoán chaûy heát phaûi maát 5 15 phuùt, trong thôøi
gian ñoù cuïc kim loaïi phaûi ñi xuoáng ñöôïc moät ñoaïn baèng chieàu cao lôùp than loùt daøy 300 
500mm. Ñeå coù ñoä quaù nhieät cao, ít bò oxy hoùa, ngöôøi ta coù xu höôùn g thu heï p vuøn g naøy vaø
dòch leân treân xa maét gioù baèng caùch:
. Duøng than hoaït tính keùm, côõ cuïc lôùn.
. Duøng lieäu côõ cuïc nhoû.
. Löu löôïng gioù thích hôïp.
Quaù trình lí hoùa xaûy ra vuøng naøy töông töï nhö ôû vuøng nung noùng nhöng maõnh lieät
hôn khi kim loaïi töø theå raén chuyeå n sang theå loûng.
+ Vuøng hoaøn nguyeân
Ñaëc tröng cô baûn cuûa vuøng naøy laø phaûn öùng
CO2 + C  CO - Q
Phaûn öùng naøy thu nhieät, maët khaùc nhieät cuûa khí loø phaûi truyeàn cho caùc gioït kim loaïi
ñang chaûy xuoá ng. Trao ñoåi nhieät ôû ñaây ñöôïc tieán haønh giöõa ba pha raén, khí, loû ng nhöng
quan troïng nhaát laø truyeàn nhieät tröïc tieáp töø beà maët cuïc than coác noùni gMñoû inhñeán nhöõn g gioït
C h
Ho
kim loaïi loûng. Do ñoù, nhieät ñoä vuøng naøy coù giaûm xuoá ng nhöng
u a t TP. vaãn ñuû ñeå tieáp tuïc nung
h
noùng chaûy nhöõng cuïc kim loaïi coøn laïi.
a m Ky t
h
ÔÛ ñaây phaûn öùng oxy hoùa kim D H Si uvaãp n tieán haønh vaø coù maõnh lieät hôn so vôùi phaàn
loaï
uonngbeà maët seõ hoaø tan ngay vaøo gioït kim loaïi loûng vaø bò
treân. Oxyùt saét ñöôïc taïo thaøt n© hTrtreâ
igh
opyr do caùc nguyeân toá coù aùi löïc vôùi oxy maïnh hôn nhö Si, Mn, Cr vaø
hoaøn nguyeân (traoCoxy)
moät phaàn C. Trong vuøng naøy CaO seõ keát hôïp vôùi caùc oxyùt ñoù vaø caùc chaát baån khaùc taïo
thaønh xæ loûng.
+ Vuøng oxy hoùa
Moâi tröôøng khí ôû vuøng naøy coù tính oxy hoùa maïnh nhaát. Nhieät ñoä vuøng naøy ñaït tôùi
1600 1700oC. Caùc phaûn öùng oxy hoùa ôû vuøng naøy cuõng xaûy ra maõnh lieät hôn vuøng treân.
Fe + O2  FeO + Q
FeO + Si  SiO2 + Fe + Q
FeO + Mn  MnO + Fe + Q
FeO + C  CO + Fe – Q
Do caùc phaûn öùng toûa nhieät neân nhieät ñoä gang loûng ñöôïc naâng cao ñoàng thôøi thuùc
ñaåy quaù trình hoaø tan C vaøo gang loûng. Do ñoù, trong thöïc teá ôû vuøng naøy thaønh phaàn C
trong gang taêng leân chöù khoân g giaûm ñi. ÔÛ vuøng naøy xæ loûng ñöôïc taêng leân nhieàu vaø khöû
ñöôïc khaù nhieàu S do taïo thaønh SO2 ñi vaøo khí loø.
+ Vuøng noài loø.
Phía treân noài loø pha khí vaãn coù tính oxy hoùa, ôû giöõa yeáu hôn coøn ôû ñaùy loø hoaøn toaøn
khoâng coù. Nhieät ñoä noài loø cuõng giaûm daàn veà phía döôùi vaø chæ ñaït 1350 1450o C. Quaù trình
hoaø tan C ôû noài loø vaãn tieáp tuïc tuøy thuoäc thôøi gian löu laïi kim loaïi loûng trong noài loø.
Ñeå naâng cao hieäu suaát quaù trình naáu, ngöôøi ta coù theå duøng khí noùng, gioù giaøu oxy,
taêng aùp löïc gioù vaøo loø.
5.3 Ñuùc hôïp kim maøu:
68

Hôïp kim maøu thöôøn g coù ñaëc ñieåm laø nheï, beàn , choáng maøi moøn, beàn khi chòu taùc
duïng cuûa axit vaø nöôùc bieån. Thöôøng duøng nhaát trong ngaønh cheá taïo maùy laøhôïp kim ñoàng
vaø hôïp kim nhoâm.
5.3.1 Ñoàng vaø hôïp kim cuûa ñoàng:
a. Ñoàng ñoû: Ñoàng nguyeân chaát goïi laø ñoàng ñoû, coù khoái löôïng rieâng 8,96g/cm3 ,
nhieät ñoä noùng chaûy 1083oC, ñoä daãn ñieän vaø daãn nhieät cao, deûo deã gia coâng aùp löïc nhöng
ñoä beàn thaáp. Tính ñuùc cuûa ñoàng ñoû keùm vì co nhieàu, deã nöùt, huùt khí nhieàu neân deã roã. Ñoä
chaûy loaõng khoâng cao do ñoù ñoàng ñoû ít duøng ôû traïng thaùi ñuùc. Trong cô khí thöôøng duøng
hôïp kim ñoàng laø latoâng vaø broâng.
b. Hôïp kim ñoàng:
- Latoâng (Ñoàng thau): laø hôïp kim goàm ñoàng vaø keõm (Zn khoâng quaù 45%) ñöôïc
duøng nhieàu trong coâng nghieäp vì coù cô tính khaù, tính choá ng aên moøn toát, deã ñuùc vaø gia coâng
aùp löïc.
Ñeå naâng cao cô tính vaø taêng cöôøng moät soá tính chaát ñaët bieät laø ngöôøi ta ñöa vaøo
ñoàng thau hai nguyeân (Cu-Zn) moät soá caùc nguyeân toá hôïp kim nhö Sn, Al,hNi, Fe, Pb… goïi
in
laø latoâng ñaëc bieät hay latoâng nhieàu nguyeân. Thöôø ng ñeå laøm caùnohCquaï hi Mt, chaân vòt taøu thuûy,
H
nhöõng chi tieát choáng ma saùt… u a t TP.
th
Kyù hieäu latoâng theo TCVN coù chöõ Lhñöù a ngKy
m ñaàu, sau ñoù laø kyù hieäu cuûa caùc nguyeân
p
toá. Thaønh phaàn cuûa moãi nguyeân toá glaøDchöõ H Susoá ñöùng sau kyù hieä u cuûa nguyeân toá ñoù. Ví duï:
n
LCuZn30 coù 30% Zn; t © Trnuolaïi laø Cu.
coø
h
yrig
LCuZn29Sn1 Copcoù 19% Zn; 1% Sn; coøn laïi laø Cu.
LCuZn38Sn2Pb2 coù 38% Zn; 2% Sn; 2% Pb; coøn laïi laø Cu.
- Broâng (Ñoàng thanh): laø hôïp kim cuûa ñoàng vôùi caùc nguyeân toá khaùc vaø ñöôïc chia
laøm hai loaïi chính :
- Broâng thieác (Ñoàng thanh thieác) laø hôïp kim cuûa ñoàng vaø thieác. Broâ ng thieác coù >
8% Sn coù tính choáng maøi moøn toát neân duøng laøm oå tröôït, baïc loùt choát pittoâng oâtoâ; Broâng
thieác coù < 8% Sn coù tính truyeàn aâm xa neân thöôøng duøng ñuùc caùc nhaïc cuï nhö chuoâng,
chieâng,coàng, troáng ñoàng. Caùc loaïi keøn ñoàng laøm baèng Broân g thieác coù < 8% Sn nhöng cheá
taïo baèng phöông phaùp goø, haøn, daäp, nguoäi.
Ví duï: BCuSn5Zn5Pb5, BCuSn4Zn4Pb17, BCuSn6Zn6Pb3 laøm chi tieát chòu ma saùt,
maøi moøn, oå tröôït…
- Broâng khoân g thieác laø hôïp kim cuûa ñoàng vaø caùc nguyeân toá khaùc (tröø thieác vaø
keõm).
Ví duï Broâ ng nhoâm: BCuAl5 caùn thaønh taám, baêng, daäp huy hieäu.
BCuAl10Fe3Zn2,5 laøm oå tröôït, baïc, baùnh raêng.
Broâng chì: BCuPb30 laøm oå tröôït trong ñoäng cô ñoát trong.
c. Naáu ñoà ng:
+ Loø naáu: thöôøng duøn g loø noài Graphit (hình 1-69). Giöõa voû 1 vaø noài loø 2 laøbuoàng ñoát
than hoaëc daàu mazut hoaëc khí ñoát.
Khi naáu nhieàu coù theå duøng loø ñieän hoà quang. Naáu ñoàng thau duøng loø ñieän caûm öùng
coù loõi Fe laø toát nhaát. Noài Graphit ñöôïc cheá taïo baèng caùch duøng Graphit troän vôùi ñaát seùt
69

chòu noùng vaø moät ít boät thaïch anh roài eùp thaønh noài vaø nung. Noài toát phaûi coù khoaûng 60%
graphit coù theå naáu ñöôïc khoaûng 50 laàn.
+ Phoái lieäu: Nguyeân lieäu ñeå naáu goàm coù:
- Ñoàng nguyeân chaát ôû daïng thoûi hay taám.
- Pheá lieäu cuûa ñoà ng (heä thoáng roùt, ñaäu hôi, ñaäu ngoùt...).
- Hôïp kim phuï laø hôïp kim cuûa ñoàng vôùi moät hoaëc hai nguyeân toá kim loaïi caàn ñöa
h
Min
Chi
P. Ho
uat T
y th
am K
HS u ph
uo ng D
© Tr
ight
C opyr
70

vaøo hôïp kim ñoàn g ( ñeå hoøa tan ñeàu vaø ít chaùy hao) ôû daïng thoûi.
- Chaát khöû oâ xy: duøng ñeå hoaøn nguyeân oâxyùt kim loaïi trong hôïp kim. Khi naáu ñoàng
chaát khöû oâxy thöôøng duøng laø ñoàng phoát pho coù 90% Cu + 10% P. Vì P coù aùi löïc vôùi oâxy
maïnh hôn ñoàng neân khi gaëp Cu2O seõ xaûy ra phaûn
öùng: 3
5Cu 2 O  2 P 
 10 Cu  P2 O5 
P2 O5 taïo thaønh xæ noåi leân treân.

- Chaát trôï dung: duøng ñeå baûo veä kim loaïi
4 2
loûng khoûi bò oâxy hoùa vaø deã taùch taïp chaát ra thaønh
xæ. Thöôøn g duøng laø than cuûi hoaëc thuû y tinh loûng,
thaïch cao, muoáiaên, clorua bari, boraéc…Chaát trôï 1
dung naøy ñöôïc phuû leân beà maët hoaëc cho vaøo kim
loaïi loûng khi naáu ñeà ngaên khoâng cho oâxy töø khoâng
khí oâxy hoùa kim loaïi. Neáu duøng than thì khi than Hình 1-69 Loø noài
chaùy seõ taïo ra CO, CO cuõng coù taùc duïng khöû oâxy 1. Voû loø baèng vaä
i M int hlieäu chòu
Ch
. Ho
trong oâxyùt ñoàng theo phaûn öùng: löûa 2. Noà i baèng graphit
t T P
thua 3. Naép loø 4. Buoàng ñoát
y
Cu 2 O  CO 
 2Cu  CO2 
p h am K
H Su
g iDkeù
CO2 bay ra khoûi kim loaïi loûng coøunonloâ o theo taïp
t © Tr
gh
pyri
chaát vaø chaát khí thoaùt ra.
C o
Vieäc naáu luyeän hôïp kim ñoàn g phaûi tuaân theo caùc böôùc :
- Laøm saïch noài naáu vaø vaät lieäu kim loaïi
- Saáy loø vaø vaät lieäu.
- Naáu chaûy ñoàng vaø khöû oxy baèng hôïp kim trung gian, thöôøng duøng laø Cu-P (vôùi
khoaûng 0,3% troïng löôïng).
Ñeå haïn cheá söï oxy hoùa vaø hoøa tan khí ta duøng chaát taïo xæ ñeå che phuû beà maët kim
loaïi khi baét ñaàu chaûy.
- Naâng nhieät ñoä nöôùc ñoàng, hôïp kim hoùa baèng kim loaïi nguyeân chaát hoaëc hôïp kim
trung gian.
- Khöû oâ xy laàn cuoái ôû noài roùt tröôùc khi roùt vaøo khuoân.
d. Ñaëc ñieåm khi ñuùc ñoàng:
+ Tính ñuùc: tính ñuùc cuûa ñoàng phuï thuoäc vaøo töøng loaïi hôïp kim ñoàng nhöng theå
hieän chuû yeáu ôû möùc ñoä oxy hoùa, hoaø tan khí, tính thieâ n tích vaø ñoä co...
Veà möùc ñoä oxy hoùa coù theå xeáp theo thöù töï giaûm daàn nhö sau: Broâng Al, broâng Si,
broâng Mn, broân g chöùa Si, Mn, broâ ng thieác, broâng Pb vaø ít oxy hoùa nhaát laø latoâng.
Ñoä co, tính thieân tích, ñoä chaûy loaõng phuï thuoäc vaøo khoaûn g ñoâng cuûa hôïp kim ñoàng.
Khoaûng ñoâng caøng nhoû, tính chaûy loaõng caøng toát, ít thieân tích, ít nöùt noùng, toå chöùc sít chaët
vaø coù xu höôùng taïo ñoä co taäp trung nhö broân g Al. Khi khoaûng ñoâ ng lôùn taïo ñoä co phaân taùn
nhö broâ ng thieác, broâng chì.
+ Khuoân ñuùc.
70

Hôïp kim ñoàng coù theå ñuùc trong khuoân caùt hoaëc khuoân kim loaïi vì cho ta toå chöùc
haït mòn. Khi ñuùc ñoàng trong khuoân caùt neân choï n hoãn hôïp caùt mòn.
Ñieàu caàn chuù yù laø boá trí heä thoá ng roùt hôïp lí, roùt eâm, traùnh huùt khí vaø oxy hoaù.
Nhöõng hôïp kim ñoàng deã bò oxy hoùa caàn duøng heä thoáng roùt xiphoân g, nhöõ ng hôïp kim ñoàng
ít bò oxy hoùa coù theå roùt tröïc tieáp töø treân xuoáng hoaëc kieåu möa rôi.
Ñoái vôùi caùc loaïi hôïp kim ñoàng coù khoaûng ñoâ ng nhoû caàn chuù yù boå sung co ngoùt baèng
ñaäu ngoùt lôùn vaø ñaûm baûo höôù ng ñoâ ng khi keát tinh.
Caùc hôïp kim ñoàng coù khoaûng ñoâng lôùn neân laøm nguoäi nhanh vaø toát nhaát laø ñuùc
trong khuoân kim loaïi.
5.3.2 Ñuùc nhoâm vaø hôïp kim nhoâm.
a. Phaâ n loaïi hôïp kim nhoâm:
Nhoâm nguyeâ n chaát coù maøu traéng saùng, nhieät ñoä noùn g chaûy 6600C, khoái löôïng rieâng
2,7 g/cm3 , coù nhieàu ñaëc tính quí nhö: tính daãn ñieän, daãn nhieät, tính choáng aên moøn cao
nnhg hôïp kim. Caùc
i i
nhöng ñoä beàn toång hôïp thaáp vì vaäy trong coâng nghieäp thöôøng duøng ôûMdaï
C h
Ho
TP.
hôïp kim thöôøng duøng.
h u a t
+ Hôïp kim Al-Si laø heä hôïp kim ñöôïcam duøKngy tphoå bieán vaø coù teân goïi laø hôïp kim
un ph
Silumin. Haøm löôï ng Si taêng laøm ñoä D beàHnStaê g vaø giaûm deûo moät ít. Hôïp kim Al-Si chieám
uo n g
khoaûng 50% toå ng soá hôïp kim r
© Tñuùc. Ngoaøi Al vaø Si (5 20%Si), coøn coù caùc nguyeân toá hôïp
y ri ght
kim khaùc nhö: Fe,CMn, op Mg, Cu, Zn.
Noùi chung, hôïp kim Silumin deã ñuùc (hôï p kim Al-Si coù khoaûng 12 13% Si coù tính
ñuùc toát nhaát), chòu aên moøn toát, nhöng ñeå taêng beàn ngöôøi ta thöôøng cho theâm moät löôïng nhoû
Mg, Cu, Zn. Ngöôøi ta hay duøng heä naøy cheá taïo caùc loaïi pittoâng, ví duï nhö maùc hôïp kim
AlSi12CuMg1Mn0,6Ni1Ñ (chöõ Ñ nghóa laø ñuùc).
+ Hôïp kim Al-Cu.
Ñoàng trong heä naøy laøm taêng beàn, deûo, tính choáng aên moøn trong moâi tröôøn g nöôùc
bieån, taêng khaû naên g nhieät luyeän. Tính ñuùc cuûa hôïp kim Al-Cu keùm hôn so vôùi heä Al-Si.
Ngoaøi Al vaø Cu laø nguyeâ n toá chính coøn cho theâm Fe, Si, Mn, Ti.
+ Hôïp kim Al-Mg.
Hôïp kim Al-Mg coù ñoä beàn, ñoä deûo cao nhaát laø sau khi nhieät luyeän. Hôïp kim naøy
khoù ñuùc vì khoaûng ñoâng lôùn, co nhieàu neân deã taïo roã, xoáp vaø nöùt noùng, tính chaûy loaõng
keùm neân haïn cheá ñuùc trong khuoâ n kim loaïi. Toát nhaát duøng phöông phaùp ñuùc döôùi aùp löïc.
Ngoaøi Al vaø Mg coøn coù caùc taïp chaát khaùc nhö : Fe, Ni, Be, Si, Cu, Zn...
+ Hôïp kim Al- Zn.
Heä hôïp kim Al- Zn deã hoùa giaø sau ñuùc laøm taêng ñoä beàn gaàn baèng caùc hôïp kim khaùc
coù qua nhieät luyeän, tính choáng aên moøn toát. Tính ñuùc keùm vì khoaûng ñoâng lôùn, deã nöùt noùng.
Hieän nay, ngöôøi ta ñang nghieân cöùu heä hôïp kim nhoâm coù ñoä beàn cao treân cô sôû
Al-Zn, ví duï: Al-Zn-Mg.
+ Hôïp kim nhoâm beàn nhieät: laø nhöõn g hôïp kim coù thaønh phaàn phöùc taïp ñaûm baûo giöõ
71

ñöôïc cô tính ôû nhieät ñoä cao. Caùc nguyeân toá hôïp kim thöôø ng duøng laø Cu, Ni, Mn, C, Ti, Fe.
+ Hôïp kim nhoâm bieá n daïng.
Ñoù laø nhöõng hôïp kim coù khaû naêng bieán daïng deûo toát duøng trong gia coâng aùp löïc.
Trong kyõ thuaät duøng nhöõng heä sau:
- Nhoâm kyõ thuaät.
- Heä Al-Mn vôùi haøm löôïng Mn = 1 1,6%.
- Heä Al-Mg vôùi haøm löôïng Mg < 6%.
Ba loaïi treân chòu aên moøn toát, cô tính thaáp.
- Heä Al-Cu-Mg goïi laø ñuyara coù haøm löôïng caùc nguyeân toá hôïp kim nhö sau: Cu
35%; Mg < 1%.
- Heä Al-Mg-Si.
- Heä Al-Mg-Si-Cu.
- Heä Al-Zn -Mg-Cu (goïi laø hôïp kim beà n nhieät).
-Caùc heä hôïp kim nhoâm chòu noùng goàm caùc loaïi: Al-Mg-Si-Fe-Ni; Al-Cu-Mg-Fe-
Ni; Al-Cu-Mn.
nh
C h i Mi
b. Kyõ thuaät naáu hôïp kim nhoâm: Ho
u a t TP.
h
Ky t
+ Nguyeân taéc chung.
a m
Hôïp kim nhoâm naáu xong phaûi ñaûm ubaûpoh ñöôïc ba yeâ u caàu sau:
S
- Khoâng coøn khí hoaø tan. uong DH
Tr
g
- Khoâng coù oxytrinhoâ htm© .
py
- Ñuùng thaøCn ho phaàn ñaõ ñònh .
Muoán vaäy trong quaù trình naáu caàn ñaûm baûo:
- Choïn loø vaø lieäu thích hôïp.
- Saáy kyõ loø vaø nung lieäu tröôùc khi cho vaøo loø.
- Taïo moâi tröôøng khí oxy hoùa yeáu, haïn cheá dieän tích maët thoaùng cuûa kim loaïi loûng,
khi naáu coù che phuû .
- Ruùt ngaén thôøi gian naáu chaûy.
- Traùnh naâng nhieät ñoä hôïp kim loûng quùa cao vaø giöõ laâu ôû nhieät ñoä ñoù ñeå traùnh cho
khí coù ñieàu kieän hoøa tan vaø haït thoâ.
- Tieán haønh khöû khí vaø tinh luyeän tröôùc khi roùt.
- Haïn cheá khuaáy ñoäng hôïp kim loûng khi naáu vaø roùt.
+ Loø naáu.
Loø naáu hôïp kim nhoâm thöôøng coù dung tích lôùn, deã khoáng cheá nhieät ñoä, naáu nhanh
ñeå traùnh oxy hoùa. Ngöôøi ta thöôøng duøng loø noài baèng gang coù sôn kyõ ñeå traùnh söï xaâm nhaäp
Fe vaøo hôï p kim nhoâm, hoaëc duøng loø ñieän caûm öùng, loø ñieän trôû, loø gas.
Neáu duøng loø gaïch ñaép baèng boät caàn chaéc ñeå traùnh nhoâm loûng xaâm nhaäp vaøo thaønh
loø. Khoâng neân duøng gaïch sa moát coù haøm löôïng SiO2 cao vì seõ dieãn ra phaûn öù ng sau taïo
thaønh Al2O3.
SiO2 + Al  Al2O3 + Si.
Neân duøng loaïi gaïch chöùa nhieàu Al2O3 hoaëc duøng gaïch Manhedit nhöng gaïch naøy
ñaét.
72

+ Vaät lieäu naáu.

Vaät lieäu naáu bao goàm nhoâm nguyeân chaát, nhoâm hôïp kim, hôïp kim nhoâm trung gian,
caùc pheá lieäu veà nhoâm, chaát trôï dung ñeå ngaên ngöøa söï oâxy hoùa vaø ñeå deã taïo xæ nhö 44%
KCl + 56% MnCl2 hoaëc 50% NaCl + 35% KCl + 15% Na2Al2F. Noùi chung phaûi baûo ñaûm
saïch vaø khoâ, xaùc ñònh chính xaùc thaønh phaàn hoùa hoïc.
+ Coù 3 caùch naáu: naáu döôùi lôùp chaát trôï dung; Tinh luyeän baèng khí (thoåi khí clo hoaëc
nitô vaøo kim loaïi loûng khoaûng 5 ñeán 15 phuùt ñeå tinh luyeän); Hoaëc tinh luyeän baèng muoái
ZnCl2, TiCl, BCl 3…
c. Ñaëc ñieåm khi ñuùc hôïp kim nhoâ m:
Hôïp kim nhoâm coù ñoä co lôùn hôn gang laïi raát deã nöùt noùng. Caû khi naáu vaø khi roùt hôïp
kim nhoâm deã bò hoøa tan khí ñeå taïo neân Al2 O3. Coù ñieàu ñaùn g chuù yù laø khi taêng nhieät ñoä, ñoä
chaûy loaõng cuûa hôïp kim nhoâm taêng raát maïnh.
Ngöôøi ta coù theå ñuùc nhoâm trong khuoân caùt hoaëc khuoân kim loaïi. Ñaëc bieät neân duøng
ñuùc aùp löïc ñeå ñaït chaát löôïng, naêng suaát cao. Khi duøng khuoân kim loaïi phaûi sôn khuoân. Vì
gin hng ñaëc cuûa vaät
ñoä co cuûa hôïp kim lôùn neân phaûi coù ñaäu ngoùt hôïp lyù caên cöù vaøo höôù
C h inM ñoâ
Ho
ñuùc trong khuoân.
u a t TP.
Ky th
Heä thoáng roùt phaûi coù doø ng chaûy eâm, thöôøa m
n g duø ng loaïi xiphoâng hay khe moûng thaúng
H S u ph
ñöùng. Trong nhieàu tröôøn g hôïp phaûigduø Dng oáng roùt daïng roàng raén vaø coác roùt coù nuùt ñeå haïn
T r uon
© luùc roùt.
ight
cheá taïo maøng oâxyt nhoâm trong
opyrc haït thoâ to, caàn phaûi taêng toác ñoä keát tinh, coâng ngheä naáu roùt kim
Ñeå traùnh toåCchöù
loaïi phaûi bieán tính.
73

Chöông 6
ÑUÙC ÑAËC BIEÄT.
Saûn xuaát ñuùc ngaøy caøng phaùt trieån, yeâu caàu veà naêng suaát, ñoä chính xaùc, ñoä boùng
beà maët cao (ñeå giaûm hoaëc boû löôïng dö gia coâng), yeâu caàu chaát löôïng vaät ñuùc toát. Ñuùc
trong khuoân caùt khoân g ñaùp öù ng ñöôïc nhöõn g yeâu caàu ñoù vì khuoân caùt chæ duøng ñöôïc moät
laàn, ñoä boùng, ñoä chính xaùc thaáp, löôïng dö gia coâng lôùn, nhieà u khuyeát taät, giaù thaønh cheá taïo
cao. Do ñoù ngaøy nay xuaát hieän nhieàu phöông phaùp ñuùc ñaëc bieät nhö ñuùc trong khuoân kim
loaïi, ñuùc döôùi aùp löïc, ñuùc ly taâm, ñuùc trong khuoân maãu chaûy, khuoân voû moûng, ñuùc lieân
tuïc.v.v…
6.1 Ñuùc trong khuoân kim loaïi:

6.1.1 Khaùi nieäm:
Ñuùc trong khuoâ n kim loaïi laø roùt kim loaïi loûng vaøo khuoân baèng kim loaïi, phöông
nh
phaùp naøy coù ñaëc ñieåm nhö sau:
C h i Mi
- Khuoân kim loaïi coù theå duøng ñöôïc nhieàu laàn (vaøTi Pchuï . Hoc ñeán haøng vaïn laàn) tuøy
h u a t
thuoäc vaøo kim loaïi vaät ñuùc.
a m Ky t
- Vaät ñuùc coù ñoä chính xaùc cao (caáSpu II,ph III, dung sai kích thöôùc IT13  IT17) vaø ñoä
D H
ng
boùng beà maët cao: (Rz 20 R z 40)
t © Truvìo ñoä chính xaùc vaø ñoä boùng cuûa khuoân cao.
h
yrigloaïi nhoû mòn (do nguoäi nhanh) neân cô tính toát.
- Toå chöùc haïtpkim
Co
- Tieát kieäm ñöôïc vaät lieäu laøm khuoân vaø ñieàu kieä n lao ñoäng toát.
- Tính daãn nhieät cuûa khuoân cao neân khaû naêng ñieàn ñaày keùm do ñoù khoù ñuùc vaät
phöùc taïp vaø vaät coù thaønh moûng, ñuùc gang deã bò hoùa traéng.
- Maët khaùc söï caûn co cuûa khuoân, loõi baèng kim loaïi lôùn neân deã gaây ra nöùt vaät ñuùc.
Khuoân kim loaïi ñöôïc duøng roäng raõi ñeå ñuùc caùc vaät ñuùc baèng theùp, gang, ñoàng,
nhoâm, manheâ… , cheá taïo caùc chi tieát nhö sec maêng, xy lanh, van, pittoâng….
6.1.2 Vaät lieäu laøm khuoân, keát caáu cuûa khuoân, loõi:
a.Yeâu caàu ñoái vôùi vaät ñuùc :
- Soá löôïng vaät ñuùc trong khuoân kim loaïi phaûi ñuû lôùn môùi coù lôïi veà kinh teá. Vôùi vaät
ñuùc thaønh daøy töø 3  6mm, soá löôïng vaät ñuùc  200 400, coøn vôùi vaät ñuùc coù thaønh daøy
15  20mm, soá löôïng vaät ñuùc töông öùng coù lôïi phaûi  50 200.
- Chieàu daøy thaønh vaät ñuùc toái thieåu phaûi baûo ñaûm kim loaïi loûng ñieàn ñaày toát.
- Hình daïng vaät ñuùc ñôn giaûn, ít loõi.
- Thaønh vaät ñuùc phaûi coù ñoä coân lôùn.
- Traùnh söï chuyeån bieán ñoät ngoät chieàu daøy thaønh vaät ñuùc.
b. Thieát keá coâ ng ngheä ñuùc.
Ñoái vôùi coâng ngheä ñuùc trong khuoân kim loaïi caàn chuù yù:
- Ñaäu ngoùt vaø ñaäu hôi phaûi boá trí ôû choã ñoâng ñaëc cuoái cuøng. So vôùi ñuùc trong khuoân
caùt, ñaäu ngoùt khi ñuùc trong khuoân kim loaïi nhoû hôn do kim loaïi ñoâng nhanh hôn. Trong
74

nhieàu tröôøng hôïp ngöôøi ta khoâng duøng ñaäu ngoùt vaãn khoâng bò khuyeát taät roã co. Ñaäu ngoùt
chæ duøng trong tröôøng hôïp khi ñuùc caùc hôïp kim coù ñoä co theå tích  4%; chieàu daøy thaønh
khoâng ñeàu.
- Ñaäu hôi phaûi ñaët ôû choã cao nhaát cuûa vaät ñuùc tröôøng hôïp kieâm ñaäu ngoùt thì chaân
ñaäu hôi khoâng ñöôïc nhoû hôn chieàu daøy thaønh vaät ñuùc. Ñaäu hôi beân söôøn coù taùc duïng boå
ngoùt cho phaàn vaät ñuùc thaønh beân.
- Loõi trong khuoâ n kim loaïi coù theå baèng kim loaïi hoaëc baèng caùt tuøy tröôøng hôïp cuï
theå. Khi maët trong khoâ ng yeâu caàu chính xaùc vaø yeâu caàu loõi coù ñoä xoáp cao ta duøng loõi caùt.
Trong tröôø ng hôïp maët trong vaät ñuùc caàn chính xaùc, soá löôïng vaät ñuùc lôùn, loõi ñöôïc cheá taïo
baèng kim loaïi. Ñeå laáy loõi ra khoûi vaät ñuùc deã daøn g loõi phaûi coù ñoä coân lôùn, hoaëc gheùp nhieàu
maûnh. ( Ví duï hình 1-70 khuoân, loõi kim loaïi ñeå ñuùc pittoâng).
- Nhöõng loõi kim loaïi lôùn neân laøm roãng ñeå giaûm troïng löôïng ( 100mm).
h
1
i Min
o Ch
2 1 3
3T P . H
huat
2
y t
am K
HS u ph
ng D
© Truo
ht
o p yrig
C
A A
4
Hình 1- 70
1,2,3,4,5,6,7 laø caùc phaàn
gheùp loõi khuoân kim loaïi ñuùc
7 pittoâng.
6
5
A-A
c. Vaät lieäu laøm khuoân, loõi: thöôøng duøng laø gang, theùp hôïp kim, theùp caùc bon vaø
ñoàng. Gia coâng boä khuoân kim loaïi baèng phöông phaùp ñuùc, gia coâng cô khí, ñaëc bieät ngaøy
nay duøng phoå bieán phöông phaùp gia coâng cô khí hieän ñaïi nhö baèng tia löûa ñieän, tieän, phay
CNC.
- Ngöôøi ta thöôøng duøng khuoân baèn g gang thöôøng, gang hôïp kim ñeå ñuùc vaät ñuùc
gang nhoû, trung bình, vaät ñuùc theùp nhoû, vaät ñuùc hôïp kim ñoàng, nhoâm .
75

Khuoân baèng theùp hôïp kim (50CrNiMo; 120Cr12Mo) duøng ñuùc vaät ñuùc ñôn giaûn
baèng nhoâm. Ñoà ng ñoû duøng laøm nhöõng mieáng chaép theâm vaøo khuoân ñeå taêng khaû naêng
truyeàn nhieät khi ñuùc hôïp kim maøu.
- Vaät lieäu laøm loõi: loõi coù theå laøm kim loaïi hoaëc baèng hoãn hôïp caùt.
Theùp CT48, CT51, 50CrNiMo duøn g laøm loõi khi ñuùc hôïp kim maøu.
Loõi caùt coù tính luùn toát, daãn nhieät thaáp neân hay duøn g khi ñuùc gang, theùp, coøn ñoái vôùi
hôïp kim maøu, chæ duøng loõi caùt khi loã phöùc taïp.
Khaùc vôùi khuoân caùt, trong khuoân kim loaïi loõi caùt khoâng theå gaén vôùi khuoân thaønh
moät khoái neân caàn ñònh vò loõi chính xaùc vaø phaûi coù khaû naêng thoaùt khí.
Ñeå traùnh nöùt vaät ñuùc do co, ngöôøi ta ruùt loõi ra khoûi vaät ñuùc sôùm hôn khi ñoä co cuûa
vaät ñuùc coøn nhoû, do ñoù quaù trình ñuùc khaù phöùc taïp. Loõi kim loaïi vì theá chæ duøng khi ñuùc
hôïp kim nheï .
Nhöõng bieän phaùp thöôøng duøng khi laáy loõi ra khoûi vaät ñuùc:
nh
i Mimôùi ñoâng keát moät
+ Ruùt loõi khi nhieät ñoä vaät ñuùc coøn cao, thôøi ñieåm ñoù vaäHt oñuùCchchæ
TP.t ñoä 900  950o C.
i uôûatnhieä
lôùp voû hoaëc löôïng co ngoùt coøn thaáp. Ví duï : gang ruùt loõ
y t h
p h a mK
u c ñoâng ñaëc.
+ Rung loõi trong luùc roùt vaø khi vaätSñuù
n g DH
ruolaøm giaûm kích thöôùc loõi.
+ Laøm nguoäi nhanh tloõ© iTñeå
i g h
opyr n, loõi:
d. Keát caáuCkhuoâ
- Caáu taïo khuoân kim loaïi tuøy thuoäc vaøo vaät ñuùc. Ñoái vôùi vaät ñuùc ñôn giaûn khuoân
thöôøng ñöôïc laøm 2 nöûa töông öùng vôùi khuoân treân vaø khuoân döôùi nhö khi ñuùc trong khuoân
caùt. Hai nöûa khuoân coù theå gheùp vôùi nhau baèng baûn leà hay choát ñònh vò. Treân hình 1-71 giôùi
thieäu khuoân kim loaïi coù loõi caùt ñeå ñuùc gang.
Hình 1-71
Khuoân kim loaïi coù loõi caùt
ñeå ñuùc gang.
1,2 Hai nöûa khuoân 3. Loøng
khuoân 4. Heä thoáng roùt 5.Gôø
khuoân 6. Choát ñònh vò 7. Gôø
khuoân coù loã baét bu loâng 8.
Loõi caùt 9. Goái loõi 10.Raõnh
thoaùt khí 11. Choát ñaåy.
76

Khuoân goàm hai nöûa 1 vaø 2, loøng khuoân 3, heä thoáng roùt 4 (heä thoáng roùt thöôøn g boá trí
ôû maët phaân khuoân ñeå deã cheá taïo khuoân), gôø khuoân 5 ñeå baûo ñaûm cöùng vöõng cho khuoân,
choát ñònh vò 6 ñeå laép 2 nöûa khuoân vôùi nhau chính xaùc. Ñeå keïp khuoân treân maùy ta duøng gôø
7 coù loã baét bu loâng. Ñaët loõi caùt 8 nhôø goái loõi 9. Khí trong khuoân thoaùt ra theo raõnh thoaùt
khí 10 (ñaët doïc theo maët phaân khuoân vaø saâu 0,2  0,5 mm). Ñeå deã laáy vaät ñuùc ra khoûi
khuoân ta duøng choát ñaåy 11, choát ñaåy thöôøng cheá taïo thaønh thoûi hình truï vaø laép vaøo caùc loã
11 ôû thaønh khuoân . Yeâ u caàu khuoân khi gheùp vôùi nhau phaûi khít ñeå traùnh cho vaät ñuùc khoûi bò
ba via lôùn.
Ñoái vôùi nhöõng vaät ñuùc phöùc taïp, khuoân nhieàu phaàn gheùp laïi vôùi nhau, moãi khuoân
taïo neân moät phaàn cuûa vaät ñuùc.
Söï thoaùt khí trong khuoân kim loaïi. Khí ôû trong khuoân kim loaïi chæ coù theå thoaùt qua
heä thoáng roùt, ñaäu hôi, ñaäu ngoùt khi ñang roùt. Vì theá phaûi taïo loã, raõnh thoaùt hôi treân maët
phaân khuoân, treân caùc maët laép gheùp cuûa khuoân vaø loõi. Kích thöôùc tieát dieän raõnh hôi ñuû lôùn
cho hôi thoaùt ra maø khoâng cho kim loaïi chaûy ra ngoaøi vaø phuï thuoäc vaøo kim loaïi hôïp kim
( thöôøng saâu 0,2  0,5 mm). Chaúng haïn khi ñuùc gang, broâng kích thöôùc iraõ nhnh thoaùt khoaûng
C h iM
0,25mm, neáu ñuùc hôï p kim nhoâm vaø magieâ chieàu roäng raõnh coù .theå Ho ñaït ñeán 0,5mm.
- Heä thoáng roùt cho khuoân kim loaïi caàn baûo ñaûthmuadoø t TnPg kim loaïi chaûy eâm, deã thoaùt
am Ky
hôi, deã taïo xæ vaø taïo höôùn g ñoâng hôïp lyù choph vaä t ñuùc. Coù theå boá trí roùt töø treân xuoáng, döôùi
Su
leân hoaëc töø maët beân qua khe daãn.ong DH
ru
i g h t©T
ynr h vaät ñuùc vaø chieàu daøy khuoân kim loaïi. Thaønh vaät ñuùc trong khuoân
- Chieàu daøy othaø
C p
kim loaïi phaûi baûo ñaûm khaû naêng ñieàn ñaày. Trong baûng 1 döôùi ñaây laø chieàu daøy thaønh toái
thieåu cuûa moät soá hôïp kim ñuùc.
Baûng1
Loaïi Chieàu daøy thaønh toái thieåu (mm)
vaät ñuùc
Vaät ñuùc Gang Theùp Hôïp kim Hôïp kim Hôïp kim
khoâng nhoâm Magieâ ñoàng
Nhoû Vöøa Lôùn
coù loõi
3 8 15 20 15 1 3 2
Vaät ñuùc 2,5 5 10 15
coù loõi
Chieàu daøy thaønh khuoâ n aûnh höôûn g ñeán tuoåi thoï khuoân, ñoä chính xaùc cuûa vaät ñuùc,
ñeán quaù trình keát tinh töø ñoù aûnh höôû ng ñeán toå chöùc cuûa vaät ñuùc. Qua nghieâ n cöùu ngöôøi ta
thaáy raèng:
- Ñuùc hôïp kim coù nhieät ñoä noùng chaûy töông ñoái thaáp nhö gang, hôïp kim maøu thì
vieäc taêng chieàu daøy khuoân daãn ñeán taêng toác ñoä ñoâng ñaëc cuûa vaät ñuùc.
- Hôïp kim ñuùc coù nhieät ñoä noùng chaûy trung bình nhö theù p duø coù taêng chieàu daøy
khuoân cuõng khoâ ng laøm thay ñoåi toác ñoä ñoâng ñaëc cuûa vaät ñuùc.
77

- Ngöôïc laïi khi hôïp kim ñuùc coù nhieät ñoä noùng chaûy cao, vieäc taêng chieàu daøy thaønh
khuoân seõ laøm giaûm toác ñoä ñoâng ñaëc cuûa vaät ñuùc.
- Chieàu daøy thaønh khuoân vöøa ñeå baûo ñaûm ñuû beàn nhöng khoâng lôùn hôn chieàu saâu
thaám nhieät ñeå baûo ñaûm söï thoaùt nhieät ra ngoaøi.
Chieàu daøy thaønh khuoân ñöôïc quy ñònh nhö sau (baûng 2):
Baûng 2
Daïng vaät ñuùc Chieàu daøy thaønh khuoân
Vaät ñuùc theùp chieàu daøy moûn g. 1,2  2,5 chieàu daøy thaønh vaät ñuùc.
Vaät ñuùc theùp chieàu daøy trung bình vaø lôùn. 1,0  1,5 chieàu daøy thaønh vaät ñuùc.
Vaät ñuùc gang chieàu daøy nhoû vaøtrung bình. 1  1,5 chieàu daøy thaønh vaät ñuùc.
Vaät ñuùc gang chieàu daøy lôùn. Ñoâi khi >1,5 chieàu daøy thaønh vaät ñuùc.
Vaät ñuùc hôïp kim nhoâm vaø ñoàng… 2,5  3 chieàu daøy thaønh vaät ñuùc nhöng
khoâng nhoû hôn 15mm
h
Min
6.1.3 Coâng ngheä ñuùc: Chi
P. Ho
T
- Nhieät ñoä khuoân vaø vaät ñuùc.
y t huat
K
Ñeå naân g cao tính chaûy loaõng cuû S
a u phpam
hôï kim ñuùc, giaûm toác ñoä nguoäi cuûa vaät ñuùc,
n g DH
traùnh bieán traén g beà maët vaät ñuù o ng gang, khuoân kim loaïi ñöôïc nung noùng tröôùc khi roùt
rcubaè
i g h t©T
ñeán moät nhieät ñoä phuï r c vaøo hôïp kim ñuùc.
ythuoä
Cop
Nhieät ñoä nung noù ng khuoân coù theå tính theo coâng thöùc:
tk = 470 – 20R.
Trong ñoù: R- Chieàu daøy danh nghóa cuûa thaønh vaät ñuùc (mm).
Nhieät ñoä naøy cuõng coù theå söû duïng theo baûng 3.
Nhieät ñoä vaät ñuùc khi dôõ khuoâ n coù aûnh höôû ng ñeán toå chöùc lôùp beà maët vaät ñuùc vaø
möùc ñoä ñoàng ñeàu töø ngoaøi vaøo trong cuûa vaät ñuùc. Nhieät ñoä ñoù coù theå xaùc ñònh theo coâng
thöùc sau:
tm =1000 – 5R
tm - Nhieät ñoä lôùp saùt maët vaät ñuùc (toC)
R- Chieàu daøy danh nghóa cuûa thaønh vaät ñuùc (mm).
Nhieät ñoä vaät ñuùc gang khi dôõ khuoân :
780oC < t < 1000o C.
Baûng 3.
Hôïp kim ñuùc Ñaëc ñieåm cuûa vaät ñuùc Chieàu daøy thaønh Nhieät ñoä nung
vaät ñuùc (mm). khuoân toC
-Coù gaân moûng cao 80mm 1,6 2,1 470  480oC
Hôïp kim nhoâm
-Coù gaân, tieát dieän 3,5mm2 5 10 350  400oC
-Khoâng coù gaân gôø. 8 250  300oC
>8 200  250oC
-Thaønh moûng 350 oC
Hôïp kim Mg
-Thaønh daøy 250 oC
78

-Coù loõi kim loaïi 300  450 oC

Ñoàng thau Phuï tuøng maùy 120  200 oC
Ñoàng thanh chì OÅ truïc < 50 oC
Theùp cacbon -Thaønh moûng 300oC
-Thaønh daøy 150oC
Gang xaùm <5 400  450 oC
5  10 300  400 oC
10  20 250  300 oC
20  40 150  250 oC
- Nhieät ñoä roùt hôïp kim
Khuoân kim loaïi coù tính daãn nhieät cao neân nhieät ñoä roùt vaøo khuoân phaûi cao ñeå taêng
khaû naêng ñieàn ñaày khuoân . Nhieät ñoä naøy tuøy thuoäc chuû yeáu vaøo baûn chaát hôïp kim ñuùc,
chieàu daøy thaønh vaät ñuùc, ñöôïc cho trong baûng 4 sau:
Baûng 4 inh
it tMoC
Vaät lieäu Chieàu daøy vaät o C
Nhieä. tHñoä h
roù
u a t TP
h
Ky t
ñuùc (mm)
Gang xaùm h
<p10 a m 1400 1340 oC
H S u
r uo ng D 11 40 1360 1300 oC
©T
y ri ght 41 50 1350 1280 oC
Cop 51 100 1320 1250 oC
101 150 1320 1220 oC
>150 1280 1200 oC
Gang deûo <4 1480 1400 oC
5 10 1450 1380 oC
10 20 1430 1370 oC
Theùp C vaø theùp hôïp kim thaáp (0,2
 0,4%C)
- Vaät ñuùc thaønh moûng phöùc taïp 6 20 1465 1440 oC
- Vaät ñuùc phöùc taïp 20 25 1460 1435 oC
- Vaät ñuùc troïng löôïng trung bình 26 30 1455 1435 oC
- Vaät ñuùc thaønh daøy 31 75 1450 1430 oC
Theùp hôïp kim

- Theùp Maêng gan 1400 1390 oC
- Theùp Cr – Ni hôïp kim cao 1465 1440 oC
- Theùp keát caáu Cr - Ni 1450 1430 oC
Baûng 5. Nhieät ñoä roùt cuûa hôïp kim nhoâm vaø Ñoàng
Kyù hieäu hôïp kim Nhieät ñoä oC
79

Nhieät ñoä quaù nhieät Nhieät ñoä roùt

AlSi 7 80  160 720  800
AlSi12 60  110 700  750
AlSi8 100  150 700  750
AlSi9 100  150 700  800
BCuSn10 80  110 1080  1150
BCuSn10Zn2 85  135 1100  1150
BCuSn6Zn6Pb3 153  233 1120  1200
BCuSn11Zn3Ni 100  240 1150  1280
4 90  160 1130  1200
BCuAl9Fe4
- Sôn khuoân: Sôn duøng cho khuoân kim loaïi goàm sôn loùt vaø sôn phuû.
+ Sôn loùt laøm nhieäm vuï ñieàu chænh toác ñoä nguoäi cuïc boä cuûa vaät ñuùc vaø coù taùc duïng
baûo veä khuoân, ngaên caûn söï tieáp xuùc tröïc tieáp cuûa kim loaïi loûng vôùi thaønh khuoân, taïo ñieàu
nh
i Mi
kieän ñieàn ñaày khuoân taêng tuoåi thoï cuûa khuoân.
C h
Ñuùc theùp: 50% boät thaïch anh +5,5% ñaát seùt chòu nhieäPt. +1,5%Ho xaø phoøng loûng +30%
u a t T
h
Ky t
nöôùc.
a m
h y tinh loûng + 1 lít nöôùc.
S p
Ñuùc gang: 100g boät thaïch anh + 50gu thuû
D H
nt ggraphit + 20% daàu nhôøn + 10% paraphin + 65% daàu
Truo
Ñuùc hôïp kim ñoàng: 5% boä
t ©
gh
pyri
hoûa.
C o
Ñuùc hôïp kim nhoâm: 15% boät phaán+ 8% boät graphit + 4% thuûy tinh loûng + 73%
nöôùc.
Trong moät soá tröôøng hôïp lôùp sôn loùt coøn coù taùc duïng bieán tính vaø hôïp kim hoaù lôùp
beà maët vaät ñuùc. Chieàu daøy lôùp sôn loùt thöôøng 0,1  1mm. Trong moät ca laøm vieäc lôùp sôn
loùt ñöôïc queùt 1  2 laàn.
+ Lôùp sôn phuû (phuû leân lôùp sôn loùt) baèng daàu madut, daàu hoûa hoaëc daàu thöïc vaät.
Khi roùt kim loaïi loûng vaøo khuoân, lôùp sôn naøy seõ chaùy taïo neân maøng khí ngaên caùch kim
loaïi loûng vaø beà maët khuoân do ñoù naâng cao tính chòu nhieät cuûa khuoân taïo ñieàu kieä n ñieàn
ñaày khuoân, baûo veä khuoân vaø ñieàu chænh toác ñoä ñoâng ñaëc cuûa vaät ñuùc. Noù cuõng coù taùc duïng
taêng ñoä boùng cho beà maët vaät ñuùc vaø laáy vaät ñuùc ra khoûi khuoân deã daøng.
6.1.4 Quaù trình coâng ngheä ñuùc trong khuoân kim loaïi:
a. Laøm saïch beà maët loøng khuoân, loõi ( sau moãi laàn ñuùc).
b. Saáy khuoân, loõi.
c. Sôn beà maët khuoân, loõi.
d. Laép khuoâ n, loõi vaø roùt kim loaïi vaøo khuoân.
e. Laáy loõi (loõi kim loaïi), ñeå nguoäi vaät ñuùc trong khuoân moät thôøi gian nhaát ñònh roài
dôõ khuoân. Thôøi gian naøy tuøy thuoäc vaät ñuùc vaø hôïp kim ñuùc. Neáu dôõ vaät ñuùc sôùm quaù vaät
ñuùc seõ nguoäi nhanh ngoaøi khoâng khí neân deã nöùt, neáu dôõ vaät ñuùc muoän quaù cuõng deã nöùt do
khuoân loõi kim loaïi ngaên trôû söï co cuûa vaät ñuùc.
6.2 Ñuùc döôùi aùp löïc:
80

6.2.1 Ñaëc ñieåm taïo hình vaät ñuùc.

Khi ñuùc döôùi aùp löïc, hôïp kim loûng ñieàn ñaày khuoân nhanh döôùi aùp löïc vaø keát tinh
cuõng döôùi aùp löïc ñoù. Toác ñoä ñieàn ñaày khuoân v ñöôïc xaùc ñònh:
P
v  2g

 - Troïng löôïn g rieâng cuûa kim loaïi loûng.
P -AÙp suaát taùc duïng leân kim loaïi loûng.
Toác ñoä naøy dao ñoäng trong khoaûng 0,5 120m/s. AÙ p suaát cuoái cuøng taùc duïng leân
kim loaïi loûng coù theå ñaït ñeán 5000Kg/cm2.
Doøng chaûy cuûa kim loaïi trong khuoân coù lôïi cho hôïp kim coù khoaûng keát tinh roäng,
vaät ñuùc töông ñoái ñôn giaûn.
Doøng chaûy roái xaûy ra khi toác ñoä doøng chaûy lôùn. Doøn g chaûy roái taïo neân doøng khí
naèm laïi trong khuoân vaø taïo neân boït khí. Nhöng boït khí naøy cuõng coù theå taùc duïng toát trong
h
quaù trình hình thaønh vaät ñuùc. AÙp suaát trong boït khí taùc duïng ñeàu Cleâhni M doøinng chaûy roái trong
. Ho loaïi sau khi khuoâ n ñöôïc
quaù trình ñieàn ñaày khuoâ n vaø taïo ra aùp suaát tónh taùc duïngatleâTnPkim
u
th ñaäu ngoùt vaãn ñoâng ñaëc töông ñoái
ñieàn ñaày. Do ñoù, vaät ñuùc ñöôïc in hình roõ neùtam maëKtyduø
h
nhanh tröôùc caû vaät ñuùc. D H Su p
ong
Ttruñuù
Quaù trình hình thaø nhht ©
vaä c bao goàm quaù trình vaän chuyeå n chaát, coøn quaù trình vaän
o p yrig
chuyeån naêng löôïnC g laø do söï truyeàn nhieät. Hai quaù trình phaûi xaûy ra ñoàng boä ñeå baûo ñaûm
chaát löôïng ñuùc.
Giai ñoaïn thöù nhaát laø giai ñoaïn ñieàn ñaày khuoâ n. ÔÛ giai ñoaïn naøy phaûi choïn toác ñoä
thôøi gian sao cho vaät ñuùc khoâng coù khuyeát taät nhö xoáp, boït, roã , maøng oxyt.
Giai ñoaïn hai laø giai ñoaïn kim loaïi keát tinh ôû ñaây moät höôùng ñoâng thích hôïp ñöôïc
taïo neân.
6.2.2 Keát caáu khuoân vaø vaät lieäu laøm khuoân:
a. Keát caáu khuoân: Khuoân kim loaïi ñeå ñuùc döôùi aùp löïc thöôøng goàm hai nöûa, moät
nöûa khuoân coá ñònh vaø moät nöûa di ñoäng; loõi kim loaïi coù nhieàu maûnh gheùp vôùi nhau nhö ñuùc
trong khuoân kim loaïi; choát ñaåy vaät ñuùc; hoäp
ñeå keïp khuoân; vaø caùc chi tieát phuï khaùc nhö
ñinh taùn, bu loâ ng keïp…Hình 1- 72 giôùi thieäu 4
keát caáu cuûa moät khuoân kim loaïi ñuùc döôùi aùp
löïc.
5
Khi thieát keá khuoân caàn chuù yù:
- Vaät ñuùc caàn phaân boá trong moät nöûa
khuoân ñeå deã cheá taïo khuoân vaø khoân g bò sai
leäch do laép khuoân gaây ra.
3
- Vò trí vaät ñuùc trong khuoân caàn ñaûm 2
baûo deã laáy ra khoûi khuoâ n vaø khi laáy ñoàng thôøi 1
Hình 1-72
Khuoân kim loaïi ñeå ñuùc döôùi aùp löïc.
81
1. Nöûa khuoân coá ñònh. 2. Nöûa khuoân
di ñoäng. 3. Choát ñaåy 4. Vaät ñuùc
5. Taám ñaåy.
ñaåy ñöôïc vaøo caùc phaàn cuûa vaät ñuùc ñeå traùnh bieán daïng.
- Soá löôïng vaät ñuùc trong khuoân caàn ñaûm baûo kim loaïi deã ñieàn ñaày khuoân. Caùc chi
tieát ñuùc caàn ñeàu nhau veà khoái löôïng, kích thöôùc ñeå ñaûm baûo keát tinh cuøng moät luùc, traùnh
caùc khuyeát taät ñuùc (nhö co nöùt …)
Ñaûm baûo deã taùch loõi khoûi vaät ñuùc, muoán vaäy höôùng ruùt loõi caàn boá trí thaúng goùc vôùi
maët phaân khuoân.
- Ñaûm baûo daãn kim loaïi vaøo khuoân deã vaø ñaày ñuû, deã taùch vaät ñuùc khoûi khuoân.
Höôùng cuûa doøng kim loaïi daãn vaøo khuoâ n caàn traùnh thaúng goùc vôùi nöûa khuoân ñoäng vì seõ
laøm cho khuoân khoâng vöõng vaø deã roã khí.
- Ñaûm baûo thoaùt khí khoûi khuoâ n deã daøng. Muoán vaäy ngoaøi vieäc khí thoaùt qua maët
phaân khuoân, qua khe hôû giöõa choát ñaåy vaø khuoân ngöôøi ta coøn laøm theâm caùc raõnh thoaùt khí
doïc theo maët phaân khuoân. Beà saâu caùc raõnh naøy khoaûng 0,07 mm ñoái vôùi vaät ñuùc thieác chì;
0,1 mm ñoái vôùi keõm Magieâ; 0,2 mm ñoái vôùi ñoàng, nhoâm.
nhi.
i i
- Khuoâ n caàn ñöôïc gia coâng chính xaùc, maët phaân khuoân caàn phaûiMmaø
C h
Ho
b. Vaät lieäu khuoân:
u a t TP.
y th
Vì chòu aùp löïc cao, toác ñoä doøng kimphloaï ami Kchaûy vaøo khuoân cao …Neân cô tính, tính
DH Su
chòu nhieät vaø chòu moøn cao hôn khuoâ
uo n g n kim loaïi thoâng thöôøng. Caùc loaïi vaät lieäu laøm khuoân
T r
ht © sau:
ñöôïc giôùi thieäu ôû baûng 6ignhö
o p yr
Baûng 6 C
Chi tieát cuûa Kyù hieäu vaät lieäu
khuoân
Ñeå ñuùc thieác chì Ñuùc keõm Ñuùc Magieâ, Ñuùc ñoàng
nhoâm
Khuoân CD80A;CD100A 50CrNiMo 30CrW8 30CrW8
Baïc loùt 50CrNiMo 50CrNiMo 30CrW8 30CrW8
Loõi CD80A CD100A 30CrW8 30CrW8
Choát ñaåy Theùp
Taám ñaåy Theùp C20 Theùp C20 Theùp C25 Theùp C50
Choát daãn CD80A; D100A CD80A;CD100A CD80A;CD100A CD80A;CD100A
höôùng
Gang Gang Theùp ñuùc Theùp ñuùc
Hoäp keïp
khuoân Theùp C20 Theùp C50 Theùp C50 CD70A
- Maùy ñuùc döôùi aùp löïc coù 2 loaïi chính sau:

+ Maùy ñuùc döôùi aùp löïc baèng pittoâng coù buoàng eùp nguoäi (hình 1-73a,b).
+ Maùy ñuùc döôùi aùp löïc baèng pittoâng coù buoàng eùp noùng (hình 1-73c).
6.2.3 Coâng ngheä cheá taïo vaät ñuùc:
- Hôïp kim ñuùc döôùi aùp löïc caàn coù:
82

- Nhieät ñoä noùng chaûy cuûa kim loaïi thaáp ñeå baûo ñaûm tuoåi thoï cuûa khuoân .
- Khoaûng keát tinh heïp ñeå vaät ñuùc coù maät ñoä ñeàu, ñuû beàn deûo ôû nhieät ñoä cao.
- Ñoä chaûy loaõng toát.
- Ít dính baùm vaøokhuoân.
- Thaønh phaàn hoaù hoïc oån ñònh khi ñeå laâu trong loø .
Chuùng thöôøng laø hôïp kim treân cô sôû cuûa Pb, Zn, Sn, Al, Mg vaø Cu.
Nhöõng hôïp kim caù bieät coù ñoä noù ng chaûy cao cuõng coù theå ñuùc döôùi aùp löïc nhöng
thieát bò vaø nhaát laø khuoâ n caàn coù yeâu caàu cao hôn. Hôïp kim heä Fe–C ít ñöôïc duøng ñeå ñuùc
aùp löïc.
4 3
h
Min
Chi
P. Ho
uat T
y th
am K
4
HS u ph
uo ng D
© Tr
ight
C opyr c)
a) b)
Hình 1-74
Sô ñoàù nguyeâ n lyù maùy ñuùc aùp löïc.
a) Coù buoàng eùp nguoäi thaúng ñöù ng. b) Coù buoàng eù p nguoäi naèm ngang. c) Coù
buoàng eù p noùn g.
1. Pittoâng eùp 2. Buoàng eùp 3. Nöûa khuoân coá ñònh 4. Nöûa khuoân di ñoä ng 5. Vaät ñuùc
6. OÁng roùt 7. Maët phaân khuoân 8. Pittoâng döôùi
Moät vaøi thoâng soá coâng ngheä khi ñuùc döôùi aùp löïc.
Vaät ñuùc döôùi aùp löïc thöôøng nhoû, moûng. Chieàu daøy thaønh vaät ñuùc  3  4mm ( hôïp
kim Al 1,5  4 mm; hôïp kim Mg 1,2  5 mm; hôïp kim Zn vaø Cu 0,7  4mm). Ñuùc ñöôïc loã
coù ñöôøng kính nhoû nhaát töø 1,5 5 mm tuøy theo hôï p kim.
Trong baûng 7 döôùi ñaây trình baøy moät soá thoâng soá caàn löu yù khi ñuùc döôùi aùp löïc.
Nhöõng vaät ñuùc coù gaân cöùng vöõng thì chieàu daøy gaân laáy baèng 0,8  0,9 chieàu daøy
vaät ñuùc.
Baùn kính löôï n ôû giao tuyeán caùc thaønh coù chieà u daøy khuoân khaùc nhau laáy baèng 1/3
toång caùc chieàu daøy ñoù.
Baûng 7: Moät soá thoâng soá coâng ngheä ñuùc döôùi aùp löïc:
Thoâng soá coâng Hôïp kim ñuùc
83

ngheä
Pb Sn Zn Al Mg Cu
Nhieät ñoä roùt ( 0C ) 260300 280360 400490 620750 650720 850920
Troïng löôïng toái ña 1 15 20 10 10 5
vaät ñuùc Kg
Tuoåi thoï khuoâ n (soá 105106 2.104 104105 (615)103
laàn ñuùc) 5.104
AÙp suaát eùp P 200 700 250400 500 (310).103
( N/cm2)
Phöông phaùp ñuùc

Buoàng eù p noùn g Buoàng eù p noùn g vaø Buoàng eù p
nguoäi nguoäi
Baûng 8: Chieàu daøy toái thieåu cuûa thaønh vaät ñuùc (mm):
h
Min
Chi
Dieän tích beà maët P. Ho
Hôïp kim ñuùc at T
2
K thu
y Cu
pham
vaät ñuùc (cm ) Zn Mg Al Theùp
Ñeán 25 S
0,8 DH1,3 u 1,0 1,5 -
uo n g
25  100 r
© T 1,0 1,8 1,5 2,0 -
y ri ght
100 C p
o225 1,5 2,5 2,0 3,0 3
225  400 2 3,0 2,5 3,5 -
400  1000 - 4,0 4,0 - -
Baûng 9: Kích thöôùc loã ñuùc cho pheùp (mm):
Hôïp kim Ñöôøng kính Chieàu saâu toái ña Ñoä coân theo
toái thieåu mm chieàu saâu %
Thoâng Khoâng thoâng
Zn 1 6 12 1,2 0,5
Mg 1,5 7,5 15
Al 1,5 4,5 0,9
Cu 2,5 7,5 10
- Heä thoáng roùt.

Heä thoáng roùt ñoùng vai troø quan troïng ñaûm baûo chaát löôïng vaät ñuùc. Caáu taïo cuûa heä
thoáng roùt trình baøy ôû hình (1-74).
Xaùc ñònh kích thöôùc cuûa heä thoáng roùt xuaát phaùt töø vieäc xaùc ñònh tieát dieän raõnh daãn.
Vôùi vaät ñuùc coù kích thöôùc ñeán 500 mm, chieàu daøy thaønh 2,5  5mm ñöôïc xaùc ñònh
theo coâng thöùc thöïc nghieäm:
m (mm2)
f 
 .k
84

ÔÛ ñaây m - Troïn g löôïng vaät ñuùc tính baèng g.

 - Troïng löôïn g rieâng cuûa hôïp kim ñuùc g/cm3
k - Heä soá phuï thuoäc toác ñoä doø ng thoaùt ra khoûi ñaäu daãn, thôøi gian ñieàn ñaày,
loaïi hôïp kim...
7
Hình 1-74
Nhöõng boä phaän cuûa
heä thoáng roùt. 6
1. Kim loaïi dö. 2. Oáng 5
roùt. 3. Raõnh daãn 4.
Ñaäu daãn 5. Raõnh noái
6. Ñaäu tích 7. Raõnh 1
thoaùt khí.
4
h
Min
Chi
P. Ho
3 uat T
y th
ham K
D H S2u p
ruo ng
i g h t©T
pyyr heä soá k ñöôïc xaùc ñònh theo heä hôïp kim.
Trong baûng 10 döôùCioñaâ
Baûng 10: Giaù trò heä soá k
k Hôïp kim ñuùc

Hình daïng Mg Al Zn Cu
vaät ñuùc
Ñôn giaûn 7,32 609 2,16 1,89
Phöùc taïp 6,05 5,25 1,87 1,63
Raát phöùc taïp 4,78 4,41 1,57 1,37
Tieát dieän ñaäu daãn cuõng coù theå xaùc ñònh theo coâng thöùc:
m
f  (mm 2 )
 .k1.k 2 .vo .k 3 .k 4 .t o
Trong ñoù :v o = 15m/s; to = 0,06s
k1...k 4 caùc heä soá noùi leân aûnh höôûng cuûa caùc yeáu toá hình daïng vaät ñuùc, aùp suaát, loaïi
hôïp kim, chieàu daøy vaät ñuùc…
Caùc giaù trò ñoù ñöôïc xaùc ñònh theo baûng 11 sau:
Baûng 11: Giaù trò k1, k2, k3, k4
85

Daïng vaät ñuùc k1 AÙp suaát eùp N/cm2 k2

Ñôn giaûn, thaønh daøy 0,75 Ñeán 2000 2,5
Tieát dieän hoäp 1,0 2000  4000 2,0
Phöùc taïp 1,5 4000  6000 1,75
Raát phöùc taïp coù 6000  8000 1,5
Phaàn moûng 2,0 8000  10.000 1,25
>10.000 1,0
Hôïp kim ñuùc k3 Chieàu daøy thaønh vaät ñuùc (mm) k4

Pb –Sn 1,1 1 0,5
nh
Zn 1,0 12 C h i Mi
0,75
Ho
u a t TP.
Al 0,9 24
y th 1,0
p h am K
Mg 0,85 HS u 46 1,15
D
ong
Cu 0,75t © Tru 69 1,3
h
yrig
Theùp Cop 0,5 >9 1,5
Toác ñoä chuyeån ñoäng cuûa pittoâng eù p ñöôïc xaùc ñònh theo coâng thöùc :
1
v  k1 k 2 vo ( m / s)
0,785 D 2
k1, k2 vaø v0 nhö ñaõ ñeà caäp treâ n.

D- Ñöôøng kính buoà ng eùp (mm).
Heä thoáng thoaùt khí goàm nhöõng raõnh 7 saâu
0,05  0,3mm, roäng 5 20mm. Nhöõng raõn h naøy hoaëc
ñöôïc noái tröïc tieáp vôùi loøng khuoân hay qua ñaäu tích 6.
Ñaäu tích nhaän phaàn kim loaïi ñeán ñaàu tieân chöùa nhieàu
khí vaø taïp chaát. Raõnh noái 5 coù tieát dieän nhoû ñeå deã taùch
khoûi vaät ñuùc.
Phöông phaùp toát nhaát ñeå traùnh roã khí laø ñuùc
trong chaân khoân g hay huùt khí ra khoûi loøng khuoâ n tröôùc Hình 1-75 Vaät ñuùc aùp löïc.
khi daãn kim loaïi vaøo.
- Nhieät ñoä roùt vaø nhieät ñoä cuûa khuoân.
Nhieät ñoä roùt tuøy thuoäc vaøo hôïp kim ñuùc nhöng noùi chung naèm treân nhieät ñoä ñöôø ng
loûng töø 10  20oC. Nhieät ñoä khuoân tröôùc khi roùt khoâng nhöõng phuï thuoäc vaøo hôïp kim ñuùc
maø coøn phuï thuoäc vaøo keát caáu vaät ñuùc (hình 1-75) vaø laáy trong caùc khoaûng sau (baûng 12):
Baûng 12
86

Hôïp kim ñuùc Nhieät ñoä khuoân oC

Zn 120  160
Al 180  250
Mg 200  240
Ñoàng thau 280  320
Theùp 200  280
- AÙp suaát eùp: AÙp suaát eùp phuï thuoäc chuû yeáu vaøo hôïp kim ñuùc, keát caáu vaät ñuùc vaø
chieàu daøy thaønh vaät ñuùc. AÙp suaát eùp xaùc ñònh theo baûng 13 sau:
Baûng 13 AÙp suaát eùp N/cm2
Chieàu daøy Keát caáu Hôïp kim
thaønh (mm) vaät ñuùc Pb- Sn Zn Mg Al Ñoàng thau
3 Ñôn giaûn 3000 4500 5000 3500 6000
Phöùc taïp 3500 4500 5500 n h
4500i Mi 7000
Ho Ch
Raát phöùc taïp 4500 5000 6000T P . 5000 6000
t h u at
y
am K
6 Ñôn giaûn 4500 5500 7000 6000 9000
5000u p h
DH S
Phöùc taïp 6000 8000 6500 10.000
n g
ruo
i g h t©T
6.3 Ñuùc ly taâm:Copyr
Ñuùc ly taâm laø roùt kim loaïi loûng vaøo khuoân quay, nhôø löïc ly taâm maø kim loaïi loûng
ñöôïc phaân boá ñeàu theo beà maët beân trong cuûa khuoâ n hoaëc ñieàn ñaày long khuoâ n ñeå taïo
thaønh vaät ñuùc.
Löïc ly taâm taùc duïng vaøo kim loaïi loûng tính theo coâng thöùc:
P = m.r. 2
Qua coâng thöùc treân ta thaáy khoái löôïng rieân g m cuûa kim loaïi caøng lôùn, baùn kính
quay r caøng lôùn, vaän toác quay  caøng lôùn thì löïc ly taâm caøng lôùn.
Ñuùc ly taâm coù öu ñieåm sau:
- Ñuùc ñöôïc nhöõng chi tieát hình troøn xoay roã ng maø khoâng caàn duøng loõi, do ñoù tieát
kieäm ñöôïc vaät lieäu vaø coâng laøm loõi.
- Khoâng caàn duøng heä thoáng roùt neân tieát kieäm ñöôïc kim loaïi ñuùc.
- Do taùc duïng cuûa löïc ly taâm neân kim loaïi ñieàn ñaày vaøo khuoân toát, coù theå ñuùc ñöôïc
vaät thaønh moûng, vaät coù ñöôøng gaân hoaëc hình noåi moûng. Maët khaùc vì kim loaïi ñieàn ñaày
khuoân toát neâ n khoâng caàn ñaäu ngoùt boå sung, do ñoù tieát kieäm kim loaïi.
- Vaät ñuùc saïch do taïp chaát, xæ vaø phi kim nheï coù löïc ly taâm beù neân khoâng bò laãn vaøo
kim loaïi vaät ñuùc.
- Toå chöùc kim loaïi mòn chaët, khoâng bò roã co, roã khí do ñoâng ñaëc döôùi taùc duïng cuûa
löïc ly taâm.
Nhöng ñuùc ly taâm coù nhöôïc ñieåm sau:
- Chæ thích öùng nhieà u cho vaät ñuùc troøn xoay roãn g.
87

- Khuoâ n ñuùc caàn coù ñoä beà n cao vì laøm vieäc ôû nhieät ñoä cao, chòu taùc duïng cuûa löïc ly
taâm, söùc eùp cuûa kim loaïi loûng leân thaønh khuoân lôùn.
- Khoù nhaän ñöôïc ñöôøng kính loã beân trong vaät ñuùc chính xaùc vì khoù ñònh ñöôïc löôïng
kim loaïi roùt vaøo khuoân chính xaùc.
- Chaát löôïng beà maët trong vaät ñuùc keùm (ñoái vôùi vaät ñuùc troøn xoay) vì chöùa nhieàu
taïp chaát vaø xæ.
- Khuoâ n quay vôùi toác ñoä cao neân caàn phaûi caân baèng vaø kín, ñieàu naøy khoù ñaït ñöôïc
chính xaùc.
- Vaät ñuùc deã bò thieân tích do troïng löôïng rieâng cuûa caùc nguyeân toá kim loaïi trong
hôïp kim khaùc nhau neâ n chòu löïc ly taâm khaùc nhau. Lôïi duïng tính chaát naøy coù theå cheá taïo
nhöõng chi tieát coù nhieàu lôùp kim loaïi khaùc nhau. Ví duï: cheá taïo baïc loùt lôùp trong baèng ñoàng
thanh ñeå choáng moøn toát, lôùp ngoaøi baèng theùp ñeå ñoä beàn toát.
Hieän nay ñuùc ly taâm ñöôïc duø ng ñeå cheá taïo nhöõng chi tieát hình troøn xoay nhö baïc,
oáng semaêng vaø moät soá chi tieát ñònh hình khaùc baèng theùp, gang, kim loaïi maøu vaø phi kim.
6.3.2 Caùc phöông phaùp ñuùc ly taâm:
nh
C h i Mi
Caên cöù vaøo truïc quay cuûa khuoân ñuùc chia ra ñuùc ly taâ. m Hoñöùng vaø ñuùc ly taâm naèm.
u a t TP
h
Ky t
(hình 1-76)
h a m
D H Su p
ng
t © Truo
h
yrig 1
Cop
a) b)
Hình 1-76 Nguyeân lyù caùc phöông phaùp ñuùc ly taâm.
a) Ñuùc ly taâm ñöùng. b) Ñuùc ly taâm naèm.
1. Khuoân kim loaïi 2.Kim loaïi ñuùc.
a. Ñuùc ly taâm ñöùng: laø khuoân quay theo truïc thaúng ñöùng (hình 1-76a). Do khuoân
quay theo truïc thaúng ñöùng neân moãi phaàn töû kim loaïi loûng chòu moät löïc ly taâm vaø troïng löïc,
vì vaäy beà maët töï do cuûa kim loaïi loûng seõ laø moät paraboânloâit.
Thöôøng vaän toác quay: n = 600  1500 v/phuùt
Ngoaøi vieäc ñuùc nhöõng chi tieát troøn xoay
(hình 1-77), maùy ñuùc ly taâm ñöùng coøn coù khaû naêng ñuùc
nhöõng vaät ñònh hình khaùc.
b. Ñuùc ly taâm naèm: laø khuoân quay theo phöông
naèm ngang (hình 1-76b). Ñeå kim loaïi raûi ñeàu theo
88
Hình 1-77 Vaät ñuùc ly taâm

chieàu daøi cuûa khuoân ngöôøi ta duøng maùng roùt, khi roùt kim loaïi vaøo khuoân, maùng roùt di
chuyeån doïc theo truïc quay cuûa khuoân (hình 1-78), do ñoù khoâng theå ñuùc ñöôïc nhöõng oáng coù
ñöôøng kính nhoû .
Soá voøng quay cuûa khuoân ngöôøi ta tính ñöôïc baèng coâng thöùc sau:
k
n  0 v/phuùt
r
r - baùn kính ngoaøi cuûa vaät ñuùc(cm).
k0 - heä soá phuï thuoäc kim loaïi ñuùc: gang k 0 = 1800 2500, theùp k 0 = 2150 2730, ñoàng ñoû
k0 = 2000 2200, broân g k0 = 1900, nhoâm k 0 = 2600 3500.
Ñeå kim loaïi chaûy ñeàu vaøo trong khuoân, ñoâi khi ngöôøi ta ñaët truïc quay cuûa khuoân
nghieâng vôùi maët phaúng ngang moät goùc   5o.
h
Min
Chi
P. Ho
uat T
y th
am K
HS u ph
uo ng D
ht © Tr
o p yrig
Hình C1-78
Sô ñoà ñuùc ly
taâm naèm.
c. Khuoâ n ñuùc ly taâm.

Khuoân ñuùc ly taâm phaûi laøm baèng kim loaïi ñeå ñuû beàn choáng laïi löïc ly taâm. Khuoân
coù theå tröïc tieáp tieáp xuùc vôùi kim loaïi loûng hoaëc giaùn tieáp qua lôùp loùt baèng sôn hay baèng
caùt khuoân, ñaát seùt, thaïch cao.
Vaät lieäu laøm khuoân coù theå baèn g gang hôïp kim,theùp caùc bon vaø theùp hôïp kim.
Khuoân theùp ñöôïc cheá taïo baèng daäp taám vaø gia coá gaân chòu löïc. Khuoân coù theå laø oá ng lieàn
hoaëc laøm hai nöûa roài gheùp nhanh baèng baûn leà , bu loâng keïp chaët. Ñeå laáy vaät ñuùc ra khoûi
khuoân duøng choát ñaåy vaät ñuùc, ñeå laøm nguoäi khuoân caàn ñaët heä thoáng töôùi nöôùc.
d. Coâng ngheä ñuùc li taâm:
+ Ñuùc oáng ngaén: Saûn phaåm ñuùc oáng ngaén laø loaïi coù chieàu daøi khoâng lôùn hôn nhieàu
so vôùi ñöôøng kính nhö caùc loaïi baïc, phoâi cuûa voøng gaêng ....Thöôø ng duøng phöông phaùp ñuùc
ly taâm ñöùng( = 0 ) .
Luùc ban ñaàu khi kim loaïi loûng ñang ñieà n ñaày, khuoân quay chaäm, sau ñoù taêng daàn ñeán toác
ñoä quay tôùi haïn. Vaät ñuùc naèm trong khuoâ n cho ñeán luùc ñoâng ñaëc ñaây laø phöông phaùp ñuùc
li taâm giaùn ñoaïn.
Löôïng kim loaïi vaät ñuùc ñöôïc xaùc ñònh baèng ba phöông phaùp:
89

- Phöông phaùp theå tích. Töï theå tích vaät ñuùc xaùc ñònh theå tích kim loaïi loûng roùt vaøo
khuoân. Phöông phaùp naøy ñôn giaûn nhöng keùm chính xaùc vì theå tích hôïp kim loaïi loûng phuï
thuoäc vaøo söï thay ñoåi nhieät ñoä.
- Phöông phaùp troïng löôïng: Xaùc ñònh troïn g löôïng hôïp kim loûng roùt vaøo khuoân
baèng caâân. Phöông phaùp naøy chính xaùc hôn nhöng coù phaàn phöùc taïp khi caân ñong.
- Phöông phaùp cöõ: Xaùc ñònh löôïng hôïp kim roùt vaøo khuoâ n nhôø loã cöõ , kim loaïi thöøa
seõ traøn qua loã cöõ baùo hieäu löôïng caàn thieát.
+ Ñuùc oáng daøi:
Ñuùc oáng daøi, truïc khuoâ n naèm ngang goïi laø ñuùc li taâm naèm ngang (  = 90o). Ñeå baûo
ñaûm kim loaïi deã ñieàn ñaày khuoâ n, ngöôøi ta boá trí cho truïc khuoân nghieâng vôùi maët phaúng
ngang moät goùc 3-5o.
Ñeå ñaûm baûo chaát löôïng vaät ñuùc, caàn laøm khuoân moû ng ñeàu; ñeå khoâ ng bò xeá p lôùp,
phaûi quan taâm ñeán söï hôïp lyù cuûa toác ñoä roùt, kích thöôùc oáng vaø ñieàu kieän nhieät.
6.4 Ñuùc lieân tuïc:

h
Min
Chi
P. Ho
6.4.1 Ñaëc ñieåm:
uat T
- Ñuùc lieân tuïc laø phöông phaùp roùt kim loaïKi yloûtnhg ñeàu vaølieân tuïc vaøo khuoân ñuùc laø
am
moät bình keát tinh baèng kim loaïi coù nöôùHc laø S umphnguoäi tuaàn hoaøn.Nhôø truyeàn nhieät nhanh neân
D
kim loaïi loûng sau khi roùt vaøo T r uonngñöôïc keát tinh ngay. Vaät ñuùc ñöôïc keùo lieân tuïc ra khoûi
khuoâ
t©
khuoân baèn g nhöõng cô
o p riughñaëc bieät ( nhö con laên, baøn keùo…)
ycaá
C
- Khuoân ñuùc vaø loõi kim loaïi coù heä thoáng laïnh tuaàn hoaøn, ñeå laøm nguoäi vaø ñoâng ñaëc
nhanh vaät ñuùc. Saûn phaåm ñuùc lieân tuïc coù daïng oáng, thoûi vaø caùc daïng ñònh hình khaùc baèng
theùp, gang, kim loaïi maøu, coù tieát dieän khoâng ñoåi vaø chieàu daøi khoâng haïn cheá.
- Vaät ñuùc coù ñoä boùng vaø ñoä chính xaùc cao (khoâng bò roã co, roã khí, roã xæ…), khoâng
toán kim loaïi vaøo heä thoáng roùt, naêng suaát cao. Khi keát hôïp ñuùc – caùn, chi phí saûn xuaát
giaûm.
- Nhöng do toác ñoä nguoäi quaù nhanh gaây neân öùn g suaát beân trong lôù n laøm cho vaät ñuùc
deã bò nöùt, ñoä cöùn g beà maët vaät ñuùc cao, khoù gia coâng cô. Khoâng ñuùc ñöôïc vaät phöùc taïp coù
tieát dieän thay ñoåi.
6.4.2 Caùc loaïi ñuùc lieân tuïc:
- Ñuùc oáng vaø ñuùc thoûi.
- Ñuùc taám
Söï hình thaønh vaät ñuùc khi ñuùc lieân tuïc (hình 1-79) nhö sau:
Kim loaïi loûng ñöôïc roùt töø thuø ng roùt 1 vaøo bình keát tinh 2 .Nhieät ñöôïc truyeàn qua
bình keát tinh coù nöôùc laøm nguoäi tuaàn hoaøn taïo neân lôù p voû cöùng. Khi nguoäi nhanh, lôùp voû
cöùng co laïi taùch ra khoûi thaønh khuoân vaø ñöôïc keùo ra moät caùch deã daøng nhôø cô caáu keùo
(con laên 4 hoaëc baøn keùo baèng truïc vítme 7). Phaàn kim loaïi chöa keát tinh naèm trong pheãu
loõm tieáp tuïc keát tinh nhôø truyeàn nhieät qua lôùp voû cöùn g ra beân ngoaøi vaø taïo thaønh saûn phaåm
3.
Quaù trình hình thaønh vaät ñuùc lieân tuïc goàm caùc giai ñoaïn:
90

Giai ñoaïn I: Ñieàn kim loaïi loûng.

Giai ñoaïn II: Truyeà n quaù nhieät.
Giai ñoaïn III: Keát tinh.
Giai ñoaïn IV: Vaät ñuùc nguoäi.
Nhöõng giai ñoaïn naøy xaûy ra ñoàng thôøi ôû nhöõng vò trí nhaát ñònh doïc theo chieàu
chuyeån ñoä ng cuûa kim loaïi. Nhöõng giai ñoaïn naøy keá tieáp nhau töø treân xuoáng.
h
Min
Chi
P. Ho
uat T
y th
am K
HS u ph
uo ng D
© Tr
ight
Copyr
91

1
1
2
H20
3
2
H20
5
6
3 7
h
hi Min
8. Ho C
P
4 ua tT
y th
am K
V2
HS u ph
ng D
a) b)
T r uo
ht ©
o p yrig Hình 1-79 Sô ñoà ñuùc lieân tuïc
C
a) Ñuùc thoûi b) Ñuùc oáng.
1. Thuøng roùt 2. Bình keát tinh 3. Vaät ñuùc 4. Con laên 5. Ñaàu
moái 6. Baøn ñôõ 7. Truïc Vítme 8. Ñoäng cô
- Ñeå deã keùo vaät ñuùc ra khoûi khuoân, naâng cao ñoä boùng, haïn cheá nöùt neû treâ n beà maët
vaät ñuùc, trong quaù trình ñuùc ngöôøi ta cho khuoâ n chuyeå n ñoäng khöù hoài doïc theo phöông
chuyeån ñoä ng cuûa vaät ñuùc.
- Ñeå deã laáy vaät ñuùc ra khoûi khuoân, ngöôøi ta coøn cho vaøo thaønh loøng khuoân, loõi moät
lôùp daàu mazuùt, löôïng daàu caàn duøng töø 120  150g/moät taán kim loaïi.
- Vaät lieäu laøm khuoân vaø nhöõng thoâng soá ñuùc: vaät lieäu laøm khuoân caàn choïn loaïi daãn
nhieät toát nhö ñuùc kim loaïi maøu khuoân laøm baèng hôïp kim ñoàng vaø hôïp kim nhoâm, chieàu
daøy khuoân 6  8 mm. Nhieät ñoä roùt cho moãi hôïp kim thöôøng laáy 30  500C treân ñöôø ng loûng,
toác ñoä roùt vaø chieàu cao khuoân tuø y thuoäc vaøo hôïp kim ñuùc. Ví duï khi ñuùc oá ng, thoûi coù
ñöôøng kính 100  410 mm baèn g hôïp kim Silumin thì chieàu cao khuoân 100  150 mm, toác
ñoä roùt 2  3m/h, nhieät ñoä roùt treân ñöôøng loûng 30  500C
Moät trong nhöõng vaán ñeà quan troï ng nöõa laø laøm nguoäi vaät ñuùc. Vaät ñuùc lieân tuïc coù
theå ñöôïc laøm nguoäi theo hai caùch:
- Daãn moät phaàn nhieät cuûa hôïp kim loûng qua bình keát tinh ñeå ra ngoaøi sao cho lôùp
voû kim loaïi ñöôïc keát tinh ñuû daøy, cöùng ñeå tieáp tuïc taïo hình vaät ñuùc thay cho bình keát tinh.
91

Phaàn nhieät cô baûn coøn laïi giöõ laïi ôû vaät ñuùc vaø ñöôïc laøm nguoäi trong nöôùc. Phöông phaùp
naøy cho naêng suaát cao thöôøng ñöôïc duø ng ñuùc caùc hôïp kim khoâng Fe.
- Phaàn nhieät cô baûn cuûa kim loaïi loûng ñöôïc daãn ra ngoaøi qua bình keát tinh, vaät ñuùc
ra khoûi khuoân ñöôïc laøm nguoät trong khoâng khí. Phöông phaùp naøy thöôøng ñöôïc duøng ñuùc
hôïp kim Fe-C. Vì loaïi naøy coù tính daãn nhieät thaáp hôn neân thôøi gian tieáp xuùc vôùi bình keát
tinh phaûi keùo daøi do ñoù bình keát tinh phaûi daøi hôn vaø naên g suaát thaáp hôn so vôùi phöông
phaùp treân.
6.5 Ñuùc trong khuoân voû moûng:

Ñuùc trong khuoân voû moûng laø daïng ñuùc trong khuoân caùt nhöng chieàu daøy khuoân töø
6  8 mm.
Ñuùc trong khuoân voû moûng coù nhöõn g ñaëc ñieåm sau:
- Coù theå ñuùc ñöôïc gang, theùp, kim loaïi maøu (nhö khuoâ n caùt), khoái löôïng vaät ñuùc
ñeán 100 kg, ñoä chính xaùc ñaït caáp II,III, ñoä boùng ñaït R z töø 2,5  20 m. inh
M
- Khuoân voû moûng laø khuoâ n khoâ, nhaün boùng, thoâng khí toá Hto, Chi n nhieät keùm , khoâng
truyeà
.
huùt nöôùc vaø beàn neân cho pheùp nhaän ñöôïc vaät ñuùc ít troã h t TpP, nöùt vaø caùc khuyeát taät khaùc.
u,axoá
y
Ñoàng thôøi giaûm ñöôïc hao phí kim loaïi cho heä p h m nKg roùt vì khoâng caàn heä thoáng roùt lôùn nhö
athoá
Hm
Dkeù Su
trong khuoân caùt. Do tính truyeàn nhieä
uo n g t neân ñuùc gang khoâng bò hoùa traéng. Nhieät ñoä roùt
© T r
ghnt caùt chöøng 20  30 C
0
coù theå nhoû hôn trong khuoâi
y r
opa quaù trình dôõ khuoân vaø laøm saïch vaät ñuùc.
- Ñôn giaûnChoù
- Quaù trình cheá taïo khuoân voû moûng deã cô khí hoùa vaø töï ñoän g hoùa.
Hoãn hôïp khuoân voû moûng bao goàm boät caùt thaïch anh ( haøm löôïng SiO2 > 97%, oxyt
Fe < 0,5%, taïp chaát coù haïi <1%, buøn <1%. Caùt neân duøng haït mòn vaø khoâng ñoàng ñeàu ñeå
naâng cao ñoä boùng vaø ñoä beàn voû khuoân. Neân duøng côõ haït 0,06  0,15mm) vôùi 4  6%
punvebakeâlit (hoãn hôïp cuûa pheânol vaø ureâtroâpin). Hoã n hôïp naøy coù ñaëc tính laø nhieät ñoä 200
 250o C phaàn töû pheânol chaûy ra vaø coù khaû naêng dính keát caùc haït caùt vôùi nhau, töï hoùa cöùng
taïo neân hoãn hôïp khuoân coù ñoä beàn khoaûn g 20  50 N/cm2. Sau khi ñaõ hoùa cöùng, noùù khoâng
coù khaû naêng chaûy ra nöõa maëc duø nung noùng ñeán nhieät ñoä cao hôn 250oC.
6.5.2 Coâng ngheä cheá taïo vaät ñuùc trong khuoân voû moûng:
Treân hình veõ 1-80 trình baøy quaù trình coâ ng ngheä cheá taïo khuoân voû moûng:
- Gheù p maãu vaøo taám maãu: duøng maãu baèn g kim loaïi keïp chaët treân taám maãu baèng
theùp hoaëc gang xaùm. Laøm saïch maãu vaø taám maãu roài phun leâ n treâ n moät lôùp caùch
maãu baèng daàu mazuùt (hình 1-80a).
- Nung noùng maãu vaø taám maãu ñeán nhieät ñoä 220  2500C (hình b).
- Laáy maãu vaø taám maãu ra khoûi loø , quay ñi 1800 roài keïp chaët vôùi thuø ng chöùa hoãn
hôïp laøm khuoân (hình c).
- Quay thuøng chöùa hoãn hôïp khuoân cuøng vôùi maãu vaø taám maãu 1800. Vaät lieäu laøm
khuoân seõ ñeø leâ n maãu vaø taám maãu. Nhôø maãu vaø taám maãu noùng leân laøm caùc phaàn töû pheânon
chaûy ra vaø lieân keát caùc haït caùt vôùi nhau. Giöõ ôû vò trí ñoù trong khoaûng 12  20 giaây, ta seõ
ñöôïc chieàu daøy lôùp khuoân khoaûng 6 8 mm (hình d).
92

- Quay thuøng chöùa hoãn hôïp khuoâ n cuøng vôùi taám maãu vaø maãu trôû veà vò trí ban ñaàu
(hình e).
- Laáy taám maãu, maãu cuøng
vôùi lôùp khuoân voû moûng ñem saáy
ôû nhieät ñoä 350 3700 C trong 1 2
phuùt ñeå laøm chaûy ñeàu nhöõng
phaàn töû punvebakeâlit coøn soùt laïi,
laøm dính keát ñeàu caùc haït caùt, d)
naâng cao ñoä beàn cho khuoân
(hình f). a)
- Taùch khuoân voû moûng
khoûi maãu vaø taám maãu (hình g).
- Laøm noát nöûa khuoân kia
cuõng theo trình töï treâ n. e)
Quaù trình laøm loõi cuõng
nh
töông töï nhö quaù trình laøm khuoân
C h i Mi
Ho
b) uat TP.
nhöng laøm treân maùy thoåi caùt. Sau
h
ñoù tieán haønh laép khuoân, loõi, gheùp
a m Ky t
h
hai nöûa khuoân baèng caùch daùn
D H Su p
ng
Truo
hoaëc keïp.
t ©
gh
pyribeàn cho
Ñeå taêng Coñoä
c) f)
khuoân nhaát laø ñuùc nhöõng chi tieát
lôùn, sau khi laép keïp caùc nöûa
Hình 1-80
khuoân vôùi nhau, ta ñem ñaët
Quaù trình cheá taïo
khuoân voû moû ng vaøo hoøm khuoân
khuoân voû moûng.
vaø laøm khuoân caùt bao boïc xung
1.Maãu kim loaïi
quanh hoaëc keïp theâm baèng moät
2. Choåi queùt 3. Daây
khung kim loaïi. Cuoái cuøng ñem g)
ñieän trôû 4.Thuøng
roùt kim loaïi vaøo khuoân, dôõ khuoân
chöùa 5.Hoãn hôïp
vaø thu nhaän vaät ñuùc.
nhöïa 6. Voû khuoân
7. Choát ñaåy.
6.6 Ñuùc trong khuoân maãu chaûy:

Ñuùc maãu chaûy laø phöông phaùp cheá taïo khuoân duøng maãu baèn g vaät lieäu deã chaûy.
Maãu naøy coù theå chaûy ra ñeå taïo thaønh loøng khuoâ n ñuùc do nhieät hoaëc hoaø tan trong dung
moâi. Do khaû naêng cheá taïo vaät ñuùc chính xaùc neân coøn goïi laø phöông phaùp ñuùc chính xaùc.
Phöông phaùp naøy coù ñaëc ñieåm:
- Vì khoân g caàn maët phaân khuoân, khoân g phaûi cheá taïo loõi rieâng ( loõi lieàn vôùi khuoân)
neân coù theå ñuùc ñöôïc nhöõng vaät ñuùc raát phöùc taïp.
- Ñuùc ñöôïc nhöõng hôïp kim khoù chaûy nhö theùp khoâ ng ræ, theù p gioù v.v…
93

- Ñoä chính xaùc vaø ñoä boùng beà maët vaät ñuùc raát cao ( caáp II,III; R z tôùi 2,5 m ) vì: ñoä
chính xaùc cuûa maãu chaûy lôùn, khoâng coù maët phaân khuoân neâ n khoâng coù söï sai leäch khuoân vaø
khuyeát taät do laép khuoân gaây ra, khoâng coù nguyeân coâng ruùt maãu neân giaûm ñöôïc sai soá do
vieäc ruùt maãu, roùt kim loaïi loûng vaøo khuoân ñaõ ñöôïc nung noùng neân giaûm öùng suaát nhieät do
ñoù vaät ñuùc ít bò nöùt, cong veânh.
- Nhöng cöôøng ñoä lao ñoäng cao, chu trình saûn xuaát daøi, giaù thaønh cheá taïo khuoân
cao.
Ñuùc trong khuoâ n maãu chaûy ñöôïc duøng nhieàu trong saûn xuaát haøng loaït ñeå cheá taïo
caùc duïng cuï ( nhö dao phay, dao chuoát…), cheá taïo caùc loaïi baùnh raêng, líp xe ñaïp, ñóa xe
maùy, caùc phuï tuøng trong maùy noå, maùy may.
6.6.2 Coâng ngheä cheá taïo vaät ñuùc trong khuoân maãu chaûy:
h
Min
Chi
P. Ho
uat T
y th
am K
HS u ph
uo ng D
© Tr
ight
C opyr
Hình 1-81 Quaù trình ñuùc trong khuoâ n maãu chaûy.
Quaù trình coâ ng ngheä ñuùc trong khuoân maãu chaûy goàm nhöõng böôùc sau ñaây:
a. Cheá taïo maãu goác: ( hình 1-81 a).
Maãu goác coù hình daïng gioáng heät vaät ñuùc, maãu goác duøng ñeå cheá taïo khuoâ n eùp. Vaät
lieäu ñeå cheá taïo maãu goác coù theå laø theùp, ñoàng thau, goã, chaát deûov.v…Phöông phaùp cheá taïo
maãu goác gioáng nhö cheá taïo maãu thoâng thöôøng ( ñuùc, gia coâng cô khí…). Khi cheá taïo maãu
goác caàn phaûi tính ñeán ñoä co vaø löôïng dö cuûa maãu goác, löôïng dö vaø ñoä co cuûa khuoân eùp , ñoä
co cuûa vaät ñuùc…Moät soá nôi duøng ngay chi tieát laøm maãu goác nhöng nhö theá khoâng chính
xaùc.
b. Cheá taïo khuoân eùp: ( hình 1-81 b).
Khuoân eùp coù theå laøm baèng kim loaïi, chaát deûo, xi maêng hoaëc thaïch cao. Cheá taïo
khuoân eùp ñöôïc tieán haønh baèng gia coâng aùp löïc, ñuùc, gia coâ ng cô khí ( hieä n nay hay duøng
phöông phaùp gia coân g baèng tia löûa ñieän, phay CNC…) hoaëc ñuùc roài gia coâng cô khí. Keát
caáu cuûa khuoân eùp thöôøng chia laøm hai nöûa khuoân ( ñeå deã laáy maãu chaûy ra khoûi khuoân eùp),
coù heä thoáng roùt ñeå roùt maãu chaûy vaøo khuoân. Yeâu caàu cheá taïo khuoân eùp chính xaùc vaø nhaün
boùng vì noù quyeát ñònh ñoä boùng, ñoä chính xaùc cuûa maãu chaûy.
94

c. Cheá taïo vaät lieäu deã chaûy: (hình 1-81c).

Vaät lieäu deã chaûy bao goàm nhöïa thoâng, saùp, parafin, steâarin. Thaønh phaàn vaät lieäu deã
chaûy thöôøng duø ng nhö sau:
70% nhöïa thoâng + 20% saùp + 10% parafin.
Hoaëc 30% paraphin + 70% steâarin.
Nhieät ñoä chaûy cuûa vaät lieäu deã chaûy thöôøng laø 50  900C. Yeâ u caàu vaät lieäu deã chaûy
khoâng ñöôïc meàm ra ôû nhieät ñoä döôùi 30  350C, ñoàng thôøi phaûi coù tính chaûy loaõng ñeå ñieàn
ñaày khuoân eùp.
Ngöôøi ta naáu vaät lieäu deã chaûy trong loø noài, ñieän trôû hoaëc caûm öùng. Khi naáu caàn
phaûi quaáy ñeàu vaø gaït boû nhöõng taïp chaát khaùc noåi treân vaät lieäu deã chaûy.
d. Cheá taïo maãu chaûy: ( hình 1-81 d).
EÙp vaät lieäu deã chaûy vaøo khuoân eùp vôùi aùp suaát khoaûng 2 at. Ñeå nguoäi cho maãu ñoâng
ñaëc roài môû khuoân eù p, laáy maãu vaø söûa maãu ( hình 1-81 e).
e. Laép moät soá maãu vôùi nhau thaønh moät nhoùm maãu chaûy coù chung heä thoá ng roùt
( hình 1-81 g). Muïc ñích ñeå taêng naêng suaát ñuùc.
nh
g. Cheá taïo khuoân: ( hình 1-81 h, i).
C h i Mi
Ho
Nhuùng maãu vaøo hoãn hôïp dung dòch chòu nhieät laø: 90%
u a t TP. boät caùt thaïch anh + 7% cao
h
lanh + 3% graphit troän vôùi dung dòch 20% nöôùc thuû
a m Kyyt tinh + 80% nöôùc. Thöôøn g sôn 2  3
laàn ñoái vôùi maãu nhoû, 7  8 laàn ñoái vôùi maã phn . Sau moãi laàn nhuùn g maãu ta nhuùn g phuû moät
Suu lôù
g D H
lôùp caùt thaïch anh (côõ haït lôùnTdaà
© runon0,1  1mm) vaø saáy ngoaøi khoâng khí trong 30 40 phuùt.
t
igho ñaûm laø 1  1,5mm ( hình 1-81 h).
Chieàu daøy lôùp phuû caà nyrbaû
Cop
Ñem nhoùm maãu ñaõ ñöôïc phuû lôù p caùt chòu nhieät nhuùng vaøo nöôùc noùng hoaëc hô noùng
ôû nhieät ñoä 80  900C laøm maãu chaûy ra ngoaøi vaø ta thu ñöôïc loøng khuoân .
h. Saáy khuoân:
Saáy khuoân trong loø ôû nhieät ñoä 850  9000C ñeå ñoát chaùy hôïp chaát deã chaûy coøn soùt
laïi ñoàng thôøi taêng ñoä beàn vaø taêng tính thoâng khí cho khuoân .
i. Naáu chaûy kim loaïi, roùt kim loaïi vaøo khuoân, dôõ khuoân vaø laøm saïc h vaät ñuùc.
Ngaøy nay coù theå keát hôï p coâng ngheä taïo maãu nhanh (Rapid Prototyping Technology
- RPT) vaø coâng ngheä ñuùc trong khuoân voû moûng seõ ruùt ngaén thôøi gian gia coâng, giaûm giaù
thaønh saûn phaåm, ñaëc bieät vôùi caùc chi tieát coù hình daùng phöùc taïp. (Coâng ngheä ñuùc chính xaùc
vaø nhanh nhôø coân g ngheä taïo maãu nhanh SLA).
95

Chöông 7
DÔÕ KHUOÂN, PHAÙ LOÕI, LAØM SAÏCH VAÄT ÑUÙC VAØ KHUYEÁT
TAÄT VAÄT ÑUÙC.
7.1 Dôõ khuoân, phaù loõi, laøm saïch vaät ñuùc khi ñuùc trong khuoân caùt:
7.1.1 Ñeå nguoäi vaät ñuùc trong khuoân:
Sau khi roùt kim loaïi loûng vaøo khuoân , kim loaïi seõ ñoâng ñaëc laïi taïo thaønh vaät ñuùc.
Laáy vaät ñuùc ra khoûi khuoân goïi laø dôõ khuoâ n. Vieäc dôõ khuoâ n chæ tieán haønh sau khi ñaõ ñeå vaät
ñuùc nguoäi tôùi nhieät ñoä nhaát ñònh. Thôøi gian laøm nguoäi vaät ñuùc sau khi roùt khuoân tuøy thuoäc
vaøo kích thöôùc, khoái löôïng, möùc ñoä phöùc taïp cuûa vaät ñuùc, vaät lieäu laøm khuoân, nhieät ñoä kim
loaïi roùt vaøo khuoân…Neáu dôõ khuoân sôùm quaù, noäi löïc beân trong vaät ñuùc seõ lôùn vaø coù theå gaây
ra cong, nöùt v.v…Nhöõng vaät ñuùc thaønh moû ng phaûi ñeå nguoäi tôùi < 4000C, vaät trung bình
5000C vaø vaät coù thaønh daøy thì < 6000C  7000C môùi dôõ khuoân. Ñoái vôùi nhöõng vaät ñuùc lôùn,
h
coù nhöõng thaønh daøy moûng khaùc nhau deã sinh nöùt, cong veânh caàn phaûii coù
h Mincheá ñoä laøm nguoäi
C
ñaëc bieät. Nhöõng thaønh daøy muoán cho vaät ñuùc nguoäi ñeàu thìTphaû
t P. Hio ñaët gang hoaë saét nguoäi ôû
u a
h ñoù ra cho thaønh daøy nguoäi mau.
khuoân, ñoàng thôøi khi roùt xong phaûi bôùi caùt khuoânKôûy tchoã
a m
Nhöõng phaàn khuoâ n hay loõi caûn trôû söï coSucuûpah vaät ñuùc caàn laøm tôi caùt ñeå traùnh nöùt ôû vaät
H
ñuùc. r uo ng D
©T
y ri ght
Cop n, phaù loõi:
7.1.2 Dôõ khuoâ
Dôõ khuoân, phaù loõi, laøm saïch vaät ñuùc laø nhöõng coâng vieäc raát naëng nhoïc trong xöôõng
ñuùc, noùng, buïi baëm. Do ñoù neân cô khí hoùa vaø töï ñoäng hoùa khaâu naøy. Trong caùc xöôûng ñuùc
nhaát laø nhaø maùy hieän ñaïi coù caùc daây chuyeàn saûn xuaát ñuùc.
- Caùc thieát bò dôõ khuoân theo nguyeân lyù rung, daèn nhö duøng ñoøn rung, löôùi rung…
- Phaù loõi khoù khaên hôn phaù khuoâ n vì loõi beàn hôn khuoân, loõi naèm beân trong vaät ñuùc,
trong loõi laïi coù xöông.
Phaù loõi coù theå duøng tay, ñuïc hôi, maùy rung hoaëc buoà ng phun nöôùc cao aùp…
7.1.3 Laøm saïch vaät ñuùc:
- Chaët hoaëc caét ñaäu ngoùt, heä thoáng roùt coøn naèm laïi ôû vaät ñuùc, ñuïc ba via vaø nhöõng
choã goà gheà ôû maët vaät ñuùc baèng.
- Laøm saïch chaùy caùt baùm ôû beà maët vaät ñuùc.
Duøng caùc duïng cuï laøm saïch goàm coù ñuïc, buùa, choåi saét, duøng moû caét baèng khí
Axeâtylen vaø Oâ xy hoaëc hôi xaêng vaø oâxy, moû caét Plasma… ñeå caét nhöõng ñaäu ngoùt lôùn.
Thieát bò laøm saïch beà maët vaät ñuùc nhö tang quay coù nhöõn g maûnh gang traén g, bi
theùp; Duøng doøng caùt khoâng khí neùn, maùy maøi coá ñònh coù ñöôøng kính ñaù maøi 500  600
mm, maùy maøi di ñoäng coù ñöôøng kính ñaù maøi 50  100 mm
7.2 Khuyeát taät vaät ñuùc ñöôïc chia laøm baûy nhoùm:
NHOÙM 1. Sai hình daùng, kích thöôùc vaø troï ng löôïng bao goàm caùc khuyeát taät:
Thieáu huït laø vaät ñuùc khoâng ñuû. Coù nhieàu nguyeâ n nhaân daãn ñeán khuyeát taät naøy.
96

- Löôïng kim loaïi roùt khoâng ñuû.

- Ñoä chaûy loaõng thaáp, nhieät ñoä roùt thaáp.
- Kim loaïi loûng thoaùt ra do laép raùp khoâng kín, keï p chaët hay ñeø khuoân thieáu löïc.
- Heä thoáng thoaùt khí khoân g ñaït yeâu caàu taïo aùp löïc trong khuoân taêng leân ñeán möùc
kim loaïi loûng khoâng ñieàn ñaày ñöôïc.
- Kích thöôùt heä thoá ng roùt nhoû
- Thaønh vaät ñuùc moûng.
Leäch: Laø söï xeâ dòch töông ñoái giöõa caùc phaàn
cuûa vaät ñuùc. Coù theå ñaët maãu sai; ñònh vò loõi khoâng toát,
raùp khuoân thieá u chính xaùc vaø keïp khuoân loûng.
Bavia ( hình 1-82): laø phaàn kim loaïi thöøa ra, noù
thöôøng hình thaøn h ôû maët phaân khuoân, goái loõi...
Loài: laø phaàn nhoâ leân treân vaät ñuùc do ñaàm chaët
khuoân keùm, khoâng ñeàu. AÙp suaát tónh cuûa kim loaïi loûng
Hình 1-82. Ba via
eùp neùn leân phaàn khuoân ñaàm chaët yeáu.
nh
Veânh: laø söï thay ñoåi hình daïng, kích thöôùc vaät
C h i Mi
ñuùc do keát caáu vaät ñuùc khoâng hôïp lyù , khoâng ñaûm baûo cöù ng Tvöõ
t P.nHg,o do maãu bò cong veânh, do
coâng ngheä roùt, laøm nguoäi khoâng hôïp lyù hoaëc do öùnKgysuaá u a
th t beân trong vaät ñuùc khi keát tinh.
a m
pht heä thoáng roùt, ñaäu ngoùt laøm saïch hoaëc nhöõng
Söùt: thao taùc cô hoïc khi phaù khuoânS,ucaé
D H
tngmeû vaät ñuùc daãn ñeán sai khaùc hình daïng, thieáu huït kích
T uo
va chaïm trong vaän chuyeån laømrsöù
t ©
igh
opyr
thöôùc vaät ñuùc.
C
Sai kích thöôùc, troïng löôïng: Söï sai leäch kích thöôùc vaø troïng löôïng laø do kích thöôùc
maãu, hoäp loõi thieát keá sai, laép raùp vaø kieåm tra khuoân khoâ ng caån thaän.
NHOÙM 2. Khuyeát taät maët ngoaøi:
Chaùy caùt: Do vaät lieäu khuoân loõi bò chaùy döôùi taùc duïng cuûa nhieät ñoä roùt kim loaïi
loûng, baùm dính leân beà maët vaät ñuùc laøm giaûm ñoä boùng beà maët, gaây khoù khaên cho gia coâng
caét goït.
Nguyeâ n nhaân chaùy caùt bao goàm:
- Ñoä beà n nhieät cuûa hoãn hôïp keùm, nhieàu taïp chaát.
- Nhieät ñoä roùt quaù cao.
- Heä thoáng roùt thieáu hôïp lyù ñeå kim loaïi taäp trung cuïc boä quaù lôùn laøm chaùy hoãn hôïp
ôû ñoù.
- Lôùp sôn khuoân khoâng ñaûm baûo.
Khôùp: laø hieän töôïng khoâng lieân tuïc treâ n beà maët vaät ñuùc do söï tieáp giaùp caùc doøng
chaûy cuûa kim loaïi.
Nguyeâ n nhaân coù theå laø :
- Roùt thieáu lieân tuïc.
- Ñoä chaûy loaõng keùm , nhieät ñoä roùt thaáp.
- Heä thoáng roùt khoâng hôï p lyù.
Loõm: Laø nhöõng loå coù hình daïng, kích thöôùc khaùc nhau laøm giaûm chieàu daøy thaønh
vaät ñuùc.
Nguyeâ n nhaân chính laø do khuoân bò beå ñeå laïi löôïng hoãn hôïp chieám choã trong loø ng
97

khuoân.
NHOÙM 3. Nöùt (hình 1-83):
Nöùt laø khuyeát taät töông ñoái phoå
bieán vaø nguy hieåm ñoái vôùi vaät ñuùc.
Nguyeâ n nhaân chuû yeáu do öùng suaát beân
trong, do co ngoùt khoâ ng ñoàng ñeàu giöõa caùc
vuøng khaùc nhau trong vaät ñuùc caû trong khi
keát tinh vaø laøm nguoäi. Theo nhieät ñoä taïo Hình 1-83
nöùt, coù hai loaïi chính: nöùt noùng vaø nöùt Nöùt
nguoäi.
- Nöùt noùng: sinh ra ôû nhieät ñoä cao do ñoù beân maët veát nöùt bò oxy hoaù laøm cho beà
maët khoâng saïch.
Loaïi nöùt naøy chuû yeáu sinh ra khi keát tinh. Nguyeân nhaân do kim loaïi bò kìm haõm bôûi
ñoä luùn cuûa khuoân vaø loõi keùm. Nhöõng hôïp kim coù ñoä co chieàu daøi nhoû ít bò nöùt noùng.
- Nöùt nguoäi: nöùt nguoäi xaûy ra ôû nhieät ñoä thaáp neân beà maët veát nöùt saïch do khoâng bò
nh
oxy hoaù. C h i Mi
Ho
Moät soá bieän phaùp khaéc phuïc: u a t TP.
Ky th
+ Keát caáu vaät ñuùc: thieát keá vaät ñuùc phaûam i ñaû m baûo chieàu daøy thaøn h ñoàng ñeàu hoaëc
ph
chæ sai leäch trong phaïm vi cho pheùp. Nhöõ D H nSgu choã giao nhau phaûi coù goùc löôïn thích hôïp.
g
+ Veà maët coân g ngheä © ruoonñaûm ñoä luùn cuûa khuoân loõi; Boá trí heä thoá ng roùt hôïp lyù.
: Tbaû
h t
yrig
Xöông loõi khuoân ñaëCotpsaùt beà maët loõi laøm giaûm tính luùn.
NHOÙM 4. Loã hoång trong vaät ñuùc:
- Roã khí ( hình 1-84): trong vaät ñuùc toàn taïi nhöõng khoâng gian daïng caàu nhaün boùng
chöùa khí coù aùp suaát vôùi kích thöôùc khaùc nhau. Ñoù laø roã khí. Roã khí laøm maát khaû naêng lieân
tuïc cuûa kim loaïi, laøm giaûm ñoä beàn, ñoä deûo cuûa vaät ñuùc. Neáu khí khoân g thoaùt ra ngoaøi ñöôïc
seõ bò doàn neù n vaø phaân boá phaân taùn trong kim loaïi cho ñeán khi aùp
suaát khí caân baèng vôùi aùp suaát kim loaïi loûng.
Bieän phaùp khaéc phuïc roã khí : nguyeân taéc chung laø giaûm
löôïng khí sinh ra khi naáu chaûy vaø roùt kim loaïi loûng vaøo khuoân,
ngaên ngöøa khoâng cho nguoàn taïo khí tieáp xuùc vôùi kim loaïi loûng
khi roùt. Vì vaäy, caàn phaûi ñaûm baûo:
+ Vaät lieäu naáu saïch, khoâ. Hình 1-84. Roã khí
+ Ruùt ngaén thôøi gian naáu chaûy, nhaát laø thôøi gian quaù
nhieät.
+ Hoãn hôïp khuoân vaø loõi phaûi thoâng khí toát.
+ Ñaët ñaäu hôi hôïp lyù.
+ Khöû khí tröôùc khi roùt baèng caùch thoåi vaøo
kim loaïi loûng nhöõng chaát khí hoaø tan coù aùp suaát
rieâng nhoû hôn.
Toát nhaát laø naáu chaûy kim loaïi trong chaân
khoâng. Hình 1-85. Roã co
- Roã co (hình 1-85): Laø nhöõng phaàn khoân g
98

gian nhoû trong vaät ñuùc khoâng ñieàn ñaày kim loaïi, khoâng chöùa khí, hình daïng kích thöôùc
khaùc nhau vaø khoâng nhaün boùng nhö roã khí. Tuøy theo tính chaát cuûa hôïp kim ñuùc vaø keát caáu
cuûa vaät ñuùc maø roã co taäp trung hoaëc phaân taùn. Nguyeân nhaân chuû yeá u laø do keát caáu vaät ñuùc
khoâng hôïp lyù, boá trí heä thoá ng roùt, ñaäu ngoùt khoân g ñuùng neân khoâng ñoùn ñöôïc höôù ng ñoâng
ñaëc.
NHOÙM 5. Laãn taïp chaát:
a) b)
nh
Hình 1-86
C h i Mi
a) Roã xæ b) Roã caùt TP. Ho
uat
Ky th
am
Roã xæ; Roã caùt (hình 1-86): ñoù laøH nhöõ S u pnhg loã hoång chöùa taïp chaát nhö xæ, caùt hoaëc caùc
D
phi kim khaùc. Nguyeân nhaân do T r uocngxæ khoâng toát. Khoâng khöû heát oxy khi naáu, nhieät ñoä roùt
loï
ghm t©
thaáp, ñoä beàn cuûa khuoâ
o p ynrikeù ; heä thoáng roùt khoâ ng hôïp lyù.
C
NHOÙM 6. Sai toå chöùc:
Nhoùm naøy coù toå chöùc kim loaïi; hình daïng kích thöôùc vaø soá löôïng haït kim loaïi
khoâng ñuùng theo yeâu caàu. Nhöõng phaàn vaät ñuùc nguoäi nhanh thì haït nhoû, ñoä cöùn g lôùn khoù
gia coâng caét goït.
Toác ñoä nguoäi khoân g ñeàu, khoáng cheá nguoäi khoâng hôïp lyù seõ gaây ra thieân tích veà
thaønh phaàn hoùa hoïc vaø thieân tích toå chöùc trong kim loaïi vaät ñuùc.
NHOÙM 7. Sai thaønh phaàn hoùa hoïc vaø cô tính:
Thaønh phaàn hoùa hoïc sai vôùi yeâu caàu laø do meû lieäu ñöa vaøo tính toaùn sai. Ñieàu naøy
daãn ñeán sai leäch caû lyù hoùa tính, cô tính vaät ñuùc.
7.3 Kieåm tra, söûa chöõa khuyeát taät vaät ñuùc:

7.3.1 Kieåm tra vaät ñuùc:
- Kieåm tra khuyeát taät beân ngoaøi vaät ñuùc baèng maét thöôøng.
- Kieåm tra khuyeát taät beân trong vaät ñuùc nhö roã khí, roã xæ, nöùt, laãn taïp chaát…baèng tia
X, tia , töø tính, sieâu aâm v.v…
Nguyeâ n lyù chung cuûa duøng caùc tia X, …laø lôïi duïng tính chaát cuûa caùc tia naøy coù theå
xuyeân qua ñöôïc kim loaïi. Nhöng neáu chuøm tia ñoù gaëp caùc loã khí, xæ, nöùt, taïp chaát… thì
chuøm tia seõ xuyeân qua nhieàu hoaëc ít hôn, vì theá caên cöù vaøo möù ñoä toái saùng treân phim aûnh
maø ta coù theå xaùc ñònh ñöôïc khuyeát taät vaø vò trí cuûa noù.
99

7.3.2 Söûa chöõa khuyeát taät:

Vaät ñuùc bò khuyeát taät coù theå söûa chöõa ñöôïc hoaëc khoâng.
- Nhöõng choã roã treân phaàn khoân g quan troïng thì coù theå traùt baèng sôn bakeâlit, baèng
chaát hoà goàm daàu vaø graphit, baèng nhöïa matit.
- Xoá p trong chi tieát laøm vieäc döôùi aùp löïc thuûy löïc khoâng lôù n thì söûa chöõa baèng caùch
nhuùng chi tieát vaøo dung dòch cloruamoân (NH4Cl).
- Xoáp trong vaät ñuùc laøm vieäc döôùi aùp löïc lôùn thì söûa chöõa baèng caùch eùp noù trong
dung dòch ñaëc seät clorua, sau ñoù trong dung dòch amoâniac.
- Ñoâi khi ngöôøi ta söûa chöõa nhöõng choã thieáu huït cuûa vaät ñuùc lôùn baèng caùch roùt theâm
kim loaïi loûng vaøo nhöõng choã ñoù.
- Khuyeát taät cuûa vaät ñuùc ôû nhöõng choã laøm vieäc chòu taûi troïng lôùn thì caàn söûa chöõa
baèng haøn hôi hoaëc haøn ñieän.
- Neáu chi tieát ñuùc khoâ ng ñaït veà ñoä cöù ng hoaëc ñeå khöû öùng suaát thì ngöôøi ta duøng
nh
nhieät luyeän. C h i Mi
Ho
u a t TP.
h
a m Ky t
h
D H Su p
ng
t © Truo
h
yrig
Cop
100

PHAÀN II
GIA COÂNG KIM LOAÏI BAÈNG AÙP LÖÏC
Chöông 1
KHAÙI NIEÄM VEÀ GIA COÂN G KIM LOAÏI BAÈNG AÙP LÖÏC.
1.1 Khaùi nieäm, ñaëc ñieåm, phaân loaïi:
h
i Min
o cChphöông phaùp gia coâng
1.1.1 Ñònh nghóa: Gia coâng kim loaïi baèng aùp löïc laø. Hcaù
P
T
duøng ngoaïi löïc taùc duïng leân kim loaïi raén ôû nhieätthñoä uat cao (noùng) hay nhieät ñoä thaáp
K y
nam
u ph
(nguoäi)vôùi cöôøng ñoä löïc vöôït quaù giôùi haïn ñaø hoài cuûa kim loaïi ñeå laøm thay ñoåi hình daùng
H S
nDtuïc vaø tính beàn cuûa kim loaïi.
u g
cuûa vaät theå maø khoâng phaù huûy tínhonlieâ
T r
ht ©
Phöông phaùp pgia
o yrigcoâng baèn g aùp löïc trong thöïc teá saûn xuaát khoâng nhöõng söû duïng ñeå
C
gia coâng caùc saûn phaåm baèng kim loaïi maø coøn duøng ñeå gia coâ ng caùc vaät lieäu khaùc nhö :
goám, söù, chaát deûo, cao su …Trong phaàn giaùo trình naøy chuùng ta chæ nghieâ n cöùu phaïm vi gia
coâng kim loaïi goïi taét laø gia coâng aùp löïc vaø ñaëc bieät laø phöông phaùp cheá taïo phoâi baèng reøn
daäp.
1.1.2 Ñaëc ñieåm:
Gia coâng aùp löïc laø phöông phaùp gia coâng tieân tieán, coù naêng suaát cao, tieâu phí
nguoàn nguyeân lieäu ít do khoâng hoaëc vöùt boû raát ít nguyeân lieäu thöøa neân coøn coù teân laø
phöông phaùp gia coâng khoâng phoi.
So vôùi ñuùc, cheá taïo phoâi baèng reøn daäp coù öu ñieåm sau:
- Bieán daïng kim loaïi ôû theå raén coù khaû naêng khöû ñöôïc caùc khuyeát taät ñuùc nhö roã khí,
roã co laøm cho toå chöùc kim loaïi mòn chaët, cô tính cuûa saûn phaåm cao.
- Coù khaû naêng bieán toå chöùc haït trong kim loaïi thaønh toå chöùc thôù, coù khaû naêng taïo
ñöôïc caùc toå chöùc thôù uoán, xoaén khaùc nhau laøm taêng cô tính cuûa saûn phaåm.
- Chaát löôïng cô lyù lôùp beà maët saûn phaåm toát, ñoä boùng, ñoä chính xaùc cuûa caùc chi tieát
reøn daäp cao hôn ôû caùc chi tieát ñuùc.
- Deã cô khí hoùa vaø töï ñoäng hoùa, gia coâng coù naêng suaát cao neân giaù thaønh haï.
Tuy nhieân so vôùi ñuùc reøn daäp coù nhöõng haïn cheá sau:
- Khoâng gia coâng ñöôïc caùc chi tieát phöùc taïp nhö ñuùc.
- Khoâng reøn daäp ñöôïc caùc chi tieát quaù lôùn. Vôùi nhöõn g chi tieát quaù lôùn ( nhö truïc
tuoác bin ) ngöôøi ta keát hôïp reøn vaø haøn ñeå taïo phoâi.
101

- Caùc hôïp kim söû duïng trong reøn daäp haïn cheá hôn so vôùi ñuùc, khoâng reøn daäp ñöôïc
caùc kim loaïi doøn.
So vôùi gia coâng caét goït, reøn daäp coù nhöõng ñaëc ñieåm sau:
- Naêng suaát cao, pheá lieäu ít, tieát kieäm nguyeân vaät lieäu neân giaù thaønh haï.
- Coù khaû naêng taïo toå chöùc thôù taêng tính chòu löïc cho saûn phaåm, coøn gia coâng caét goït
thì caét ñöùt thôù, laøm maát tính lieân tuïc cuûa thôù, laøm giaûm khaû naêng chòu löïc cuûa saûn phaåm.
- Ñoä chính xaùc vaø ñoä boùng beà maët cuûa saûn phaåm reøn daäp thaáp hôn ôû saûn phaåm gia
coâng caét goït, vaät lieäu cuõng haïn cheá hôn.
Reøn daäp laø nhöõ ng phöông phaùp cô baûn ñeå cheá taïo phoâi cho gia coâng caét goït, nhöõng
chi tieát quan troï ng caàn chòu löïc lôùn thöôøng phaûi qua reøn daäp. Ngaønh reøn daäp khoân g theå
thieáu ñöôïc trong coâ ng nghieäp cô khí, ngaøy nay ñang phaùt trieån maïnh theo caùc höôùng:
- Naâng cao ñoä chính xaùc vaø ñoä boùng cuûa saûn phaåm nhaèm ñaït tôùi khoâng caàn qua gia
coâng cô khí.
- ÖÙn g duï ng caùc phöông phaùp coâng ngheä tieân tieán ñeå môû roäng khaû naêng gia coâng vaø
naâng cao chaát löôïng saûn phaåm.
- Cheá taïo thieát bò coù coâng suaát lôùn ñeå coù theå gia coâng ñöôïc caùin c hchi tieát coù khoái
i M
Ch
. Ho
löôïng vaø kích thöôùc lôùn.
T P
- Cô khí hoùa vaø töï ñoäng hoùa quaù trình saûn xuaátthñeåuatnaâng cao naêng suaát lao ñoäng, haï
K y
am
u ph
giaù thaønh saûn phaåm.
D H S
1.1.3 Phaân loaïi: T r uong
ht ©
o p yripg gia coâng kim loaïi baèng aùp löïc cô baûn coù caùn, keùo, eùp, reøn töï do,
Caùc phöông C phaù
reøn khuoâ n, daäp taám, mieát, goø. ÔÛ traïng thaùi nguoäi ngöôøi ta thöôøng duøng caùc phöông phaùp
keùo daây , daäp taám, daäp nguoäi theå tích, caùn nguoäi, mieát, goø ñoái vôùi caùc kim loaïi meàm. Ñoái
vôùi theùp vôùi caùc saûn phaåm coù khoái löôïng lôùn hay chieàu daøy lôùn thöôøng duøng caùn noùng, reøn
khuoân, reøn töï do, eùp chaûy.
Caùn: laø phöông phaùp bieán daïng kim loaïi giöõa hai truïc quay cuûa maùy caùn, phoâi bieán
daïng vaø di chuyeån nhôø söï quay lieân tuïc cuûa truïc caùn vaø ma saùt giöõa truïc caùn vôùi phoâi (hình
2-1a).
Keùo: laø keùo daøi phoâi qua khuoân keùo, loã khuoân coù hình daùng vaø kích thöôùc nhoû hôn
tieát dieän phoâi (hình 2-1b). Keùo coù ñaëc ñieåm laø beà maët saûn phaåm nhaün boùng, ñoä chính xaùc
cao. Keùo coù keùo daây, keù o oáng ,keùo thoûi vôùi chieàu daøi khoâng haïn cheá .
EÙp: laø phöông phaùp cheá taïo caùc thoûi hoaëc oáng thöôøng baèng kim loaïi maøu vaø hôïp
kim cuûa chuùng. Kim loaïi sau khi nung cho vaøo khuoâ n eùp, döôùi taùc duïng cuûa chaøy eùp kim
loaïi chui qua loã khuoân eùp coù hình daïng vaø kích thöôùc chi tieát caàn cheá taïo (hình 2-1c).
Reøn töï do:laø phöông phaùp bieán daïng kim loaïi döôùi taùc duïng löïc ñaäp cuûa ñaàu buùa
hoaëc löïc eùp cuûa maùy eùp.Vì khoâng duøng khuoân neân kim loaïi bieán daïng khoâng bò haïn cheá
bôûi loøng khuoân (hình 2-1d).
Reøn khuoân hay daäp noùng theå tích: laø phöông phaùp bieán daïng kim loaïi trong loøng
khuoân coù kích thöôùc vaø hình daïng cuûa chi tieát caàn cheá taïo (döôùi taùc duïng cuûa löïc cuûa ñaàu
buùa hay ñaàu maùy eùp) (hình 2-1e).
102

Reøn töï do thöôøng duøng ñeå saûn xuaát ñôn chieác, duøng trong söûa chöõa coøn reøn
khuoân thöôøng duøng cho saûn xuaát haøng loaït.
Daäp taám: laø phöông phaùp cheá taïo chi tieát töø phoâi coù daïng taám (hình 2-1g). Daäp
taám coù theå thöïc hieä n ôû traïng thaùi noùng hoaëc nguoäi nhöng ôû daïn g nguoäi thoâng duïng hôn
neân thöôøng ñöôïc goïi laø daäp nguoäi .
nh)h
C h i Mi
P. Ho
uant gTbaèng aùp löïc.
Hình 2.1 Sô ñoà caùc phöông phaùp giathcoâ
Ky
a) Caùn b) Keù o c) EÙp d) Reøn töï dophe)am
Reøn khuoâ n g) Daäp taám h) Mieát.
u
n g DH S
rnuodöïng: laø phöông phaùp cheá taïo chi tieát coù daïng hình troøn
t T
Mieát hay coøn goïi laø© tieä
i g h
yr ng.
opmoû
xoay töø kim loaïi taáCm
Mieát coù theå duøng thay theá caùc phöông phaùp daäp taám maø sau khi daäp taám phaûi toùp
mieäng, vieàn meùp , uoán vaønh ….
Mieát laø phöông phaùp baùn cô khí vì phaûi duøng löïc bieá n daïng baèn g löïc tay hoaëc vöøa
löïc maùy vöøa löïc tay.
Goø: laøphöông phaùp bieán daïng nguoäi kim loaïi chuû yeáu ôû daïng taám hoaëc thanh baèng
caùc quy trình bieán daïn g deûo ñeå taïo hình daïng mong muoán, sau ñoù söû duïng caùc loaïi moái
gheùp thaùo ñöôïc hoaëc khoâ ng thaùo ñöôïc (haøn, taùn ñinh, gheùp mí…) ñeå keát noái caùc boä phaän
thaønh saûn phaåm hoaøn chænh. Goø coù naên g suaát raát thaáp neân chæ duøng trong saûn xuaát nhoû, söûa
chöõa, nhöng öu ñieåm cuûa goø laø coù theå cheá taïo caùc saûn
phaåm coù hình daùng phöùc taïp baát kyø. Trong ngaønh söûa A
chöõa oâtoâ, ngheà laøm ñoàng laø keát hôïp giöõa coâng ngheä goø vaø
coâng ngheä haøn. P
Caùc coâng ngheä caùn, keùo daây, eùp oá ng, eùp thoûi A
thöôøng ñöôïc söû duïng trong caùc nhaø maùy lieân hôïp luyeän
kim, coøn caùc coâng ngheä reøn töï do, reøn khuoân, daäp nguoäi
P
thöôøng ñöôïc duøng trong caùc nhaø maùy cô khí.
Soá löôïng caùc chi tieát maùy ñöôïc gia coâng baèng caùc
phöông phaùp reøn vaø daäp trong ngaønh cheá taïo oâtoâ hieän ñaïi a) b)
chieám 85%, trong ngaønh cheá taïo radio, tivi, maùy moùc ñieän
töû chieám 80%, coøn trong ngaønh cheá taïo ñoà duøng gia ñình Hình 2-2 AÛnh höôûn g
haàu nhö chieám 100%. cuûa ñieåm ñaët löïc khi
bieán daïng.
103

1.2 Bieán daïng deûo cuûa kim loaïi:

1.2.1 Ngoaïi löïc vaø noäi löïc:
a. Ngoaïi löïc: Laø löïc töø beân ngoaøi taùc duïng leân kim loaïi gia coâng, noù coù theå do
ngöôøi hoaëc thieát bò gaây neân, do söï ma saùt hay chuyeån ñoäng cuûa vaät theå gaây neân.Ngoaïi löïc
bao goàm löïc chính, phaûn löïc, löïc ma saùt vaø löïc quaùn tính.
- Löïc chính laø löïc taùc duïng cuûa ngöôøi, thieát bò thoâng qua duïng cuï gia coâ ng (nhö
ñaàu buùa, khuoâ n reøn, truïc caùn v.v…taùc duïng vaøo kim loaïi laøm cho noù bieán daïng. Höôùng cuûa
löïc chính song song vôùi höôùng chuyeån ñoäng cuûa duïng cuï gia coâng. Nhieà u löïc chính taùc
duïng vaøo moät vaät gia coâng coù theå taäp hôïp thaønh moät löïc theo nguyeân taéc coäng veùc tô. Löïc
chính coù aûnh höôûng quyeát ñònh tôùi söï bieá n daïng cuûa vaät. Ñieåm ñaët cuûa löïc cuõng coù aûnh
höôûng tôùi söï bieán daïng.
Ví duï: Khi neùn hai thanh baèn g moät löïc P nhö nhau (hình 2-2) tröôøng hôïp a ñieåm ñaët löïc A
ñaët ôû ñaàu thanh toaøn thanh bò bieán daïng. Tröôøng hôïp b ñieåm ñaët löïc A ñaët ôû giöõa thanh,
nh
chæ coù nöûa döôùi cuûa thanh bieán daïng. C h i Mi
t P. Ho
Tcoâ
u a
y th
- Phaûn löïc: laø löïc ngaên caûn khoâng cho vaät theå gia ng chuyeån ñoäng töï do theo
K
amra ôû nhöõng boä phaän coá ñònh cuûa thieát bò.
u h
höôùng löïc taùc duïng chính. Phaûn löïc thöôøng psinh
H S
D Phaûn löïc chæ sinh ra khi coù löïc chính. Ví duï: khi
u ng
Phaûn löïc coù chieàu ngöôïc vôùi löïcochính.
T r
© coâng löïc chính, ñe taùc duïng vaøo vaät gia coâng phaûn löïc coù
reøn, buùa taùc duïng vaøo vaä ht tgia
o p yrig
chieàu ngöôïc vôùi löïCc chính.
- Löïc ma saùt: laø löïc sinh ra khi hai vaät chuyeån ñoäng töông ñoái leân nhau. Löïc ma
saùt coù chieàu ngöôïc vôùi chieàu chuyeån ñoäng cuûa vaät vaø coù trò soá baèng tích soá cuûa heä soá ma
saùt vaø phaûn löïc tieáp tuyeán. Löïc ma saùt caûn trôû söï di chuyeån cuûa kim loaïi khi bieán daïng.
Phaûn löïc vaø löïc ma saùt coù aûnh höôûng lôùn ñeán quaù trình bieán daïng. Ví duïï khi neùn
moät khoái kim loaïi trong khuoân kín baèng moät löïc P. Khuoân taùc duïng vaøo vaät gia coâng phaûn
löïc N vaø löïc ma saùt R (hình 2-3a).
+ Tröôøng hôïp a, döôùi taùc duïng cuûa löïc P, phoâi kim loaïi bieán daïng vaø di chuyeån
xuoáng döôùi ma saùt vôùi thaønh khuoân. Löïc ma saùt höôùng leân treân ngöôïc vôùi höôùng cuûa löïc
chính P. Ta coù:
P=N+R
R laø toång caùc löïc ma saùt.
Do ñoù: P>N Tröôøn g hôïp naøy löïc P
R P R
taùc duïng ôû phía treân lôùn hôn phaûn
R R
löïc neân phaàn treâ n cuûa vaät reøn bò N N
bieán daïng tröôùc vaø bieá n daïng
nhieàu hôn, ñieà n ñaày khuoân toát
hôn. a) b)
Hình 2-3 Söï phaân boá löïc chính P, phaûn löïc N vaø
+ Tröôøng hôïp b ngöôïc laïi
löïc ma saùt R khi reøn trong khuoân kín vaø chaøy kín.
eùp phoâi trong chaøy kín (hình 2-3b)
104

thì löïc ma saùt R höôùng xuoáng döôùi cuøng chieàu vôùi löïc chính P töùc laø:
P +R = N
Do ñoù: P< N
Tröôøng hôïp naøy phaàn döôùi cuûa vaät reøn bieán daïng nhieàu hôn vaø ñieàn ñaày khuoâ n toát
hôn.
Töø keát quaû treân ta ruùt ra nhaän xeùt sau:
Khi reøn trong khuoân , phaàn phöùc taïp cuûa vaät reøn caàn ñöôïc ñieà n ñaày toát hôn neân phaûi
boá trí ôû phía löïc taùc duïng lôùn hôn, kim loaïi seõ bieán daïng nhieàu hôn vaø deã ñieàn ñaày khuoân
hôn.
- Löïc quaùn tính: Laø löïc gaây ra do söï di ñoäng coù gia toác cuûa caùc chaát ñieåm vaät theå
khi bieán daïng. Theo ñònh luaät 3 Niu tôn, trò soá löïc quaùn tính baèng tích soá cuûa khoái löôïng vaø
gia toác. Löïc quaùn tính coù aûnh höôûng ñeán bieán daïng, nhöng vieäc xeùt noù raát phöùc taïp neân ôû
ñaây khoâng nghieân cöùu.
b. Noäi löïc: Laø löïc xuaát hieän trong noäi boä vaät theå khi coù taùc duïng cuûa ngoaïi löïc. Noäi
löïc cuõng coù theå xuaát hieän do taùc duïng cuûa nhöõng hieän töôï ng hoùa C lyùh…iVí nh khi nung noùng
Miduï
Ho
hoaëc laøm nguoäi, beân trong vaät theå xuaát hieän noäi löïc.
u a t TP.
y th
am. K
Noäi löïc gaây ra öùng suaát beân trong vaäpt htheå Khi öùng suaát naøy vöôït quaù giôùi haïn nhaát
Su
DH veâ
uo g
ñònh seõ laøm cho vaät theå bieán daïng,ncong nh, nöùt neû.
© T r
ghnt hoài vaø bieán daïng deûo:
1.2.2 Bieán daïpnygriñaø
C o
Khi chòu taùc duïng cuûa ngoaïi löïc, kim loaïi seõ bieán daïng theo ba giai ñoaïn: bieán
daïng ñaøn hoài, bieán daïng deû o vaø phaù huûy.
a. Bieán daïng ñaøn hoài: laø bieán daïng maø noù luoân tyû leä thuaän vôùi löïc taùc duïng, neáu
boû löïc taùc duïng ñi thì bieán daïng seõ khoâ ng coøn nöõa vaø vaät theå trôû laïi traïng thaùi ban ñaàu.
Khi bieán daïng ñaøn hoài, döôùi taùc duïng cuûa ngoaïi löïc caùc nguyeân töû trong maïng tinh
theå cuûa kim loaïi leäch khoûi vò trí caân baèng, khoaûng caùch giöõa caùc nguyeân töû seõ thay ñoåi.
Neáu boû ngoaïi löïc ñi thì löïc lieân keát seõ ñöa caùc nguyeân töû trôû veà vò trí caân baèng vaø bieán
daïng seõ khoâng coøn nöõa. Thöïc nghieäm chöùng minh raèng: trong quaù trình bieán daïng ñaøn hoài
löïc luoân tyû leä vôùi bieán daïng vaø tuaân theo ñònh luaät Hook.
 = E.
ÔÛ ñaây:  - ÖÙng suaát (KN/cm2); E - Moâ ñun ñaøn hoài (KN/cm2);  - Bieán daïng töông
ñoái.
b. Bieán daïng deûo: laø bieán daïng maø sau khi ñaõ boû löïc taùc duïng vaãn coøn moät phaàn
bieán daïng dö ñöôïc giöõ laïi vaø treân caùc phaàn töû cuûa vaät theå khoâng nhaän thaáy coù söï phaù huûy.
Bieán daïng deûo xaûy ra khi öùng suaát sinh ra do ngoaïi löïc vöôït quaù giôùi haïn ñaøn hoài. Trong
quaù trình bieán daïng deûo vaãn toàn taïi bieán daïng ñaøn hoài.
Gia coâng aùp löïc laø quaù trình lôïi duïng giai ñoaïn bieán daïng deûo cuûa kim loaïi ñeå laøm
thay ñoåi hình daùng, kích thöôùc.
Khi öùng suaát sinh ra vöôït quaù giôùi haïn beàn cuûa kim loaïi, trong kim loaïi xaûy ra quaù
105

trình thöù ba laø phaù huûy.

Kim loaïi laø vaät theå coù caáu taïo ña tinh theå. Ñeå deã daøng nghieân cöùu quaù trình bieán
daïng deûo trong kim loaïi chuùng ta nghieân cöùu laàn löôït söï bieán daïng deûo trong ñôn tinh theå
vaø tieáp ñoù laø ña tinh theå. Trong giaùo trình “kim loaïi hoïc “ñaõ coù ñeà caäp vaán ñeà naøy töông
ñoái kyõ. Do ño,ù trong giaùo trình naøy chæ toùm taét nhöõng ñieåm chính.
1. Bieán daïng deûo trong ñôn tinh theå:
Ñôn tinh theå laø khoái kim loaïi coù maïng tinh theå ñoàng nhaát. Bieán daïng deûo trong
ñôn tinh theå xaûy ra döôùi hai hình thöùc: söï tröôït vaø song tinh.


nh

C i Mi tinh
Maëthsong
. Ho 
Maët tröôït
ua t TP
y th

h am K
D H Su p
ng
t © Truo2-4 Sô ñoà tröôït vaø song tinh.
Hình
h
yrig
Cop a) Maïng ñôn tinh theå b) tröôït c) Song tinh.
- Tröôït: Khi taùc duïng leân vaät theå taûi troïng baát kyø, beân trong vaät theå xuaát hieän hai
daïng öùng suaát: öùng suaát phaùp tuyeán  vaø öùng suaát tieáp tuyeán . Döôùi taùc duïng cuûa  vaät
theå seõ bò keùo neùn ñaøn hoài (neáu  < ñaøn hoài ) hoaëc bò phaù huûy (neáu  >   beàn).
Döôùi taùc duïng cuûa öùng suaát tieáp  , luùc ñaàu caùc lôùp nguyeân töû seõ bò xeâ dòch ñaøn hoài
khoûi vò trí caân baèng. Khi  > tôùi haïn seõ xaûy ra hieän töôïng caùc maët nguyeân töû tröôït leân nhau
theo moät maët phaúng nhaát ñònh (hình 2-4a). Quaù trình ñoù laø quaù trình tröôït.
Tröôït laø hieän töôïng maø döôùi taùc duïng cuûa öùng suaát tieáp coù boä phaän cuûa ñôn tinh theå
di ñoäng song song vôùi nhöõng boä phaän khaùc theo moät maët nhaát ñònh goïi laø maët tröôït, vaø treân
moãi maët tröôït söï tröôït xaûy ra theo moät soá höôùng nhaát ñònh. (Maët tröôït vaø höôùng tröôït laø
nhöõng maët, höôùng coù nhieàu nguyeân töû lôùn nhaát).
Treân hình 2-5 bieåu dieãn caùc maët vaø höôùng tröôït cô baûn cuûa caùc kieåu maïng thoâng
thöôøng cuûa kim loaïi.
Ví duï: Kim loaïi coù maïng tinh theå laäp phöông taâm maët nhö Al, Cu, Pb, Fe, Ni, Co,
Au. Ag… coù 4 maët tröôït vaø moãi maët coù 3 höôùng tröôït (hình 2-5a). Kim loaïi coù maïng tinh
theå laäp phöông taâm khoái nhö Fe, Mo, Co… coù 6 maët tröôït vaø treân moãi maët coù 2 höôùng
tröôït (hình 2-5b). Kim loaïi coù maïng tinh theå 6 phöông xeáp chaët nhö Zn, Mg, Ti, Be…coù
moät maët tröôït laø ñaùy cuûa hình luïc phöông vaø treân moãi maët coù 3 höôùng tröôït (hình 2-5c).
106

y
y y
z
z
z
x x
x c)
a) b)
Hình 2-5 Caùc maët vaø phöông tröôït cô baûn.
a) Tinh theå laäp phöông taâm maët.
b) Tinh theå laäp phöông taâm khoái.
c) Tinh theå 6 phöông xeáp chaët.
nh
C h i Mi
Ho
Tröôït laø nguyeân nhaân cô baûn gaây neân bieán daïng tdeû
u a TPo.. Kim loaïi coù caáu taïo maïng
tinh theå khaùc nhau thì coù ñoä deûo khaùc nhau töùc m y thnaêng bieán daïng deûo khaùc nhau.
laø Kkhaû
h a
D H Su ptröôït trong moãi maët goïi laø heä soá tröôït töùc soá
Tích cuûa soá maët tröôït vaø soá ng
ruaomoã
phöông
t © T
h
caùch tröôït hay khaû naêng gtröôï t cuû i loaïi maïng tinh theå.
o p yri
Heä soá tröôïCt caøng cao, tính deûo cuûa kim loaïi caøng lôùn. Heä soá tröôït cuûa maïng laäp
phöông taâm maët laø 12, cuûa maïng laäp phöông taâm khoái laø 12, cuûa maïng saùu phöông xeáp
chaët laø 3.
Nhö vaäy, caùc kim loaïi coù maïng laäp phöông nhö :Fe, Co, Ni, Cu, Au, Ag, Cr…
coù tính deûo cao hôn kim loaïi coù maïng saùu phöông xeáp chaët nhö Mg, Ti.
Nhöng trong nhieàu tröôøn g hôïp kim loaïi coù maïng laäp phöông taâm maët coù tính deûo
cao hôn kim loaïi coù maïng laäp phöông taâm khoái vì maïng laäp phöông taâm maët coù maät ñoä
nguyeân töû cao hôn maïng laäp phöông taâm khoái .
Thí duï ñoái vôùi Fe khi ôû traïng thaùi austeânit  (laäp phöông taâm maët) ñoä deûo cao hôn
Ferit  (laäp phöông taâm khoái ).
Thöïc nghieäm chöùng toû raèng chæ coù thaønh phaàn öùng suaát tieáp τ cuûa ngoaïi löïc ôû treân
maët vaø phöông tröôït môùi gaây ra tröôït, coøn thaøn h phaàn öù ng suaát phaùp khoâ ng coù taùc duïng
gaây ra tröôït. Giaù trò cuûa öùng suaát tieáp ñeå ñaït ñeán söï tröôït goïi laø öùng suaát tieáp tôùi haïn τth.
Giaù trò cuûa öùng suaát tieáp taùc duïng phuï thuoäc raát nhieàu ñeán söï ñònh höôùng cuûa maët tröôït vaø
phöông taùc duïng cuûa ngoaïi löïc. Neáu goùc taùc duï ng (goùc laäp bôûi phöông cuûa löïc taùc duïng vaø
ñöôøng phaùp tuyeán cuûa maët tröôït ) baèng 0 hay 90 thì duø löïc taùc duïng P lôùn bao nhieâu, giaù
trò cuûaτ vaãn baèng 0, söï tröôït seõ khoân g xaûy ra. Maët tröôït thuaän lôïi nhaát laø khi goùc taùc duïng
baèng 45 giaù trò τ laø lôùn nhaát.
107

- Song tinh: laø söï vöøa tröôït vöøa quay cuûa moät phaàn tinh theå ñeán vò trí môùi ñoái xöùng
vôùi phaàn coøn laïi qua moät maët phaúng nhaát ñònh goïi laø maët song tinh (hình 2-4b)
Song tinh thöôøng gaëp khi bieán daïng deûo baèn g hình thöùc tröôït gaëp khoù khaên (nhö
bieán daïng vôùi toác ñoä lôùn hoaëc ôû nhieät ñoä thaáp hoaëc khi ñaët taûi troïng va ñaäp). Song tinh xaûy
ra ñoät ngoät chöù khoâng töø töø nhö quaù trình tröôït.
Bieán daïng deûo baèng song tinh coù ñoä bieá n daïng dö beù, caàn coù öùng suaát lôùn hôn
khi tröôït.
2. Bieán daïng deûo cuû a ña tinh theå:
Trong thöïc teá kim loaïi ñöôïc caáu taïo baèng ña tinh theå, ña tinh theå laø taäp hôïp cuûa
caùc ñôn tinh. Bieán daïng cuûa ña tinh theå goàm 2 daïng:
- Bieán daïng trong noäi boä haït. Daïng naøy chuû yeáu goàm söï tröôït vaø song tinh. Trong
ña tinh caùc haït saép xeáp raát loän xoän. Söï tröôït xaûy ra tröôùc heát ôû tinh theå (haït) naøo coù maët
tröôït vaø höôùng tröôït taïo vôùi höôùng cuûa ngoaïi löïc moät goùc 450 roài laàn löôït ñeán caùc maët
khaùc. Trong ña tinh theå, caùc haït tham gia vaøo quaù trình tröôït (bieán daïng)
i M inh
khoân g ñoàng ñeàu
h c vôùi möùc ñoä bieán
ngCtröôù
. Ho
vaø khoâng cuø ng moät luùc, haït naøo coù vò trí thuaän tieän seõ bieán daï
T P
unagt sau vôùi möùc ñoä bieán daïn g nhoû
y h
daïng lôùn hôn, haït naøo coù vò trí baát tieän hôn seõ bieán tdaï
K
aamcaùc haït phuï thuoäc vaøo soá löôïng caùc maët
u h
hôn. Vò trí thuaän tieän hay khoâng thuaän tieänpcuû
H S
D theå naøo coù soá maët tröôït vaø höôùng tröôït lôùn seõ bieán
uong
tröôït vaø höôùng tröôït cuûa tinh theå. Tinh
T r
daïng deã hôn vaø nhieàu hôn. ht ©
o p yrig
C
- Bieán daïng ôû vuøng tinh giôùi haït: Giöõa caùc vuøng laø vuøng tinh giôùi haït. Taïi ñaây coù
chöùc nhieàu taïp chaát deã chaûy vaø maïng tinh theå bò roái loaïn. ÔÛ nhieät ñoä thöôøn g vuø ng naøy khoù
xaûy ra söï tröôït vaø song tinh, nhöng ôû nhieät ñoä cao hôn 9500C vuøng tinh giôùi deã chaûy seõ
bieán daïng tröôùc. Do ñoù döôùi taùc duïng cuûa ngoaïi löïc caùc haït deã tröôït vaø quay töông ñoái vôùi
nhau taïo neân bieán daïn g dö.
Nhö vaäy ôû nhieät ñoä thaáp bieán daïng cuûa ña tinh theå chuû yeáu xaûy ra trong noäi boä haït.
Coøn ôû nhieät ñoä cao thì bieán daïng chuû yeáu laø söï tröôït vaø quay cuûa caùc haït.
1.3 Nhöõng nhaân toá aûnh höôûng tôùi tính deûo vaø bieán daïng deûo cuûa kim loaïi.
1.3.1 Aûnh höôûng cuûa öùng suaát chính:
a.Caùc daï ng öùng suaát chính vaø ñieàu kieän bieán daï ng deûo:
ÖÙng suaát chính laø öùng suaát phaùp tuyeán () sinh ra beân trong vaät theå khi coù ngoaïi
löïc taùc duïng. Coù 3 daïng öùng suaát chính: öùng suaát ñöôøng (hình 2-6a), öùng suaát maët (hình 2-
6b) vaø öùng suaát khoái (hình 2-6c).
ÖÙng suaát chính laøm cho vaät theå bieán daïng ñaøn hoài hoaëc bieán daïng phaù huûy vaø aûnh
höôûng quyeát ñònh ñeán öùng suaát tieáp ().
ÖÙng suaát tieáp () seõ gaây ra söï tröôït vaø song tinh laøm cho vaät theå bieán daïng deûo.
ÖÙng suaát tieáp caøng lôùn thì bieán daïng deûo caøng nhieàu. ÖÙng suaát tieáp ñaït trò soá cöïc ñaïi max
taïi caùc maët tinh theå laøm vôùi phöông cuûa löïc taùc duïng moät goùc baèng 45. Trò soá max naøy
phuï thuoäc vaøo traïng thaùi öùng suaát chính vaø giaù trò cuûa chuùng
108

Hình 2-6. Sô ñoà caùc traïng thaùi öùng

suaát chính.
a) ÖÙng suaát ñöôøng b) ÖÙng suaát maët
c) ÖÙng suaát khoái.
Ñieàu kieän ñeå kim loaïi coù theå bieán daïng deû o ñöôïc theo Convenan (Phaùp –1872) laø:
max =  ch
ch - Giôùi haïn chaûy.

Nhö vaäy, ñieà u kieän bieán daïng deûo ñoái vôùi caùc tröôøng hôïp traïng thaùi öùng suaát khaùc
nhau seõ laø :
nh
Traïng thaùi öùng suaát ñöôøng:  max  1 
  ch
C h i Mi
o
2 at TP2. H
h u
a m Ky t
ph    2  ch
Traïng thaùi öùng suaát maëD t:H Su  max  1 
r uo ng 2 2
t © T
h
yrig
Cop 1  3  ch
Traïng thaùi öùng suaát khoái:  max  
2 2
b. AÛnh höôûng cuûa traï ng thaùi öùng suaát chính ñoái vôùi tính deûo vaø bieá n daïng deûo
cuûa kim loaïi.
Nhieàu thí nghieäm ñaõ chöùng toû raèng: “khi taùc ñoäng cuûa öùng suaát keùo caøng ít vaø öùng
suaát neùn caøng nhieàu thì tính deûo cuûa kim loaïi caøng cao, traïng thaùi öùng suaát keùo khoái laøm
cho kim loaïi keùm deûo hôn traïng thaùi öùng suaát keùo maët vaø ñöôøng. Traïng thaùi öùng suaát neùn
khoái laøm kim loaïi coù tính deûo cao hôn öùng suaát neùn maët vaø ñöôøng”.
K1 M1 Ñ1 K2 M2 K3 Ñ2 M3 K4
Theo chieàu tính deû o taêng daàn
Hình 2-7 Sô ñoà traïng thaùi öùng suaát xeáp theo tính deûo taêng daàn .
Sô ñoà aûnh höôûng cuûa traïng thaùi öùng suaát ñeán tính deûo vaø bieán daïng deûo cuûa kim
loaïi xeáp theo thöù töï tính deûo taêng daàn ñöôïc bieåu dieãn treân hình 2-7. Trong ñoù öùng suaát
ñöôøng coù 2 traïng thaùi (Ñ 1 ; Ñ2 ), öùng suaát maët coù 3 traïng thaùi (M1, M2, M3) vaø öùng suaát
khoái coù 4 traïng thaùi (K1, K2, K3, K4).
109

Khi caùn, eùp, reøn vaø daäp theå tích traïng thaùi öùng suaát cuûa kim loaïi ñaëc tröng theo sô
ñoà K4 trong ñoù ôû taát caû moïi tröôøng hôïp öùng suaát neùn chính 1 laø lôùn nhaát, coøn öùng suaát
,
neùn chính 2 vaø 3 nhoû hôn 1. ÖÙng suaát 1 ñöôïc taïo thaønh do duïng cuï taùc ñoäng leân kim
loaïi. ÖÙng suaát 2 vaø 3 ñöôïc taïo thaønh do löïc ma saùt treân thaønh khuoân.
Khi daäp giaõn vaät coù vaønh roäng moãi phaàn rieâng chòu traïng thaùi öùng suaát khaùc nhau:
Ñaùy cuûa vaät daäp chòu öùng suaát theo sô ñoà K3 thaønh beân theo sô ñoà M2, vaønh theo sô ñoà K2 .
1.3.2 AÛnh höôûng cuûa öùng suaát dö:
ÖÙng suaát dö chính laø noäi löïc toàn taïi trong kim loaïi sau moät quaù trình gia coâng baát
kyø. Söï toàn taïi öùng suaát dö beân trong vaät theå bieán daïng seõ laøm cho tính deûo cuûa vaät keùm ñi:
ÖÙng suaát dö lôùn coù theå laøm cho vaät bieán daïn g hoaëc phaù huûy. Thoâng thöôøng öùng suaát dö
trong kim loaïi bao giôø cuõn g ñöôïc caân baèn g nghóa laø toång giaù trò öùng suaát keùo phaûi baèng
toång giaù trò öùng suaát neùn.
Khi vaät theå chòu öùng suaát do ngoaïi löïc taùc duïng (o ), neáu keå ñeán aûnh höôûn g cuûa
öùng suaát dö (d) thì toång öùng suaát () taùc duïng beân trong vaät theå seõ khaùc nhau:
nh
- ÔÛ vuøng coù öùng suaát dö keù o thì:
C h i Mi
P. Ho
 = o + tdhuat T
y
p h a mK
- ÔÛ vuøng coù öùng suaát dö neù n thì: Su
H
r uo ng D
©T  = o - d
y ri ght
p
Do öùng suaáCtophaân boá khoâng ñoàng ñeàu nhö vaäy neân laøm cho caùc vuøng tinh theå seõ
bieán daïng khoâ ng ñeàu, khaû naêng bieán daïng seõ keùm ñi vaø chaát löôïng gia coâng khoâ ng ñoàng
ñeàu.
Do toàn taïi öùng suaát dö neân khaû naêng chòu löïc cuûa vaät seõ giaûm ñi, laøm cho vaät theå
choùng ñaït tôùi giôùi haïn beàn cho pheùp hôn.
Nhö vaäy öùng suaát dö laøm giaûm tính deû o, ñoä beàn, ñoä dai va chaïm vaø giaûm khaû naêng
chòu ñöïng cuûa vaät theå.
Ngoaøi ra, neáu tröôùc khi gia coâng aùp löïc öùn g suaát dö coù saün trong kim loaïi noùi chung
coù giaù trò caøng lôùn thì tính deûo caøng giaûm. Do ñoù, ñeå taêng khaû naêng bieán daïng cuõ ng nhö ñeå
baûo ñaûm öùng suaát dö coù giaù trò thaáp vaø phaân boá ñoàng ñeàu trong nhieàu tröôøng hôïp tröôùc
hoaëc sau khi gia coâng aùp löïc ngöôøi ta ñem uû kim loaïi (uû keát tinh laïi hoaëc uû hoaøn toaøn).
1.3.3 AÛnh höôûng cuûa thaønh phaà n hoùa hoïc vaø toå chöùc kim loaïi:
a. Aûnh höôûng cuûa thaø nh phaàn hoùa hoïc.
Thaønh phaàn hoùa hoïc aûnh höôû ng ñeán tính deûo vaø bieán daïng cuûa kim loaïi vaø hôïp
kim.
Thaønh phaàn hoùa hoïc hôïp kim quyeát ñònh bôûi nguyeân toá cô baûn, nguyeân toá hôïp kim
vaø taïp chaát.
- Nguyeân toá cô baûn: Nguyeâ n toá cô baûn taïo neân caùc toå chöùc cô sôû, do ñoù aûnh höôûng
quyeát ñònh tôùi tính deûo vaø khaû naêng bieán daïng deûo cuûa kim loaïi vaø hôïp kim. Ví duï: Trong
110

theùp C, nguyeân toá cô baûn laø Fe vaø C, chuùng taïo neân hôïp chaát laø Fe3C raát cöùng vaø gioøn.
Neáu %C caøng taêng thì theùp caøng cöùng vaø gioøn, neáu %Fe caøng taêng thì theùp caøng meàm.
- Nguyeân toá hôïp kim: Khi hôïp kim hoùa, nguyeâ n toá hôïp kim coù theå taïo vôùi kim loaïi
cô sôû nhöõng lieân keát kim loaïi (caùc hôïp chaát hoùa hoïc, hôïp chaát ñieän töû…). Caùc lieân keát kim
loaïi naøy thöôøng coù toå chöùc tinh theå phöùc taïp laøm cho kim loaïi vaø hôïp kim raát cöùng vaø
gioøn. Caùc nguyeân toá hôïp kim coøn laøm xoâ leäch maïng, laøm caûn trôû quaù trình tröôït, laøm kim
loaïi coù tính deûo thaáp. Thöôøng thì löôïng chöùa caùc nguyeân toá hôïp kim caøng nhieàu thì aûnh
höôûng tôùi ñoä cöù ng, ñoä beàn cuûa kim loaïi caøng lôùn.
- Nguyeân toá taïp chaát: Taïp chaát trong kim loaïi aûnh höôûng lôù n tôùi tính deûo cuûa noù.
Trong kim loaïi caøng nhieàu taïp chaát (nhaát laø caùc taïp chaát phi kim loaïi nhö S, P, O, N, H…)
ñeàu laøm giaûm maïnh tính deûo cuûa kim loaïi. Taïp chaát deã chaûy thöôøng taäp trung ôû vuøng tinh
giôùi haït laøm roái loaïn maïng tinh theå taïi ñaáy, do ñoù laøm tính deûo kim loaïi keùm ñi. Ví duï:
trong theùp, S keát hôïp vôùi Fe taïo thaønh Sunfua saét ( FeS). Cuøng tinh Fe + FeS coù nhieät ñoä
chaûy khoaûng 9500C, chuùng phaân boá ôû vuøng tinh giôùi haït laøm cho theùp deã bò bôû noùng. Coøn
P taïo vôùi Fe thaønh hôïp chaát FeP cuõng coù nhieät ñoä chaûy < 9500 C, laøm xoâhleäch maïng tinh
n
theå neân laøm cho theùp bò bôû nguoäi. C h i Mi
Ho
u a t TP.
h
Ky t
b. Aûnh höôûng cuûa toå chöùc kim loaïi.
a m
php kim vaø toå chöùc kim loaïi coù lieân quan chaët
Nhieät ñoä, thaønh phaàn hoùa hoïc HcaùScu hôï
g D
cheõ vôùi nhau vaø coù aûnh höôû©nT uon
g rñeá n khaû naêng bieán daïng hay noùi ñôn giaûn hôn laø tính deûo
h t
yrig
Cop
cuûa kim loaïi.
Ngoaøi ra, maät ñoä kim loaïi, kích thöôùc haït vôùi söï ñoàn g ñeàu cuûa kích thöôùc haït cuõng
coù aûnh höôûng ñeán tính deûo cuûa kim loaïi.
Noùi chung neáu kim loaïi coù toå chöùc pha thuaàn tuùy laø dung dòch raén thì tính deûo bao
giôø cuõng cao hôn kim loaïi coù toå chöùc laø hoãn hôïp cô hoïc nhaát laø trong ñoù coù 1 pha laø hôïp
chaát hoùa hoïc. Thí duï theùp ôû nhieät ñoä thöôøng neáu coù thaønh phaàn cacbon caøng cao, toå chöùc
laø peùclit (goàm 2 pha ferit vaø xementit) thì coù tính deûo keùm hôn saét nguyeân chaát kyõ thuaät
chæ coù moät pha ferit. Neá u nung theù p leân treân nhieät ñoä ñöôøng AC1 (> 727C) theù p töø traïng
thaùi 2 pha chuyeån thaønh 1 pha Auxteânit laø dung dòch raén thuaàn tuùy neân tính deûo seõ cao hôn
haún. Pha Auxteânit vaø pha ferit tuy ñeàu laø dung dòch raén , nhöng do maät ñoä khoái cuûa
Auxteânit cao hôn ferit neân Auxteânit coù tính deûo cao hôn ferit.
Toå chöùc kim loaïi caøng nhieàu pha, maïng tinh theå caøng phöùc taïp tính deûo caøng keùm.
Toå chöùc kim loaïi haït nhoû mòn vaø ñoàng ñeàu thì ñoä deûo taêng, ñoä beà n taêng.
1.3.4 Aûnh höôûng cuûa nhieät ñoä:
a. Thöïc chaát: Khi nung noùng kim loaïi caùc nguyeân töû bò dao ñoäng nhieät. Dao ñoäng
nhieät laøm suy giaûm löïc lieân keát, do ñoù laøm taêng tính deûo cuûa kim loaïi, ñoàng thôøi dao ñoäng
nhieät coù khaû naêng ñöa caùc nguyeân töû töø traïng thaùi maát caân baèng veà traïng thaùi caân baèng, do
ñoù giaûm söï xoâ leäch maïng, khöû bieán cöùng vaø laøm taêng tính deûo cuûa kim loaïi…Khi nung
noùng, kim loaïi coù khaû naêng chuyeån töø pha naøy sang pha khaùc coù tính deûo cao hôn. Ví duï:
Fe laø pha coù tính deûo thaáp, khi nung leân treân 7230C noù chuyeån thaønh Fe  coù tính deûo cao
111

hôn.
Kim loaïi sau khi bieán daïng deûo, thöôøng ôû traïng thaùi bieán cöùn g, khaû naêng bieán daïng tieáp
theo giaûm. Muoán bieán daïng tieáp tuïc phaûi laøm maát bieán cöùng, phuïc hoài tính deûo baèng caùch
nung noùng kim loaïi leân moät nhieät ñoä nhaát ñònh. Phuï thuoäc vaøo nhieät ñoä nung, söï phuïc hoài
caùc tính chaát ban ñaàu cuûa kim loaïi ñöôïc goïi laø quaù trình keát tinh laïi.
Caùc quaù trình chuyeån bieán trong kim loaïi khi nung noùn g:
1. Quaù trình hoài phuïc: khi nung kim loaïi ñaõ qua bieán daïng nguoäi ñeán nhieät ñoä
khoâng cao laém  T1 = (0,25 0,3)T chaûy , nhôø dao ñoäng nhieät coù khaû naêng khöû boû ñöôïc moät
phaàn öùng suaát dö vaø söï xoâ leäch maïng laøm taêng tính deûo kim loaïi, hieän töôïng ñoù goïi laø hoài
phuïc. Hoài phuïc laøm cho ñoä beàn kim loaïi giaûm, tính deûo taêng, tính choáng gæ taêng.
2. Quaù trình keát tinh laïi: Khi nung ñeán nhieät ñoä T 2 = 0,4 T chaûy beân trong kim loaïi
seõ xaûy ra hai hieän töôïng:
- Xuaát hieän nhöõn g trung taâm keát tinh coù maïng tinh theå hoaøn thieän, trung taâm naøy
lôùn leân vaø taïo thaønh kim loaïi coù maïng khoâng bò xoâ leäch.
nh
- Tuï taäp nhöõng haït nhoû beù vaø khoâng ñeàu thaønh nhöõng haïHt olôùCnhhôni Mivaø ñeàu nhau hôn.
P.
t h u at T
Hai quaù trình ñoù laø quaù trình keát tinh laïi laànK1y vaø 2.
am
H S u pht ñoä keát tinh laïi, quaù trình sinh maàm vaø phaùt
Khi nhieät ñoä nung noùng ñaïgt ñeá D n nhieä
T r uon trình keát tinh, nhöng ôû traïng thaùi raén, neân ñöôïc goïi laø
h ©
trieån maàm xaûy ra töông töï tnhö quaù
quaù trình keát tinh laï o
i p
. yrig
C
Nhieät ñoä keát tinh laïi (TKTL ) laø nhieät ñoä taïi ñoù xaûy ra quaù trình taïo maàm vaø maàm
baét ñaàu lôùn leân ôû trong kim loaïi bò bieán daïn g deûo vôùi löôïng ñaùng keå, nhieät ñoä naøy coù theå
tính theo coâng thöùc kinh nghieäm sau :
TKTL =k Tchaûy
Trong ñoù: T chaûy = nhieät ñoä noùng chaûy cuûa kim loaïi
k = heä soá phuï thuoäc ñoä saïch cuûa kim loaïi vaø möùc ñoä bieán daïng deûo .
Vôùi: Kim loaïi nguyeân chaát kyõ thuaät k = 0,4
Nhieät ñoä keát tinh laïi ñöôïc tính: TKTL = 0,4 Tchaûy
(TKTL: nhieät ñoä keát tinh laïi; Tchaûy: nhieät ñoä noùng chaûy tính theo 0 K)
Thôøi kyø ñaàu cuûa giai ñoaïn naøy caùc maàm ñöôïc taïo thaønh ôû nhöõng ñöôøng taäp trung
naêng löôïng lôùn, thöôøng laø ôû nhöõng vuøng taäp trung caùc sai leäch maïng nhö bieân giôùi haït,
maët tröôït. Do ñoù, möùc ñoä bieán daïng caøng lôùn soá maàm sinh ra caøng nhieàu. Sau khi sinh
maàm, chuùng seõ lôùn leân cho ñeá n khi tieáp xuùc nhau thì thôøi kyø naøy keát thuùc.
Söï taïo thaønh haït môùi cuûa thôøi kyø naøy laø quaù trình taïo nhöõng khu vöïc khoâ ng coù sai
leäch maïng trong kim loaïi. Caùc vuøng kim loaïi bò bieán daïng ñöôïc thay theá baèng caùc haït môùi
chính laø quaù trình trieät tieâu öùng suaát vaø phuïc hoài tính deûo. Do ñoù, thôøi kyø naøy laø thôøi kyø coù
yù nghóa nhaát cuûa toaøn boä quaù trình keát tinh laïi. Thôøi kyø naøy coøn goïi laø thôøi kyø keát tinh laïi
laàn thöù nhaát .
112

Thôøi kyø tieáp theo goïi laø thôøi kyø keát tinh laïi laàn thöù hai hay keát tinh laïi choïn loïc laø
thôøi kyø caùc haït môùi vöøa taïo thaønh tieáp tuïc lôùn leân.
Söï lôùn leân cuûa caùc haït ôû ñaây xaûy ra baèng caùch caùc haït nhoû hoøa tan vaøo caùc haït
lôùn ñeå laøm toång dieän tích beà maët töông öùng vôùi traïng thaùi naêng löôïng beà maët thaáp hôn.
Söï phaùt trieån cuûa caùc giai ñoaïn naøy phuï thuoäc vaøo caùc ñieàu kieän sau:
- Nhieät ñoä cuûa giai ñoaïn naøy caøng cao hôn nhieät ñoä keát tinh laïi (TKTL ) vaø giöõ
thôøi gian caøng laâu thì haït caøng deã lôùn. Do ñoù, khi keát thuùc gia coâng aùp löïc khoâng neân ñeå
laâu ôû nhieät ñoä naøy.
- Möùc ñoä bieán daïng sau khi keát tinh laïi caùc haït
ñöôïc taïo thaønh coù kích thöôùc cheânh leäch nhau caøng
nhieàu, bieân giôùi haït caøng khoân g oån ñònh, coù xu höôù ng
dòch chuyeån veà phía haït nhoû, goïi laø hieän töôïng “ nuoát
haït “ ñeå taïo thaønh haït lôùn hôn. Neáu löôïng bieán daïng
quaù beù (1-2%) toå chöùc kim loaïi haàu nhö khoâng thay
nh
i Mi
ñoåi. Khi löôïng bieán daïn g ôû möùc ñoä khoaûng 2  8%, ñoä
C h
cheânh leäch veà kích thöôùc haït sau khi keát tinh laïi raát Ho
u a t TP.
th
Ky t
lôùn, hieän töôïng nuoát haït xaûy ra maõnh lieät laøm cho haï tth
nhaän ñöôïc raát lôùn. Löôïng bieá n daïn g nhöuvaä p a m
hy goïi laø
löôïng bieán daïng tôùi haïn, ñöôïc chuù n g
yù DH S kyõ thuaät vaø
trong Hình 2-8.Söï phuï thuoäc cuûa
T r uo
© n daïng vôùi löôïng bieán
trong saûn xuaát, caàn traùringhhtbieá kích thöôùc haït cuûa saét vaøo
o p y
daïng tôùi haïn. C möùc ñoä bieán daïng deûo (khi
uû ôû nhieät ñoä keát tinh laïi
Khi löôïng bieán daïng caøng lôù n, ñoä cheânh leäch
khoâng ñoåi :750C )
kích thöôùc haït sau khi keát tinh laïi caøng nhoû, keát quaû
seõ ñöôïc kim loaïi haït nhoû nhö treân hình 2-8.
Toùm laïi keát tinh laïi seõ giaûm khaû naêng choáng bieán daïng, ñoä beàn, ñoä cöùng cuûa kim
loaïi giaûm, tính deûo taêng, phuïc hoài ñöôïc tính chaát cô lyù cuûa vaät lieäu, giaûm söï khoâng ñoàng
nhaát veà thaønh phaàn hoùa hoïc, khöû boû öùng suaát dö vaø khöû boû caùc veát nöùt teá vi.
b.Caùc hình thöùc gia coâ ng kim loaïi baè ng aùp löïc:
Caên cöù vaøo nhieät ñoä chia ra 2 hình thöùc gia coângsau:
1. Gia coâng noùng: Laø hình thöùc gia coâng aùp löïc thöïc hieän ôû nhieät ñoä lôùn hôn nhieät
ñoä keát tinh laïi.
Tg.c. noùng > TKTL [ thöïc teá Tg.c. noùng = (0,7  0.9)Tchaûy]
Trong thöïc teá khi gia coâng noùng, nhieät ñoä keát thuùc gia coâng bao giôø cuõng laáy cao
hôn nhieät ñoä keát tinh laïi lyù thuyeát moät ít ñeå quaù trình keát tinh laïi xaûy ra hoaøn toaøn.
Ví duï ôû baûng 1
Kim loaïi TKTL lyù thuyeát(c) TKTL thöïc teá (c) T reøn (c)
Theùp 450 600  700 1300  800
113

Ñoàng 270 450  500 800  600

Latoâng 250 400  500 750  600
Nhoâm 20 250  350 450  350
Gia coâng noùng coù caùc öu ñieåm sau:
- Do tính deûo luoân luoâ n ñöôïc phuïc hoài trong quaù trình bieán daïng neân coù theå bieán
daïng kim loaïi vôùi löôïng lôùn trong moät laàn nung (coù theå lôùn hôn 1000%)
- Do kim loaïi ôû traïng thaùi deûo cao neân löïc gia coâng beù, deã gia coâng. Nhieà u kim loaïi
ôû nhieät ñoä thöôø ng khoù gia coâng, chæ deã gia coâng ôû traïn g thaùi noùng nhö Zn, W…
- Trong quaù trình gia coâng caùc veát nöùt, roã beân trong ñöôïc haøn laïi, maät ñoä kim loaïi
taêng, do ñoù cô tính taêng.
- Gia coâng noùng coù keøm theo quaù trình hoài phuïc vaø keát tinh laïi neân sau khi gia
coâng kim loaïi ñöôïc hoài phuïc tính deûo, khoâng bò bieán cöùng, phuïc hoài cô lyù hoùa tính. Sau khi
nh
i Mi
gia coâng noùng do tính deûo kim loaïi ñöôïc phuïc hoài, neân raát thuaän lôïi cho gia coâng caét goït
C h
tieáp tuïc. Ho
u a t TP.
h
Ky t
Nhöôïc ñieåm cuûa gia coâng noùng laø:
a m
ph i.
- Toán naêng löôï ng ñeå nung noùng Hkim
D Su loaï
uong
© Tr gia coâng nhöõ ng chi tieát nhoû vaø moûng (coù ñöôø ng kính vaø
- ÔÛ traïng thaùi noùgnhgt khoù
i
pyrdeã
chieàu daøy < 2 mm) Covì chaùy hoûng. Khi nung ôû nhieät ñoä cao deã bò oâxy hoùa beà maët taïo
neân lôùp vaûy oâxyùt laøm cho ñoä boùng, ñoä chính xaùc gia coâng thaáp, chaát löôï ng lôùp beà maët vaät
gia coâng keùm. Söï oâxy hoùa vaø nung bò chaùy beà maët kim loaïi laøm cho vaät gia coâng bò hao
huït kích thöôùc. Sau khi gia coâng , kim loaïi co laïi neân ñoä chính xaùc veà kích thöôùc khoâng
cao. Ngoaøi ra khi gia coâng noùng theùp, lôùp caùc bon ôû beà maët ngoaøi deã bò chaùy hao vaø
khueách taùn ra beân ngoaøi, laøm cho thaønh phaàn C ôû lôùp ngoaøi giaûm ñi, ñoä beàn vaø ñoä cöùng
lôùp maët ngoaøi cuûa saûn phaåm keùm ñi.
- Khi gia coâng ôû traïng thaùi noùng, neáu ngöøng gia coâng ôû nhieät ñoä cao, toác ñoä laøm
nguoäi vaät gia coâng quaù lôùn deã gaây bieán daïng, cong veânh hoaëc nöùt neû.
- Moät soá kim loaïi vaø hôïp kim coù tính doøn noùng khoù gia coâng ôû nhieät ñoä cao. Ví duï:
Theùp coù chöùa nhieàu S bò doøn noùng, deã nöùt khi gia coâng noùng.
2. Gia coâng nguoäi:
Gia coâng nguoäi laø hình thöùc gia coâng aùp löïc ôû nhieät ñoä maø taïi ñoù khoâng xaûy ra quaù
trình keát tinh laïi.
Tg.c. nguoäi < TKTL
Sau khi bieán daïng nguoäi toå chöùc kim loaïi thöôøng coù daïng thôù , tính chaát kim loaïi
mang tính coù höôùng nghóa laø tính chaát khaùc nhau theo caùc höôùng khaùc nhau.
Phöông phaùp gia coâng nguoäi thöôøng duøng ñeå gia coâng caùc taám moûng, keùo daây, keùo
oáng.
114

Ñaëc ñieåm cuûa gia coâng nguoäi:

- Gia coâng nguoäi ñaït ñoä chính xaùc, ñoä boùng vaø chaát löôïng beà maët cao hôn gia coâng
noùng.
- Gia coâng nguoäi kim loaïi khoâng bò oâxy hoùa, khoâng bò chaùy neân khoâng hao phí kim
loaïi, vaät gia coâng khoâng bò hao huït kích thöôùc.
- Gia coâng theùp maët ngoaøi khoâng bò thoaùt caùcbon, toå chöùc deã bò vôõ vuïn, haït nhoû
neân cô tính toát.
- Gia coâng nguoäi, kim loaïi deã bò bieán cöùng, tính deûo giaûm, trôû löïc bieán daïng taêng
neân toán löïc vaø coâng bieán daïng. Neáu möùc ñoä bieá n daïng caøng taêng thì bieán cöùng caøng
nhieàu, tieáp tuïc gia coâng vaät gia coâng deã bi nöùt neû. Muoá n phuïc hoài tính deûo caàn phaûi nung
noùng (caàn phaûi mang uû).
1.3.5 AÛnh höôûng cuûa toác ñoä bieán daïng:
Toác ñoä bieán daïng theå tích töông ñoái W laø löôïng bieán daïng cuûa moät ñôn vò theå tích
dv
trong moät ñôn vò thôøi gian dt, bieåu thò baèng coâng thöùc: nh
v C h i Mi
Ho
dv u a t TP.
h
w
a m Ky t
vdt h
D H Su p
g ng vôùi toác ñoä cuûa haønh trình thieát bò. Ví duï: moät vaät
n ndaï
Truo
Caàn phaân bieät toác ñoä bieá
t ©
igch daøi 10 mm ñeàu ñöôïc keùo daøi treân maùy keùo coù toác ñoä cuûa haønh
op r
daøi 100 mm, moät vaät ykhaù
C
trình maùy laø 10 mm/s nhöng toác ñoä bieán daïng cuûa vaät thöù nhaát laø 10%/s, cuûa vaät thöù hai laø
100%/s.
Khi taùc duïng löïc, naêng löôïng sinh ra duøng cho bieán daïn g deûo , bieán daïn g ñaøn hoài vaø
toàn taïi ôû daïng öùng suaát dö v.v…
Naêng löôïng tieâu hao cho bieán daïng deûo phaàn lôùn chuyeån thaønh nhieät naêng toûa ra
xung quanh vaø ñöôïc bieåu thò baèng möùc ñoä toûa nhieät :
A nong
 
A
Trong ñoù: A noùng - Coâ ng sinh ra do bieá n daïng deûo
A - Coâng cuûa thieát bò cung caáp.
Ñoái vôùi kim loaïi khaùc nhau  khaùc nhau thöôøng ñaït töø 0,75  0,90. Nhieät löôïng naøy
laøm cho vaät coù nhieät ñoä luùc bieán daïng laø tk cao hôn nhieät ñoä ban ñaàu to. Hieäu öù ng nhieät 
bieåu thò baèng coâng thöùc:
t  to
  k
tk
Toác ñoä bieán daïng caøng cao thì  caøng lôùn, toác ñoä bieán daïng caøng thaáp thì do nhieät
ñoä truyeàn vaøo duï ng cuï v.v…neâ n  nhoû. AÛ nh höôûng cuûa toác ñoä bieán daïn g coù theå toùm taét nhö
sau:
1. Taêng toác ñoä bieán daïng seõ laøm giaûm tính deûo cuûa kim loaïi:
115

a. Neáu toác ñoä quaù trình bieán cöùng khi bieán daïng lôù n hôn toác ñoä quaù trình khöû bieán
cöùng (töùc laø toác ñoä sinh bieán meàm). Ví duï: Khi gia coâng noùng, neáu toác ñoä bieán daïng taêng
thì quaù trình keát tinh laïi khoâng ñuû thôøi gian thöïc hieän hoaøn toaøn, neáu toác ñoä bieán cöùng lôùn
hôn toác ñoä keát tinh laïi ñeå khöû bieán cöùng laøm cho trôû löïc bieán daïng taêng vaø tính deûo giaûm.
b. Do taùc duïng cuûa hieäu öù ng nhieät laøm cho kim loaïi ñaït ñeán nhieät ñoä coù tính deûo
thaáp. Ví duï: khi nung theùp ñeán nhieät ñoä reøn cao nhaát, neáu laøm bieán daïng vôùi toác ñoä bieán
daïng lôùn seõ sinh ra nhieät nhieàu laøm theùp ñaït ñeán nhieät ñoä quaù nhieät laøm cho tính deûo
giaûm, gia coâng deã bò nöùt.
2. Taêng toác ñoä bieán daïng seõ laøm taêng tính deûo cuû a kim loaïi:
a. Do taùc duïng cuûa hieäu öùng nhieät laøm cho kim loaïi coù toác ñoä khöû bieán cöùng (toác
ñoä bieán meàm) lôùn hôn toác ñoä bieán cöùng. Ví duï: Khi gia coâng nguoäi, neáu toác ñoä bieán daïng
taêng, nhieät sinh ra nhieàu thì seõ taïo ñieàu kieän cho söï hoài phuïc vaø keát tinh laïi thöïc hieän, laøm
cho trôû löïc bieán daïng giaûm, tính deû o taêng.
b. Do taùc duïng cuûa hieäu öùng nhieät laøm cho kim loaïi ñaït ñeán nhieät ñoä maø kim loaïi
nh
Mi700C
coù tính deûo cao. Ví duï : Latoâng (ñoàng thau) LCuZn41 nung tôùi nhieä C t iñoä
h laø nhieät ñoä
P . Ho
T deûo cao. Neáu gia coâng ôû gaàn
huat
maø noù coù tính deûo thaáp, töø 700  800C laø nhieät ñoä noù coù tính
y t
nKg seõ sinh ra nhieät laøm cho nhieät ñoä vaät
ph m
700C vôùi toác ñoä bieán daïng lôùn, quaù trình giaacoâ
S u
H  740C laø khoaûng nhieät ñoä maø LCuZn41 coù tính
ng D
gia coâng taêng leân vaø ñaït tôùi khoaûng 730
r uo
T a kim loaïi.
deûo cao, do ñoù taêng tính deûto©cuû
y ri gh
Cop
1.4 AÛnh höôûng cuûa bieán daïng deûo ñeán toå chöùc vaø tính chaát cuûa kim loaïi:
1.4.1 AÛnh höôûng cuûa bieán daïng deûo tôùi toå chöùc vaø cô tính kim loaïi:
Bieán daïng deûo coù aûnh höôûng lôùn tôùi toå chöùc vaø cô tính kim loaïi. Tuøy thuoäc vaøo
nhieät ñoä, toác ñoä bieán daïng, traïng thaùi toå chöùc kim loaïi truôùc khi gia coâng maø sau khi gia
coâng toå chöùc vaø cô tính thu ñöôïc cuõng khaùc nhau:
- Khi gia coâng nguoäi caùc haït bò vôõ naùt thaønh nhöõng haït nhoû hôn laøm cho ñoä haït
giaûm ñi vaø cô tính taêng leân. Khi gia coâng noùng neáu nhieät ñoä ngöøng bieán daïng caøng cao thì
haït caøng thoâ to do ñoù cô tính caøng keùm. Neáu
toác ñoä bieán daïng vaø möùc ñoä bieán daïng caøng
taêng thì söï vôõ naùt cuûa caùc haït caøng nhieàu vaø
ñoä haït caøng giaûm do ñoù cô tính caøng cao. Ñoä
haït tröôùc khi bieán daïng caøng nhoû vaø ñeàu thì
sau khi gia coâng haït caøng nhoû vaø ñeàu do ñoù
cô tính caøng cao.
- Toå chöùc kim loaïi vaät ñuùc coù daïng
nhaùnh caây, haït khoân g ñeàu, coù nhieàu khuyeát
taät nhö xoáp co, roã khí, roã co, loõm co…nhôø
bieán daïng deûo caùc khuyeát taät treân ñöôïc khöû
boû, taêng ñoä mòn chaët cuûa kim loaïi laøm cho Hình 2-9 Sô ñoà bieåu dieãn söï
cô tíng taêng leân. thay ñoåi daïng haït vaø cô tính.
116

- Bieán daïng deûo coù theå bieán toå chöùc haït thaønh toå chöùc thôù, coù theå taïo ñöôïc caùc loaïi
thôù uoán xoaén khaùc nhau laøm taêng cô tính cuûa saûn phaåm.
Toác ñoä bieán daïng cuõng coù aûnh höôûng lôù n tôùi cô tính saûn phaåm. Neáu toác ñoä bieán
daïng caøng lôùn thì ñoä bieán cöùng caøng nhieàu, söï khoâng ñoàng ñeàu cuûa bieán cöùng caøng
nghieâm troïng vaø söï phaân boá thôù caøng khoâng ñeàu ñaën do ñoù cô tính caøng keùm. Ví duï : reøn
khuoân vaø daäp theå tích treân maùy eùp coù toác ñoä bieán daïng thaáp neân kim loaïi bieán daïng töø töø,
thôù ñeàu ñaën hôn, kim loaïi bieán daïng trieät ñeå hôn do ñoù cô tính saûn phaåm cao hôn so vôùi
gia coâng treân maùy buùa.
- Ñoái vôùi phoâi coù toå chöùc thôù (ví duï phoâi caùn, keùo sôïi…) nhôø bieán daïng deûo coù theå
caûi taïo laïi caùc thôù laøm cho cô tính saûn phaåm cao hôn. Ví duï: coù theå choàn ñeå taïo thôù gaáp
khuùc, xoaén ñeå taïo thôù xoaén, uoán dòch tröôït ñeå taïo thôù uoán theo ñöôøng truïc cuûa chi tieát laøm
cho khaû naêng chòu löïc cuûa saûn phaåm taêng leân.
Toùm laïi sau bieán daïng deûo thöôøng xaûy ra hieän töôïng bieán cöùng laøm ñoä beàn, ñoä cöùng
cuûa kim loaïi taêng leân vaø ngöôïc laïi ñoä deûo, ñoä dai giaûm xuoáng ( hình 2-9), giaûm khaû naêng
choáng maøi moøn, gaây khoù khaên cho quaù trình gia coâng caét goït. Maët khaùcin, hgia coâng aùp löïc
iM
laøm thay ñoåi toå chöùc ban ñaàu cuûa kim loaïi, bieán toå chöùc haït .thaøHo nChhtoå chöùc thôù hoaëc laøm
TP coâng caàn taän duïng toå chöùc
at gia
uvaø
thay ñoåi höôùng thôù. Vì theá trong kyõ thuaät, khi thieát keát h
Ky
t:am
thôù ñeå laøm taêng khaû naêng chòu löïc cuûa chi tieáph
u
n g DH S
- Muoán taêng ñoä beàn thì o chi tieát chòu keùo hoaëc neùn phaûi boá trí phöông cuûa löïc
rukhi
i g h t©T
yr cuûa thôù.
taùc duïng truøng vôùi phöông
Cop
- Neáu chi tieát chòu öùng suaát caét phaûi boá trí phöông cuûa löïc taùc duïng vuoân g goùc vôùi
phöông cuûa thôù.
- Caàn chuù yù khoân g neân caét ñöùt thôù khi gia coâng maø neân uoán thôù theo ñöôøng bao
cuûa chi tieát ñeå taêng ñoä beàn vaø tieát kieäm vaät lieäu.
Ví duï: - Khi uoán chi tieát nhö hình 2-10a, ñoä beàn cao hôn haún chi tieát bò caét ñöùt thôù
nhö hình 2-10b.
Hình 2-10 Thôù kim loaïi vaø phöông phaùp gia coâng saûn phaåm.
a) Uoán thôù b; c) Caét ñöùt thôù d) Vuoát buloâng e) Choàn buloân g.
117

- Khi cheá taïo buloâng

Neáu duøng phöông phaùp caét goït töø theùp caùn (hình 2-10c) thì thôù kim loaïi bò caét
ngang, khi laøm vieäc muõ buloân g chòu öùng suaát tieáp doïc thôù do ñoù deã bò hoûng .
Neáu duøng caùch vuoát nhoû phaàn thaân buloâng thì moät phaàn thôù ôû muõ buloâng thaúng
goùc vôùi öùng suaát tieáp neân cô tính toát hôn (hình 2-10d).
Neáu duøng phöông phaùp choàn moät ñaàu töø theùp caùn coù ñöôøn g kính baèng thaân buloâng
thì haàu heát thôù ôû ñaàu buloâng thaún g goùc vôùi öùng suaát tieáp do ñoù khaû naêng chòu löïc cuûa
buloâng laø toát nhaát (hình 2-10e).
1.4.2 AÛnh höôûng cuûa bieán daïng deûo tôùi lyù tính kim loaïi:
Bieán daïng deûo laøm taêng ñieän trôû, giaûm tính daãn ñieän vaø laøm thay ñoåi töø tröôøng
trong kim loaïi.
- Tính daãn ñieän: Bieán daïng deûo taïo ra sai leäch trong maïng tinh theå laøm tính lieân
tuïc cuûa ñieän tröôøn g trong tinh theå bò phaù vôõ do ñoù laøm ñieän trôû cuûa kim loaïi sau khi bieán
nh
daïng taêng leân. Ngoaøi ra, bieán daïng deûo cuõn g laøm xoâ leäch vuøng tinh h
C i Mi ihaït taêng leân taïo ra
giôù
nhöõng maøng chaén caûn trôû söï chuyeån ñoäng töï do cuûa ñieänttöûT,Pñoù. Hocuõn g laø nguyeân nhaân laøm
u a
taêng ñieän trôû cuûa kim loaïi. ÔÛ ña soá caùc kim loaï iKy th
sau khi bieán daïng deûo ñieän trôû taêng 2 
h a m
5%, caù bieät ñieän trôû cuûa vonfram laïi giaûHmSu30p  50%.
D
T r uong
© n daïng deûo laøm giaûm tính daãn nhieät, lyù do chuû yeáu cuõng do
-Tính daãn nhieägth: tBieá
o p y ri
bieán daïng deûo laømC xoâ leäch maïng, laøm xoâ leäch vuøng tinh giôùi, laøm giaûm bieân ñoä dao ñoäng
nhieät cuûa caùc ñieän töû do ñoù giaûm khaû naêng daãn nhieät. Söï giaûm naøy khoâng lôùn laém, tuy
nhieân ôû caùc tröôøng hôï p caàn thieát cuõng phaûi tính ñeán ñeå tìm bieän phaùp khaéc phuïc.
-Töø tính: caùc sai leäch taïo ra khi bieán daïng deûo laøm thay ñoåi caùch boá trí töø tröôøng
cô baûn trong kim loaïi do ñoù laøm thay ñoåi töø tính, ñoä thaám töø , ñoä töø giaûo vaø ñoä töø dö giaûm,
löïc khöû töø vaø dieän tích voøng töø treã taêng. Nhö vaäy, ñoái vôùi nhöõng theùp duøng cheá taïo nam
chaâm thì bieán daïn g deûo coù taùc duïng toát, nhöng caùc theùp laøm loõi bieán theá, loõi daãn töø thì
bieán daïng deû o coù aûnh höôûng xaáu.
1.4.3 AÛnh höôûng cuûa bieán daïng deûo tôùi hoùa tính:
Sau khi bieán daïng deûo naên g löôïng töï do cuûa kim loaïi taêng do ñoù hoaït tính hoùa hoïc
cuûa kim loaïi taêng leân. Ñieàu naøy coù theå thaáy roõ khi taåm thöïc hai maãu kim loaïi tröôùc vaø sau
khi bieán daïng deûo, maãu sau khi bieán daïng deûo taåâm thöïc nhanh hôn.
1.5 Caùc ñònh luaät cô baûn aùp duïng khi gia coâng kim loaïi baèng aùp löïc:
1.5.1 Ñònh luaät bieán daïng ñaøn hoài toàn taïi ñoà ng thôøi vôùi bieán daïng deûo:
Ñònh luaät naøy phaùt bieåu nhö sau: “Khi bieán daïng deûo kim loaïi, ñoàng thôøi vôùi bieán
daïng deûo coù xaûy ra bieán daïng ñaøn hoài. Quan heä giöõa löïc vaø bieán daïng khi bieán daïng ñaøn
hoài tuaân theo ñònh luaät HUC”.
118

Vì coù bieán daïng ñaøn hoài khi bieán daïng deûo neân kích thöôùc cuûa chi tieát sau khi gia
coâng khaùc vôùi kích thöôùc cuûa noù khi ñang gia coâng. Ví duï: goùc uoán cuûa chi tieát khaùc vôùi
goùc khi ñang uoá n ( töùc laø khaùc vôùi goùc cuûa khuoân uoán).
Caên cöù vaøo ñònh luaät naøy khi thieát keá vaät reøn, daäp vaø khuoân caàn chuù yù löôïng bieán
daïng dö do bieán daïng ñaøn hoài gaây neân.
1.5.2 Ñònh luaät öùng suaát dö :
“Beân trong baát cöù kim loaïi bieán daïng deûo naøo cuõng ñeàu sinh ra öùng suaát dö caân
baèng nhau”.
Do söï bieán daïng khoâng ñeàu treân toaøn theå tích kim loaïi, do söï phaân boá nhieät
khoâng ñeàu, do thaønh phaàn toå chöùc kim loaïi khoâng ñeàu neân sau khi gia coâng trong kim loaïi
coøn toàn taïi öùng suaát dö, trong ñoù öùng suaát dö loaïi 1 ( laø öùng suaát ñöôïc caân baèng treân toaøn
theå tích vaät theå) laø quan troïng nhaát. Neáu sau khi gia coâng öù ng suaát dö loaïi 1 ñöôïc caân baèng
trong toaøn theå tích thì vaät seõ giöõ nguyeân hình daùng vaø kích thöôùc sau khi gia coâng, neáu
khoâng caân baèng, sau moät thôøi gian daøi ngaén khaùc nhau vaät seõ töï bieán daïng ñeå phaân boá laïi
öùng suaát. Söï töï bieán daïn g nhö vaäy laø ñieàu khoâng mong muoán trong saû inht.
inMxuaá
C h
Ho
Nhö vaäy öùng suaát dö naøy toàn taïi beân trong vaätththeå TP.khi bieán daïng laøm giaûm tính
uatsau
y
deûo, giaûm ñoä beà n vaø ñoä dai va chaïm, laøm cho p h amt K
vaä theå coù theå bieán daïng hoaëc bò phaù huûy.
g H Su
Dñoå
n
T uo
1.5.3 Ñònh luaät theå tíchrkhoâ n g i:
t ©
igh
“Theå tíchCcuûopayrvaät theå tröôùc khi bieán daïng baèng theå tích vaät theå sau khi bieân daïng”.
Treân thöïc teá theå tích cuûa vaät theå khi bieá n daïng deûo coù thay ñoåi nhöng giaù trò
khoâng ñaùn g keå, coù theå boû qua.
Ñònh luaät naøy coù yù nghóa lôùn trong thöïc tieãn, noù cho ta bieát bieán daïng theo caùc
phöông khi coù ngoaïi löïc taùc duïng.
Chaúng haïn xeùt moät vaät theå bieán daïng, giaû thieát kích thöôùc vaät theå tröôùc khi bieán
daïng laø l0, b0, h 0; kích thöôùc vaät theå sau khi bieán daïng laø l1 , b1, h1. Theo ñieàu kieän theå tích
khoâng ñoåi thì:
l0. b0 . h0 = l1. b1. h1 (1)
l1 b h
ln  ln 1  ln 1  0 ( 2 )
l0 b0 h0
l1 b h
Kyù hieäu: ln   1 ; ln 1   2 ; ln 1   3
l0 b0 h0
Töø (2) ta coù 1 + 2 + 3 = 0 (3)

1; 2 ; 3 goïi laø caùc öùng bieán chính (caùc bieán daïng thaúng).
Phöông trình 1 + 2 + 3 = 0 goïi laø phöông trình ñieàu kieän theå tích khoâng ñoåi. Töø phöông
trình treân ta coù theå ruùt ra caùc keát luaän sau:
119

a.Khi toàn taïi caû 3 öùng bieán chính thì daáu cuûa moät öùng bieán phaûi traùi daáu vôùi hai öùng
bieán kia vaø trò soá baèng toång 2 öùng bieán kia.
Ví duï: Khi choàn moät thoûi kim loaïi thì chieàu cao giaûm ñi, chieàu daøi vaø chieàu roäng
taêng leân. Löôïng giaûm theå tích theo chieàu cao seõ baèng toå ng löôï ng taêng theå tích theo chieàu
daøi vaø chieàu roäng.
h1 l b
Khi aáy:  1 ; 1  1; 1  1
h0 l0 b0
Do ñoù: 3 < 0 ; 1 > 0 ; 2 > 0
Ta coù: 1 + 2 = -3
1  2
Töø ñaây:  1
3  3
1 
Neáu bieát  0,40 thì 2  0,60 , ñieàu naøy coù nghóa laø: sau khi bieán daïng coù 40%
3 3 inh
o hi M
Cg.
kim loaïi chuyeån ra theo chieàu daøi vaø 60% chuyeån ra theo chieà P.uHroä n
t h uat T
b. Khi coù moät öùng bieán chính baèng 0 thì Ky öùng bieán kia coøn laïi phaûi ngöôïc daáu
am hai
p h
nhau vaø coù trò soá tuyeät ñoái baèng nhau.DH Su
ong
Trnucheá
Ví duï: Khi choà n neá ut ©haï ñeå khoân g coù daõn daøi, töùc laø 1 =0 thì 2 = -3 . Ñieàu
o p y righ
C ng giaûm theå tích theo chieàu
naøy coù nghóa laø löôï
cao baèng löôïng taêng theå tích theo chieàu roäng. y
1.5.4 Ñònh luaät trôû löïc beù nhaát:
“Trong quaù trình bieán daïng, caùc chaát
ñieåm cuûa vaät theå seõ di chuyeån theo phöông naøo x
b
coù trôû löïc beù nhaát”.  a
Ñöôøng ñi cuûa caùc chaát ñieåm xaùc ñònh

theo nguyeân taéc: höôùng di chuyeån cuûa moät ñieåm
baát kyø naøo treân maët phaúng thaúng goùc vôùi phöông
Hình 2-11 Sô ñoà di chuyeån cuûa
cuûa löïc taùc duïng seõ theo höôùng thaúng goùc vôùi
caùc chaát ñieåm.
chu vi cuûa maët phaúng aáy. Löôïng bieán daïng seõ
nhieàu nhaát theo höôùng coù nhieàu ñieåm di chuyeån.
Ví duï: EÙp moät khoái kim loaïi laêng truï coù tieát dieän chöõ nhaät. Hình 2-11 chæ sô ñoà
höôùng dòch chuyeån cuûa caùc chaát ñieåm trong maët phaúng thaúng goùc vôùi löïc taùc duïng. Tuaân
theo ñònh luaät naøy, tieát dieän vaät theå chuyeån daàn sang hình troøn ñeå cuoái cuøng noù coù chu vi
beù nhaát. Vì theá ñònh luaät naøy coøn goïi laø “ ñònh luaät chu vi beù nhaát ”.
120

h
Min
Chi
P. Ho
uat T
y th
am K
HS u ph
uo ng D
© Tr
ight
Copyr
121

Chöông 2
NUNG NOÙNG KIM LOAÏI ÑEÅ GIA COÂNG AÙP LÖÏC
2.1 Muïc ñích cuûa nung noùng:
Ñoái vôùi moät soá kim loaïi khi gia coâ ng noùng caàn phaûi nung noùng leân nhieät ñoä cao,
muïc ñích cuûa nung noùng kim loaïi laø laøm taêng tính deûo, giaûm khaû naêng choáng bieán daïng
cuûa chuùng ñeå coù theå bieán daïng vôùi löôïng lôùn vaø cuõn g do ñoù giaûm ñöôïc löïc bieán daïng caàn
thieát.
Kim loaïi khi nung noùng ñoä beàn giaûm raát nhanh vaø ñoä deûo (ñoä daõn daøi) taêng leân.
Thí duï moät soá theùp ôû baûng 2
Baûng 2
C15 C35 C45 20Cr 60 Si2
o
b 20 C 44 57 60 58 102
i M inh
Ch
2 o
(KG/mm ) 1000 C 2,8 4,9 5,1 5,8 3,4
T P . Ho
uat
20 oC K y th23
pham
% 33 26 26 17
o
51 H S u
ng D
1000 C 50 63 70 86
r uo
©T
y ri ght
op
Giaûi thích:C- Kim loaïi khi nung leân nhieät ñoä caøng cao thì dao ñoäng nhieät caøng lôùn,
laøm giaûm caùc löïc lieân keát giöõa caùc nguyeân töû, taïo ñieàu kieä n cho quaù trình tröôït vaø song
tinh thöïc hieän deã daøng hôn.
- Maët khaùc khi nung leân nhieät ñoä cao, kim loaïi vaø hôïp kim coù khaû naêng
chuyeån bieán töø pha naøy sang pha khaùc coù tính deûo cao hôn, do vaäy laøm cho khaû naên g bieán
daïng deã hôn. Ví duï: Khi nung theùp leân treân 7230C coù söï chuyeån bieán töø toå chöùc pherit,
peclit… sang toå chöùc auxteânit coù tính deûo cao hôn.
Choïn cheá ñoä nung noùng hôïp lyù seõ naâng cao chaát löôïng gia coâng, giaûm hao phí kim
loaïi, giaûm hao moøn duïng cuï, thieát bò, giaûm nheï söùc lao ñoäng, naâng cao naêng suaát vaø haï giaù
thaønh saûn phaåm.
2.2 Nhöõng hieän töôïng xaûy ra khi nung:

Khi nung noùng theùp ôû nhieät ñoä cao, seõ xaûy ra caùc hieän töôïng oxy hoùa, thoaùt
caùcbon, quaù nhieät v.v… coù aûn h höôûng ñeán khoái löôïng vaø chaát löôïng cuûa kim loaïi. Chuùng ta
caàn bieát ñöôïc nguyeân nhaân ñeå coù bieän phaùp khaéc phuïc.
2.2.1 OÂxy hoùa:
Khi nung kim loaïi trong loø, ôû nhieät ñoä cao lôùp kim loaïi beà maët deã keát hôïp vôùi oâxy
trong khoân g khí taïo neân lôùp vaûy oâxyùt baùm treân beà maët vaät nung, hieän töôïng ñoù goïi laø oâxy
hoùa.
121

Hieän töôïng oâxy hoùa gaây ra sai huït kích thöôùc vaät nung gaây hao phí kim loaïi, giaûm
chaát löôïng beà maët chi tieát, gaây khoù khaên cho quaù trình gia coâng vaø gaây hao moøn duïng cuï.
Hieän töôïng hao phí kim loaïi do oâxy hoùa thoâng thöôøng coù theå ñaït tôùi 2  3,5%, vaät lôùn 4 
6%. Ví duï: Theùp döôùi 500oC hieän töôïng oâxy hoùa xaûy ra treân beà maët theùp khoâ ng ñaùng keå.
Nhöng khi nung treân 500oC, nhaát laø treân 1000oC söï taïo thaønh caùc vaåy oâxyt FeO treân theùp
xaûy ra raát maõnh lieät, laøm cho khoái löôïng kim loaïi ñöôïc nung noùng hao huït daàn. Toác ñoä oâxy
hoùa phuï thuoäc nhieät ñoä nung vaø thaønh phaàn khí cuûa moâi tröôøn g nung noùng xung quanh vaät
nung.
Nhieät ñoä caøng cao toác ñoä oâxy hoùa caøng maïnh. Trong khoâng khí caøng nhieàu O2, hôi
nöôùc, khí CO2, SO2 toác ñoä oâ xy hoùa caøng maïn h. Nhöng ngöôïc laïi neáu trong khoân g khí tyû leä
caùc khí CH4, CO caøng nhieàu, toác ñoä oâ xy hoùa giaûm.
Do ñoù, ñeå giaûm löôïng hao huït kim loaïi do oâxy hoùa, thôøi gian nung noù ng phaûi caøng
ngaén caøng toát. Cho theâm ít than cuûi xung quanh vaät nung ñeå taïo theâm CO cuõ ng laøm giaûm
ñöôïc hieän töôïng oâxy hoùa. Khi khoâng theå khaéc phuïc ñöôïc hieän töôï ng oâ xy hoùa thì phaûi coäng
theâm khoái löôïng kim loaïi bò chaùy hao vaøo khoái löôïng cuûa phoâi. nh
C h i Mi
Ho
2.2.2 Thoaùt caùcbon:
u a t TP.
th
Laø hieän töôïng maát moät phaàn caùcbonhaôûmlôùKpy maët ngoaøi cuûa theùp. Hieän töôïng naøy
up
Ha.SNguyeâ
thöôøng ñi keøm theo hieän töôïng oxyghoù D n nhaân laø do trong moâi tröôøng nung noùng
T r uon
© u caùc khí O2
xunh quanh vaät nung chöùahtnhieà , CO 2, hôi nöôùc, H2 . Taïo neâ n caùc phaûn öùn g maát
y ri g
op theùp.
caùcbon cuûa Fe3C ôûCtrong
2Fe3C + O2 = 6Fe + 2CO
Fe3C + CO2 = 3Fe + 2CO
Fe3C + H2 O = 3Fe + CO + H2
Fe3C + 2H2 = 3Fe + CH4
Hieän töôïng thoaùt cacbon khoâng laøm giaûm kích thöôùc cuûa phoâi theùp nhöng laøm cho
ñoä cöùng vaø ñoä beàn beà maët theùp giaûm nhaát laø giôùi haïn moûi giaûm maïnh. Nhöng neáu sau khi
nung, quaù trình gia coâng aùp löïc tieáp theo laøm giaûm chieàu daøy lôùp thoaùt caùcbon thì taùc haïi
cuûa noù cuõng seõ trôû thaønh khoâ ng ñaùng keå.
2.2.3 Nöùt:
Khi nung kim loaïi do söï nung noùng giöõa caùc boä phaän khoâng ñeàu vì keát caáu phoâi
khoâng hôïp lyù, hoaëc toác ñoä nung khoâng hôïp lyù laøm phaùt sinh beân trong vaät nung öùng suaát
nhieät. ÖÙng suaát nhieät neáu lôùn hôn coù theå laøm cho beà maët hoaëc beân trong vaät nung bò nöùt
neû.
- Ñoái vôùi theùp thöôøng xaûy ra khi nhieät ñoä nung döôùi 8000 C vì ôû khu vöïc naøy theùp
coù tính deûo thaáp, truyeàn nhieät keùm .
- Ñoái vôùi theùp cacbon vaø caùc kim loaïi deûo thì khi nung noùng ít khi bò nöùt duø nung
vôùi toác ñoä baát kyø. Nhöng vôùi caùc theùp cacbon cao, theùp hôïp kim cao, do coù toác ñoä truyeàn
122

nhieät keùm, tính deûo keùm, neáu nung noùng vôùi toác ñoä nhanh hoaëc nung noùng khoân g ñeàu, coù
theå xaûy ra nöùt. Do ñoù, vôùi caùc theùp naøy caàn giaûm toác ñoä nung thôøi gian ñaàu.
2.2.4 Quaù nhieät:
Quaù nhieät laø hieän töôïng nung kim loaïi leân gaàn nhieät ñoä ñöôøng ñaëc, khi aáy caùc haït
kim loaïi bò lôùn leâ n moät caùch ñoät ngoät laøm cho tính deûo giaûm, kim loaïi raát bò bôû khi gia
coâng deã gaây neân nöùt neû khi gia coâng vaø giaûm ñoä deûo dai cuûa kim loaïi khi laøm vieäc sau
naøy.
Ñoái vôùi theùp C nhieät ñoä quaù nhieät vaøo khoaûng:
to quaù nhieät > to ñöôøng ñaëc – 150oC
Ñeå khaéc phuïc hieän töôï ng naøy , neáu sau khi nung coù gia coâng aùp löïc tieáp theo thì
phaûi taùc duïng löïc nheï cho ñeán khi nhieät ñoä theùp giaûm ñeán vuøng coù tính deûo cao môùi taêng
toác ñoä bieán daïng. Neáu sau khi nung khoân g gia coâng aùp löïc tieáp theo thì phaûi ñem uû hoaøn
toaøn ñeå laøm nhoû haït.
nh
2.2.5 Chaùy: C h i Mi
t P. Ho
Tquaù
u a
y th
Chaùy laø hieän töôïng nung kim loaïi leân treân nhieä t ñoä nhieät (gaàn ñöôøng ñaëc), vaät
K
amc teá laø ñaõ coù moät boä phaän ôû bieân giôùi haït
nung bò phaù huûy vuøng tinh giôùi giöõa caùc haït.phThöï
H S u
a.D
u ng
bò chaûy loûng vaø phaùt ra nhieàu hoaolöû
T r
© ng khaéc phuïc ñöôïc. Vaät chaùy phaûi caét boû,hoaëc ñöa vaøo loø
gtkhoâ
Ñaây laø hieän töôïingh
o p yr
naáu laïi. C
2.3 Cheá ñoä nung kim loaïi:

Moãi loaïi vaät lieäu kim loaïi coù moät cheá ñoä nung rieâ ng bao goàm nhieät ñoä baét ñaàu gia
coâng vaø nhieät ñoä caàn keát thuùc gia coâng, toác ñoä nung, thôøi gian nung, thôøi gian giöõ nhieät…
2.3.1 Choïn khoaû ng nhieät ñoä gia coâng aùp löïc:
Choïn khoaûng nhieät ñoä gia coâng aùp löïc töùc laø xaùc ñònh giôùi haïn nhieät ñoä nung cao
nhaát ñaûm baûo cho tính deûo kim loaïi toát nhaát ñeå coù theå gia coân g ñöôïc vaø nhieät ñoä thaáp nhaát
cho pheùp coøn gia coâng ñöôïc maø döôùi nhieät ñoä ñoù caàn phaûi keát thuùc gia coâng.
Choïn khoaûn g nhieät ñoä gia coâng hôïp lyù coù yù nghóa kinh teá kyõ thuaät raát lôùn. Khoaûng
nhieät ñoä caøng lôùn thì thôøi gian gia coâng caøng laâu vaø möùc ñoä bieán daïng caøng lôùn.
Choïn khoaûn g nhieät ñoä gia coâng caàn ñaûm baûo kim loaïi deûo nhaát, ñaûm baûo chaát
löôïng vaät nung, kim loaïi bieán daïng toát nhaát vaø hao phí ít nhaát.
Ví duï: Xaùc ñònh nhieät ñoä gia coâng cho töø ng maùc theùp khaùc nhau coù nhieàu phöông
phaùp: döïa vaøo giaõn ñoà traïng thaùi saét - cacbon, tính theo coâng thöùc kinh nghieäm hoaëc tham
khaûo caùc soå tay kyõ thuaät reøn daäp.
Kim loaïi ñöôïc gia coâng trong moät giôùi haïn nhieät ñoä nhaát ñònh:
- Giôùi haïn treân ñöôïc goïi laø nhieät ñoä nung hay nhieät ñoä baét ñaàu gia coâng, kyù hieäu
tobñ.
123

tobñ = toñaëc – ( 150 200oC)

toñaëc laø nhieät ñoä baét ñaàu chaûy (ñöôøng ñaëc).
- Giôùi haïn döôùi goïi laø nhieät ñoä keát thuùc gia coâng, kyù hieäu tokt.
+ Theùp tröôùc cuøng tích: tokt = toA3 + (20 40oC)
o o
C 0
C Vuøng chaùy vaø quaù nhieät
1539 100150 C
1350 Nhieät ñoä baét 1350
ñaàu gia coâng
1147 Vuøng
Am 1100 gia
coâng
Nhieät ñoä keát aùp löïc
910 thuùc gia coâng
800
30500 C 723
nhn cöùng
g ibieá
VuønM
Chi
A3 0
P. Ho
A1
uat T
y th
am K
0,8 1,7 2,14 %C 0,8
1,1 2,14 %C
h
Su p
g DH
a) b)
ruont ñoä vuøng gia coâng aùp löïc ñoái vôùi theùp cacbon.
Hình 2-12 Khoaûn©gTnhieä
p
a) ight t ñoä nung lyù thuyeát. b) Nhieät ñoä nung thöïc teá.
yrNhieä
C o
+ Theùp sau cuøng tích: tokt = toA1 + (40 50oC)

toA3 – laø nhieät ñoä theùp tröôùc cuøng tích chuyeån hoaøn toaøn thaønh auxteânit.
toA1 – laø nhieät ñoä Peclit chuyeån hoaøn toaøn thaønh auxteânit.
Hình 2-12 giôùi thieäu khoaûng nhieät ñoä ñeå gia coâng noùng theùp cacbon: theo lyù thuyeát
(hình a), theo kinh nghieäm thöïc tieãn (hình b).
Chuù yù: Trong saûn xuaát ngöôøi ta xaùc ñònh nhieät ñoä nung theo baûng vaø troâng maøu saéc
vaät nung maø ñoaùn nhieät ñoä ñeå nung theo kinh nghieäm .Ví duï: Nhieät ñoä baét ñaàu gia coâng
theùp coù maøu vaøng rôm. Gaàn ñeán nhieät ñoä chaùy theùp coù maøu saùng traéng. Nhieät ñoä keát thuùc
gia coâng theùp coù maøu tím hoa caø. Trong caùc soå tay tra cöùu reøn daäp cuõng ñaõ cho saün caùc
khoaûng nhieät ñoä gia coâng naøy. Ví duï: ôû baûng 3
Baûng 3
Theùp Nhieät ñoä gia coâng Theùp Nhieät ñoä gia
(oC) coâng (oC)
CT34, CT38 1280  750 40Cr, 45Cr, 50Cr 1200  800
CT42, CT51, CT61 1200  800 CD70, CD80, CD110 1160  750
C10, C15, C20 1280  750 Theùp gioù 1200  900
C40, C45, C50 1200  800 50CrNiW, 50CrNiMo 1200  850
124

2.3.2 Thôøi gian nung vaø giöõ nhieät:

a. Thôøi gian nung: Thôøi gian nung nhoû nhaát cho pheùp caên cöù vaøo tính daãn nhieät
cuûa kim loaïi, kích thöôùc cuûa phoâi, söï saép xeáp phoâi nung trong loø vaø hieäu soá nhieät ñoä giöõa
töôøng loø vaø kim loaïi luùc cho vaøo.
Thôøi gian nung coù theå xaùc ñònh theo coâng thöùc kinh nghieäm sau :
T   . .K . D . D
Trong ñoù: T - Thôøi gian nung (giôø).

D - Ñöôøng kính hoaëc caïnh ngaén cuûa phoâi (m).
 - Heä soá xeáp phoâi, xaùc ñònh theo hình 2-13
Vò trí xeáp phoâi trong loø Heä soá xeáp Vò trí xeáp phoâi trong loø Heä soá xeáp
phoâi  phoâi 
h
Min
Chi
tT P. Ho 1
ua
1 Ky th
pham
H Su
ruo ng D 1,4
t©T
1
h
yrig
Cop
2 4
1,4 2,2
1,3 1,8
Hình 2.13 Heä soá saép xeáp phoâi khi nung noùng.
 - Heä soá ñoä daøi töông ñoái, phuï thuoäc vaøo tyû leä chieàu daøi phoâi L vaø ñöôøng kính
phoâi D, xaùc ñònh theo baûng 4 sau:
Baûng 4
L/D 3 2 1,5 1
 1 0,98 0,92 0,71
125

K - Heä soá nguyeâ n vaät lieäu:

Ñoái vôùi theùp cacbon coù %C < 0,4% K =10
Theùp cacbon coù %C > 0,4% vaø theùp hôï p kim thaáp K = 12,5
Theùp hôïp kim cao K = 20
b. Thôøi gian giöõ nhieät: Laø thôøi gian giöõ phoâi trong loø khi ñaõ ñaït ñöôïc nhieät ñoä
nung.
Khi phoâi ñaõ ñaït ñöôïc nhieät ñoä nung caàn coù moät thôøi gian giöõ nhieät ñeå nhieät ñoä vaät
nung maët ngoaøi vaø beân trong ñoà ng ñeàu.
Thôøi gian giöõ nhieät trong loø phuï thuoäc vaøo vaät lieäu nung, kích thöôùc phoâi vaø thôøi
gian nung. Ñoái vôùi theùp C thôøi gian giöõ nhieät baèng 2030% thôøi gian nung; Theùp hôïp kim
thôøi gian giöõ nhieät baèng 150%.
2.3.3 Toác ñoä nung:
Toác ñoä nung aûnh höôûng ñeán naêng suaát vaø chaát löôïng nung. Noùi chung khi nung
nhloaïi do chaùy vaø
i Mi
ngöôøi ta coá gaéng nung phoâi vôùi toác ñoä cao nhaát ñeå giaûm hao phí kim
C h
o ng suaát nung. Nhöng khi
oâxyhoùa, giaûm söï phaùt trieån ñoä haït do ñoù taêng tính deûo vaø taênPg. Hnaê
u a t T
toác ñoä nung lôùn thì söï cheânh leäch nhieät ñoä giöõa maë th i vaø beân trong phoâi lôùn, gaây öùng
Kyt ngoaø
h a m
suaát nhieät lôùn laøm phoâi deã nöùt.
D H Su p
g
Toác ñoä nung kim loaï © ruonthuoäc vaøo söï cheânh leäch nhieät ñoä giöõa loø vaø phoâi, phuï
i Tphuï
h t
yrig
Copi vaø caùch saép xeáp phoâi trong loø , heä soá daãn nhieät cuûa vaät nung.
thuoäc kích thöôùc phoâ
Coù hai giai ñoaïn ñeå xaùc ñònh toác ñoä nung:
1. Giai ñoaïn nhieät ñoä thaáp:
Khi môùi cho phoâi vaøo loø, do söï cheânh leäch nhieät ñoä giöõa phoâi vaø loø lôùn, kim loaïi coù
tính deûo thaáp. Giai ñoaïn naøy lôù p beà maët phoâi ñöôïc nung noùng nhanh, söï cheânh leäch nhieät
ñoä giöõa lôù p trong vaø lôùp ngoaøi cuûa phoâi lôùn , vì vaäy lôùp beà maët thöôøng bò giaõn nôû nhieät
nhieàu hôn do ñoù hay xuaát hieän nhöõ ng veát nöùt teá vi. Ñoái vôùt theùp hôïp kim cao, theùp caùcbon
cao neáu nung khoâng ñuùng kyõ thuaät, giai ñoaïn naøy coù theå gaây ra nhöõ ng veát nöùt lôùn laøm cho
phoâi bò coi laø pheá phaåm.
Toác ñoä nung giai ñoaïn naøy neân nung chaäm, goïi laø toác ñoä nung cho pheùp.
2. Giai ñoaïn nhieät ñoä cao ( ñoái vôùi theùp töø 850oC ñeán nhieät ñoä baét ñaàu gia coâng):
Khi nhieät ñoä vaät nung treâ n 850oC thì khaû naêng oâxy hoùa taïo thaønh vaåy reøn taêng, khaû
naêng thoaùt C cuûa theùp taêng. ÔÛ giai ñoaïn naøy tính deûo cuûa kim loaïi taêng. Vì vaäy giai ñoaïn
naøy caàn nung vôùi toác ñoä cao ñeå taêng naêng suaát, giaûm söï oâxy hoùa, söï chaùy, giaûm söï thoaùt C
vaø söï lôùn leân cuûa haït, giaûm hao phí nhieân lieäu.
Toác ñoä nung giai ñoaïn naøy neân nung nhanh, goïi laø toác ñoä nung kyõ thuaät.
2.4 Thieát bò nung:
Trong ngaønh gia coâng aùp löïc, coù theå söû duïng nhieàu loaïi loø nung khaùc nhau, phaân loaïi
theo caùc phöông phaùp sau:
126

Phaân loaïi theo keát caáu loø coù: Loø chu kyø vaø loø lieân tuïc.
Loø chu kyø laø loø ñöôïc nung phoâi theo töøng ñôït. Thöôøng chæ coù moät buoàng nung, moät vuøng
nhieät ñoä, moät cöûa vöøa cho chi tieát vaøo ñoàng thôøi cuõng laáy ra theo cöûa naøy.
Loø lieân tuïc laø loø coù buoàng nung daøi, coù theå coù nhieàu vuøng nhieät ñoä khaùc nhau. Chi tieát
lieân tuïc cho vaøo moät cöûa naøy, di chuyeån daàn ñeán cöûa khaùc vaø ñöôïc laáy ra ôû cöûa thöù hai.
Phaân loaïi theo daïng naêng löôïng coù:
-Loø nhieân lieäu raén: loø ñoát baèng
than cuûi loaïi than ñaù.
-Loø nhieân lieäu loûng: loø ñoát baèng
daàu : daàu D.O hoaëc daàu F.O.
-Loø nhieân lieäu khí: Khí loø cao,
khí loø coác, khí thieân nhieân (khí daàu 6
moû).
h
Min
Chi
P. Ho
-Loø ñieän: Goàm loø ñieän trôû vaø loø
uat T
y th
ñieän caûm öùng trung taàn .
am K
2.4.1 Loø phaû n xaï (loø buoàng): H Su ph
D
T r ong
unhieà
Loaïi loø naøy ñöôïchtduø© n g u
y ri g
Conp, daäp.
ñeå nung phoâi eùp , reø
Ñaëc ñieåm: coù buoàng nung kín, Hình 2-14 Loø phaûn xaï duøng nhieân lieäu raén.
nhieät ñoä khoâng ñeàu, khoá ng cheá ñöôïc
nhieät ñoä nung thoâng qua heä thoáng nhieät keá khoá ng cheá töï ñoäng hoaëc khoân g töï ñoäng, phoâi
khoâng tieáp xuùc tröïc tieáp vôùi nhieân lieäu neân chaùy hao ít hôn. Coù theå duøng caùc daïng naêng
löôïng khaùc nhau : than ñaù, daàu, khí, ñieän trôû.
-Loø phaûn xaï nhieân lieäu raén coù maët caét nhö hình 2-14.
Loø goàm coù buoàng ñoát nhieân lieäu than ñaù 1 vaø buoàng nung chöùa chi tieát nung 2. Khí
chaùy seõ theo raõnh 5 qua buoàng 6 vaø
thoaùt qua oáng khoùi 7 ra ngoaøi. Thaønh
chaén 3 ñeå ngaên caùch buoàng 2 vaø buoàng
ñoát nhieân lieäu. Söï ñieàu chænh nhieät ñoä
loø baèng caùch ñieàu chænh löôïng nhieân
lieäu vaø löôïng gioù.
2.4.2 Loø ñieän: Duøng naêng
löôïng ñieän nung noùng phoâi ñeå gia coâng
aùp löïc coù nhieàu daïng khaùc nhau: nung
baèng ñieän trôû, nung baèng ñieä n caûm
öùng hoaëc nung baèng ñieä n tröïc tieáp qua
chi tieát nung. Hình 2-15 Loø ñieän trôû.
Loø ñieän trôû coù keát caáu gaàn
127

gioáng loø buoà ng ñoát baèng nhieân lieäu khí nhöng goïn nheï hôn vì khoâ ng coù oáng khoùi.
Loø thöôøng coù daïng hình hoä p chöõ nhaät nhö treân hình 2-15.
Töôøng loø xaây baèn g gaïch samoát. Ñaùy loø baèng theùp chòu noùng ñuùc. Ñieän trôû ñöôïc boá trí hai
beân töôøng loø, hoaëc caû döôùi ñaùy loø. Neáu loø nung yeâu caàu nhieät ñoä khoâ ng quaù 1000o C ñieän
trôû thöôøng duøng laø daây Croâm -Niken loaïi Cr20Ni80Ti.
Neáu yeâu caàu nung ôû nhieät ñoä treân 1000o C (nung theù p) ñieän trôû thöôøng duøng laø caùc
thanh Cacborun (SiC), ñaët ñöùng ôû hai thaønh beân cuûa loø. Loø coù öu ñieåm laø khoáng cheá nhieät
ñoä deã daøng chính xaùc (sai soá  5oC) ,chaát löôïng vaät nung cao, ít bò chaùy vaø oâxy hoùa neân
giaûm löôïng hao phí kim loaïi, thôøi gian nung nhanh.
h
Min
Chi
P. Ho
uat T
y th
h am K
D H Su p
uong 4
© Tr Hình 2-16 Loø caûm öùng.
ight
C opyr
Trong tröôøng hôïp nung caùc chi tieát nhoû vaø saûn xuaát haøng loaït lôùn ngöôøi ta thöôøng
nung kim loaïi baèng loø ñieän caûm öùng. Vì yeâu caàu nhieät ñoä cuûa phoâi nung phaûi ñoàng ñeàu töø
maët ñeán taâm cuûa phoâi nghóa laø phaûi nung thaáu, do ñoù taàn soá cuûa loø nung ñöôïc giôùi haïn töø
1  5 KHz (taàn soá trung bình). Treân hình 2-16 trình baøy sô ñoà nung chi tieát hình caàu qua loø
caûm öùng . Phoâi 1 ñöôïc ñaët treân maët tröôït 2, nhôø heä thoáng piston thuûy löïc 3 töï ñoäng ñaåy
phoâi theo chu kyø vaøo voøng caûm öùng 5.
Caùc voøng caûm öùng bao quanh buoàng loø coù lôùp caùch ñieän. Phoâi ñöôïc giöõ baèng töïa 9. Khi di
chuyeån heát chieàu daøi cuûa voøng caûm öùng, chi tieát ñöôïc nung thaáu theo cöûa 6 vaø maùng 7 ra
ngoaøi, chuyeån ñeán maùy gia coâng aùp löïc. Ñeå traùnh oxy hoùa beà maët vaät nung, ngöôøi ta coù
theå cho moät luoàng khí baûo veä ñi qua buoàng nung (nhö nitô, acgoâ ng).
2.5 Laøm nguoäi sau khi gia coââng:
Sau khi gia coâng neáu cheá ñoä laøm nguoäi khoâng hôïp lyù , seõ laøm cho saûn phaåm bò cong
veânh, nöùt neû. Laøm nguoäi baèng caùch sau khi reøn, xeáp thaønh ñoáng trong loø coù chöùa voâi boät
hoaëc trong loø coù nhieät ñoä thaáp hôn nhieät ñoä reøn, hoaëc ñeå trong hoá coù caùt khoâ, hoaëc ñaët
trong khoâ ng khí phuû caùc “aùo” baûo veä baèng amiaêng muïc ñích ñeå laøm nguoäi chaäm.
128

Chöông 3
Caùn vaø keùo kim loaïi.
3.1 Caùn kim loaïi:
3.1.1 Thöïc chaát cuûa quaù trình caùn:
Caùn laø moät trong 3 khaâu chuû yeáu cuûa caùc nhaø maùy luyeän kim: (luyeän theùp
ñuùc thoûi caùn ).
Caùn laø quaù trình bieán daïn g kim loaïi qua khe hôû cuûa caùc truïc caùn quay ngöôïc chieàu
nhau ñeå taïo neân quaù trình caùn baèng löïc ma saùt.
Hình 2-17 giôùi thieäu sô ñoà nguyeân lyù cuûa quaù trình caùn ( caùn baèng hai truïc, ba truïc,
moät loã hình vaø nhieàu loã hình).
h
Min
Chi
P. Ho
uat T
y th
am K
HS u ph
uo ng D
© Tr
ight
Copyr
Hình 2-17 Sô ñoà nguyeân lyù cuûa quaù trình caùn.
Ñaëc ñieåm:
- Saûn phaåm caùn coù ñoä chính xaùc vaø ñoä nhaün beà maët cao.
- Naêng suaát cao, deã cô khí hoùa vaø töï ñoäng hoùa.
- Caùn khoâng nhöõn g thay ñoåi hình daùng kích thöôùc phoâi maø coøn naâng cao chaát löôïng
kim loaïi vì trong quaù trình caùn caùc roã xoáp, roã khí trong thoûi caùn ñöôïc haøn laïi, maät ñoä kim
loaïi taêng leân, haït nhoû mòn.
- Caùn coù theå thöïc hieän ôû traïng thaùi caùn noùng hoaëc caùn nguoäi. Caùn noùng coù öu ñieåm:
deã bieán daïng do kim loaïi coù tính deûo cao, naêng suaát cao, löïc caùn nhoû. Nhöng chaát löôïng
beà maët keùm vì coù toàn taïi vaåy saét treân maët phoâi khi nung. Do ño,ù caùn noùng thöôøng duøng ñeå
caùn thoâ, caùn taám daøy, caùn theùp hôïp kim.
129

Caùn nguoäi khaéc phuïc caùc khuyeát ñieåm cuûa caùn noùng: beà maët nhaün boùng, kích
thöôùc chính xaùc nhöng naêng suaát thaáp, löïc bieán daïng lôùn, khuoâ n choùng moøn neân chæ duøng
ñeå caùn tinh, caùn theùp moûng, caùn kim loaïi meàm deûo.
- Coù theå keát hôïp quaù trình ñuùc- caùn ñeå taêng löôï ng saûn phaåm caùn vaø giaûm chi phí
saûn xuaát.
Khi caùn duøng caùc thoâng soá sau ñeå bieåu thò:
- Heä soá keùo daøi  laø tyû soá chieàu daøi phoâi sau khi caùn vaø tröôùc khi caùn hoaëc tyû soá
giöõa tieát dieän tröôùc vaø sau khi caùn. l1 Fo
  
lo F1
Heä soá naøy thöôøng baèng 1  2 tuøy theo vaät lieäu, chieàu daøy phoâi, nhieät ñoä caùn, toác
ñoä caùn vaø caùc ñieàu kieän khaùc.
- Löôïng eù p tuyeät ñoái Δh laø hieäu soá giöõa chieàu cao phoâi tröôùc vaø sau khi caùn.
Δh = (ho – h1) (mm)
h
Min
- Soá laàn caùn: Chi
P. Ho
uat T
y th
lg Fo  lg Fn am K
n
HS u ph
ng D
lg  tb
uo
© Tr
ight
C opyr
Trong ñoù:
n laø soá laàn caùn (laáy quy
troøn, khoâ ng laáy soá thaäp phaân).
Fo laø dieän tích phoâi ban
ñaàu (mm2).
Fn laø dieän tích cuûûa saûn Hình 2-18 Sô ñoà quaù trình caùn.
phaåm (mm2).
tb laø heä soá keùo daøi trung bình cuûa töøng loaïi loã hình (tra baûng ví duï theùp troøn coù tieát
dieän troøn, vuoâng, deït…tröôùc caùn tinh  tb=1,101,30; Caùn tinh  tb=1,131,15).
Treân hình 2-18, vuøng ABB’A’ goïi laø vuøng bieá n daïng. Cung AB maø truïc caùn tieáp
xuùc vôùi phoâi goïi laø cung aên, goùc töông öùng goïi laø goùc aên .
Quan heä giöõa löôïng eùp vaø goùc aên  bieåu thò nhö sau:
Δh = D(1 - cos)
Trong ñoù: D laø ñöôøng kính cuûa truïc caùn.
- Söï thay ñoåi chieàu daøi tröôùc vaø sau khi caùn goïi laø löôïng giaõn daøi:
ΔL = l1 – lo
- Söï thay ñoåi chieàu roäng tröôùc vaø sau khi caùn goïi laø löôïng giaõn roäng:
Δb = b1 – bo
130

Ñieàu kieän ñeå kim loaïi coù theå caùn ñöôïc goïi laø ñieàu kieän caùn vaøo.
Khi kim loaïi tieáp xuùc vôùi truïc caùn taïi ñieåm A vaø A’, moãi phía cuûa truïc caùn taùc duïng
leân vaät caùn hai löïc: Phaûn löïc N vaø löïc ma saùt T.Neáu heä soá ma saùt giöõa truïc caùn vaø phoâi laø
f thì:
T = N.f vì f = tg  (  laø goùc ma saùt) neân
T = N .tg
Treân hình 2-18, löïc N vaø löïc T coù theå chia thaønh 2 thaønh phaàn: naèm ngang vaø
thaúng ñöùng:
Thaønh phaàn naèm ngang:
Nx = N.sin
Tx = T.cos = N.f.cos = N.tg.cos
Thaønh phaàn thaúng ñöù ng:
Ny = N.cos
Ty = T.sin
Thaønh phaàn löïc thaúng ñöùng Ny vaø Ty coù taùc duïng laøm bieán daïng kim loaïi (giaûm
nh
chieàu cao, taêng chieàu roäng vaø chieàu daøi phoâi caùn). Coøn thaøn h phaàCnhnaèi Mmi ngang Nx coù taùc
o
. Hù ñeå
duïng keùo phoâi caùn ra, Tx coù taùc duïng ñaåy vaøo loã hình.uaDo t TPñoù coù theå caùn ñöôïc, thaønh
y t h
phaàn löïc naèm ngang phaûi thoûa maõn ñieàu kieän: am K
h
Tx > Nx hay D H Su p
N.tg.cos > N.sin
r uo ng
©T tg > tg
y ri ght
Cop Hoaëc >
Nghóa laø goùc ma saùt  phaûi lôùn hôn goùc aên 
Khi phoâi caùn vaøo vuøng bieán daïng thì goùc aên  seõ nhoû daàn, ñeán khi phoâi caùn ñaõ
hoaøn toaøn vaøo trong hai truïc caùn goùc aên chæ coøn baèng /2. Ñieàu naøy chöùng toû khi ñaõ caùn
thaønh thì goùc ma saùt  chæ caàn lôùn hôn /2 cuõn g ñuû ñeå quaù trình caùn tieáp tuïc ñöôïc. Hieän
töôïng naøy goïi laø ma saùt thöøa.
Ñeå ñaûm baûo ñieàu kieän caùn vaøo , ñoàng thôøi söû duïng ma saùt thöøa khi caùn thaønh,
ngöôøi ta thöïc hieän caùc bieän phaùp sau:
Taêng heä soá ma saùt baèng caùch khoeùt caùc raõnh, haøn veát treân truïc caùn (duøng khi caùn
thoâ); tìm caùch giaûm nhieät ñoä ôû ñaàu phoâi ñeå taêng heä soá ma saùt; boâi caùc chaát taêng ma saùt.
Ñeå nhanh choùng taïo ñieàu kieän caùn thaønh, ngöôøi ta taêng toác ñoä ban ñaàu cuûa phoâi caùn, laøm
cho ñaàu phoâi caùn nhoû laïi (reøn) tröôùc khi cho vaøo truïc caùn. Thay ñoåi ñoä hôû giöõa hai truïc caùn
trong quaù trình caùn nghóa laø luùc ñaàu cho ñoä hôû lôùn taïo ñieàu kieän caùn vaøo deã daøng ( nhoû),
sau ñoù giaûm daàn ñeán ñoä hôû caàn thieát.
3.1.2 Phaân loaïi caùc phöông phaùp caù n:
- Caên cöù vaøo nhieät ñoä nung cuûa phoâi ta coù caùn noùng vaø caùn nguoäi.
- Theo chieàu quay cuûa truïc caùn vaø phöông truïc caùn coù caùc phöông phaùp caùn giôùi
thieäu treân hình 2-19:
Caùn ngang: Hai truïc caùn song song vaø quay cuøn g chieàu, ngöôïc vôùi chieàu quay cuûa
phoâi (hình 2-19a).
131

Caùn doïc: Hai truïc caùn song song vaø quay ngöôïc chieàu nhau, ñöôøn g kính truïc caùn
baèng nhau hoaëc khoâ ng baèng nhau (hình 2-19b).
Caùn nghieâng: Hai truïc caùn quay cuøng chieàu, nhöng truïc cuûa chuùng nghieâng vôùi
nhau moät goùc ñeå taïo neân löïc ñaåy doïc (hình 2-19c).
a) b) c)
Hình 2-19 Sô ñoà nguyeân lyù cuûa caùc phöông phaùp caùn kim loaïi.
a) Caùn ngang b) Caùn doïc c) Caùn nghieâng.
h
Min
Chi
3.1.3 Caùc saûn phaåm caùn: T P. Ho
y t huat
K loaïi caùn thöôøng goàm theùp cacbon thaáp
ph m
Hình 2-20 giôùi thieäu saûn phaåm caùn. Vaät lieäuakim
vaø trung bình, theùp hôï p kim deûo, hôïp D S u
H maøu… goàm 4 loaïi:
kim
r uo ng
©T
y ri ght
Cop
Hình 2-20 Saûn phaåm caùn.
1.Theùp taám: Coù 3 nhoùm.

- Taám moûng: Coù chieàu daøy töø 0,2 mm ñeán 3,75 mm, roäng töø 600 mm ñeán 2200
mm.
- Taám daøy: Coù chieàu daøy töø 4 mm ñeán 60mm hoaëc lôùn hôn, roäng töø 600mm ñeán
5000 mm, daøi töø 4000 mm ñeán 12000 mm.
- Theùp daûi: Theùp daûi daøi coù chieàu roäng töø 200 mm ñeán 1500 mm, daøi töø 4000mm
ñeán 60000 mm, daøy töø 0,2 mm ñeán 2 mm.
2. Theùp oá ng: Chia laøm hai nhoùm.
- Theùp oáng khoâ ng coù moái haøn:
Theùp caùn töø phoâi thoûi theo coâng ngheä ñaëc bieät tröïc tieáp thaønh oáng (maùy caùn oáng
lieân tuïc) coù ñöôøng kính ngoaøi töø 5mm ñeán 426 mm hoaëc lôùn hôn, chieàu daøy thaønh oáng töø
132

0,5 mm ñeán 40 mm. Nhöõng oáng moûng, ñöôøng kính nhoû coù theå duøng phöông phaùp caùn
nguoäi.
- Theùp oáng coù moái haøn:
Cheá taïo baèn g phöông phaùp cuoán theùp taám (hoaëc theùp daûi) moûng thaønh oáng, sau khi
cuoán seõ haøn baèng haøn ñieän hoaëc haøn khí… Moái haøn xoaén oác coù ñoä beàn, ñoä cöùng cao hôn
moái haøn ñöôøng thaún g. Loaïi oáng naøy coù ñöôøng kính ngoaøi ñeán 720 mm hoaëc lôùn hôn, chieàu
daøy thaønh oáng ñeá n 14mm
3. Theùp hình:
- Theùp thanh: caùn töø phoâi theùp thoûi thaønh caùc thanh coù tieát dieän ñôn giaûn khaùc nhau
nhö troøn, luïc giaùc, baùt giaùc, vuoâng, chöõ nhaät, tam giaùc v.v…vôùi caùc kích thöôùc tieát dieän
khaùc nhau, sau ñoù caét thaønh töøng thanh daøi 4000 mm, 6000 mm, 8000 mm hoaëc 12000
mm.
- Saûn phaåm coù tieát dieän phöùc taïp hình chöõ T, U, L, V, I theùp ñöôøng ray vaø nhieàu
hình phöùc taïp khaùc, coù chieàu daøi 4000, 6000, 8000 mm vôùi kích thöôùc tieát dieän khaùc nhau.
4. Caùc daïng saû n phaåm ñaëc bieät: nhö bi, ren, baùnh xe troø n… hi Minh
C
T P . Ho
Saûn phaåm caùn coù theå ñem duøng ngay ( ñöôøntghuray, at ren buloâng, oáng…) nhieàu loaïi
Ky
phaûi qua böôùc gia coâng tieáp ( reø n daäp, haøn hoaë acmgia coâng caét goït…).
H S u ph
D
3.1.4 Thieát bò caùn:
T r uong
©
p ight yeáu cuû a maùy caùn:
ynrchuû
o
a. Caùc boä phaä
C
Hình 2.21 trình baøy caùc boä phaän chuû yeáu cuûa maùy caùn
6
Hình 2-21 Sô ñoà maùy caùn.
1.Truïc caùn 2. Truïc truyeàn 3. Hoäp baùnh raêng chöõ V 4. Ly hôïp
5.Hoäp giaûm toác 6. Baùnh ñaø 7. Ly hôïp 8.Ñoän g cô ñieän.
- Giaù caùn: Laø boä phaän chuû yeáu cuûa maùy caùn, treân giaù caùn laép truïc caùn, coù heä thoáng
ñieàu chænh khoaûn g caùch caùc truïc caùn.
- Truïc caùn: Truïc caùn goàm thaân truïc caùn (1) vaø coå truïc (2) vaø ñaàu chöõ thaäp (3) nhö
treân hình 2-22. Truïc caùn coù theå laø truïc phaúng ( hình 2-22a) duøng ñeå caùn theùp taám, theùp
daûi, coù theå laø truïc baäc ñeå caùn theùp deït, coù theå laø truïc caùn coù raõnh (moät raõnh hay nhieàu
133

raõnh), khi hai truïc caùn aên khôùp taïo neân caùc loã hình töø ñôn giaûn ñeán phöùc taïp (hình 2-22b)
ñeå caùn theùp hình.
Caùn noùng: truïc caùn laøm baèng gang caàu hoaëc gang deûo; Theùp 45 nhieät luyeän coù ñoä
cöùng HRC = 4550; Theù p hôïp kim chòu noùng thaáp vaø trung bình nhö Cr15;CrWMn…
Caùn nguoäi: truïc caùn phaûi laøm töø theùp
hôïp kim nhö 40CrNi…, nhieät luyeän toát coù HRC
= 5662; coù ñoä boùng cao Rz töø 1,63,2m.
Coå truïc caùn laø phaàn ñeå laép leân hoäp
truïc caùn. Ñaàu chöõ thaäp laø choã ñeå noái truïc caùn
a)
vôùi boä phaän truyeàn daãn.
- Hoäp giaûm toác laø boä phaän giaûm toác ñoä
quay khi chuyeå n ñoän g töø ñoäng cô ñeán truïc caùn.
- Hoäp baùnh raên g chöõ V: Laø boä phaän
b) h
nhaän chuyeån ñoäng töø hoäp giaûm toác qua caùc
i M in c caùn.
Hình 2-22
C h Truï
baùnh raêng chöõ V ñeå phaân phoái cho caùc truïc Ho ng. b) truïc caùn theùp
a) TruïcatcaùTnP.phaú
u
caùn. Baùnh raêng chöõ V coù taùc duïng trieät tieâu
Ky th
hình.
a
löïc chieàu truïc vaø löïc tröôït giöõa hai truïcSucaùpnh, m
H
ng Dloã hình.
baûo ñaûm vaät caùn ñi thaúng sau khiuoqua
r
©T
y ri ght
3.2 Keùo daây: Cop
3.2.1 Thöïc chaát cuûa quaù trình keùo daây kim loaïi:
Keùo daây laø phöông phaùp laøm bieán daïng deûo kim loaïi qua loã hình cuûa khuoân keùo
döôùi taùc duïng cuûa löïc keùo laøm cho tieát dieän cuûa phoâi giaûm, chieàu daøi taêng ( hình 2-23).
Phoâi daïng daây, oáng ,thanh. Khuoân keùo laø thieát bò chính ñeå keùo kim loaïi. Hình daùng tieát
dieän khuoâ n keùo quyeát ñònh hình daùng tieát dieän saûn phaåm.
Keùo daây coù theå tieán haøn h ôû traïng thaùi noùng hoaëc traïng thaùi nguoäi.
Keùo nguoäi, kim loaïi bieán daïng khoù neân phaûi duøng löïc keùo lôùn, naêng suaát thaáp
nhöng cô tính cao do sau khi keùo kim loaïi ñöôïc hoùa beàn, ñoä boùng beà maët cao, ñoä chính xaùc
veà kích thöôùc cao. Ñoä chính xaùc coù theå ñaït caáp 2 – 4, ñoä boù ng ñaït R Z 3,2  R Z 1,6. Thöôøng
keùo nhöõng kim loaïi coù ñoä deûo cao nhö theù p C thaáp, ñoàng, vaøn g…Phaûi duøng chaát boâi trôn,
choïn phuï thuoäc vaøo vaät lieäu phoâi, toác ñoä keùo vaø löïc keùo nhö daàu thöïc vaät, daàu hoûa, nöôùc
xaø boâng, boät phaán chì, môõ ñoä ng vaät…
Keùo noùng, kim loaïi bieán daïng deã, naêng suaát cao nhöng cô tính, ñoä boùng vaø ñoä
chính xaùc cuûa saûn phaåm keùm hôn keùo nguoäi.
Keùo daây coù theå taïo saûn phaåm coù tieát dieän troø n hoaëc ña giaùc, nhöng thöôøng ngöôøi ta
chæ taïo tieát dieän troøn ñaëc (keùo daây) vaø tieát dieän hình vaønh khaên (keùo oáng). Saûn phaåm theùp
coù tieát dieän troøn thöïc hieän treân maùy caùn lôùn chæ ñaït ñeán ñöôøng kính 8 mm, treân maùy caùn
nhoû 6 mm, muoán nhoû hôn phaûi qua keùo daây, thöôøng laø keùo nguoäi. Sau moãi laàn keùo kim
134

loaïi bò bieán cöùng moät phaàn. Do ñoù, sau vaøi laàn keùo phaûi ñem uû keát tinh laïi ñeå phuïc hoài
tính deûo môùi keùo tieáp ñöôïc.
a) b)
h
Min
Chi
P. Ho
uat T
y th
h am K
D H Su pc)
uong
Hìnhh2-23
t © TrSô ñoà keù o vaø tieát dieän saûn phaåm keùo.
ig
opoyrdaây b) Tieát dieä n saûn phaåm keùo c) Caùc phöông phaùp keùo oáng.
a) Sô ñoàCkeù
b) 1. Phoâi 2.Saûn phaåm 3. Khuoân keùo 4. Loøng khuoân 5. giaù keùo.
Keùo oáng theùp hoaëc kim loaïi maøu laøm cho ñöôøng kính ngoaøi, ñöôøng kính trong vaø
chieàu daøy cuûa thaønh oáng ñeàu giaûm. Keùo oá ng coøn duøng ñeå gia coâng tinh beà maët caùc oáng
caùn coù moái haøn.
Tuøy thuoäc tính deûo cuûa kim loaïi, hình daïng loã khuoân , moãi laàn keùo tieát dieän coù theå
giaûm xuoáng 15  35%. Tyû leä giöõa ñöôøng kính tröôùc vaø sau khi keùo goïi laø heä soá keùo daøi K.
Heä soá keùo daøi coù theå xaùc ñònh theo coâng thöùc:
dO 
K  1
d1 p (1  f cot g )
Trong ñoù:
do, d1- ñöôøng kính daây tröôùc vaø sau khi keùo (mm)
 - Giôùi haïn beàn cuûa kim loaïi (N/mm2)
p - AÙp löïc cuûa khuoâ n keùo eùp leân kim loaïi (N/mm2).
 - Goùc nghieâng cuûa loã khuoân.
f - Heä soá ma saùt.
Keùo coù theå thöïc hieän qua moät khuoân hoaëc nhieàu khuoân tuøy thuoäc ñöôø ng kính phoâi
ban ñaàu do vaø ñöôø ng kính cuoái cuøng cuûa saûn phaåm dn . Soá laàn keùo n phaûi tính sao cho moãi
laàn keùo daøi khoâng ñöôïc vöôït quaù heä soá keùo daøi cho pheùp.
135

Töø ñöôøn g kính ban ñaàu do ñeán ñöôø ng kính cuoái cuøn g dn phaûi keùo qua caùc khuoân keùo
trung gian thì: d
d1  0
k d d
d 2  1  02
k k
d d
d n  n 1  0n
k k
d0 lg d 0  lg d n
kn  n lg k  lg d 0  lg d n n
dn lg k
Löïc keùo daây phaûi ñaûm baûo ñuû lôùn ñeå cho kim
loaïi bieán daïng vaø thaéng löïc ma saùt giöõa kim loaïi vaø
khuoân, nhöng löïc keùo naøy phaûi thoûa maõn ñieàu kieän :
nh
i Mi
ÖÙng suaát taïi tieát dieän ñaõ ra khoûi khuoâ n phaûi nhoû hôn
C h
Ho
TP.
giôùi haïn beàn cho pheùp cuûa vaät lieäu, neáu khoân g seõ laøm
h u a t
Ky t
ñöùt daây kim loaïi khi ra khoûi khuoâ n keùo .
h a m
Löïc keùo daây coù theå xaùc ñònh theo D coâSnugpthöùc sau :
H
g
ruon 
P   .F1 . lgighot(1© T
F
 f cot g ) (N)
yr
Cop F1
Trong ñoù:
 - Giôùi haïn beàn cuûa kim loaïi laáy baèng trò soá trung bình
giôùi haïn beàn cuûa vaät lieäu tröôùc vaø sau khi keùo (N/mm2).
Fo, F1 - Tieát dieän kim loaïi tröôùc vaø sau khi keùo (mm2)
f - Heä soá ma saùt giöõa vaät lieäu vaø khuoân. Hình 2-24 Khuoân keùo.
3.2.2 Duïng cuï vaø thieát bò keùo: 1. Vuøng boâi trôn
2. Vuøng bieá n daïng ()
a. Khuoâ n keùo:
3. Vuøng ñònh kính
Goàm khuoân keùo I vaø giaù ñôõ khuoâ n II (hình 2- 4. Vuøng ra.
24)
Giaù ñôõ khuoâ n cheá taïo baèng theùp cacbon thoâ ng thöôø ng vaø baét chaët vaøo maùy keùo.
Khuoân keùo I cheá taïo baèng theùp duïng cuï thuoäc nhoùm theùp khuoân daäp nguoäi nhö
CD80, CD120 , 120Cr12, 120Cr12Mo, 30CrMnSiA, hôïp kim cöùng BK8 hoaëc baèng kim
cöông.
Loã khuoân cheá taïo goàm caùc phaàn cô baûn sau:
- Vuøng 1: Vuøn g boâi trôn coù hình noùn goùc 90o ñeå kim loaïi vaøo vaø chöùa chaát boâi trôn.
- Vuøng 2: Vuøn g bieán daïng coù goùc nghieâng 2. Khi keùo daây goùc  = 10o  12o. Tuøy
thuoäc töøng kim loaïi keùo, chieàu daøi l2 > d cuûa daây kim loaïi.
- Vuøng 3: Vuø ng ñònh kính laø hình truï ñeå tinh chænh laïi ñöôøng kính daây coù chieàu daøi
l3 = 1 / 2 d.
- Vuøng 4: Vuøn g ra coù goùc 60o ñeå daây thoaùt khoûi khuoân deã daøng, khoâng bò xöôùc.
136

b. Maùy keùo daây: Caên cöù vaøo phöông phaùp keùo coù theå chia laøm hai loaïi: Maùy keùo
thaúng daïng xích (ñeå keùo ra thanh, oáng thaúng) vaø maùy keùo coù daïng tang troáng (ñeå cuoän saûn
phaåm daây).
Maùy keùo thaúng duøng khi keùo caùc daây hoaëc oáng coù ñöôøng kính lôùn khoâng cuoän
ñöôïc (d = 6  10 mm hoaëc lôùn hôn). Löïc keùo cuûa maùy töø 0,2 ñeán 75 taán, toác ñoä keùo
15  45 m/ph. Tuøy keát caáu cuûa maùy coù theå keùo moät hoaëc nhieàu saûn phaåm cuøng moät luùc.
Treân hình 2-24 laø sô ñoà maùy keùo coù daïng tang troáng duø ng khi keù o sôïi daøi coù theå cuoän troøn
ñöôïc.
Maùy keùo daây moät khuoân keùo duøng keùo daây hoaëc thoûi coù ñöôøng kính töø 4,5 ñeán
16mm. Treân hình 2-24a phoâi daây cuoän treân oán g 1, sau ñoù qua khuoân keùo 2 coá ñònh treân giaù
ñôõ, duøng gaù laép keùo ñaëc bieät ñeå keùo qua khuoân moät ñoaïn daøi 1,5  2m, sau ñoù cuoän leân
troáng 3. Sau khi cho môû maùy, chuyeån ñoäng quay cuûa troáng seõ tieán haønh quaù trình keùo sôïi.
h
Min
Chi
P. Ho
uat T
y th
am K
HS u ph
uo ng D
© Tr
ight
C opyr
Hình 2-24 Maùy keùo coù tang cuoän.

a) Maùy coù moät khuoân keùo. b) Maùy coù nhieàu khuoân keùo khoâng
tröôït. c) Maùy coù nhieàu khuoân keù o coù söï tröôït.
Maùy coù nhieàu khuoân thì phoâi qua moät soá khuoân keùo (5 ñeán 19 khuoân). Caùc khuoân
keùo coù ñöôø ng kính loã khuoân giaûm daàn ñaët giöõa caùc troáng quay hoaëc con laên.
Hình 2-24b. Laø sô ñoà maùy keùo nhieàu khuoân khoâng tröôït. Phoâi cuoän treân cuoän 1,
qua khuoân keùo 2 vaø cuoä n leân troáng 3. Sau ñoù laïi qua khuoân keùo 4 vaø cuoä n leân troáng 5,
cuoái cuøng qua khuoân keùo 6. Saûn phaåm cuoán leân troáng 7. Toác ñoä ra ñaàu caùc khuoân keùo
töông öùng vôùi toác ñoä voøng cuûa caùc troáng, löïc keùo daây do söï quay cuûa caùc troáng. Toác ñoä
quay n cuûa caùc troáng theo thöù töï taêng daàn (n1 < n2 <…< n n). Ñeå daây keùo luoâ n ñöôïc caêng
duøng heä thoáng roøng roïc 8, 9, 10 vaø voøng quay 11.
Maùy keùo daây nhieàu khuoân keùo coù söï tröôït (hình 2-24c) thì caùc khuoân keùo 2 coù tieát
dieän giaûm daàn vaø giöõa nhöõng khuoâ n keùo laø nhöõng con laên 3. Saûn phaåm ñöôïc cuoän leân
137

troáng 4. Söï quay cuûa troáng naøy ñoàng thôøi taïo neân toång löïc keùo cuûa caùc khuoân. Treân moãi
con laên coù 3, 4 voøng xoaén ñeå cuoän daây qua.
h
Min
Chi
P. Ho
uat T
y th
am K
HS u ph
uo ng D
© Tr
ight
C opyr
138

Chöông 4
REØN TÖÏ DO VAØ REØN KHUOÂN (Reøn- Daäp)
4.1 Khaùi nieäm, phaân loaïi caùc thieát bò reøn daäp:
4.1.1 Khaùi nieäm vaø ñaëc ñieåm:
- Nguyeân lyù cô baûn cuûa Reøn daäp laø: Lôïi duïng tính deûo cuûa kim loaïi, laøm bieán daïng
kim loaïi ôû theå raén döôùi taùc duïng cuûa ngoaïi löïc ñeå taïo ra thaøn h phaåm vaø baùn thaøn h phaåm
coù hình daùng kích thöôùc nhaát ñònh.
- Muïc ñích: Ngoaøi muïc ñích taïo hình vaø kích thöôùc mong muoá n, reøn daäp coøn coù taùc
duïng caûi thieän toå chöùc cuûa kim loaïi treân toaøn boä saûn phaåm, loaïi tröø caùc khuyeát taät do ñuùc
nhö roã khí, roã co laøm cho toå chöùc kim loaïi mòn chaët, naâng cao cô tính kim loaïi.
- Ñaëc ñieåm: Reøn daäp thöôøng ñöôïc öùng duïng ñeå taïo phoâi cho gia coâng cô khí, coù taùc
duïng naâng cao cô tính kim loaïi, giaûm löôïng dö caét goït, taêng ñoä chính xaùc vaø naêng suaát caét
nh
goït, do ñoù giaûm giaù thaønh gia coâng.
C h i Mi
Ho
Reøn daäp coù theå gia coân g caùc kim loaïi khaùc nhau u a t TP. theù p cacbon, theùp hôïp kim,
nhö
y thtitan v.v…
pKkim
hôïp kim ñoàng, hôïp kim nhoâm, hôïp kim magieâh, ahôï m
D H Su p
Phoâi cuûa reøn daäp coù theå nlaøg phoâi ñuùc, thanh caùn, kim loaïi taám v.v
t © Truo
h
rigduï
yvaø
Cop
4.1.2 Thieát bò ng cuï reø n daäp:
Trong moät xöôûng reøn daäp, caàn phaûi trang bò caùc thieát bò vaø duïng cuï cô baûn sau:
a. Caùc loaïi maùy taïo löïc. Ñoù laø caùc maùy buùa, maùy daäp, maùy eùp…ñöôïc ñaëc tröng bôûi
khoái löôïng phaàn rôi vaø löïc eùp.
b. Caùc duïng cuï taïo hình nhö : Buùa, ñe, baøn laø, baøn toùp, khuoân , muõi ñoät v.v…
c. Caùc duïng cuï keïp chaët nhö : kìm, eâtoâ v.v…
d. Caùc duïng cuï ño löôøng nhö : thöôùc, compa, döôõng …
e. Caùc thieát bò nung noùng: caùc loaïi loø.
Caùc loaïi maùy reø n daäp:
Phaân thaønh 4 nhoùm theo ñaëc ñieåm coâng taùc nhö sau:
- Nhoùm 1: Goàm nhöõng maùy sinh ra löïc taùc duïng va ñaäp goïi laø nhoùm maùy buùa nhö
maùy buùa hôi, maùy buùa loø xo, maùy buùa hôi nöôùc vaø maùy buùa vaùn goã v.v…
Nhoùm maùy naøy coù ñaëc ñieåm trong thôøi gian coân g taùc vaän toác cuûa ñaàu buùa taïi thôøi
ñieåm chaïm vaät coù giaù trò cöïc ñaïi, sau ñoù giaûm ñoät ngoät veà khoâng, bieán thieân theo ñoà thò
hình 2-25a, thöôøng vaän toác cöïc ñaïi (kyù hieäu Vmax) ñaït tôùi 5  10m/s vaø thôøi gian coâng taùc
(kyù hieäu tct) < 0,01s.
- Nhoùm 2: Goàm nhöõn g maùy taïo löïc tónh goïi laø nhoùm maùy eùp nhö maùy eùp thuûy löïc,
maùy eùp ma saùt v.v …
Nhoùm maùy naøy coù ñaëc ñieåm trong thôøi gian coâng taùc vaän toác ñaàu neùn taïi thôøi ñieåm
chaïm vaät coù moät giaù trò naøo ñoù bieán thieân theo ñoà thò hình 2-25b, thöôøng coù Vmax = 0,2m/s
vaø tct > 0,1s.
138

V V V
Vmax Vmax
Vmax
0 0 0
tct t tct tct t
a) b) c)
Hình 2-25 Quan heä giöõa V vaø t

a) Nhoùm maùy buùa. b) Nhoùm maùy eùp. c) Nhoùm maùy daäp.
- Nhoùm 3: Goàm nhöõng maùy taïo löïc ñoäng nhö maùy daäp truïc khuyûu, maùy reøn ngang.
Maùy naøy coù ñaëc ñieåm vaän toác ñaàu neùn taïi thôøi ñieåm chaïm vaät ñaït ñeán giaù trò cöïc ñaïi roài
nyhnaøy coù vaän toác
i Mi
sau ñoù giaûm daàn ñeán khoâ ng, bieán thieân nhö ñoà thò hình 2-25c. Nhoùm maù
C h
cöïc ñaïi ñaït ñöôïc Vmax = 5 m/s, coøn Tct > 0,01s. Ho
u a t TP.
-Nhoùm 4: Maùy thuoäc nhoùm naøy coù boä phaänKcoâ y tnhg taùc quay troøn theo moät toác ñoä xaùc
a m
ñònh, ñöôøn g bieåu dieãn moái quan heä giöõHa Svaä u nphtoác vaø thôøi gian coâng taùc cuûa chuùng coù nhieàu
D
nga töøng loaïi maùy. Maùy thuoäc nhoùm naøy goàm: truïc reøn,
caáruuocuû
daïng phöùc taïp, tuøy thuoäc keát© T
h t
yrig
Cop
maùy reøn lieân tuïc v.v…
1. Maùy buùa hôi:
Laø maùy buùa khoâng khí chaïy baèng ñoäng cô,
ñöôïc duøng phoå bieán trong caùc xöôûng reøn hieän nay ñeå
reøn töï do caùc chi tieát nhoû vaø trung bình. Kyù hieäu laø
BH keøm theo chöõ soá chæ khoái löôï ng phaàn rôi (ví duï:
BH500 laø maùy buùa hôi coù khoái löôïng phaàn rôi laø
500 kg).
Hình 2-27 giôùi thieäu sô ñoà nguyeân lyù laøm
vieäc maùy buùa hôi: truyeàn ñoäng töø ñoäng cô 1, thoâ ng
qua boä truyeàn ñai 2,3,4 laøm truïc khuyûu 5 quay. Tay Hình 2-26 Maùy buùa hôi.
bieân (thanh truyeàn) 6 bieán chuyeån ñoäng quay troøn
cuûa truïc khuyûu 5 thaønh chuyeån ñoäng tònh tieán cuûa pittoâng eùp 8. Pittoâng eù p 8 khi ñi leân
hoaëc xuoáng taïo ra khí eùp coù aùp suaát cao ôû buoàn g treân hoaëc buoàng döôùi cuûa xilanh eùp 7.
Nhôø heä thoáng van ñieà u khieån 9 maø khí eùp töø xilanh 7 ñöôïc truyeàn qua xi lanh ñaàu buùa 10
ñeå naâng ñaàu buùa 11 ñi leân hoaëc ñaåy ñaàu buùa ñi xuoáng ñaäp. Treân pittoâng ñaàu buùa 11 coù
gaén ñe treân 13. Ñe döôùi ñöôïc gaén vaøo beä ñe 16. Heä thoáng caàn ñieàu khieån 17 duøng ñeå ñieàu
khieån ñoùng môû heä thoá ng van 9.
Ngoaøi ra, buùa coø n coù caùc boä phaän khaùc nhö : van an toaøn, van 1 chieàu , heä thoáng
ñieän, heä thoáng boâi trôn…Taát caû caùc boä phaän treân ñöôïc boá trí trong moät thaân maùy daïng chöõ
C vöõng chaéc, coù hình daïn g beân ngoaøi nhö hình 2-26.
139

Theo phöông phaùp taùc duïng cuûa hôi eùp, buùa hôi coù 2 loaïi: Maùy buùa taùc duïng ñôn
vaø maùy buùa taùc duïng keùp. Maùy buùa taùc duïng ñôn laø loaïi maùy buùa maø xylanh coâng taùc chæ
coù moät ñöôøng daãn khí aùp löïc cao vaøo buoàng döôùi cuûa xy lanh ñeå naâng ñaàu buùa leân, coøn
haønh trình ñi xuoá ng cuûa ñaàu buùa laø do söï rôi töï do cuûa khoái löôïng phaàn rôi.
Maùy buùa taùc duïng ñôn coù toác ñoä chaäm, naêng löôïn g ñaäp khoâng cao, ñieàu chænh naêng
löôïng ñaäp khoù khaên, neân hieän nay ít ñöôïc duøng.
Maùy buùa taùc duïng keùp laø loaïi maùy buùa maø haønh trình ñi xuoáng cuûa ñaàu buùa khoâng
nhöõng chæ do söï rôi töï do cuûa khoái löôïng phaàn rôi maø coøn do aùp suaát khí neùn cuûa buoàng
treân xylanh taùc duïng. Vì theá maùy buùa taùc duïng keùp coù toác ñoä ñaäp nhanh, naêng löôï ng ñaäp
lôùn, ñieàu chænh naên g löôïng deã daøng, neân hieän nay ñöôïc duøng phoå bieán.
9
Hình 2-27 Sô ñoà

nguyeân lyù coâng taùc
h
cuûa maùy buùa hôi. Min
Chi
P. Ho
uat T
y th
1. Ñoäng cô 2.Puli 3.Ñai
am K
u ph
4. Baùnh ñaø
HS
ng D
5. Truïc khuyûu
uo
© Tr
6. Thanh truyeàn
ht
7. Xilanh neùn
o p yrig
8. Pittoâng neùn C
9. Van khí
10.Xilanh buùa
11. Pittoâng buùa
12. Thaân pittoâng buùa
13. Ñaàu buùa (ñe treân).
14. Ñe döôùi
15. Goái ñôõ ñe
16. Beä ñe
17. Baøn ñaïp ñieàu khieån.
Maùy buùa hôi laøm vieäc theo boán haønh trình: Khoâng taûi, treo, ñaäp vaø eùp (hình 2-28):
- Haønh trình khoâng taûi: Ñoù ng caàu dao ñieän cho ñoäng cô laøm vieäc, môû caàn gaït ôû vò
trí khoâng taûi. Khi aáy van treân 9a vaø van döôùi 9b ôû vò trí nhö hình veõ 2-28a. Van 9a vaø 9b
coù noøng van vaø oáng van treân ñoù coù gia coâng caùc raõnh, loã ñeå daãn khí. Khi van ôû vò trí khoâng
taûi, pittoâng eùp 8 ñi leân, khí eùp töø buoàn g treân xi lanh eùp 7 truyeà n qua van treân 9a vaøo hoäp
gioù roài thoaùt qua van moät chieàu ñaët treân ñænh maùy vaø thoaùt ra ngoaøi. Khi pittoâng eùp 8 ñi
xuoáng, khí eùp töø buoà ng döôùi xi lanh 7 qua van döôùi 9b vaøo hoäp gioù roài qua van moät chieàu
ra ngoaøi. Ñaàu buùa luùc naøy ñöùng yeân.
- Haønh trình buùa treo: Caàn ñieàu khieån ñöôïc gaït qua vò trí buùa treo sao cho heä thoáng
van 9a, 9b nhö hình 2-28b. Khi aáy pittoâng eùp 8 ñi leân, khí eùp töø buoàng treân xi lanh eùp 7
vaãn ñöôïc thoaùt ra ngoaøi nhö khi buùa khoân g taûi. Coøn khi pittoâng eùp 8 ñi xuoá ng khí eùp töø
140

buoàng döôùi xi lanh 7 qua van döôùi 9b theo ñöôøng moät chieàu sang buoàng döôùi cuûa xi lanh
ñaàu buùa10, naâng ñaàu buùa 11 ñi leâ n ôû traïng thaùi treo ñeå chuaån bò ñaäp. Khí eù p thöøa töø buoàng
treân xi lanh buùa 10 ñöôïc daãn qua van 9a ñeán buoàng chöùa khí roài ra ngoaøi. Haønh trình naøy
chæ giöõ trong thôøi gian nhaát ñònh neáu laâu aùp suaát trong xi lanh buùa quaù cao seõ gaây nguy
hieåm nhaát laø ôû nhöõng maùy buùa khoâng coù van an toaøn.
h
Min
Chi
P. Ho
uat T
y th
am K
u ph
n g DH S
Truo
ht ©b) Buùa treo.
a) Khoâng taûi. c) Buùa ñaäp lieân tuïc. d) Buùa eùp.
y ri g
Cop Hình 2-28 Vò trí van khí buùa laøm vieäc.
- Haønh trình buùa ñaäp: Khi ñaäp vaøo caàn ñieàu khieån, van treân 9a vaø van döôùi 9b seõ
môû ra ôû vò trí nhö hình 2-28c. Khi pittoâng eùp 8 ñi leân, khí eùp töø buoà ng beân cuûa xi lanh 7
qua van 9a sang buoàng treân xi lanh ñaàu buùa, ñaåy ñaàu buùa ñi xuoáng ñaäp. Khi pittoâng 8 ñi
xuoáng, khí eù p töø buoàng döôùi cuûa xi lanh 7 qua van 9b sang buoàng döôùi cuûa xi lanh ñaàu buùa
10, naâng ñaàu buùa ñi leân. Cöù theá buùa ñaäp lieân tuïc. Neáu aán vaøo caàn ñaïp caøng maïnh thì van
môû caøng nhieàu, löôïng khí taùc duïng qua van caøng lôùn laøm buùa ñaäp caøng maïnh. Neáu aán töùc
thôøi moät caùi thì buùa ñaäp nhaùt moät, coøn aán lieân tuïc buùa seõ ñaäp lieân tuïc.
- Haønh trình buùa eùp: Gaït tay gaït ôû vò trí eùp, sao cho van ôû vò trí nhö hình 2-28d.
Ngöôïc laïi vôùi haønh trình buùa treo, khi pittoâng eùp 8 ñi leân, khí eùp töø buoàng treâ n xi lanh eùp
ñöôïc qua van 9a theo ñöôøng moät chieàu daãn qua buoà ng treân xi lanh buùa 10 ñaåy ñaàu buùa ñi
xuoáng eùp. Khi pittoâng 8 ñi xuoán g, khí eùp töø buoàn g döôùi cuûa 7 theo van 9b vaø thoaùt ra
ngoaøi.
Ñaëc ñieåm cuûa maùy buùa hôi: coù taàn soá ñaäp lôùn töø 95 ñeán 210 laàn ñaäp/phuùt. Toác ñoä
ñaäp cao neân toác ñoä bieán daïng lôù n. Ñieàu chænh löïc ñaäp deã daøng, ñieàu khieån tieän lôïi. Khoái
löôïng beä ñe thöôøng gaáp 830 laàn khoái löôïng phaàn rôi ( Pittoâng buùa, ñaàu buùa(ñe treân)).
Maùy gaây chaán ñoäng lôùn khi ñaäp neân khoái löôïng phaàn rôi haïn cheá < 1000kg.
2. Maùy buùa loø xo:
Laø loaïi maùy buùa caáu taïo raát ñôn giaûn, coù thaân maùy mang heä thoáng ñoøn baåy ôû daïng
141

loø xo nhíp. Moät ñaàu nhíp ñöôïc noái vôùi tay bieân nhaän chuyeån ñoäng töø baùnh leäch taâm. Moät
ñaàu nhíp noái vôùi ñaàu buùa (hình 2-29). Ñoäng cô
quay laøm baùnh leäch taâm 6 quay, thoâng qua tay
bieân 5 laøm loø xo nhíp 4 chuyeån ñoäng, laøm ñaàu
buùa 2 chuyeån ñoäng tònh tieán leân xuoáng ñaäp
vaøo vaät reøn treân ñe 1. Maùy buùa loø xo coù troïng
löôïng ñaàu rôi töø 30 60 kg, coù toác ñoä ñaäp
nhanh, löïc ñaäp nheï, toá n hao nhieàu do bieán
daïng ñaøn hoài cuûa loø xo nhíp. Maùy naøy chæ
duøng trong caùc xöôûng reø n nhoû .
3. Maùy buùa hôi nöôùc- khoâng khí eùp
reøn khuoân:
Maùy buùa naøy coù loaïi taùc duïng ñôn vaø Hình 2-29. Sô ñoà nguyeâ n lyù laøm vieäc
coù loaïi taùc duïng keùp. Hieän nay, thöôøng duøng maùy buùa loø xo.
nh
i Mi
loaïi taùc duïng keùp coù khoái löông phaàn rôi töø
C h
500  34000Kg. AÙp löïc hôi nöôùc hoaëc khoân g khí neùn trung. bình Ho trong xylanh coâ ng taùc
u a t TP
heùp reøn töï do thì maùy reøn khuoân coù
Ky t
khoaûng 7  9at. So vôùi maùy buùa hôi nöôùc khoâng khí
a m
thcoù raõn h daãn höôù ng, tyû soá khoái löôïng giöõa beä
Su p
khoaûng caùch hai thaân maùy heïp, ñaàu con tröôï
D H
ñe vaø phaàn rôi lôùn hôn. ng
t © Truo
h
yrig
Cop Hình 2-30 Maùy buùa
hôi nöôùc- khoâng khí
eùp reøn khuoân.
a) Hình daùng beân
ngoaøi.
b) Sô ñoà nguyeân lyù
laøm vieäc.
1. Ñoøn baåy
2. Van tröôït
3. Van
4; 6. Ñoøn baåy
5.Thanh tyø
7. Loø xo
8. Baøn ñaïp
a) b) 9. Ñaàu buùa
10. Pittoâng
Treân hình 2-30 giôùi thieäu sô ñoà nguyeân lyù laøm vieäc cuûa maùy buùa hôi nöôùc – khoâng
khí eùp reøn khuoân. Luùc bình thöôøng van tröôït 2 ôû vò trí trung gian do ñoä caêng cuûa loø xo 7 ñaõ
xaùc ñònh, ñaàu buùa ñöùng yeân ôû vò trí naøo ñoù. Khi chuaån bò cho buùa laøm vieäc, ngöôøi ta môû
ñöôøng daãn hôi nöôùc hay khoân g khí eùp ñeán oáng a. Muoán ñaàu buùa chuyeån ñoäng ngöôøi ta aán
nheï baøn ñaïp 8, thoâng qua heä thoáng ñoøn baåy 6 vaø 4 laøm cho van 3 môû nhoû ñöa luoàng hôi
142

nöôùc hay khoâng khí eùp vaøo taùc duïng leân maët treân cuûa pittoâng 10 (nhö vò trí hình veõ) ñöa
ñaàu buùa 9 ñi xuoáng, löôïng khí thöøa ôû buoàng döôùi theo loøng cuûa van tröôït 2 thoaùt ra ngoaøi
theo oáng b. Ñoàng thôøi vôùi luùc ñaàu buùa 9 ñi xuoáng thì heä thoáng ñoøn baåy 6 vaø 1 cuõng seõ ñöa
van tröôït 2 xuoán g döôùi, ñeán moät möùc ñoä naøo ñoù raõn h khuyeát cuûa van tröôït 2 seõ höôùng
ñöôøng khí ñöa töø oáng a vaøo maët döôùi cuûa pisyon 10 ñöa ñaàu buùa 9 ñi leân , khí thöøa ôû buoàng
treân ñænh van tröôït 2 thoaùt ra ngoaøi theo oáng b. Ñaàu buùa ñi leân ñeán moïi haønh trình xaùc
ñònh thì maët vaùt cuûa noù seõ eùp vaøo thanh tyø 5 thoâng qua heä thoáng ñoøn baåy 1 nhaác van tröôït
2 leân chuaån bò cho haønh trình ñi xuoán g tieáp theo ñaàu buùa. Chu trình töï ñoäng nhö theá cöù
ñöôïc laëp laïi. Muoán buùa ñaäp caøng maïnh thì taùc duïng löïc vaøo baøn ñaïp 8 caøng lôùn ñeå môû van
3 caøng roäng. Khi muoán buùa döøng chuyeån ñoäng ta thoâi taùc duïng löïc leân baøn ñaïp 8, loø xo 7
ñöa van tröôït 2 veà vò trí trung gian, ñaàu buùa seõ ñöùng yeân ôû vò trí xaùc ñònh. Coøn neáu thoâi
laøm vieäc thì ñoùng taét luoân ñöôøng daãn hôi nöôùc hay khoâng khí eùp vaøo oáng a.
4. Maùy eùp ma saùt kieåu truïc vít:
Maùy eùp ma saùt kieåu truïc vít coù löïc eùp töø 40  630 taán. Maùy duøng ñeå reøn trong
khuoân hôû, reøn trong khuoâ n kín. Do löïc eùp khoâng lôùn neân thöôøng duøng ñeå nh
reøn caùc hôïp kim
C h i Mi
maøu nhö hôïp kim ñoàng vaø caùc hôïp kim keùm deûo khaùc. Ho
u a t TP.
h
Nguyeâ n lyù laøm vieäc cuûa maùy bieåu dieãn treâ
a m Kynt sô ñoà
hình 2-31. Boä phaän quan troïng nhaát cuûHa Smaù u pyh laø 3 baùnh ma
D
uongoác.
saùt vaø boä truyeàn ñoäng truïc vít T–rñai
t ©
righ
opylaø
Khi chuaånCbò m vieäc ta ñoùng ñoäng cô laøm puli 1
vaø 2 baùnh ma saùt 2 vaø 3 quay theo chieàu muõi teân. Baùnh ma
saùt 12 chöa tieáp xuùc vôùi baùnh ma saùt 2 vaø 3. Luùc muoán ñaàu
eùp 9 ñi xuoáng ta aán caàn ñieàu khieån 8 thoâng qua heä thoáng
ñoøn baåy 4 laøm baùnh ma saùt 2 tieáp xuùc vôùi baùnh ma saùt 12,
truït vít 10 quay ñöa ñaàu eùp 9 ñi xuoáng do ñai oác 11 coá ñònh.
Neáu thoâi aán caàn ñieàu khieån 8, loø xo seõ traû noù veà vò trí trung
gian ban ñaàu, hai baùnh ma saùt 2 vaø 12 taùch ra, ñaàu maùy eùp Hình 2-31
ñöùng yeân. Muoán ñaàu eù p 9 ñi leân ta keùo caàn ñieàu khieån leân Sô ñoà nguyeâ n lyù maùy eùp
phía treân, nhôø heä thoáng ñoøn baåy 4 laøm baùnh ma saùt 3 eùp ma saùt kieåu truïc vít.
vaøo baùnh ma saùt 12, truïc vít 10 quay theo chieàu ngöôïc laïi
ñöa ñaàu eùp ñi leân. Choát 6 vaø hai cöõ tyø 5 vaø 7 duøng ñeå khoáng cheá haønh trình laøm vieäc vaø
baûo ñaûm cho maùy coâng taùc an toaøn, khoaûng caùch giöõa cöõ tyø 5 vaø 7 coù theå ñieàu chænh ñöôïc.
5. Maùy eùp thuûy löïc
Maùy eùp thuûy löïc laø moät loaïi thieát bò reøn daäp truyeàn daãn baèng chaát loûng (daàu, nöôùc)
coù aùp suaát cao. Maùy eùp thuûy löïc ñöôïc aùp duïng roäng raõi trong nhieàu laõnh vöïc khaùc
nhau:reøn töï do, reøn khuoân, eùp oá ng kim loaïi maøu, eùp chaát deûo, eù p kim loaïi boät v.v…
Nguyeâ n lyù taùc duïng cuûa maùy eùp thuûy löïc döïa vaøo ñònh luaät Pascal laø: “AÙp suaát
ñöôïc truyeàn ñi taát caû caùc ñieåm cuûa chaát loûng nguyeân veïn vaø theo moïi phöông”.
Maùy neùn goàm moät xi lanh vaø pittoâng lôùn ñöôøng kính D, moät xi lanh vaø pittoâng nhoû
143

ñöôøng kính d, hai xi lanh thoâng nhau vaø chöùa chaát loûn g, moät caùnh tay ñoøn quay quanh truïc
ñeå ñieàu khieå n maùy eùp (hình 2-32).
Khi taùc ñoäng vaøo ñoøn moät löïc F,
nhôø nguyeân taùc ñoøn baåy, löïc taùc ñoäng
vaøo pittoâng nhoû seõ laø P1, aùp suaát taïi xy
lanh nhoû laø:
P1 4P
p1  2
 12
d d
4
Theo ñònh luaät Pascal aùp suaát taïi Hình 2-32 Sô ñoà truyeàn löïc baèng chaát loûng.
xi lanh lôùn cuõng laø p 1. Vaäy löïc taùc ñoäng
leân maët pittoâng lôùn laø:
D 2 4 P1 D 2 D2
P2  p1   P
nh
1
d 2 4 d2
i Mi
4
C h
Neáu p 1 vaø d khoâng ñoåi, muoán taêng P2 ta phaûi taêngTñöôø
t P. Hnog kính D cuûa pittoâng lôùn.
u a
th i löôïng maùy khoâng theå quaù coàng
Nhöng vieäc laøm naøy bò haïn cheá vì kích thöôùc vaø
a m Kykhoá
h
keành. Con ñöôøng öu vieät hôn laø taêng aùpH suaá
D Su pt cuûa doøng chaát loûng baèng caùch duøng bôm daàu
ng
ñeå neùn theâm daàu vaøo hai xy lanh
t © Truo( hoaëc boä phaän khueách ñaïi aùp suaát ).
igh
opmyrvieäc cuûa boä phaän khueách ñaïi aùp suaát hình 2-33 nhö sau: Taùc duïng
Nguyeâ n lyùClaø
vaøo pittoâng coù ñöôøng kính D aùp suaát nhoû p1 coù theå nhaän ñöôïc ôû ñaàu pittoâng coù ñöôøng kính
d aùp suaát lôùn p2. Heä soá khueách ñaïi aùp suaát seõ laø:
Ñeán
p2 .d2 = p 1 .D2 maù y
P2
eùp
Do ñoù: D 2
p2  p1
d2
Nhôø heä thoáng khueách ñaïi aùp suaát nhö theá ngöôøi ta coù
theå khueách ñaïi aùp suaát töø 6 12 at leân ñeán 400 600 at.
Truyeàn aùp suaát cao baèng thuûy löïc ñeán caùc maùy eùp, ngöôøi ta coù
theå taïo cho maùy eùp thuûy löïc ñeán 7000 taán vaø coù theå lôùn hôn.
Maùy eùp thuûy löïc coù nhieàu kieåu khaùc nhau tuøy theo yeâu
caàu veà ñoä chính xaùc vaø coâng duïng cuûa noù.
Sô ñoà nguyeân lyù maùy eùp thuûy löïc ñöôïc trình baøy treân P1 Hôi
hình 2-34: Maùy goàm coù hai xi lanh: xi lanh naâng 1 vaø xi lanh töø
eùp 2. Chaát loûng töø beå chöùa 9 nhôø bôm cao aùp 8 ñöôïc truyeàn tôùi noài
bình oån aùp 7 qua van phaân phoái 6 ñöôïc ñöa vaøo xy lanh naâng 1 hôi
hoaëc xy lanh eùp 2. Ñeå naâng haï xaø ngang 3 mang ñaàu eùp. ta Hình 2-33 Boä phaän
ñieàu khieån van 6 ñeå daàu eù p ñi vaøo xy lanh 1 ñaåy vaøo pittoâng khueách ñaïi aùp suaát.
vaø naâng heä thoáng truï 4 vaø xaø ngang 3 ñi leân hoaëc giaûm aùp suaát
144

ñöa xaø ngang 3 haï xuoáng. Ñeå tieán haønh eùp, ta ñieàu khieån van 6 ñeå daàu eùp coù aùp suaát cao
ñi vaøo xy lanh eùp 2 ñaåy ñaàu eùp ñi xuoáng eùp.
Hình 2-34 Sô ñoà 4

nguyeân lyù maùy eù p
thuûy löïc. 1
1. Xy lanh naâng.
2
2. Xy lanh eùp.
3. Xaø ngang.
4. Truï.
5. Baøn maùy
6. Van phaân phoái.
7. Bình oån aùp .
8. Bôm cao aùp. 3
5
9. Beå chöùa.
h
Min
Chi
TP. Ho
y t huat
Ky löïc coù theå taïo löïc eùp lôùn, lôùn hôn baát
Ñaëc ñieåm cuûa maùy eùp thuûy löïc: maùypeù
u hpamthuû
S
H n ñoäng. Con tröôït chuyeån ñoäng theo caùc truï daãn
kyø maùy eùp naøo. Maùy laøm vieäc eâm gítDchaá
r uo n
© T xaùc. Maùy eùp thuûy löïc coù theå laøm nhieàu vieäc khaùc nhau
höôùng do ñoù chuyeån ñoängghtchính
y ri
nhö daäp trong khuoâ Cnopkín, khuoân hôû, eùp tinh, ñoät loã, caét ba via…Nhöng maùy coù keát caáu coàng
keành, phöùc taïp, ñaét tieàn do ñoù thöôøng duøng ñeå gia coâng chi tieát lôùn coù hình daùng phöùc taïp,
yeâu caàu kyõ thuaät vaø chaát löôïng cao.
6. Maùy eùp truïc khuyûu:
Maùy eùp truïc khuyûu coù löïc eùp töø
200 ñeán 10.000 taán.
Sô ñoà nguyeân lyù cuûa maùy ñöôïc
trình baøy treân hình 2-35.
Nguyeâ n taéc laøm vieäc: truyeàn
ñoäng töø ñoäng cô 1, qua boä truyeà n ñoäng
ñai 2 laøm quay caëp baùnh raêng 3 vaø 4.
Baùnh raêng 4 loà ng khoâng treân truïc ñoàng
thôøi laø baùnh ñaø cuûa maùy. Khi aán vaøo
caàn ñaïp hay nuùt ñieàu khieån thì ly hôïp Hình 2-35 Hình daùng beâ n ngoaøi vaø sô
ma saùt 5 gaén vôùi 4 seõ ñoùng laïi, chuyeån ñoà nguyeân lyù maùy eùp truïc khuyûu.
ñoäng quay töø baùnh raêng 4 ñöôïc truyeàn
cho truïc khuyûu 10 nhôø tay bieân 6 laøm cho ñaàu buùa 7 tröôït leân xuoáng theo raõnh daãn höôùng
taïo neân chuyeå n ñoän g eùp vaøo baøn maùy 8. Muoán döø ng maùy, ta taùc duïng vaøo caàn ñaïp hay nuùt
ñieàu khieån ñeå ly hôïp 5 nhaû ra, ngaét chuyeå n ñoäng vaø phanh 9 haõm khoân g cho truïc 10 quay
nöõa.
Ñaëc ñieåm: Maùy eùp ma saùt kieåu truïc khuyûu coù theå duøng ñeå reøn khuoân hôû, eù p phoâi, ñoät loã,
145

caét ba via. So vôùi maùy buùa, maùy eùp truïc khuyûu chuyeån ñoäng eâm hôn neân ñoä chính xaùc cuûa
saûn phaåm cao hôn, ñieàu khieån tieän lôïi hôn…
4.2 Reøn töï do:

4.2.1 Thöïc chaát vaø ñaëc ñieåm:
Reøn töï do laø moät quaù trình bieán daïng töï do kim loaïi döôùi taùc duïng cuûa caùc duïng cuï
ñôn giaûn hoaëc caùc thieát bò taïo löïc. Vieäc taïo hình nhôø beà maët duïng cuï vaø trình ñoä tay ngheà
cuûa coâng nhaân. Reøn töï do chaát löôï ng khoâng cao, ñoä boùng beà maët thaáp, naêng suaát thaáp, hao
phí nhieàu kim loaïi, cöôøng ñoä lao ñoäng lôùn, thöôøng duøng trong saûn xuaát ñôn chieác, haøng
loaït nhoû, trong söûa chöõa… nhöng coù khaû naêng taïo saûn phaåm töø raát nhoû ñeán raát lôùn. Vaät lieäu
thöôøng duø ng laø phoâi ñuùc, thoûi caùn, thanh…
4.2.2 Duïng cuï reøn töï do:
Goàm nhieàu daïng tuø y theo tính chaát cuûa nguyeân coâng nhö buùa, ñe, ñeäm , ñoät,
baøn laø, baøn toùp, kìm, döôõ ng, compa…nhö hình 2-36:
nh
C h i Mi
Ho
u a t TP.
h
a m Ky t
h
D H Su p
ng
t © Truo
h
yrig
Cop
Hình 2-36 Duïng cuï reø n töï

4.2.3 Coâng ngheä reøn töïdo.
do:
Caùc nguyeân coâng cô baûn cuûa reøn töï do goàm: choàn, choà n cuïc boä, vuoát thanh, vuoát
oáng môû roä ng loã, vuoát daøi oáng, uoán, xoaén, xaán hoaëc chaët, ñoät loã…( hình 2-37)
Trong muïc naøy chæ giôùi thieäu hai nguyeân coâng cô baûn laø choàn vaø vuoát.
a. Choàn: laø nguyeân coâng laøm giaûm chieàu cao vaø taêng dieän tích tieát dieän ngang cuûa
phoâi (hình 2-37a;b). Muïc ñích cuûa choàn: taïo phoâi coù ñöôøng kính lôùn töø phoâi coù ñöôøng kính
nhoû, taïo thôù uoán ñeå taêng beàn cho saûn phaåm, giaûm chieàu saâu ôû nhöõng phoâi coù ñoät loã, caûi
taïo caáu truùc kim loaïi.
146

h
i Min
k. l. m. . Ho Ch
P
Hình 2-37 Nguyeân coâ ng cô baûn vaø K uatmTreøn töï do.
saûynthphaå
am
a) Choàn b) Choàn cuïc boä c)SVuoá
H u pht d) Vuoát môû roäng loã
e) Vuoát oáng g) Uoá g DXoaén i) Xaán k) Ñoät loã lôùn baèng
uonnh)
T r
t © t loã m) Saûn phaåm reøn töï do.
ghÑoä
ñoät roãpnygril)
C o
Choàn coù 2 tröôøng hôïp: Choàn cuïc boä vaø choàn toaøn boä.
Khi choàn cuïc boä ta tieán haønh nung noùng ñoaïn caàn choà n hay sau khi nung noùng toaøn
boä, laøm nguoäi trong nöôùc ñoaïn khoâng caàn choàn (hình 2-38 a) roài môùi gia coâng.
a) b)
Hình 2-38 Choàn cuïc boä
a) Khoâng caàn khuoân ñeäm b) Baèng khuoâ n ñeäm.
Cuõng coù theå thöïc hieän vieäc choàn cuïc boä baèng caùch nung noùng toaøn boä phoâi vaø gia
coâng trong nhöõng khuoân ñeäm thích öùng (hình 2-38b).
Khi choàn toaøn boä, nung toaøn boä chieàu daøi cuûa phoâi, coù theå xaûy ra caùc hieän töôïng
sau: Neáu tyû leä giöõa chieàu cao vaø ñöôøng kính phoâi H/D < 2 vaät choàn coù daïng hình troáng
(hình 2-39a), do coù söï ma saùt ôû beà maët tieáp xuùc giöõa phoâi vôùi buùa vaø ñe.
Neáu tyû leä: H/D = 22,5 löïc ñaäp ñuû lôù n laøm cho vaät choàn coù daïng hai hình troáng choàng giaùp
leân nhau (hình 2-39b). Neáu löïc ñaäp khoâng ñuû lôùn, vaät choàn cuõng coù daïng hình troáng keùp
147

nhöng khoâng choàng giaùp vôùi nhau (hình 2-39c). Coøn khi löïc ñaäp quaù nhoû vaø nhanh thì hai
ñaàu vaät choàn laïi loe ra so vôùi ñoaïn giöõa (hình 2-39d). Taát caû caùc hieän töôïng ñoù giaûi thích
baèng söï truyeàn vaø toån thaát naêng löôïn g töø ñieåm ñaët löïc ñeán trung taâm chi tieát choàn.
Neáu tyû leä: H/D > 2,5 vaät choàn raát deã bò cong (hình 2-39e). Khi ñaõ bò cong caàn phaûi
naén laïi (hình 2-40) roài môùi choàn tieáp, neáu khoâng vaät seõ bò taïo taät gaáp neáp.
H
d)  2  2,5
D
Löïc quaù beù
lôùn.
h
Min
Chi
T P. Ho
y t huat
K H
b)  2  2u,5p; ham c )  2  2,5
H H H
a) 2 e)  2,5
D D g DH S D D
r uo n
© T Löïc ñuû lôùn.
ht
Löïc khoâng ñuû lôùn.
o p yrig
C Hình 2-39 Hình daùng vaät khi choàn.
Khi choàn treân maùy buùa ñeå baûo ñaûm

löïc ñuû lôùn caàn thoûa maõn quan heä:
H – ho  0,25H
Trong ñoù: H - Haønh trình lôùn nhaát
cuûa ñaàu buùa Hình 2-40 Caùch laøm thaúng vaät choàn ñaõ bò cong.
ho - Chieàu cao ban ñaàu
cuûa phoâi choàn
b. Vuoát (hình 2-36c): Laø nguyeân coâng laøm giaûm tieát dieän ngang, taêng chieàu daøi cuûa
phoâi reøn. Nguyeân coâng naøy duøng ñeå reøn caùc chi tieát daïng truïc, oá ng .…Khi vuoát thöôøng
duøng buùa phaúng. Nhöng khi caàn
vuoát vôùi naêng suaát cao hôn ngöôøi ta
duøng buùa coù maët laøm vieäc daïng chöõ
V loaïi cung troøn.
Nhöõng vaán ñeà kyõ thuaät caàn
chuù yù khi vuoát laø: Phöông phaùp di
chuyeån phoâi coù theå tieán haønh theo 2
caùch:
- Caùch thöù nhaát: Laät phoâi
qua laïi theo moät goùc 90o hay 180o Hình 2-41 Caùch laät phoâi khi vuoát.
148

ñoàng thôøi ñaåy phoâi theo chieàu truïc sau moãi nhaùt ñaäp (hình 2-41a). Caùch naøy thöôøng duøng
hôn do thuaän tay vaø naêng suaát cao. Nhöng nhöôïc ñieåm laø kim loaïi bieán daïng khoâng ñeàu,
maët tieáp xuùc vôùi ñe nguoäi nhanh hôn. Thöôøng duøng phöông phaùp naøy ñeå vuoát caùc kim loaïi
coù tính deûo cao deã bieán daïng, truyeàn nhieät keùm nhö theùp cacbon trung bình vaø theùp
cacbon thaáp.
- Caùch thöù hai: Quay phoâi moät goùc 90o hay 60o theo chieà u xoaén oác (hình 2-41b).
Phöông phaùp naøy thao taùc khoâng thuaän tay, yeâu caàu trình ñoä tay ngheà cao, nhöng khaéc
phuïc ñöôïc nhöôïc ñieåm cuûa phöông phaùp thöù nhaát, thöôøng duøng ñeå reøn kim loaïi maøu, theùp
cacbon cao, theùp hôïp kim.
Khi vuoát phoâi laø thoûi theùp ñuùc,
tieán haønh vuoát töø giöõa ra ñeå doàn nhöõng
khuyeát taät ra hai ñaàu roài caét boû ñi, ngoaøi
ra coøn coù taùc duïng laøm saûn phaåm ít cong,
maët gia coâng phaúng hôn.
Ñeå ñaûm baûo kyõ thuaät vaø naêng
nh
suaát cao trong khi vuoát, caàn baûo ñaûm
C h i Mi
quan heä giöõa caùc thoâng soá vuoát hôïp lyù Hình 2-42 . Hco thoâng soá khi vuoát.
TPCaù
h u a t
nhö : - Löôïng eùp h laø hieäu soá giöõa
a m Ky t
chieàu cao phoâi tröôùc khi vuoát H0 vaø sau khi ph t h: h = Ho - h
Su vuoá
D H
nglöôïng eùp h (hình 2-42) neáu khoâng beà maët chi tieát reøn
T uo
- Böôùc vuoát ao phaûi lôùn rhôn
t ©
gh t löôïng saûn phaåm gia coâng.
deã bò gaáp neáp laøm giaûymrichaá
C op
Hình 2-43 bieåu thò quaù trình gaây ra taät gaáp neáp do khoâng baûo ñaûm ao> h.
- Maët khaùc böôùc vuoát ao cuõng khoâng ñöôïc lôùn hôn chieàu roäng B cuûa phoâi laøm giaûm
naêng suaát gia coâng, theo kinh
nghieäm laø:
ao = (0,4 0,7)B.
B laø chieàu roäng phoâi.
- Neáu khoâng vì muïc ñích daùt
moûng thì nhaùt ñaäp cuûa buùa caàn phaûi
B
baûo ñaûm sao cho:  2  2,5 Hình 2-43 Hieän töôïng gaáp neáp.
h
coù nhö theá thì nhaùt ñaäp tieáp theo
khi quay phoâi khoâng gaây ra taät gaáp neáp cho vaät reøn. Ñeå beà maët vuoát ñöôïc phaúng, quan heä
giöõa böôùc vuoát ao vaø caïnh töông öùng b cuûa buùa caàn baûo ñaûm ao = (0,4  0,8)b. Neáu tæ leä
ao/b quaù nhoû thì deã gaây neân gaáp neáp, neá u lôùn quaù thì naêng suaát vuoát seõ giaûm.
Khi reøn vaät reøn coù tieát dieän troøn thì phaûi vuoát phoâi thaønh caïnh vuoâng cho ñeán khi
gaàn ñaït kích thöôùc chieàu daøi roài môùi reøn thaønh tieát dieän troøn .
Neáu vuoát phoâi lieäu töø vuoâng thaønh troøn, vôùi chieàu daøi thay ñoåi khoâng ñaùng keå thì
caïnh hình vuoân g a = d. Toát hôn caû laø ñeå caïnh a nhoû hôn töø 2 ñeán 4% so vôùi ñöôøng kính d
(hình 2-44a). Ví duï: caàn reøn moät chi tieát coù 200 mm töø phoâi coù tieát dieän vuoâng , muoán
chieàu daøi haàu nhö khoâ ng ñoåi ta choïn hình vuoâng coù caïnh a = 200 x 0,98 = 196 mm.
149

Neáu vuoát töø tieát dieän troøn thaønh tieát dieän vuoâng thì d= 1,5a (hình 2-44b); Neáu vuoát
töø tieát dieän lôùn thaønh tieát dieä n troøn nhoû thì phaûi vuoát thaøn h hình vuoân g töông öùng, sau ñoù
D
môùi ñaùnh thaønh tieát dieän troøn a  ; d  a (hình 2-44c).
1,55
Neáu vuoát töø tieát dieän vuoâng thaøn h tieát
dieän hình chöõ nhaät (hình 2-44d) maø muoán
chieàu daøi haàu nhö khoâng ñoåi thì ñöôøng kính
phoâi D ñöôïc tính theo coâng thöùc.
2a  b neáu a/b > 2
D 
3
D = 1,3a neáu a/b < 2

Trong ñoù a, b laø caïnh lôùn vaø caïnh
nhoû cuûa tieát dieän phoâi.
Hình 2-44 Vuoát phoâi thanh.
Kyõ thuaät vuoát oáng: nh
C h i Mi
Ho
- Vuoát keù o daøi oáng (hình 2-45):
u a t TP.
yt h
Vôùi muïc ñích giaûm chieàu daøy maø pham K
u
ñöôøng kính loã khoâ ng ñoåi, ta duønngg truï DHcS
ruo
taâm coù ñöôøng kính gaàn baè
i g h tng© Tñöôøng kính
pyrthaùo laép, truïc taâm
trong cuûa oá ng. DeåCodeã
thöôøng coù ñoä coâ n 3  12 mm/m. Ñaët Hình 2-45 Vuoát keùo daøi oáng.
phoâi treân khoái V vaø tieán haønh vuoát töø hai
ñaàu vaøo vì hai ñaàu nguoäi nhanh hôn, deã nöùt.
Do truïc taâm laép sít vôùi oáng neân ma saùt giöõa
truïc taâm vôùi oáng theo höôùng ñöôøng sinh nhoû
hôn nhieàu theo höôùn g tieáp tuyeán. Keát quaû laø
phaàn lôùn bieán daïng doàn theo höôùng ñöôøn g
sinh laøm chieàu daøi phoâi taêng leân, chieàu daøy
giaûm, maø ñöôøng kính loã khoâng ñoåi.
- Vuoát môû roäng loã (hình 2-46) Vôùi muïc
ñích giaûm chieàu daøy phoâi, môû roäng loã maø
chieàu daøi khoâng ñoåi, ngöôøi ta loàng vaøo phoâi
Hình 2-46 Vuoát môû roän g loã.
moät truïc taâm coù ñöôøng kính beù hôn ñöôøn g
kính loã phoâi töø 10 15mm. Sau ñoù ñaët truïc taâm treân hai goái töïa vaø tieán haønh vuoát. Do tieáp
xuùc giöõa oáng vôùi truïc taâm theo höôù ng ñöôøng sinh nhieàu hôn theo phöông tieáp tuyeán neân
ma saùt seõ haïn cheá bieán daïng theo höôùng doïc truïc maø phaàn lôùn bieán daïng doàn theo höôùng
tieáp tuyeán laøm cho chieà u daøy phoâi giaûm, ñöôøng kính loã taêng leân maø chieàu daøi khoâng ñoåi.
Truïc taâm caøng beù thì bieán daïng caøng nhieàu, naêng suaát vuoát caøng cao. Nhöng truïc taâm nhoû
quaù so vôùi ñöôøng kính loã oáng thì heä soá vuoát quaù lôù n phoâi laïi deã nöùt. Ñeå vuoát ñeàu caàn duøng
buùa coù caïnh lôùn hôn chieàu daøi phoâi.
150

4.2.4 Thieát keá vaät reøn vaø coâng ngheä reøn töï do:
Thieát keá coâng ngheä reøn töï do laø vieäc thieát laäp quy trình coâng ngheä reø n, vaïch ra caùc
böôùc gia coâng vôùi ñaày ñuû caùc chæ tieâu kinh teá kyõ thuaät cuûa noù. Thieát keá coâng ngheä reøn töï
do caên cöù vaøo yeâu caàu kyõ thuaät cuûa saûn phaåm vaø ñieàu kieän saûn xuaát.
Trình töï thieát keá coâng ngheä reø n töï do nhö sau:
a. Choïn phöông aùn coâng ngheä.
Khi thieát keá, caàn ñeà ra moät soá phöông aùn coâng ngheä vaø choïn phöông aùn naøo hôïp lyù
nhaát ñaûm baûo caùc chæ tieâu kinh teá kyõ thuaät. Choï n phöông aùn coâng ngheä goàm:
1. Choïn daïng saûn xuaát.
Caên cöù vaøo hình daùng, kích thöôùc, khoái löôïng, yeâu caàu kyõ thuaät vaø saûn löôïng vaät
reøn maø ngöôøi ta choïn daïng saûn xuaát. Daïng saûn xuaát coù theå laø ñôn chieác, haøng loaït (nhoû,
vöøa, lôùn) vaø haøng khoái.
Saûn löôïng chi tieát cho moãi daïng saûn xuaát coù theå tính nhö sau:
nh
Tck C h i Mi
Ho
TP.
n .100%
a.Tct
h u a t
a m Ky t
Trong ñoù: T ck - Thôøi gian chuaånHbòSukeápththuùc.
D
ng coâ
Tct - Thôøi gianT r uogia ng 1 chi tieát.
i g h t©
yr soá, loaït nhoû a = 10  30
Cop
a- Heä
Loaït lôùn a = 5  10
Töø saûn löôïng chi tieát, ngöôøi ta choïn daïng saûn xuaát vaø quyeát ñònh reøn töï do, reøn
khuoân…
2. Choïn loaïi phoâi vaø thieát bò sô boä.
Tuøy thuoäc vaøo khoái löôïng vaät reøn, ngöôøi ta choïn loaïi phoâi vaø thieát bò. Loaïi phoâi
thöôøng duøng trong reøn töï do laø theùp ñuùc, theùp caùn. Thieát bò thöôøng duøng laø maùy buùa, maùy
eùp.
Khi choïn loaïi phoâi vaø thieát bò, ngöôøi ta coù theå tham khaûo caùc soá lieäu kinh nghieäm
sau ôû baûng 5
Vaät lieäu vaø khoái löôïng vaät reøn Loaïi phoâi Loaïi thieát bò
-Vaät reøn baèng theùp caùcbon vaø theùp hôïp - Phoâi ñuùc, phoâi - Maùy buùa khoái löôïng töø 100
kim, khoái löôïng G < 200 kg. caùn. kg ñeán 7 taán.
-Vaät reøn baèng theùp caùcbon khoái löôïng - Phoâi ñuùc. - Maùy buùa
G = 1000  1500 kg.
-Vaät reøn baèng theùp hôïp kim, khoái löôïng - Phoâi ñuùc. - Maùy buùa
G = 200  500 kg.
-Vaät reøn baèng theùp caùcbon khoái löôïng - Maùy eùp thuûy löïc töø 600 
G > 1500 kg. 1500 taán.
151

3.Löïa choïn keát caáu vaø hình daùng hôïp lyù cuûa vaät reøn.
Vì reøn töï do khoâ ng theå gia coâng nhöõn g chi tieát coù keát caáu veà hình daùng phöùc taïp
baát kyø, neân treâ n cô sôû coá gaéng baûo ñaûm hình daùng kích thöôùc cuûa chi tieát, ta phaûi löïa choïn
keát caáu, söûa ñoåi keát caáu vaät reøn sao cho hôïp lyù nhaát ñeå coù theå reø n ñöôïc deã daøng.
Nguyeâ n taéc löïa choïn hình daùng keát caáu hôïp lyù cuûa vaät reøn:
- Traùnh thieát keá nhöõng vaät reøn töï do coù maët coân (hình2-47a) vaø hình cheâm
(hình 2-47b) nhaát laø nhöõng maët coân vaø hình cheâm nhoû.
- Traùnh thieát keá nhöõng vaät reøn coù caùc beà maët hình truï giao nhau hay nhöõ ng giao
tuyeán cuûa nhöõng beà maët caét nhau theo ñöôøng baäc 2 trôû leân (hình 2-47c, d).
- Traùnh thieát keá vaät reøn coù nhieàu baäc hoaëc coù caùc maët cong phöùc taïp, neáu ñöôïc thì
ñöa phaàn nhoû ôû giöõa veà cuøng moät phía ñeå tieän khi reøn (hình 2-47e).
- Traùnh thieát keá nhöõng vaät reøn coù gaân moûng (hình 2-47g).
- Khoâng neân thieát keá nhöõn g maët bích coù gôø loài (hình 2-47h) vaø nhöõ
i M inh ng choã loài loõm
Ch
. Ho
naèm ôû phaàn trong chi tieát (hình 2-47i).
T P
huatc taïp, neáu coù theå ñöôïc neân phaân
Ñoái vôùi nhöõng chi tieát coù keát caáu coàng keàKnyhtphöù
thaønh nhieàu phaàn ñôn giaûn ñeå deã reøn, sau S pham
u ñoù duøng phöông phaùp haøn, taùn, gheùp buloâng,
g D H
n
o i nhau (hình 2-47k,l), cuõng coù theå duøng haøn ñeå noái giöõa
i uvôù
© Tr
hoaëc laép eùp… ñeå gheùp chuùng laï
i g h t
r ng phöùc taïp 1 vôùi caùc phaàn reøn cô baûn 2 nhö treân (hình 2-47m).
caùc phaàn ñuùc coù hìnhpydaù
Co
b. Thieát keá baûn veõ vaät reøn: Baûn veõ vaät reøn ñöôïc thaønh laäp treân cô sôû baûn veõ gia
coâng cô khí, trong ñoù ta ñeà caäp ñeán tính hôïp lyù cuûa vaät reøn vaø moät soá yeáu toá khaùc. Kích
thöôùc cuûa vaät reøn baèng kích thöôùc danh nghóa cuûa chi tieát coäng theâm vaøo ñoù löôï ng dö gia
coâng cô, dung sai reøn vaø löôïng theâm. Caùc ñaïi löôïng noùi treân ñöôïc xaùc ñònh nhö sau:
1. Löôïng dö gia coâng cô (  ): Laø löôïng kim loaïi ñeå doâi ra treân nhöõ ng beà maët vaät
reøn caàn gia coâng cô ñeå ñaûm baûo ñoä chính xaùc, ñoä boùng beà maët vaø cô tính lôùp beà maët.
Löôïng dö naøy seõ ñöôïc caét ñi khi gia coâng cô. Ñeå hình dung söï phaân boá löôïng dö gia coâng
cô, dung sai reøn treân moät kích thöôùc coù gia coâng caét goït ta xem sô ñoà bieåu dieãn nhö hình
2-48.
Ñoä lôùn cuûa lôù p löôïng dö phuï thuoäc vaøo: söï nhaáp nhoâ treân beà maët cuûa phoâi, söï
khoâng ñoàng taâm giöõa caùc tieát dieän, kích thöôùc phoâi, tính chaát vaät lieäu, yeâu caàu chính xaùc
ñoä boùng, phöông phaùp gaù ñaët duïng cuï vaø cheá ñoä caét goït, qui trình coâng ngheä.
Trò soá veà löôïng dö gia coâng cô ñoái vôùi phoâi reøn coù theå tìm thaáy trong caùc baûng soå
tay reøn daäp hay coù theå xaùc ñònh gaàn ñuùng theo coâng thöùc sau:
Phoâi reøn treân maùy buùa: Löôïng dö theo ñöôøng kính hay caïnh phoâi D:
D = 0.06 D + 0,0017 L + 28 mm
Löôïng dö theo chieàu daøi L cuûa phoâi: L = 0,08 D + 0,002L + 10 mm
Phoâi reøn treân maùy eùp: Löôïng dö theo ñöôøng kính hay caïnh phoâi D:
D = 0,06 D + 0,002 L + 23 mm
Löôïng dö theo chieàu daøi L cuûa phoâi: L = 0,05 D + 0,05 L + 26 mm
152

h
Min
Chi
P. Ho
uat T
y th
am K
HS u ph
uo ng D
© Tr
ight
C opyr
Hình 2-47 Caùc daïng keát caáu vaät reøn töï do.
Chuù yù: Löôïng dö  chæ tính cho nhöõng kích thöôùc hay nhöõng beà maët coù gia coâng cô.
Kích thöôùc chi tieát coäng theâm vôùi löôïng dö gia coâng cô ñöôïc goïi laø kích thöôùc danh
nghóa cuûa vaät reøn, töùc laø:
D=d+
ÔÛ ñaây: D - Kích thöôùc danh nghóa vaät reøn.
153

d - Kích thöôùc danh nghóa chi tieát.

 - Löôïng dö gia coâng veà 2 phía.
2. Dung sai reøn (  ).
Do trong quaù trình reøn, kích thöôùc cuûa vaät reøn khoâng phaûi luùc naøo cuõng chính xaùc
nhö tính toaùn, do ñoù caàn phaûi tính dung sai reøn.
Dung sai reøn laø hieäu soá giöõa kích thöôùc lôù n nhaát vaø nhoû nhaát cuûa vaät reøn. Dung sai
reøn  ñöôïc chia ra hai thaønh phaàn: sai leäch treân t vaø sai leäch döôùi d so vôùi kích thöôùc
danh nghóa D cuûa vaät reøn. Do ñoù:
 = t + d
Kyù hieäu sai leäch treân mang daáu (+)
Sai leäch döôùi mang daáu (-)
Khi aáy kích thöôùc danh nghóa cuûa vaät reøn treân baûn veõ seõ ñöôïc ghi nhö sau:
D  (d   )  dt hayDdt
nh
C h i Mi 
Trong reø n töï do thöôøng cho dung sai ñoái xöùng, nghóa laø.: Ho t   d 
P
t h uat T 2
y
Trò soá dung sai reøn phuï thuoäc vaøo kích m Kc cuûa vaät reøn, trò soá cuûa löôïng dö, trình
phathöôù
S u
DHng cuï vaø ñoà gaù gia coâng, yeâu caàu ñoái vôùi ñoä chính
ñoä tay ngheà cuûa thôï reøn, chaát löôïonngg duï
r u
©T
xaùc gia coâng, phöông phaù
y ri gphtgia coâng.
Cop
Dung sai reøn coù theå tra baûng trong soå tay reøn daäp hoaëc tính theo coâng thöùc kinh
nghieäm sau:
- Dung sai ñoái vôùi ñöôøng kính hay caïnh D:
D =  ( 0,028 D+0,0004 L+ 0,5 mm)
- Dung sai ñoái vôùi chieàu daøi L:
L =  (0,03 D + 0,003 L + 1,2 mm)
Sô ñoà bieå u dieãn kích thöôùc, löôïng dö vaø dung sai vaät reøn nhö hình 2-48.
Kích thöôùc danh nghóa cuûa chi tieát d
Kích thöôùc danh nghóa cuûa vaät reøn D

Hình 2-48 Sô ñoà bieåu dieãn D= d + 
kích thöôùc, löôïng dö vaø Kích thöôùc lôùn nhaát cuûa vaät reøn Dmax
Truïc chi tieát
dung sai vaät reøn. Dmax= D + t = d+  +  t

Kích thöôùc nhoû nhaát cuûa vaät reøn Dmin
Dmin= D - d = d+  min
 min
Löôïng dö nhoû nhaát theo moät phía
2
Löôïng dö danh nghóatheo moät phía  /2
 max
Löôïng dö lôùn nhaát theo moät phía
 2
Dung sai theo theo moät phía
2 t
Sai leäch treân theo moät phía
2
d
Sai leäch döôùi theo moät phía
2
154

3. Löôïng theâm:
Löôïng theâm (löôïng thöøa) laø phaàn kim loaïi
ñöôïc laáy taêng leân so vôùi löôïng dö vaø dung sai ñeå ñôn
giaûn hoùa chi tieát reøn (hình 2-49).
Löôïng theâm chæ coù nghóa khi noù taïo ñieàu kieän
reøn töï do ñöôïc hay reøn töông ñoái deã daøng. Neáu löôïng
thöøa laáy khoâng ñuùng thì laõng phí kim loaïi vaø aûnh Hình 2-49 Vaät reøn caàn coù
höôûng khoâng toát cho gia coâng caét goït tieáp theo. löôïng dö vaø löôïng theâm.
4. Baûn veõ vaät reøn.
Treân cô sôû hình daùng vaø kích thöôùc cuûa baûn veõ chi tieát, sau khi xaùc ñònh ñöôïc löôïng
dö, dung sai, löôïng theâm, ta tieán haønh veõ baûn veõ vaät reøn. Treân baûn veõ vaät reøn hình 2-50
thöôøng duø ng:
- Neùt ñaäm bieå u thò ñöôøng bao quanh vaät reøn theo kích thöôùc danh nghóa cuûa vaät reøn
nh
i Mi
coù ghi dung sai reøn cho pheùp.
C h
. Hou thò baèng neùt chaám gaïc h,
t)Pbieå
T
- Ñöôøng bao chi tieát (vaät reøn sau khi gia coâng caét agoï
u t
th
neùt ñöùt hoaëc neùt nhoû veõ choàng leâ n baûn veõ vaät reø
a mn. Ky
h
D H Su p
ng
t © Truo
h
yrig
Cop
Hình 2-50 Baûn veõ vaät reøn.
Kích thöôùc cuûa chi tieát sau khi gia coâng caét goït ñeå trong ngoaëc ñôn döôùi kích thöôùc
vaät reøn hoaëc khoâng ghi. Khoaûng hôû giöõa ñöôøn g bao vaät reøn vaø ñöôøn g bao chi tieát sau khi
gia coâng laø phaàn kim loaïi ñöôïc caét boû coù theå gaïch cheùo hoaëc ñeå troáng. Caùc kích thöôùc loã ôû
vò trí khoâng ñoái xöùng phaûi ghi roõ vò trí taâm loã.
c.Xaùc ñònh khoái löôïng vaät reøn vaø phoâi reøn.
1. Xaùc ñònh khoái löôïng vaät reøn ( Gvr):
Gvr = Vvr.
ÔÛ ñaây: V vr - Theå tích vaät reøn tính theo kích thöôùc cuûa baûn veõ vaät reøn.
 - Khoái löôïng rieâng cuûa kim loaïi.
155

2. Xaùc ñònh khoái löôïng phoâi reøn ( Gpr ):

Phoâi duøng ñeå reøn coù theå choïn töø phoâi theùp ñuùc hay theùp caùn. Do ñoù, caùch xaùc ñònh
khoái löôïng phoâi coù khaùc nhau.
- Phoâi ñuùc: Khoái löôïng thoûi ñuùc Gpñ tính theo coâng thöùc sau:
Gpñ = Gvr + Gbv + Gch + Gñ + Gc + G m
ÔÛ ñaây:
Gpñ - Khoái löôïng phoâi ñuùc (kg).
Gvr - Khoái löôïng vaät reøn (kg).
Gbv - Khoái löôïng bavia. Khi reøn khuoâ n ñôn giaûn:
Gbv = ( 05%) Gpñ (kg)
Gch - Khoái löôïng kim loaïi chaùy hao khi nung.
Nung laàn ñaàu: Gch = ( 23%) Gpñ (kg)
Nung moãi laàn sau: Gch = ( 11,5%) Gpñ (kg)
Gñ - Khoái löôïng ñaàu thoûi ñuùc coù loõm co vaø taïp chaát caàn caét boû. Minh
hi
- Ñoái vôùi theùp caùcbon: Gñ = ( 15  25%) Gpñ (kg) P . Ho C
tT
- Ñoái vôùi theùp hôïp kim: G ñ = 35% GKpñy (kg) thua
phpam
Gc - Khoái löôïng ñaùy thoûi ñuùc coù laãSnu taï chaát caàn caét boû.
D H
ng Gc = ( 5  7%) Gpñ (kg)
T o
- Ñoái vôùi theùp caùrcubon:
t ©
gh p hôïp kim: G ñ = ( 7  10%) Gpñ (kg)
- Ñoái vôùyiritheù
C op
Gm - Khoái löôïng lôùp chöa thaáu khi coù ñoät loã:
Gm = ( 0  12%) Gpñ (kg)
- Phoâi theùp caùn: khoái löôïng cuûa thoûi theùp ñeå cheá taïo vaät reøn cho tröôùc coù theå xaùc
ñònh theo coâng thöùc:
Gpc = Gvr + Gch + G cb
Gpc - Khoái löôïng phoâi caùn (kg).
Gch - Khoái löôïng kim loaïi bò chaùy hao khi nung.
Gcb -Khoái löôïng phaàn caét boû laàn cuoái cuøng tröôùc khi hoaøn thaønh chi tieát (phaàn naøy
khoâng tính neáu reø n baèng phöông phaùp choàn).
Ñoái vôùi chi tieát thoâng thöôøng Gch + G cb = (10 12%) Gpc
Ñoái vôùi chi tieát phöùc taïp Gcb töø yeâu caàu chieàu daøi phaàn ñuoâi thöøa toái thieåu caàn caét
boû (L)
Khi reøn treâ n maùy buùa: LD = 0,35D + 13 mm (cho phoâi hình truï).
La = 0,25a + 25 mm (cho phoâi coù tieát dieän hình chöõ nhaät)
Khi reøn treâ n maùy eùp: LD = 0,25D + 25 mm (cho phoâi hình truï).
La = 0,133a + 50 mm (cho hình chöõ nhaät).
Trong ñoù: D, a - Ñöôøng kính hoaëc caïnh phoâi.
d. Xaùc ñònh kích thöôùc phoâi reøn.
1. Xaùc ñònh theå tích phoâi. Sau khi tính toaùn ñöôïc khoái löôïng phoâi reøn, caên cöù vaøo
khoái löôïng rieâ ng kim loaïi . Ta xaùc ñònh theå tích phoâi Vph.
156

G ph
V ph 

2. Tieát dieän phoâi:
Ñeå xaùc ñònh kích thöôùc phoâi, ta tính tieát dieän phoâi. Dieän tích tieát dieä n phoâi tuøy
thuoäc vaøo loaïi nguyeân coân g cô baûn laø vuoát hay choàn vaø tyû soá reøn K. Ta xeùt 2 tröôøng hôïp:
- Neáu reøn chuû yeáu baèng nguyeân coân g vuoát ta choïn tieát dieän phoâi Fph xuaát phaùt töø
ñieàu kieän baûo ñaûm tyû soá reøn sao cho deã reøn vaø caûi taïo ñöôïc thôù kim loaïi, ta xaùc ñònh tieát
dieän phoâi Fph theo coâng thöùc:
Fph = K Fmax
ÔÛ ñaây: K - Tyû soá reø n laø tyû soá giöõa tieát dieän phoâi vaø tieát dieän vaät reøn.
Fmax - Dieän tích tieát dieän lôùn nhaát cuûa vaät reøn.
- Neáu reøn theo nguyeân coâng chuû yeáu laø choàn:
F
F ph  max
K
h
hi Min
Tyû soá reøn K ñöôïc xaùc ñònh nhö sau:
P . Ho C
Khi vuoát nhieà u laàn chieàu daøi phoâi töø L o ñeán L1t,hLu2a,…t TLn
y
am K
L1 L2 Ln H Su ph
   g D  K o  K1    K n
Lo © TL1ruon Ln 1
K 
ht
o p yrig
C
Khi choàn nhieà u laàn töø chieàu cao phoâi H o ñeán H1 , H2,… Hn
Ho H 1 H
K     n 1  K o  K 1    K n
H1 H 2 Ln
Trong ñoù Ko laø tyû soá reøn saün coù cuûa phoâi qua nguyeân coâng reøn phoâi, thöôøng ngöôøi
ta choïn Ko = 1,05  1,2.
3. Xaùc ñònh chieàu daøi phoâi:
Sau khi tính ñöôïc Fph , ta choïn tieát dieän phoâi gaàn ñuùng theo quy chuaån ( Fqch ) cuûa
thoûi ñuùc hay thoûi caùn. Töø ñoù chieàu daøi phoâi ñöôïc xaùc ñònh nhö sau:
V ph
L ph 
F qch
Caên cöù vaøo L ph vaø soá löôïng phoâi, ta choïn ñöôïc chieàu daøi caàn thieát cuûa thoûi ñuùc hay
theùp caùn.
Chuù yù: Khi choà n, töø Vph ta cuõng coù theå xaùc ñònh ñöôø ng kính phoâi Dph hay caïnh
vuoâng a cuûa phoâi theo bieåu thöùc kinh nghieäm sau:
D ph  (0,8 1,0)3 Vph
a ph  ( 0 , 75  0 , 9 ) 3 V ph
157

Sau ñoù tieáp tuïc choïn Dph hoaëc a theo quy chuaån vaø xaùc ñònh chieàu daøi phoâi caàn
thieát.
e. Xaùc ñònh loaïi, soá löôïng vaø thöù töï caùc nguyeân coâng.
Sau khi xaùc ñònh kích thöôùc phoâi, ta choïn soá löôï ng caùc nguyeân coâng caàn thieát ñeå
reøn vaø saép xeáp caùc nguyeân coâng ñoù theo moät traät töï hôïp lyù nhaát trong moät phieáu coâng
ngheä (baûng). Moãi nguyeân coâng caàn ghi roõ caùc ñieàu kieän kyõ thuaät ñeå ñaûm baûo hoaøn thaønh
nguyeân coâ ng, caùc duïng cuï, ñoà gaù vaø thieát bò caàn thieát.
f. Tính cheá ñoä nung noùng vaø laøm nguoäi.
Cheá ñoä nung bao goàm: nhieät ñoä baét ñaàu gia coâ ng vaø keát thuùc gia coâng, toác ñoä nung
vaø thôøi gian nung vaø giöõ nhieät, soá laàn nung, choïn caùch xeáp phoâi trong loø, cheá ñoä laøm nguoäi
vaät reøn (xem chöông nung noù ng kim loaïi).
g. Choïn maùy gia coâ ng hôïp lyù.
Reøn töï do coù theå tieán haønh treân maùy buùa hoaëc maùy eùp. Caên cö vaøo khoái löôïng vaät
reøn, naêng suaát gia coâng, ñoä phöùc taïp cuûa chi tieát maø ngöôøi ta choïn coâng suaát maùy hôïp lyù.
nha vaøo ñaëc tröng
i Mi
Vì caùc maùy reøn daäp ñaõ ñöôïc quy chuaån hoùa do ñoù vieäc choïn maùy ta chæ döï
C h
nHothieát ( maùy eùp).
TP.
chuû yeáu cuûa noù laø khoái löôïng phaàn rôi (maùy buùa) hay löïc eùp caà
h u a t
Ky t
- Khi choàn treâ n maùy buùa.
a m
htheo coâng thöùc:
Su p
Khoái löôïng phaàn rôi maùy buùa xaùc ñònh
D H
ng
t © Truo D
G p1y,7rig(h1  0,17 ) chV
Co H
Trong ñoù: D, H - Ñöôøng kính vaø chieàu cao phoâi.(mm)

ch - ÖÙng suaát chaûy kim loaïi ôû nhieät ñoä choàn.
 - Möùc ñoä bieán daïng sau 1 nhaùt ñaäp.
laáy k = 0,025 cho vaät reøn lôùn baèng theùp .
k = 0,060 cho vaät reøn nhoû baèng theùp.
V – theå tích phoâi.
- Khi vuoát treân maùy buùa:
Khoái löôïng phaàn rôi maùy buùa xaùc ñònh theo coâng thöùc:
l
G  1, 7  v  (1  0,17 ) ch   h  b  l ( kg )
h
Trong ñoù:
 - Heä soá hình daïng ñaàu buùa (ñaàu buùa phaúng = 1; ñaàu buùa troøn = 1,25)
l - böôùc vuoát.
h, b chieàu cao, chieàu roäng phoâi.
ch – Giôùi haïn chaûy ôû nhieät ñoä reø n.
 - möùc ñoä bieán daïng sau moãi nhaùt ñaäp. Ñoái vôùi theùp = 0,03.
Caên cöù khoái löôï ng phaàn rôi hay löïc eùp ñöôïc tính toaùn choïn maùy buùa hay maùy eùp,
tieáp ñeán choïn duïng cuï vaø thieát bò caàn thieát khaùc nhö: loø nung, duïng cuï taïo hình, duïng cuï
keïp chaët, duïng cuï ño…
158

4.3 Reøn khuoân (Daäp theå tích).

4.3.1 Khaùi nieäm chung veà reøn khuoân
Reøn khuoân hay coø n goïi laø daäp khoái hay daäp theå tích laø phöông phaùp bieán daïng kim
loaïi ôû trong khuoân, söï bieán daïng cuûa kim loaïi bò haïn cheá theo moïi chieàu bôûi beà maët cuûa
loøng khuoâ n (hình 2-51a).
h
Min
Chi
P. Ho
uat T
y th
am K
HS u ph
ruong D
i g h t©T b)
a) yr
Cop
Hình 2-51 a) Reøn khuoâ n.
b) Sô ñoà keát caáu cuûa moät boä khuoân reøn .
Khi bieán daïng döôùi taùc duïng cuûa maùy buùa (hay maùy nhoùm 1) hoaëc maùy reøn ngang
thöôøng goïi laø reøn khuoân, coøn döôùi taùc duïng cuûa caùc loaïi eùp (maùy eùp thuûy löïc, maùy eùp ma
saùt truïc vít hoaëc maùy eùp truïc khuyûu) thì thöôøng goïi laù daäp khoái hay daäp theå tích.
Sô ñoà keát caáu chung cuûa boä khuoân ñöôïc trình baøy treân hình 2-51b. Khuoân treân 1 vaø
khuoân döôùi 3 ñöôïc baét chaët vaøo ñaàu buùa vaøo ñe nhôø chuoâi ñuoâi eùn 4. Loøng khuoân 5 coù
hình daùng gaàn gioáng hình bao cuûa chi tieát gia coâng. Chung quanh loøng khuoân doïc theo beà
maët phaân caùch giöõa khuoân treân vaø khuoân döôùi coù cöûa vaønh bieân 6 vaø raõnh chöùa vaønh bieân
2.
Quaù trình bieán daïng cuûa phoâi trong loø ng khuoân coù theå phaân thaønh 3 giai ñoaïn:
- Giai ñoaïn ñaàu chieàu cao phoâi giaûm, kim loaïi bieán daïng vaø chaûy ra chung quanh.
Theo phöông thaúng ñöùng phoâi chòu öùng suaát neùn, coø n theo phöông ngang thì phoâi chòu öùng
suaát keùo.
- Giai ñoaïn hai kim loaïi baét ñaàu leø n kín cöûa vaønh bieân, khoái kim loaïi trong loøng
khuoân baáy giôø bò trôû löïc cuûa loøng khuoân veà moïi phía neân chòu öùng suaát neùn khoái, maët tieáp
giaùp giöõa khuoân treân vaø khuoâ n döôùi chöa aùp saùt vaøo nhau.
- Giai ñoaïn cuoái laø giai ñoaïn hình thaøn h vaønh bieâ n, kim loaïi chòu öùng suaát neùn 3
chieàu moät caùch trieät ñeå, ñieàn ñaày nhöõng phaàn saâu vaø moûng cuûa loøng khuoân. Phaàn kim loaïi
159

thöøa seõ traøn qua cöûa vaønh bieâ n vaø raõnh chöùa vaønh bieân cho tôùi khi hai beà maët cuûa khuoân
aùp
saùt vaøo nhau (vaønh bieân coøn coù teân goïi laø bavia hay ba-vôù).
So vôùi reø n töï do, reøn khuoân coù nhöõng ñaëc ñieåm sau:
- Söû duïng moät boä khuoân coù hình daùng kích thöôùc loøng khuoân gaàn gioáng vaät gia
coâng.
- Ñoä chính xaùc cuûa vaät reøn cao ñaëc bieät laø caùc kích thöôùc theo chieàu cao vaø sai leäch
giöõa hai nöûa khuoân ít. Thoâng thöôøng ñoä boùng cuûa vaät reøn ñaït ñöôïc R z40  R z 10, ñoä chính
xaùc ñaït ñöôïc  (0,1 0,05).
- Traïng thaùi öùng suaát ôû vaät gia coâng noùi chung laø neùn khoái do ñoù kim loaïi coù tính
deûo toát hôn, bieán daïng trieät ñeå hôn, cô tính saûn phaåm cao hôn vaø coù theå gia coâng ñöôïc vaät
phöùc taïp hôn.
- Deã cô khí hoùa neân naêng suaát cao hôn reøn töï do.
- Heä soá söû duïng vaät lieäu trong reøn khuoâ n cao hôn reøn töï do.
- Thieát bò söû duïng cho reøn khuoân yeâu caàu coù coân g suaát lôùn do ñoù haïn cheá khoái
nh
löôïng vaät reøn, chuyeån ñoäng chính xaùc. Cheá taïo khuoân ñaét tieàn. Chi Mi
Ho
t
Do nhöõ ng ñaëc ñieåm treân neân reøn khuoân chæ duønguatrong TP. saûn xuaát haøng loaït vaø haøng
h
khoái. a m Ky t
h
D H Su p
4.3.2 Phaân loaïi caùc phöông ngphaùp reø n khuoân
t © Truo
righ traïng thaùi nhieät cuûa phoâi
iytheo
Cop
a. Phaâ n loaï
Reøn khuoân noù ng vaø reøn khuoâ n nguoäi.
- Reøn khuoân noùng laø phöông phaùp reøn khuoân vaø phoâi ñöôïc nung noùng ñeán nhieät
ñoä reøn (cao hôn nhieät ñoä keát tinh laïi). Phöông phaùp naøy ñöôïc söû duïng roäng raõi hôn do kim
loaïi ñöôïc bieán daïng deã daøng, khaû naên g ñieàn thaáu ñöôïc toát, khoâ ng yeâu caàu thieát bò coù coâng
suaát cao, khuoân ít moøn. Tuy nhieân, reøn khuoân noùng chaát löôï ng beà maët cuûa saûn phaåm bò
haïn cheá, ñoä chính xaùc veà kích thöôùc thaáp, khuoân phaûi chòu nhieät toát, neáu nhieät luyeän
khuoân khoâng toát, khuoân deã nöùt moûi.
Vì vaäy ngöôøi ta thöôøng duøng reøn khuoân noùng ñeå reøn nhöõn g chi tieát yeâu caàu ñoä
boùng beà maët, ñoä chính xaùc khoâng cao, reøn thoâ hoaëc reøn sô boä tröôùc khi reøn khuoân nguoäi.
- Reøn khuoân nguoäi vôùi phöông phaùp naøy phoâi khoâng nung noùng hoaëc chæ nung
noùng ñeán nhieät ñoä keát thuùc reøn (ñoái vôùi theùp nung ñeán 750  780oC). Vì theá kim loaïi bieán
daïng khoù khaên, khaû naêng ñieàn thaáu keùm, ñoøi hoûi coâng suaát thieát bò cao, khuoân choùng moøn,
deã gaây öùng suaát dö trong kim loaïi. Öu ñieåm laø chaát löôïng beà maët toát, ñoä chính xaùc veà kích
thöôùc cao, thöôøng duøng ñeå reøn laàn cuoái tröôùc khi ra thaønh phaåm.
b. Phaân loaïi theo keát caáu loøng khuoân:
Reøn trong khuoâ n kín vaø reøn trong khuoân hôû.
- Khuoân hôû laø khuoân coù maët phaân khuoân taïi vuøng tieáp giaùp vôùi vaät gia coâng thaúng
goùc vôùi phöông cuûa löïc taùc duïng. Khuoân coù raõnh vaønh bieân ñeå chöùa phaàn kim loaïi thöøa
sau khi bieán daïng. Trong quaù trình daäp hai nöûa khuoân luoân coù khe hôû, chuùng chæ ñöôïc
160

kheùp kín khi quaù trình daäp keát thuùc.Theå tích cuûa phoâi lôùn hôn theå tích vaät reøn neân sau khi
ñieàn ñaày loøng khuoâ n kim loaïi chaûy theo cöûa vaønh bieân vaøo raõn h vaønh bieâ n do ñoù söï bieán
daïng cuûa kim loaïi khoâng bò haïn cheá (hình 2-52a).
Maët phaân khuoân laø beà maët tieáp giaùp giöõa hai thaân khuoân, beà maët naøy thoâng thöôøng
laø beà maët naèm ngang, nhöng cuõng coù theå maët gaõy khuùc, maët cong hay ñònh hình.
Reøn trong khuoân hôû thì tính deûo cuûa kim loaïi thaáp, söï ñieàn thaáu khoâng cao, kim
loaïi thöøa taïo thaønh vaønh bieân laø ñieàu khoâng theå traùnh khoûi, coù khi chieám tôùi 20% khoái
löôïng cuûa phoâi, do ñoù sau khi daäp xong phaûi caét ba via baèng khuoân caét bavia. Yeâu caàu
coâng suaát thieát bò lôù n. Nhöng reøn trong khuoân hôû thì vieäc tính toaùn phoâi khoâ ng yeâu caàu
chính xaùc, maët phaân khuoân töông ñoái ñôn giaûn.
Hình 2-52.Keát caáu loøng khuoân.

a. Loøng khuoân hôû. h
Min
Chi
P. Ho
b. Loøng khuoân kín.
uat T
y th
am K
HS u ph
ng D
ruo
i g h t©T
r
pykhuoâ
- Khuoân kínColaø n coù maët phaân khuoân taïi vuøng tieáp giaùp vôùi vaät gia coâng song
song hay gaàn song song vôùi phöông cuûa löïc taùc duïng. Khuoân khoâng coù raõnh vaøn h bieân neân
vaät reøn khoân g coù ba via, trong quaù trình gia coâng hai nöûa khuoân luoân kheùp kín vôùi nhau
(hình 2-52b).
Reøn khuoân kín thì tính deûo cuûa kim loaïi ñöôïc taêng, tính ñieàn thaáu toát, yeâu caàu coâng
suaát thieát bò khoâng lôùn. Tuy nhieân, reøn trong khuoân kín yeâu caàu vieäc tính toaùn phoâi phaûi
chính xaùc, yeâu caàu chaát löôïng nung noùng phoâi cao.
Trong tröôøng hôïp caùc ñieàu kieän kyõ thuaät reøn trong khuoân kín baûo ñaûm, vaät reøn seõ
khoâng coù vaønh bieân vaø ñöôïc goïi laø reøn khuoân khoân g vaønh bieâ n. Reøn khoâng vaøn h bieân
khoâng nhöõng tieát kieäm kim loaïi maø coøn cho pheùp giaûm coâng suaát yeâu caàu cuûa thieát bò reøn
khoaûng 40% so vôùi reøn trong khuoân hôû.
c. Phaân loaïi theo caùch boá trí loøng khuoân treâ n khoái khuoân:
Theo caùch naøy chia ra: reøn trong khuoân coù moät loøng khuoân vaø reøn trong khuoân coù
nhieàu loøng khuoân.
Reøn trong khuoân coù moät loøng khuoâ n (hình 2-52): phoâi phaûi ñöôïc reøn sô boä tröôùc
baèng reøn töï do, reøn baèng truïc caùn hay truïc reøn hoaëc cuõng coù theå duøng ngay phoâi theùp ñònh
hình. Vì vaäy, phöông phaùp naøy chæ ñöôïc öùng duïng ñeå saûn xuaát haøng loaït nhoû. Keát caáu boä
khuoân ñôn giaûn, yeâu caàu coâng suaát thieát bò khoâng cao.
Reøn trong khuoân coù nhieàu loø ng khuoân (hình 2-53) thì phoâi ñöôïc ñöa vaøo nhöõng
loøng khuoân khaùc nhau, keá tieáp nhau treân cuøng moät khoái khuoân, thieát keá nhöõng boä khuoân
161

naøy phöùc taïp vaø chæ coù theå duøng treâ n nhöõng maùy coù coâng suaát lôùn. Phöông phaùp reøn khuoân
naøy ñöôïc duøng trong caùc daïng saûn xuaát haøng
loaït trung bình vaø lôùn.
d. Phaân loaïi theo thieát bò gia coâng:
Ñaây laø caùch phaân loaïi thöôøng duøng
nhaát. Theo caùch naøy chia ra: reøn khuoân treân
maùy buùa reøn khuoâ n, reøn khuoâ n treân maùy eùp
thuûy löïc, reøn khuoân treâ n maùy eùp daäp noùng,
reøn treân maùy reøn ngang vaø reøn treân maùy
chuyeân duø ng.
4.3.3 Khaùi quaùt chung quaù trình reøn
khuoân moät chi tieát:
Bao goàm caùc böôùc sau:
- Caét phoâi lieäu theo kích thöôùc yeâu
Hình 2-53 Khuoân nhieàu loøng khuoân.
nh
i Mi
caàu.
C h
Ho
TP.
- Nung noùng phoâi lieäu ñeán nhieät ñoä reøn.
u a t
n hcaàn thieát, söû duïng coâng suaát thieát bò
Ky t
- Tieán haøn h reøn khuoân: qua moät soá loø ng khuoâ
a m
h toaùn. Noùi chung ñaây laø quaù trình bieán daïng
S p
hôïp lyù, qua moät soá laàn nung naøo ñoù nhö ñaõutính
D H
ngcaét xong lôùp chöa thaáu, ba via, hieäu chænh vaø eùp tinh.
Tr o
kim loaïi töø phoâi ban ñaàu ñeán khiuñaõ
t ©
gnhkhuoân: ñaùnh phaúng maët, maøi gôïn ba via.
py i
- Laøm saïch vaät rreø
C o
- Nhieät luyeän ñeå khöû öùng suaát dö trong quaù trình daäp.
- Kieåm tra.
4.3.4 Nguyeân lyù thieát keá vaät reøn khuoân treân maùy buùa.
Cô sôû ñeå veõ baûn veõ vaät reøn khuoân treâ n maùy buùa cuõng xuaát phaùt töø baûn veõ chi tieát
vaø phaûi tieán haønh caùc yeáu toá sau:
Keát caáu vaø phöông phaùp reøn khuoân hôïp lyù, vò trí maët phaân khuoân, dung sai vaø
löôïng dö, ñoä doác thaønh khuoân, baùn kính goùc löôïn, hình daùng vaø kích thöôùc raõnh vaønh bieân,
hình daùng vaø kích thöôùc lôùp chöa thaáu, veõ baûn veõ vaät reøn.
1. Xaùc ñònh keát caáu vaø phöông phaùp reø n khuoân hôïp lyù.
Muïc ñích cuûa vieäc xaùc ñònh phöông phaùp reøn khuoâ n hôïp lyù ñoái vôùi moät keát caáu chi
tieát naøo ñoù laø ñeå giaûi quyeát vaán ñeà naêng suaát vaø chaát löôïng saûn phaåm cao. Muoán vaäy,
tröôùc khi veõ baûn veõ vaät reøn phaûi nghieân cöùu kích thöôùc, hình daùn g tính chaát laøm vieäc, ñaëc
ñieåm chòu löïc vaø caùc ñieàu kieä n kyõ thuaät khaùc cuûa chi tieát. Maët khaùc phaûi xeùt ñieàu kieän
thieát bò hieän coù cuûa xöôûng ñeå xem khaû naêng coù theå gia coâng treân thieát bò naøo. Do ñoù, caùc
vaán ñeà phaûi nghieân cöù u laø:
- Söûa ñoåi keát caáu cuûa chi tieát cho ñôn giaûn deã gia coâng.
- Nhöõng chi tieát coù hình daùng, kích thöôùc gaàn gioáng nhau thì chæ caàn duøng moät loaïi
chi tieát ñieån hình.
162

- Nhöõ ng chi tieát coù keát caáu phöùc taïp coù theå chia nhoû thaøn h nhieàu chi tieát ñeå tieän
cho vieäc gia coâng, sau ñoù duøng caùc phöông phaùp khaùc nhö haøn, taùn riveâ. .. ñeå noái gheùp
chuùng laïi vôùi nhau.
- Toå hôïp hai hay nhieàu chi tieát ñôn giaûn vôùi nhau thaønh moät chi tieát, sau ñoù caét ra
thaønh töøng chi tieát rieâng bieät.
- Duøn g caùc phoâi theùp caùn ñònh hình coù hình daùng, kích thöôùc gaàn gioáng vaät reøn ñeå
coâng ngheä reøn ñöôïc deã daøng.
- Taän löôïng giaûm löôïng dö cho gia coâng caét goït baèng caùch söû duïng moät soá nguyeân
coâng daäp tinh chính xaùc (Ví duï: eù p tinh, eùp nghieàn…).
2. Xaùc ñònh vò trí maët phaâ n khuoân.
Maët phaân khuoân laø ranh giôùi cuûa 2
nöûa khuoâ n treân vaø khuoân döôùi. Vieäc choïn
maët phaân khuoân coù aûnh höôûng raát lôùn tôùi quaù
trình coâng ngheä reøn khuoân. Khi xaùc ñònh neân h
Min
theo caùc nguyeân taéc sau: Chi
T P. Ho
uat
- Phaûi baûo ñaûm laáy ñöôïc vaät reøn ra
Ky th
khoûi loøng khuoân ñöôïc deã daøng (hìnhSu2- pham
H
ngt D
54a,b). Muoán vaäy thaønh beân cuûrauovaä reøn yeâu
t © T
h
caàu khoâng coù phaàn loõmyr.ig
Cop
- Phaûi baûo ñaûm loøng khuoân roäng vaø
noâng nhaát ñeå kim loaïi deã ñieàn ñaày khuoân
(hình 2-54c,d). Tuy nhieân neáu choïn chu vi
lôùn nhaát cuûa vaät reøn laøm maët phaân khuoân thì
laïi toán kim loaïi vaøo khe ba via, löïc maùy caàn
phaûi lôùn hôn môùi ñaûm baûo aùp löïc rieâng. Vì
vaäy khi gaëp vaät phöùc taïp caàn phaûi choïn maët
phaân khuoâ n toái öu.
- Choïn maët phaân khuoân sao cho deã
phaùt hieän söï cheânh leäch loøng khuoân khi raùp
khuoân (hình 2-54e). Nghóa laø khoâng neân
choïn ôû nhöõ ng vò trí vaät reøn thay ñoåi tieát dieän
ñoät ngoät.
- Khi choïn maët phaân khuoân toát nhaát
laø choïn maët phaúng, khoâng neân choï n maët baäc
hoaëc cong (hình 2-54g). Phaàn phöùc taïp cuûa Hình 2-54 Caùch choïn maët phaân khuoân
vaät reøn (gaân moûng, thaønh moûng cao…) hôïp lyù ôû moät soá tröôøng hôïp.
thöôøng boá trí ôû nöûa khuoâ n treân vì ôû ñoù kim
loaïi deã ñieàn ñaày hôn.
163

- Choïn maët phaân khuoân sao cho thôù kim loaïi phaân boá hôïp lyù nhaát ñaûm baûo cho vaät
gia coâng coù cô tính cao nhaát.
Ví duï 1: Chi tieát hình 2-55a, neáu choïn maët phaân khuoân nhö hình 2-55b thì vöøa ñoät
loã ñöôïc, löôïng theâm ít maø taïo ñöôïc thôù uoán laøm cho vaät daäp coù cô tính cao. Neáu choïn maët
phaân khuoân nhö hình 2-55c thì deã thaùo vaät ra khoûi khuoân nhöng thôù kim loaïi phaân boá
khoâng ñeàu neâ n cô tính khoâng toát.
Thöôøng khi H  D ngöôøi ta daäp doïc (hình b).
D H
a) b) c)inh
i M
Ho Ch
P.
Hình 2-55 a) Chi tieát. b) Daäp doïc. c) Daä
t h uatp Tngang.
y
p h am K
u
n g DH S
riuota daäp ngang (hình c).
t©T
H > D ngöôø
i g h
Ví duï 2: Chi pyrt hình 2-56a daïng con choát hay bò caét taïi tieát dieän I – I. Neáu boá trí
Cotieá
maët phaân khuoân taïi tieát dieän I – I thì thôù kim loaïi bò ñöùt ñoaïn ngay treâ n tieát dieän ñoù laøm
cho söùc beàn cuûa choát giaûm. Neá u maët phaân khuoân choïn taïi tieát dieä n II – II thì söï phaân boá
thôù kim loaïi coù khaû naêng choáng laïi söï phaù huûy cuûa chi tieát khi laøm vieäc laøm cho ñoä beàn
cuûa chi tieát taêng leân.
II II
I I
a) b) c)
Hình 2-56
3. Löôïng dö vaø dung sai:

Noùi chung vaät reøn khuoân coù ñoä boùng chính xaùc b1 b
veà kích thöôùc chöa ñaït tôùi yeâu caàu cuûa chi tieát. Do ñoù,
caàn phaûi theâm löôïng dö vaø dung sai ñeå gia coâng baèng
h
caét goït tieáp theo. Vieäc xaùc ñònh löôïng dö, dung sai
ñuùng seõ tieát kieäm ñöôïc kim loaïi vaø baûo ñaûm ñoä chính
164

Hình 2-57 Hình daùng cuûa raõnh
vaønh bieân.
xaùc gia coâng sau naøy vaø ñoâi khi coøn ñôn giaûn hoùa ñöôïc quaù trình coâng ngheä reøn.
Veà nguyeân taéc xaùc ñònh löôïng dö vaø dung sai cho vaät reøn khuoân töông töï nhö caùch
xaùc ñònh löôïng dö vaø dung sai cho vaät reøn töï do, nhöng vì reøn khuoâ n baûo ñaûm ñoä chính xaùc
cao hôn neân löôïng dö vaø dung sai cho pheùp choïn nhoû hôn.
Löôïng dö vaø dung sai cho vaät reøn khuoân coøn phuï thuoäc ñoä chính xaùc vaø ñoä oå n ñònh
cuûa caùc loaïi maùy. Do ñoù , khi tính toaùn hoaëc tra baûn g trong caùc soå tay caàn chuù yù choïn theo
loaïi maùy ñöôïc duøng ñeå reøn.
- Löôïng dö gia coâng cô (): Löôïng dö trong maët phaúng ngang ( maët phaúng thaúng
goùc vôùi phöông cuûa löïc taùc duïng) lôùn hôn theo chieà u cao vaät gia coâng ( vì kích thöôùc vaät
gia coâng theo phöông naèm ngang thöôøng lôùn hôn theo chieàu doïc ñeå ñaûm baûo loøng khuoân
roäng vaø noâ ng nhaát vaø khuoân deã bò xeâ dòch, khoâng aên khôùp giöõa hai nöûa khuoân).
- Dung sai (): Nhöõng sai leäch naøy coù theå do daäp chöa thaáu heát chieàu cao, kim loaïi
khoâng khoân g ñieà n ñaày heát vaøo loøng khuoâ n laøm cho vaät gia coâng bò thieáu huït, khuoân moøn
vaät bò sai kích thöôùc…Dung sai coù theå tra baûng soå tay coâng ngheä cheá taïo maùy hoaëc tính
nh
theo coâng thöùc sau:
C h i Mi
Ho
Dung sai theo chieàu cao:
u a t TP.
h
Sai leäch treân t = ( 0,7 1)
a m Ky t
Sai leäch döôùi d = ( 0,4 0,6) H Su ph
D
Dung sai theo chieàu ngang: T r uong
t©
Sai leäch treânopyrt i=gh( 0,6 0,9)
C
Sai leäch döôùi d = ( 0,5 0,8)
 laø löôïng dö gia coâng cô.
4. Raõnh ba via (Raõnh vaø nh bieân):
Khi reøn trong khuoân loøng hôû, vaønh bieân cuûa loøng khuoân bao giôø cuõn g coù moät raõnh
ñeå chöùa kim loaïi thöøa laø raõnh ba via.
Raõnh ba via thöôøng duøng nhaát coù daïn g nhö hình 2-57. Noù goàm coù khe ba via vaø
raõnh ba via, vuøng khe ba via ôû nöûa khuoân treân thöôøng laøm moät ñoaïn thaúng coù chieàu caøi b.
Chieàu cao khe ba via coù trò soá h thöôøng phaân boá ñoái xöùng qua maët phaân khuoân. Raõnh ba
via ôû nöûa khuoân döôùi laøm phaúng, coøn ôû nöûa khuoân treân laøm loõm theâm vaøo moät khoaûng b1.
Khi laøm vieäc khuoân döôùi thöôøng tieáp xuùc vôùi kim loaïi noùng, laøm vieäc ôû nhieät ñoä cao hôn,
mau moøn hôn. Keát caáu raõn h ba via nhö vaäy ñaûm baûo giaûm ma saùt, giaûm moøn cho nöûa
khuoân döôùi, giaûm ma saùt giöõa kim loaïi vaø voøng khe ba via. Do ñoù giaûm coân g cheá taïo
khuoân.
Chieàu cao khe ba via:
h  0,015 FVR ( mm)
FVR - Dieän tích hình chieáu vaät reøn treân maët phaân khuoân (mm2).
Chuù yù: Vuøng naøo cuûa vaät reøn kim loaïi khoù bieán daïng, ñeå laøm kim loaïi bieán daïng
toát hôn caàn taêng trôû löïc bieán daïng baèng caùch giaûm chieàu cao khe ba via h.
Theå tích raõnh vaønh bieân (Vbv):
165

Vbv = .S.L
ÔÛ ñaây:  - laø heä soá kim loaïi ñieàn ñaày khuoân.
Vaät ñôn giaûn  = 0,3
Vaät trung bình  = 0,5
Vaät phöùc taïp kim loaïi khoù ñieàn ñaày khuoân  = 0,7
S - Dieän tích tieát dieän ngang raõnh ba via.
L - Chieàu daøi chu vi vaät reøn tính theo troïng taâm tieát dieän ngang raõnh ba via.
Ñoái vôùi vaät lôùn sau khi tính caàn taêng theâm 20%.
5. Ñoä nghieâng thaønh khuoân (ñoä nghieâ ng thaønh vaät reø n)
Muïc ñích taïo cho thaønh vaät reøn coù ñoä nghieâng laø ñeå kim loaïi deã ñieàn ñaày khuoân vaø
deã laáy vaät reøn ra khoûi khuoân.
Nhöng neá u laáy ñoä nghieâng quaù lôùn seõ gaây laõng phí kim loaïi. Trò soá ñoä nghieâng phuï
thuoäc vaøo caùc yeáu toá sau:
- Phöông phaùp ñaåy kim loaïi vaøo loøng khuoân, phöông phaùp thaùo vaät reøn ra khoûi
nh
khuoân.
C h i Mi
- Kích thöôùc, hình daùng beân ngoaøi cuûa vaät reøn vaø ñoäTco Hot cuûa kim loaïi.
P. ruù
u a t
ym
- Nhieät ñoä khi keát thuùc reøn khuoân vaø toác ñoäKlaø thnguoäi vaät reøn.
a m
u ph ng thaønh khuoân ôû nöûa khuoân treân caàn laøm
- Khuoân treân vaø khuoân döôùi: GoùHcSnghieâ
D
lôùn hôn ôû nöûa khuoân döôùi. VìTôûrunöûonag khuoâ n treân ñoä nghieâng nhoû hoaëc khi loøng khuoân moøn
t ©
h a vaät gia coâng vaø khuoâ n lôùn, vaät daäp deã dính vaøo khuoân . Khi
ritggiöõ
ysaù
Cop
ñoä boùng giaûm ñi, ma
ñaàu buùa nhaác leân vaät daäp bò nhaác leân theo, nhöng chuùng deã bò rôi, khi aáy nhöõ ng nhaùt daäp
tieáp theo deã laøm vaät daäp cheäch khoûi khuoân vaø gaây vôõ khuoâ n.
- Thaønh khuoân trong vaø thaønh khuoâ n 1 2

ngoaøi: Goùc nghieâng thaønh khuoâ n trong ( 1 ) caàn
laøm lôùn hôn goùc nghieâng thaønh khuoân ngoaøi (2 )
h
vì khi nguoäi kim loaïi co laïi deã boùc ra ngay caùc

thaønh khuoân ngoaøi nhöng laïi eùp vaøo caùc thaønh
trong cuûa khuoân (hình 2-58). Trò soá ñoä nghieân g
trong  1 vaø ñoä nghieâng ngoaøi  2 coù theå laáy theo Hình 2-58 Thaønh khuoân trong
kinh nghieäm sau : vaø ngoaøi.
Thaønh trong: 1 = 5o 15o
Thaønh ngoaøi: 2 = 3o  13o .
6. Baùn kính goùc löôïn
Taùc duïng cuûa vieäc taïo baùn kính goùc löôïn
taïi nhöõng phaàn chuyeå n tieáp cuûa vaät reøn laø ñeå:
- Laøm cho kim loaïi trong loøng khuoân di
chuyeån deã daøng .
- Traùnh cho vaät reøn khoûi bò nöùt, bò taät gaáp r
neáp.
- Naâng cao söùc beàn vaø tuoåi thoï cuûa khuoâ n
Hình 2-59 Baùn kính goùc luôïn.
166

Baùn kính löôïn chia laøm hai loaïi: Baùn kính löôïn trong vaø baùn kính löôïn ngoaøi (hình
2-59).
Baùn kính löôïn ngoaøi r laø baùn kính ôû nhöõng choã öù ng vôùi phaàn loài ra cuûa vaät reøn. Baùn
kính löôïn trong R laø baùn kính ôû nhöõng choã öùng vôùi phaàn loõm vaøo cuûa vaät reøn.
Trò soá baùn kính löôïn R, r phaûi laáy hôïp lyù. Neáu baùn kính r nhoû thì kim loaïi khoù ñieàn
ñaày vaøo vò trí töông öùng cuûa loøng khuoân. Maët khaùc khi nhieät luyeä n khuoân, choã goùc löôïn deã
bò nöùt hoaëc khi reøn do öùng suaát nhieät taäp trung lôùn khuoân cuõ ng deã bò nöùt.
Neáu baùn kính löôïn trong R nhoû quaù seõ daãn ñeán phaàn khuoâ n öùng vôùi noù seõ mau
moøn, thaäm chí coù theå laøm cho thaønh khuoân deã bò gaõy hoaëc nöùt. R nhoû quaù cuõng deã sinh ra
taät gaáp neáp khi kim loaïi ñieàn ñaày khuoân .
7. Xaùc ñònh kích thöôùc vaø hình daùng lôùp chöa thaáu cuû a loã.
Khi reøn khuoâ n, neáu vaät reøn coù loã vôùi kích thöôùc ñuû ñieàu kieän ñeå taïo loã ñöôïc thì
vieäc taïo loã trong khuoân chæ coù theå thöïc hieän ñöôïc döôùi daïng loã chöa thaáu heát nhö hình 2-
60. Vieäc ñeå laïi lôùp chöa thaáu nhaèm baûo veä ñoä chính xaùc vaø ñoä beàn cuûa khuoân. Lôùp chöa
thaáu naøy seõ ñöôïc caét ñi cuøng vôùi vieäc caét ba via hoaëc khi tieän boùc lôùp löôïinnhg dö trong. Hình
M
daùng vaø kích thöôùc cuûa lôùp chöa thaáu naøy tuøy theo hình daùng vaø Ho Chithöôùc cuûa vaät reøn.
kích
P.
t h uat T
y
am K
Chieàu daøy S cuûa lôùp chöa thaáu coù
u p h D
theå tính baèng coâng thöùc kinh nghieäm sau:
D H S d
T r uong
S  0,45 D  0,r25 hht© 5  0,6 h (mm)
y ig
h
C o p
S
Trong ñoù: h - Chieàu saâu moät phía

cuûa loã (mm)
D - Ñöôøng kính loã (mm) Hình 2-60 Lôùp chöa thaáu cuûa loã.
Loã chöa thaáu coù theå laøm ôû moät hoaëc
hai phía.
8. Baûn veõ vaät reøn khuoân:
Sau khi xaùc ñònh ñöôïc caùc yeáu toá nhö maët phaân khuoân, löôïng dö, dung sai, baùn kính
löôïn…ta tieán haønh veõ baûn veõ vaät reøn khuoân.
- Baûn veõ vaät reøn khuoân quy öôùc veõ baèng neùt ñaäm, chi tieát veõ neùt ñöùt, muïc ñích ñeå
tieän cho vieäc bieåu thò löôïng dö caét goït (ví duï ôû hình 2-61).
- Kích thöôùc cuûa chi tieát coù theå ghi beân döôùi kích thöôùc vaät reøn.
- Baûn veõ vaät reøn thöôøng veõ vôùi tyû leä 1:1, neáu lôùn quaù veõ tyû leä 1:2.
98+4,2-1,6
98+4,2-1,6
RZ20
RZ20 RZ20
148+4,4-1,8
T
90
140
90
RZ40
RZ40
D
RZ40
450 600 500 455 13,7 605 31,,55 505 31, 7
a) Baûn veõ chi tieát. 167 b) Baûn veõ vaät reøn.

Hình 2-61
9.Xaùc ñònh khoái löôïng vaø kích thöôùc phoâi reøn:

a. Xaùc ñònh khoái löôïng phoâi:
Khoái löôïng cuûa phoâi xaùc ñònh theo coâng thöùc:
Gph = Gvr + Gbv + G ch + Gcht (kg)
Gvr - Khoái löôïng vaät reøn, xaùc ñònh theo baûn veõ vaät reøn keå caû löôïng dö, dung sai (Kg).
Gbv - Khoái löôïng ba via tính theo theå tích raõnh ba via (Kg). Khi reøn coù ba via, kim loaïi chæ
ñieàn ñaày raõnh ba via khoaûn g 30%  70% tuøy theo ñoä chính xaùc cuûa vaät reøn.
Gch - Khoái löôïng kim loaïi bò chaùy hao khi nung (kg), thöôøng laáy Gch = (3  4)%Gvr
Gcht - Khoái löôïng cuûa lôùp kim loaïi chöa thaáu trong tröôøng hôïp chi tieát coù loã, xaùc ñònh theo
kích thöôùc lôùp chöa thaáu.
b. Xaùc ñònh kích thöôùc phoâi:
Treân cô sôû khoái löôïng phoâi ñöôïc tính , xaùc ñònh kích thöôùc phoâi nhö sau:
nh
- Ñoái vôùi vaät reøn coù tieát dieän ngang theo chieàu daøi khoân gCthayh i Miñoåi nhieàu laém, coù
Ho
theå xaùc ñònh tieát dieän phoâi theo coân g thöùc sau : u a t TP.
h
a m Ky t
ph
(1 , 05  1 , 3 )VDphH Su (mm2)
F ph  uo n g
h Lrph
t©T
yr i g
Cop
Gph
Vph - theå tích phoâi (mm3): Vph 

 - Khoái löôïng rieâng cuûavaät lieäu phoâi (kg/dm3)
Lph - Chieàu daøi phoâi, choïn tröôùc (mm)
- Ñoái vôùi vaät reøn coù tieát dieän thay ñoåi nhieàu thì tính:
Fph = (0,6  1).Fmax (mm2)
Fmax - Dieän tích lôùn nhaát cuûa vaät reøn bao goàm caû ba via.
10. Xaùc ñònh khoái löôïng phaàn rôi cuûa buùa
Khoái löôïng phaàn rôi maùy buùa quyeát ñònh aùp löïc bieán daïng rieâng, vì theá noù ñöôïc
xaùc ñònh döïa chuû yeáu vaøo tieát dieän vaät reøn.
Khoái löôïng phaàn rôi maùy buùa(G) tính theo coâng thöùc sau:
Vôùi maùy buùa taùc duïng keùp:G = 4F(Kg)
Vôùi maùy buùa taùc duïng ñôn: G = 6F (Kg)
F - Dieän tích tieát dieän vaät reøn keå caû ba via ôû maët phaân khuoân (cm2).
11. Caùc nguyeâ n coâng ñieån hình cuûa coâng ngheä reøn khuoân:
Treân cô sôû vieäc choïn caùc nguyeân coâng cuûa quaù trình reøn chi tieát, ta tieán haønh thieát
keá loøng khuoân cho phuø hôïp vôùi nguyeân coâng reøn ñoù.
168

Loøng khuoân reø n coù theå chia laøm 3 loaïi lôùn: Loøng khuoân cheá taïo phoâi (chuaån
bò), loøng khuoâ n reøn vaø loøng khuoâ n caét. Trong moãi loaïi laïi chia thaønh nhieàu kieåu khaùc
nhau.
Döôùi ñaây laø moät soá loøng khuoâ n thöôøng duøng:
- Loøng khuoân vuoát: laø loøng khuoân ñeå thöïc hieän nguyeân coâng vuoát: laøm giaûm tieát
dieän ngang vaø taêng chieàu daøi phoâi (hình 2-62b).
- Loøng khuoân eùp tuï: laø loøng khuoâ n laøm taêng tieát dieän ôû moät choã naøy baèng caùch
giaûm tieát dieän ôû moät choã khaùc cuûa phoâi maø khoâng thay ñoåi chieàu daøi phoâi (hình 2-62a).
nh
a) C h i Mi
b) Ho
u a t TP.
Hình 2-62 a) Hình daùng loø y th n eùp tuï. b) Loøng khuoân vuoát.
ngKkhuoâ
h a m
D H Su p
- Loøng khuoân uoán: UoánTlaø ng n coâng chuaån bò, taïo neân vaät reøn coù ñöôïc truïc cong
ruonguyeâ
h t ©
( hình 2-63a). yrig
Cop
- Loøng khuoân choàn thoâ : Laø loøng khuoân cheá taïo phoâi duøng ñeå choàn phoâi, ñoâi khi
duøng ñeå ñoät loã vaø eùp.
- Loøng khuoân reøn döï bò (hình 2-63b) Laø loaïi loøng khuoân reøn duøng ñeå nhaän ñöôïc
hình
daùng vaät reøn gaàn gioáng nhö loøn g khuoân reøn tinh, nhöng coøn moät vaøi phaàn ñoùng vai troø döï
bò cho reøn tinh.
b)
a)
Hình 2-63 a) Loøng khuoâ n uoán cong. b) Loøng khuoân reøn döï bò vaø loøng khuoân reø n tinh.
- Loøng khuoân reøn thoâ: laø loaïi loøng khuoân reøn coù hình daùng kích thöôùc gaàn gioáng
loøng khuoân tinh, khoâng coù raõnh vaøn h bieâ n, söû duïng vôùi muïc ñích naâng cao tuoåi thoï cuûa
loøng khuoâ n tinh.
169

Loøng khuoân thoâ thöôøng duøng cho vaät reøn coù hình daùng phöùc taïp, kim loaïi bieán
daïng töông ñoái khoù khaên .
- Loøng khuoân tinh (loøng khuoân reøn cuoái cuøng ) hình 2-63b. Laø loøng khuoân reøn cuoái
cuøng quyeát ñònh hình daùng, kích thöôùc vaät reøn theo ñuùng nhö baûn veõ yeâu caàu.
Loøng khuoân tinh coù hình daïng kích thöôùc gioáng vaät reøn, coù raõnh ba via ñeå chöùa kim
loaïi thöøa.
12.Hình daùng vaø kích thöôùc khoái khuoân:
a. Boá trí loøng khuoân treâ n khoái khuoân
Sau khi ñaõ xaùc ñònh ñöôïc qui trình coâ ng ngheä vaø thieát keá caùc loøng khuoân , ta tieán
haønh boá trí loøng khuoân. Soá löôïng loøn g khuoâ n phuï thuoäc vaøo qui trình coâng ngheä, tính chaát
daïng saûn xuaát vaø caùc yeâu caàu kyõ thuaät khaùc. Thöôøng coù hai loaïi:
- Khuoâ n coù moät loøng khuoân (hình 2-51).
- Khuoâ n coù nhieàu loøng khuoân (hình 2-53)
nhlaãn loøn g khuoân
i i
Treân khuoân coù nhieàu loøng khuoân coù theå boá trí caû loøng khuoân Mthoâ
C h
Hom yeâu caàu trung taâm loøng
T .
tinh. Caùc loøng khuoân naøy khi boá trí leân khoái khuoân phaûi baûoPñaû
u a t
thi trung taâm caùn buùa .
khuoân truø ng vôùi trung taâm khoái khuoân vaø phaûi truønKgyvôù
h a m
D H Sump ñoä chính xaùc cuûa thieát bò, giaûm ñoä chính xaùc
Neáu boá trí khoâng hôïp lyù seõ laøm giaû
ng n. Tuy nhieân, tröôøng hôïp khuoân coù nhieàu loøng khuoân
T o
khuoân reøn vaø giaûm tuoåi thoï cuûarukhuoâ
t ©
khaùc nhau thì hieän töôïynrigghleäch taâm khoâng theå traùnh khoûi ñöôïc, nhöng phaûi boá trí hôïp lyù ñeå
p
Cocaø
söï leäch taâm caøng ít ng toát.
Ví duï: Treân hình 2-53 bieåu dieãn khoái khuoân coù nhieàu loøng khuoân ñeå reøn thanh
truyeàn cong goàm 1 loøng khuoân tinh, 1 loøng khuoâ n thoâ vaø 3 loøng khuoâ n vuoát, choà n, uoán.
Trong ñoù, loøng khuoân tinh naèm gaàn taâm cuûa khoái khuoân nhaát (taâm cuûa loøng khuoân tinh
ñeán taâm khoái khuoân baèng 1/3 khoaûng caùch trung taâm 2 loøng khuoân tinh vaø thoâ vì tính chaát
chòu löïc cuûa loøng khuoân tinh lôù n gaáp 2 laàn loøng khuoân thoâ). Taát caû taâm cuûa caùc loøng khuoân
vaø taâm cuûa khoái khuoân ñeàu naèm treâ n cuøng ñöôøng thaúng.
b. Chieàu daøy thaønh khuoân vaø hình daùng kích thöôùc khuoân:
Chieàu daøy thaønh khuoân S vaø S1 (hình 2-64a) ñöôïc xaùc ñònh theo caùc coâng thöùc vaø
bieåu ñoà trong caùc soå tay reøn daäp. Nhöng khi tính toaùn thì S vaø S1 toái thieå u khoâng ñöôïc nhoû
hôn 10 mm. Kích thöôùc chieàu daøi, chieàu roäng khoái khuoân phaûi caên cöù vaøo soá löôïng loøng
khuoân, söï boá trí loøng khuoân . Kích thöôùc chieàu cao khoái khuoân phuï thuoäc vaøo vaät reøn vaø
qui chuaån ñuoâi eùn (hình 2-64b) tham khaûo trong caùc soå tay reøn daäp.
a) b)
Hình 2-64 a) Chieàu daøy vaø ñoä nghieâng thaønh cuûa khuoân reøn.
b) Hình daùng cuûa khuoân reøn treâ n maùy buùa.
170

c.Vaät lieäu laøm khuoâ n:

Khuoân reøn treâ n maùy buùa chòu va ñaäp, laøm vieäc ôû nhieät ñoä cao, aùp suaát lôùn, ma saùt
nhieàu neân yeâu caàu vaät lieäu laøm khuoân phaûi coù ñoä beàn cao, chòu nhieät, chòu maøi moøn cao.
Deå laøm khuoân thöôøng söû duï ng caùc loaïi vaät lieäu sau:
Reøn treân maùy buùa loaïi nheï: 50CrNiMo, 50CrNiW, 50CrNiSiW ñoä cöùng HB = 388 
444.
Reøn treân buùa loaïi vöøa: nhö treân vôùi ñoä cöùng HB = 352  388
Reøn treân buùa loaïi lôùn: 40Cr3WMoV, 40Cr5MoVSi vaø 40Cr4MoWVSi vôùi ñoä cöùng
HRC = 45  50 (HB = 429  477).
4.3.5 Ñaëc ñieåm coâng ngheä reøn treân maùy buùa:
Caùc maùy buùa ñöôïc duøng ñeå reøn khuoân maùy buùa hôi nöôùc, buùa song ñoäng…
Öu ñieåm:
- Coù theå ñieàu chænh naêng löôïng ñaäp deã daøng do ñoù söû duïng tieän lôïi khi caàn caùc nhaùt
ñaäp nheï trong nguyeân coâng chuaån bò phoâi vaø nhaùt ñaäp maïnh trong nguyeânnhcoâng daäp tinh.
Mi
Chi u nhaùt treân moät loøng
- Vì buùa coù haønh trình khoâ ng coá ñònh neân coù theå daäp ñöôïco nhieà
H
P.
khuoân. Ñieàu naøy ñaëc bieät quan troïng khi daäp trong loønth at T n tinh.
gukhuoâ
y
amaKraát cao. Ví duï: maùy buùa ñôn coù toác ñoä
- Toác ñoä bieá n daïng khi daäp treân maùpyhbuù
Su maùy buùa song ñoäng coù toác ñoä tôùi 6 7,5 m/s.
DH m/s,
ñaàu buùa ôû thôøi ñieåm bieán daïng tôùin5g 6
ruo
t © T naêng truyeàn bieán daïng khoâng trieät ñeå, söï ñieàn thaáu loøng
Do toác ñoä bieán daïng lôùgnhkhaû
i
r
khuoân chöa cao. Copy
Nhöôïc ñieåm:
- Trang bò coàng keành, ñaét tieàn vì maùy buùa coù noài hôi, bình chöùa hôi, moùng maùy lôùn.
- Heä soá höõu ích thaáp, toån hao do truyeàn hôi, ma saùt vaø rung ñoäng lôùn.
- Naêng suaát lao ñoäng thaáp, ñaëc bieät khi reøn trong khuoân coù nhieàu loøn g khuoân vaø khi
reøn chuaån bò thì khoâ ng söû duïng heát naêng löôïng.
- Ñieàu kieän laøm vieäc naëng nhoïc, khoù cô khí hoùa quaù trình saûn xuaát.
- Toán kim loaïi vì khuoân daäp treân maùy buùa khoù duøng choát ñaåy neân ñoä nghieâng thaønh
khuoân lôùn.
- Ñoä chính xaùc cuûa vaät reøn khoâng cao laém do khi laøm vieäc bò chaán ñoäng neân deã
leäch khuoân.
- Rung ñoäng lôùn aûnh höôûn g ñeán ñoä chính xaùc caùc maùy xung quanh.
- Hay gaõy caùn buùa.
Do nhöõ ng ñaëc ñieåm treân neân reø n khuoân treân maùy buùa chöa ñöôïc söû duïng roäng raõi.
4.3.6 Reøn khuoân treâ n maùy eùp:
Maùy eùp thöôøng duøng ñeå reøn khuoân laø: maùy eùp truïc khuyûu, maùy eùp ma saùt, maùy eùp
thuûy löïc.
1. Reøn khuoân treâ n maùy eùp truïc khuyûu:
a. Öu khuyeát ñieåm cuûa maùy eùp truïc khuyûu so vôùi maùy buùa:
Öu ñieåm:
- Hieäu suaát cao, heä soá söû duïng naêng löôïng cao hôn maùy buùa 2 laàn
171

- Toác ñoä bieán daïng ôû maùy eùp thaáp hôn (0,5 0,8 m/s) neân kim loaïi coù ñieàu kieän
truyeàn bieán daïng ñeán toaøn boä theå tích vaät reøn do ñoù ñieàn ñaày khuoân toát hôn, ñieàn ñaày ñeàu
ôû caû hai loøng khuoân. Ñoä chính xaùc cuûa vaät reøn cao.
- Tieát kieäm löôïng tieâu hao vaät lieäu kim loaïi.
- Naêng suaát lao ñoä ng cao vì moãi nhaùt ñaäp moät chi tieát, coøn maùy buùa phaûi ñaäp nhieàu
nhaùt môùi ñöôïc moät chi tieát.
- Deã töï ñoäng hoùa vaø quaù trình cô khí hoùa quaù trình coâng ngheä (nhö caáp phoâi, laáy
saûn phaåm ra).
- Ñieàu kieän lao ñoäng cuûa coâng nhaân toát hôn.
Tuy nhieân, reøn khuoân treân maùy eùp truïc khuyûu cuõn g coøn moät soá nhöôïc ñieåm:
- Giaù thaønh cheá taïo maùy eùp cao, thieát bò coàng keành. Maùy daäp truïc khuyûu hay keït
khuoân ôû vò trí cheát döôùi. Ñeå khaéc phuïc hieän töôïng keït khuoân ôû vò trí cheát döôùi cuûa con
tröôït, ngöôøi ta laøm taám ñeäm khuoân vaø baøn maùy vaùt nghieâng moät goùc 12o 14o Khi bò keït
inh u cao kheùp kín
i iMchieà
ngöôøi ta chæ vieäc ñoùng vaøo taám ñeäm hay baøn maùy do ñoù laøm thayCñoå h
Ho
cuûa khuoân, khöû ñöôïc hieä n töôïng keït khuoân.
u a t TP.
y th
amnhKtrình cuûa con tröôït thöôøn g coá ñònh.
- Tính chaát vaïn naêng cuûa maùy thaáp vìphhaø
u
n g DH S
uoloøn g khuoân neân phoâi tröôùc khi ñöa vaøo khuoân phaûi laøm
© Tr
- Khoù khöû lôùp oâxyùt trong
saïch lôùp oxyt caån thaäpny.right
Co
2. Reøn khuoân treâ n maùy eùp ma saùt truïc vít (maùy nhoùm 2):
Ñaëc ñieåm reøn khuoân treân maùy eù p ma saùt truïc vít la :
- Coù khaû naêng reøn nhöõng vaät reøn töông ñoái beù coù hình daùng khaùc nhau.
- Maùy coù khaû naêng ñieàu chænh chieàu daøi haønh trình, toác ñoä dòch chuyeån con tröôït
vaø naêng löôïng eùp .
- Maùy cuõng coù keát caáu ñaåy vaät reøn ra khoûi khuoân, neân ñoä nghieâng cuûa thaønh
khuoân coù theå nhoû.
- Ngoaøi vieäc daäp baèng khuoân hôû nhö maùy buùa, maùy coù theå daäp trong khuoân kín.
- Maùy eùp ma saùt truïc vít ít duøng ñeå daäp noùng vì hieäu suaát cuûa maùy beù (chuyeån
ñoäng cuûa ñaàu tröôït chaäm). Thöôøng duøng roäng raõi trong coâng ngheä daäp nguoäi theå tích caùc
hôïp kim ñoàng, nhaát laø duøng trong daäp taám nguoäi.
3. Reøn khuoân treâ n maùy eùp thuûy löïc (maùy nhoùm 2)
Reøn khuoân treân maùy eù p thuûy löïc coù caùc ñaëc ñieåm sau:
- Löïc eùp lôùn nhaát vaø ñaàu eùp di chuyeån raát eâm do ñoù baûo ñaûm ñoä chính xaùc cuûa caùc
vaät reøn cao.
- Toác ñoä bieán daïng khoân g lôùn laém, khoaûng 2,5  5 cm/s (nhoû hôn 5  10 laàn so vôùi
maùy eùp truïc khuyûu , nhoû hôn treâ n 10 laàn so vôùi maùy buùa).
- Maùy cuõng coù keát caáu töï ñaåy chi tieát, coù haønh trình coâng taùc lôùn. Do ñoù maùy eùp
172

thuûy löïc thöôøng duøng ñeå reøn khuoân nhöõng chi tieát baèng vaät lieäu hôïp kim nheï coù tính deûo
thaáp (hôïp kim nhoâm, hôïp kim Magieâ v.v…)
- Duøng ñeå daäp caùc vaät reøn lôùn, phöùc taïp, reøn trong khuoân coù nhieà u loøng khuoân.
- Duøng ñeå daäp noùng caùc vaät lieäu taám coù chieàu daøy lôùn vaø daäp nguoäi caùc taám moûng
.
4.Vaät lieäu laøm khuoân treân maùy eùp.
Ñeå cheá taïo caùc khuoân reøn (daäp noùng) laøm vieäc treân caùc maùy eùp ngöôøi ta söû duïng
caùc loaïi theùp sau:
Khuoân coù kích thöôùc nhoû laøm vieäc treân caùc maùy eùp truïc khuyû u vaø maùy reøn ngang,
duøng theùp 70Cr3, 80Cr3.
Ñeå eùp kim loaïi maøu treâ n maùy reøn ngang duøng theùp 40CrMoVSi, treân maùy eùp truïc
khuyûu duøng theù p 30Cr3MoV.
Ñeå cheá taïo caùc khuoân lôùn laøm vieäc treân maùy eùp truïc khuyûu vaø maùinyhreø n ngang duøng
theùp 50Cr2MoNiV, 50CrNiMo, 50CrNiW, 50CrMnMo. Khuoân Hlaøom i Mc treân maùy eù p thuûy
Chvieä
P.
h
löïc vaø maùy eùp ma saùt truïc vít duøng theùp 40CrW2Si, 50CrW2Si,
t uat T 60Cr4MoV.
y
p h a mK
u khi nhieät luyeän phaûi ñaït 42  52 HRC.
DH S
Ñoä cöùng cuûa caùc loaïi khuoân treân sau
n g
ruo
i g h t©T
yr
Cop
173

Chöông 5
DAÄP TAÁM
5.1 Khaùi nieäm:
Daäp taám laø phöông phaùp bieán daïng deûo phoâi kim loaïi ôû daïng taám, trong khuoân
döôùi taùc duïng cuûa ngoaïi löïc ñeå taïo thaønh saûn phaåm coù hình daïng, kích thöôùc theo yeâu caàu.
Daäp taám thöôøng tieán haønh ôû traïng thaùi nguoäi neân coøn goïi laø daäp nguoäi. Khi chieàu
daøy phoâi lôùn hôn 10mm thì coù theå daäp noù ng.
Ñaëc ñieåm chung cuûa daäp taám:
- Vaät lieäu duøng ñeå daäp taám raát roäng raõi. Ví duï nhö theùp C thaáp, theù p hôïp kim, kim
loaïi vaø hôïp kim maøu…
Coù theå daäp ñöôïc nhöõ ng chi tieát phöùc taïp baèng nhöõng chuyeån ñoäng ñôn giaûn cuûa caùc
thieát bò maø caùc phöông phaùp khaùc khoân g thöïc hieän ñöôïc. Ví duï daäp huy ihieä nhu, daäp tieàn kim
C h iM
loaïi… Ho
u a t TP.
h
- Saûn phaåm daäp coù ñoä chính xaùc cao, thöôø
a m Knygt khoâng caàn gia coâng cô khí laïi, khaû
h
naêng laép laãn cuûa saûn phaåm toát.
D H Su p
uong
© Trtieát coù ñoä cöùng vöõng, ñoä beàn khaù maø keát caáu goïn nheï. Möùc
- Saûn xuaát ñöôïc caùhctchi
ig
opyr
ñoä hao phí vaät lieäuCít.
- Deã cô khí hoùa vaø töï ñoäng hoùa neân naêng suaát cao, giaù thaønh haï.
Do nhöõng öu ñieåm treân neân daäp taám ñöôïc söû duïng raát roäng raõi trong coâ ng nghieäp.
Trong ngaønh cheá taïo oâ toâ khoái löôïng caùc chi tieát daäp taám chieám tôùi 60%, ngaønh saûn xuaát
thieát bò ñieän 60 70%, ngaønh cheá taïo duïng cuï chính xaùc 85 90%, saûn xuaát haøng tieâu duøng
90%. Thöôøn g duøng trong saûn xuaát haøng loaït lôùn vaø haøng khoái ñeå cheá taïo caùc chi tieát che
chaén, naép ñaäy, voû, thuøng chöùa…
5.2 Thieát bò daäp taám.
Trong daäp taám ngöôøi ta thöôøng söû duïng caùc loaïi maùy daäp truïc khuyûu, maùy eù p thuûy
löïc ñeå thöïc hieän caùc nguyeân coâng chuaån bò phoâi vaø taïo hình cuûa coâng ngheä daäp taám.
Caên cöù vaøo coâng vieäc maùy eùp truïc khuyûu ñöôïc chia ra: maùy caét ñöùt, maùy ñoät caét,
maùy daäp hình.
Caên cöù hình daùng beâ n ngoaøi chia ra: maùy 1 truï, maùy 2 truï.
Caên cöù theo taùc duïng chia ra: maùy taùc duïng ñôn, maùy taùc duïng keùp, maùy 3 taùc
duïng.
5.2.1 Maùy eùp truïc khuyûu vaïn naêng:
Maùy eùp truïc khuyûu vaïn naêng ñöôïc duøng ñeå thöïc hieän caùc nguyeân coâng: caét hình,
ñoät loã, daäp vuoát khoâng saâu, uoá n caét…
Maùy eùp truïc khuyûu vaïn naêng phaân ra 2 loaïi:
a. Maùy daäp truïc khuyûu thaân hôû:
174

h
Min
a) Cb)hi
P. Ho
u. T
huat
Hình 2-65 Maùy daäp truïc khuyû
y t
uK
pham
a) 1 khuyûu. b) 2 khuyû .
S u
uo g DHC, hôû 3 phía tröôùc, phaûi, traùi. Loaïi naøy coù öu ñieåm
nchöõ
Loaïi naøy thaân maùy coù hình
©T r
r
söû duïng thuaän tieän, pthao
y ightaùt c khoâng vöôùng. Nhöng coù nhöôïc ñieåm taûi troïng taùc duïng leân
thaân maùy khoâng ñoá Coi xöùng laøm cho thaân maùy bieán daïng gaây ra hieän töôïng nghieâ ng maët
ñaàu.
Maùy daäp truïc khuyû u thaân hôû coù nhieàu daïng: maùy eùp 1 truï, 2 truï. Maùy eù p coù baøn
quay vaø baøn khoâng quay ñöôïc. Loaïi maùy baøn quay raát thuaän tieän cho vieäc laáy saûn phaåm
vaø laép phoâi. Loaïi maùy thaân hôû chieám 80 85% soá maùy eùp.
b. Maùy daäp truïc khuyûu thaân kín: laø loaïi maùy coù thaân maùy laø moät khung ñoái xöùng.
Loaïi naøy löïc taùc duïng ñuùng taâm thaân maùy neân thaân maùy bieán daïng ít hôn, hieän töôïng
nghieâng maët ñaàu tröôït ñöôïc loaïi tröø.
Maùy daäp truïc khuyûu thaân kín ñöôïc phaân loaïi theo soá khuyûu, goàm caùc maùy 1 khuyûu
(hình 2- 65a), 2 khuyû u (hình 2- 65b), 4 khuyûu treân moät truïc khuyûu. Maùy daäp nhieàu truïc
khuyûu cho pheùp noù coù nhieàu tính naêng hôn.
5.2.2 Maùy daäp vuoát (daäp saâu):
Maùy daäp vuoát thöôøng goàm caùc loaïi: maùy eùp 3 khuyû u, maùy eùp hai taùc duï ng, maùy eùp
ba taùc duïng, maùy eùp daäp vuoát saâu coù haønh trình lôùn , maùy eùp chuyeân duø ng…
Maùy taùc duïng ñôn laø maùy chæ coù moät con tröôït chính duøng ñeå ñoät, caét, taïo hình.
Maùy eùp 2 taùc duïng chuyeân duøng ñeå daäp vuoát caùc chi tieát roãng saâu baèng kim loaïi
taám. Maùy coù hai ñaàu tröôït, ñaàu naøy naèm trong ñaàu kia, coù cuøng moät höôùng chuyeån ñoäng
khi haønh trình maùy leân vaø xuoáng. Ñaàu tröôït chính ôû trong goïi laø ñaàu tröôït vuoát, duøng ñeå
keïp chaøy daäp vuoát, vaø ñaàu tröôït ngoaøi goïi laø ñaàu tröôït chaën duøng ñeå keïp chaët phaàn khuoân,
chaën meùp phoâi, giöõ vaø laøm phaúng meù p phoâi trong quaù trình daäp vuoát.
175

Treân hình 2-66, ñaàu tröôït trong 3 duøng ñeå caét phoâi khi caét hay ñoät, hoaëc duøng ñeå
taïo hình khi daäp saâu. Ñaàu tröôït ngoaøi 1 thoâng qua cam 2 nhaän löïc töø truïc khuyûu qua vaønh
eùp coù taùc duïng eùp phoâi ôû maïch caét khi caét phoâi baèng khuoân caét hoaëc taïo löïc vöøa ñuû ñeå
chaën phoâi
khi daäp giaõn khoâng laøm moûng thaønh phoâi,
2
traùnh hieän töôïng nhaên meùp khi phoâi tieán
daàn vaøo loøn g khuoân . Trong quaù trình daäp
giaõn ñaàu tröôït ngoaøi ôû vò trí coá ñònh. Khi
daäp xong caû hai ñaàu tröôït trong vaø ngoaøi
ñeàu cuøn g ñi leân. Maùy eùp ba taùc duïng ngoaøi
hai ñaàu tröôït trong vaø ngoaøi nhö neâu ôû treân
coøn coù boä phaän ñaåy saûn phaåm ra khoûi
khuoân hoaëc coøn coù ñaàu tröôït ñeå thöïc hieän
nguyeân coâng daäp vuoát ngöôïc ñeå taïo nhöõng
loã saâu theo chieàu ngöôïc laïi. Hình 2-66 Maùy eùp hai taùc duïng.
Maùy eùp truïc khuyûu ñeå daäp khoái coù nhCô caáu cam.
1. Ñaàu tröôït ngoaøMii2.
C h i
Hot trong 4. Phoâi.
T .
haønh trình con tröôït coá ñònh. Nhöng caùc 3. Ñaàu Ptröôï
h u a t
maùy duøng trong daäp taám thöôøng duøng loaïi
a m Ky t
coù theå ñieàu chænh haønh trình con tröôït ñeå Sphuø
H u phhôïp vôùi kích thöôùc cuûa chi tieát. Ngoaøi ra, coøn
D
ng i, laáy vaät phaåm ra khoûi khuoân trong saûn xuaát haøng
coù nhieàu cô caáu ñeå caáp phoâi, ñaåryuophoâ
t © T
h
loaït. yrig
Cop
5.2.3 Maùy eùp thuûy löïc:
Maùy eùp thuûy löïc duøng daäp taám coù nhieàu ñaëc ñieåm quan troïng maø maùy eùp truïc
khuyûu khoâng ñaït ñöôïc nhö : toác ñoä bieán daïng kim loaïi khoâng thay ñoåi, khoân g gaây quaù taûi
v.v… Maùy eùp thuûy löïc coù löïc eùp raát lôùn neân thöôøng duøng cheá taïo caùc chi tieát lôùn, phöùc taïp,
yeâu caàu chaát löôïng cao (xem phaàn chöông 4}.
5.2.4 Caùc maùy quay:
Maùy quay söû duïng trong daäp taám
thöôøng laø caùc maùy naén, uoán, maùy mieát,
maùy caùn hình, maùy caét…
Maùy naé n vaø uoán: trong coâng
ngheä daäp taám thöôøng duøng laø kieåu truïc
a) b)
laên hoaëc con laên.
Hình 2-67 Maùy uoán 3 truïc
Maùy uoán 3, 4 truïc (hình 2-67) coù a) Truïc eùp boá trí ôû giöõa hai truïc ñôõ.
theå uoán caùc taám daøy 1,6  63 mm, roäng (Taám daøy >2mm).
1250 4000 mm, coù theå uoán vaøn h, leân b) Truïc eùp boá trí leäch phía sau hai truïc caùn.
gôø, taïo gaân. (Taám daøy < 2mm).
5.3 Caùc nguyeân coâng caét phoâi.

Caùc nguyeân coâng caét phoâi coù theå chia laøm 2 loaïi: caét vaø daäp caét ñoät loã.
176

5.3.1 Caét:
Caét laø nguyeân coâng chia phoâi taám ra thaønh maûnh nhoû, daûi heïp…cho ñuùng vôùi hình
daùng kích thöôùc yeâu caàu. Caét coù theå thöïc hieän baèng caùc phöông phaùp sau:
1. Maùy caét coù löôõi dao song song:
Maùy caét coùù hai luôõi dao song song nhau (hình 2-68), luôõi dao döôùi coá ñònh, luôõi dao
treân tònh tieán leân xuoá ng taïo neân chuyeån ñoäng caét.
Khi caét phoâi döôùi taùc duïng cuûa löïc caét P cuûa dao eùp vaøo phoâi seõ laøm cho phoâi bieán
daïng ñaøn hoài, bieán daïng deûo roài bò phaù huûy. Daáu hieäu ñaàu tieân cuûa söï phaù huûy laø xuaát
hieän nhöõng veát nöùt ôû hai phía cuûa phoâi choã meù p caét. Aùp löïc caøng taêng thì veát nöùt naøy caøng
phaùt trieån. Neáu khe hôû giöõa luôõi dao treâ n vaø döôùi hôïp lyù thì veát nöùt ôû hai phía phoâi ñeán
moät luùc naøo ñoù seõ gaëp nhau vaø taïo neân ñöôøng caét laøm phoâi bò ñöùt. Luôõi dao tieáp xuùc vôùi
phoâi treân caû chieàu roäng cuûa taám caét. Maùy naøy coù theå caét caùc taám roäng ñeán 3200 mm vaø
chieàu daøy 60mm, chæ caét ñöôïc caùc ñöôø ng caét thaúng, chieàu roäng taám phoâi phaûi nhoû hôn
chieàu daøi löôõi dao, khoâng caét ñöôïc caùc ñöôøng cong vaø chu vi kín. nh
C h i Mi
Öu ñieåm caét treân maùy loaïi naøy laø ñöôøng caét phaúng vaøP.ñeï Hop, haønh trình löôõi dao nhoû
u a t T
h
nhöng löïc caét lôùn. Löïc caét coù theå tính theo coâng thöù
a m Kcy :t
h
P = KBSc (N) D H Su p
g
© T ruon
K - Heä soá keå igñeá h t
n aû n h
höôûng cuûaCdaoopyrmeàm, vaät Q P
lieäu khoù caét, khe hôû lôùn. 
Thöôøng K= 1,3 
B - Chieàu roäng caét cuûa P a
taám phoâi (mm)
S - Chieàu daøy cuûa taám
phoâi (mm)
c - Giôùi haïn beàn caét cuûa
phoâi. c = (0,8  0,9)b (N/mm2) Hình 2-68 Maùy caét coù löôõi dao song song.
b -Giôùi haïn beàn cuûa vaät
lieäu phoâi (N/mm2) .
Löïc caét ôû löôõi dao treân vaø döôùi khoân g naèm cuøng moät ñöôøng thaúng, caùch nhau moät
khoaûng a, do ñoù taïo thaønh moâ men P.a laøm cho phoâi thöôøng bò quay ñi moät goùc  =
1020o . Hieän töôïng phoâi quay laøm cho hai dao môû roän g ra, khe hôû lôùn laøm chaát löôïng meùp
caét giaûm. Ñeå khaéc phuïc ngöôøi ta caàn giaûm goùc quay  baèng caùch ñaët taám chaën taùc duïng
leân ñoù löïc chaën Q choá ng laïi moâ men laät phoâi. Ñeå taêng löïc taäp trung ôû löôõi dao vaø giaûm
caùnh tay ñoøn a ta maøi vaùt löôõi dao ñi moät goùc .
2. Maùy caét coù löôõi dao nghieâng.
Löôõi dao döôùi cuûa maùy naèm ngang vaø coá ñònh. Löôõi dao treân nghieân g so vôùi löôõi
dao döôùi 1 goùc  = 2  6o (hình 2-69). Khi thöïc hieän caét, löôõi dao treân chæ tieáp xuùc vôùi
phoâi ôû moät ñieåm neân quaù trình caét ñöôïc tieán haønh töø töø, löïc caét giaûm ñi nhieàu.
177

Coù theå caét ñöôïc chieàu daøi baát kyø, caét ñöôïc caùc taám daøy hôn, caét ñöôïc nhöõn g ñöôøng
cong. Nhöng ñöôøng caét khoâng phaúng vaø nhaün nhö loaïi treân, haønh trình cuûa dao lôùn hôn.
K  S 2 c
Löïc caét xaùc ñònh theo coâng thöùc: P 
tg 
 laø heä soá vaät lieäu.



h
Min
Chi
P. Ho
T
y t huat
am K
Hình 2-69 MaùHyScaé u pt hcoù löôõi dao nghieâng.
D
T r uong
©
ight
opmyrtheùp coù chieàu daøi B= 1000mm, chieàu daøy taám S = 2 mm, c = 40
Ví duï: CaétCtaá
KG/mm2,  = 0,5,  = 2o . Tính löïc caét ta ñöôïc:
P song song = 104000 KG
P nghieâ ng = 2990 KG. Nhö vaäy löïc caét treân maùy coù löôõi dao nghieân g giaûm ñi 35
laàn.
3. Maùy caét chaán ñoäng.
Maùy coù hai löôõi dao nghieâng taïo thaønh
moät goùc 24  30o . Khi caét löôõi caét treân leân xuoáng
raát nhanh (2000  3000laàn /phuùt) vôùi khoaûng
haønh trình ngaén < 4mm (hình 2-70).
Maùy naøy coù theå caét caùc taám coù chieàu
roäng baát kyø, coù theå caét caùc ñöôøng cong hoaëc
thaúng, nhöôïc ñieåm cuûa maùy naøy gioáng maùy caét
löôõi dao nghieâng.
4. Maùy caét coù löôõi dao ñóa.
Löôõi caét laø hai ñóa troøn quay ngöôïc chieàu
Hình 2-70. Maùy caét chaán ñoäng.
nhau, truïc ñóa song song nhau (hình 2-71a). Löôõi
dao hình ñóa coù ñaëc ñieåm gioáng nhö löôõi dao
nghieâng (caét tuaàn töï töø ng ñieåm moät) nhöng coù theå thöïc hieän quaù trình caét lieân tuïc vôùi
chieàu daøi khoâng haïn cheá vaø khoâng toán thôøi gian cho haønh trình chaïy khoâng neân naêng suaát
cao.
178

Khi phoâi tieáp xuùc vôùi löôõi dao, ñóa seõ taùc duïng vaøo phoâi 1 löïc P. Löïc naøy ñöôïc
phaân ra hai thaønh phaàn:
P1 = P.sin ,  laø goùc aên, thöôøng  = 14o .
P2 = P.cos 
P1 coù taùc duïng caûn phoâi laïi, P2 taïo neân löïc caét phoâi.
S2
Löïc caét: P  K . c
2tg
K - Heä soá phuï thuoäc vaät lieäu; Khi S > 10 mm K = 1,2
Khi S < 3 mm K = 1,8
Ñöôøng kính ñóa caét phuï thuoäc chieàu daøy phoâi caét S.
P1

P h
S
Min
P2
Chi

P. Ho
uat T
y th
am K
HS u ph
ng D
ruo
a) ight © T b)
y r
Cop
Hình 2-71 Nguyeân lyù maùy caét dao ñóa.
a) Maùy caét 1 caëp ñóa.
b) Maùy caét 2 caëp ñóa.
Khi S< 3 mm, ñöôøng kính cuûa ñóa D = 60S; khi S = 3  10 mm thì D = (40  50)S;
khi S > 10 mm thì D = 30S.
Maùy naøy duøng ñeå caét caùc ñöôøng thaúng vaø ñöôøng cong chieàu daøi tuøy yù. Maùy caét coù
theå coù nhieàu caëp ñóa duøng ñeå caét ñoàng thôøi nhieàu daûi song song. Treân hình 2-71b trình baøy
nguyeân lyù maùy caét hai caëp ñóa.
Maùy caét dao ñóa thöôøng duøn g ñeå caét caùc taám moûng.
5.3.2 Daäp caét vaø ñoät loã.
Khaùc vôùi caét ñöùt, daäp caét vaø ñoät loã laø phöông phaùp caét moät ñöôøng cong kheùp kín
(caét theo chu vi) do ñoù phaûi caét baèng khuoân (hình 2-72).
Daäp caét. Ñoät loã.

Hình 2-72 Phaân bieät söï khaùc nhau giöõa daäp caét vaø ñoät loã.
179

Veà nguyeân lyù daäp caét vaø ñoät loã gioáng nhau, chæ khaùc nhau veà coâng duïng. Ñoät loã laø
quaù trình taïo loã roãng treân phoâi, phaàn vaät lieäu taùch khoûi phoâi laø pheá lieäu, phaàn coøn laïi laø
phoâi ñeå ra nguyeân coâng taïo hình. Coøn daäp caét khaùc vôùi ñoät loã laø : phaàn coøn laïi laø pheá lieäu.
Khi daäp caét vaø ñoät loã duøng chaøy vaø coái coù caïnh saéc ñeå taïo thaønh löôõi caét. Quaù trình bieán
daïng cuûa kim loaïi khi caét moâ taû treân hình 2-73.
Khi chaøy tì leân taám phoâi, luùc ñaàu phoâi uoán cong vaø xaûy ra quaù trình bieán daïng deûo.
Phaàn kim loaïi cuûa phoâi döôùi chaøy luùn saâu vaøo trong loã cuûa coái. Söï taäp trung öùng suaát treân
löôõi caét cuûa chaøy laøm xuaát hieän nhöõng veát nöùt.
Khi nhöõ ng veát nöùt ôû ñaàu löôõi caét cuûa chaøy vaø
ñaàu löôõi caét cuûa coái gaëp nhau, kim loaïi bò phaù
huûy hoaøn toaøn taïo thaønh veát caét . Veát caét coù
S
höôùng song song hoaëc taïo thaønh moät goùc naøo ñoù
vôùi höôùn g cuûa löïc caét tuøy thuoäc töøng kim loaïi
vaø khe hôû giöõa chaøy vaø coái. dchaøy
Ñaëc ñieåm:
nh
-Cuøng moät löïc caét theo toaøn boä chu vi C h i Mi
Ho
caét neân ñöôøng caét thaúng ñeïp khoâng bò cong u a t TP.
th Dcoái
veânh. Haønh trình caét nhoû , coù theå caét ñöôïc nhöõnagm Ky
ph
chu vi phöùc taïp. Tuy nhnhieâ n löïc caéDt HlôùSnu, tuoåi Hình 2-73. Quaù trình bieán daïng
ng
Trupo.
thoï khuoân thaáp vaø naêng suaátt©thaá cuûa kim loaïi khi caét vaø ñoät.
h
rigbaû
Caùc thoângCsoá opycô n cuûa quaù trình daäp
caét vaø ñoät loã:
- Khe hôû Z giöõa chaøy vaø coái: Z  Dc  d ch
Dc - Ñöôøng kính coái. 2
dch - Ñöôøng kính chaøy.
Trò soá khe hôû Z tuøy thuoäc vaøo chieàu daøy S cuûa vaät lieäu vaø choïn theo kinh nghieäm:
S = 0,3  1 mm Z = 0,02  0,08 mm
S = 1  3 mm Z = 0,08  0,3 mm
S = 3  10 mm Z = 0,3  1,8 mm
Ngoaøi ra Z coøn phuï thuoäc vaøo tính chaát vaät lieäu. Vaät lieäu caøng cöùng thì Z caøng lôùn.
Thöôøng laáy Z = (5  10%) S.
Neáu khe hôû Z khoâng ñuùng, maët caét cuûa phoâi seõ bò ñöùt töø ng khôùp. Ñoä hôû quaù lôùn vaø
löôõi caét cuøn seõ keùo kim loaïi vaøo coái vaø do ñoù taïo ra bavia vaø maët caét khoâng ñeïp.
- Löïc caét:
P = KLSc (KG)
K - Heä soá ñieàu kieän caét, keå ñeán aûnh höôûng cuûa tình traïng chaøy coái, chieà u daøy vaät
lieäu khoâng ñeàu, beà maët vaät lieäu khoâng toát… Thöôøng laáy K = 1.1 1,3
L - Chieàu daøi ñöôø ng caét (mm).
S - Chieàu daøy vaät lieäu (mm).
c - öùng suaát caét cho pheùp (KG/mm2)
180

- Ñöôø ng kính chaøy vaø coái: Tính ñöôøn g kính chaøy vaø coái thöôøng duøng phöông phaùp
cheá taïo khuoân phoái hôïp. Theo phöông phaùp naøy thì cheá taïo chaøy (hoaëc coái) xong, laáy ñoù
laøm chuaån ñeå gia coâng coái (hoaëc chaøy) coøn laïi.
+ Khi daäp caét: ngöôøi ta laáy mieáng caét do ñoù kích thöôùc saûn phaåm do coái quyeát ñònh,
cho neân laáy kích thöôùc coái laøm chuaån.
Coái: Dcoái = ( d ct - )+ coái
dct - Ñöôøng kính chi tieát.
 - Dung sai chi tieát.
coái - Dung sai cheá taïo coái.
Chaøy: dchaøy = Dcoâi – 2Z
Chuù yù phoái hôïp cheá taïo ñeå ñaûm baûo khe hôû Z.
+ Khi ñoät loã: ngöôøi ta laáy loã neân kích thöôùc saûn phaåm do chaøy quyeát ñònh, do ñoù
laáy kích thöôùc chaøy laøm chuaån.
Chaøy: dchaøy = ( dloã + )-chaøy
nh
dloã - Ñöôøng kính loã caàn ñoät.
C h i Mi
Ho
 - Dung sai loã.
u a t TP.
h
chaøy - Dung sai cheá taïo chaøy.
a m Ky t
h
Coái: Dcoái = dchaøy + 2Z D H Su p
g
uonñaû
Chuù yù phoái hôïp cheá taï
t © Torñeå m baûo khe hôû Z.
i g h
pyt rphoâi caàn chuù yù ñeán vieäc xeáp hình phoâi treân caùc daûi kim loaïi vaø caét
+ Quaù trìnhCocaé
taám kim loaïi lôùn thaønh caùc daûi kim loaïi (pha baêng kim loaïi) sao cho heä soá söû duïn g nguyeân
lieäu cao nhaát nhöng vaãn baûo ñaûm chaát löôïng chi tieát caét toát nhaát. Ñieàu naøy coù yù nghóa lôùn
trong saûn xuaát haøng loaït lôùn vôùi saûn löôï ng haøng chuïc trieäu chieác/naêm, vì raèng trong toång
soá giaù thaønh cuûa saûn phaåm thì tieàn nguyeân lieäu chieám 60  70%, trong khi ñoù tieàn nhaân
coâng chæ chieám 5  10% hoaëc thaáp hôn.
Heä soá söû duïng nguyeân vaät lieäu  ñeå ñaùnh giaù möùc ñoä söû duïng vaät lieäu:
F n. f
  o 100%  .100%
F F
Fo - Dieä n tích nguyeâ n vaät lieäu söû duïng.

F - Toång dieän tích vaät lieäu.
n - Soá chi tieát boá trí ñöôïc treâ n taám caét.
f - Dieän tích 1 chi tieát.
Khi boá trí nguyeân vaät lieäu ñeå caét, ta döïa vaøo caùc nguyeân taéc sau:
. Hieäu suaát söû duïng vaät lieäu phaûi cao nhaát.
. Taän duïng giaûm söï phöùc taïp cuûa khuoân vaø giaûm thao taùc cuûa coâng nhaân.
. Giaûm soá laàn caét.
Ví duï: Boá trí phoâi ñeå
daäp caét, heä soá söû duïng vaät lieäu
taêng daàn theo caùc phöông aùn a,
b, c, d ( hình 2-74)
181
Hình 2-74 Boá trí vaät lieäu khi daäp caét.

Ngoaøi caùc nguyeân taéc treân khi boá trí nguyeân vaät lieäu ñeå caét ñoät caàn chuù yù caùc yeâu
caàu sau:
. Vaät caàn ñôn giaûn, traùnh laøm caùc goùc nhoïn, caùc loã khoeùt phöùc taïp.
. Choã tieáp giaùp giöõa 2 caïnh phaûi coù baùn kính löôïn ñeå ñaûm baûo deã caét vaø taêng beàn
cho chaøy vaø coái.
h
Min
Chi
P. Ho
uat T
y th
am K
HS u ph
uo ng D
© Tr
ight
C opyr
182

5.4 Caùc nguyeân coâng taïo hình:

Caùc nguyeân coâng taïo hình chuû yeáu trong coâng ngheä daäp taám bao goàm: uoán,
daäp saâu, thaønh hình, toùp, daäp gaân, uoán vaønh, mieát…
5.4.1 Uoán.
Uoán laø nguyeân coâng laøm thay ñoåi höôùn g thôù kim loaïi, bieán phoâi phaúng (taám), daây
hay oáng thaønh nhöõng chi tieát coù hình cong ñeàu hay gaáp khuùc.
Hình 2-75 trình baøy sô ñoà uoán cong taám
coù chieàu daøy S, ñeå tieán haønh uoán ngöôøi ta söû
duïng boä khuoân goàm chaøy vaø coái. Khi uoán maët
trong cuûa phoâi (maët tieáp xuùc vôùi chaøy) chòu öùng
suaát neùn laøm phoâi deã bò neáp nhaên, coøn maët
ngoaøi (maët tieáp xuùc vôùi coái) chòu öùng suaát keùo
laøm phoâi deã nöùt, giöõa hai lôùp naøy laø lôùp trung
nh
hoøa khoâng bò keùo vaø khoâng bò neùn. Neá u ta keû
C h i Mi
Ho
nhöõng oâ vuoân g ôû maët caïnh cuûa phoâi thì sau khi
u a t TP.
uoán ta that ôû phaàn thaúng nhöõng oâ vuoâng naøy Ky thHình 2-75 Sô ñoà nguyeân lyù uoán.
m
phabò
khoâng ñoåi, coøn ôû phaàn cong cuûa saûn phaå H S
m u thì
D
bieán daïng thaøn h hình thang, Tvaï r ucohngôû ngoaøi cuõng daøi ra nhieàu, vaïch trong cuõng ngaén laïi
©
nhieàu, coøn ñöôøng trung p ighat thì khoâng ñoåi.
yrhoø
C o
Theo tieát dieän ngang taám ta thaáy phía trong chòu öùng suaát keùo ra hai beân, coøn phía
ngoaøi chòu öùng suaát neùn do ñoù chieàu roäng meùp ngoaøi giaûm ñi coøn meùp trong taêng leân.
Hieän töôïng naøy caøng roõ khi taám caøng daøy.
Caùc thoâng soá kyõ thuaät cô baûn cuûa quaù trình uoán:
- Baùn kính uoá n nhoû nhaát rmin:
Baùn kính uoán nhoû nhaát quyeát ñònh baùn kính
cuûa chaøy. Neáu r chaøy nhoû quaù thì thôù phoâi deã ñöùt.
Rmin = K.S
K - Heä soá phuï thuoäc vaät lieäu. Ví duï: Uoán taám
theùp CT3 , uoán vuoâng goùc vôùi thôù K = 0,1, uoán song o

song vôùi thôù K = 0,5. r
- Goùc ñaøn hoài khi uoán (hình 2-76).
Khi uoán kim loaïi vöøa bò bieán daïng deûo vöøa bò
bieán daïng ñaøn hoài. Do thaønh phaàn bieá n daïng ñaøn hoài
naøy neân sau khi nhaác chaøy khoûi vaät uoán, vaät seõ ñaøn Hình 2-76 Goùc ñaøn hoài sau
hoài trôû laïi moät phaàn laøm thay ñoåi goùc uoán. Goùc ñaøn hoài  naøy baèng hieäu cuûa goùc yeâu caàu
cuûa saûn phaåm o vaø goùc cuûa chaøy uoán .
o 

2
Goùc ñaøn hoài naøy coù theå töø 0  10o. Ñaëc ñieåm naøy caàn chuù yù khi thieát keá khuoân.
Goùc ñaøn hoài sau khi uoán phuï thuoäc vaøo goùc uoán  o, baùn kính uoán r cuûa chi tieát,
182

chieàu daøy S cuûa taám kim loaïi, baùn kính chaøy rchaøy, tính chaát ñaøn hoài cuûa vaät lieäu…
- Löïc uoán: Löïc uoán phuï thuoäc
vaøo hình daïng chi tieát, vaät lieäu
uoán, chieàu daøy vaø chieàu roäng
BS 2 b
phoâi. Löïc uoán xaùc ñònh theo P  0 , 7 .
rS
coâng thöùc sau:
r
  (180 o   o )(  1)
rch a) b)
B -Chieàu roäng phoâi (mm).
S - Chieàu daøy phoâi (mm). 1. Chaøy.
r - Baùn kính uoán (mm). 2. Taám chaën.
b - Giôùi haïn beàn cuûa vaät lieäu 3. Coái.
(KG/mm2) 4. Chi tieát.
5.4.2 Daäp saâu (daäp
h
Min
Chi
vuoát).
T P. Ho
Daäp saâu hay coøn goïi laø
y t huat h
am K
daäp vuoát laø phöông phaùp cheá d
u p h
taïo caùc saûn phaåm hình oáng g DH S
D
n
hoaêïc hình hoäp roãng, coù Tyruo
t ©ñaù
i g h
yr
hoaëc khoâng coù ñaùCoyp, coù vaønh
h
hoaëc khoâng coù vaønh roäng. Daäp
c)
saâu ñöôïc chia laøm hai phöông d
phaùp: Daäp saâu khoâng bieán
moûng thaønh vaø daäp coù bieán Hình 2-77 Daäp vuoát khoâ ng laøm moûng thaønh.
moûng thaønh phoâi. a) Hieän töôïng nhaên saûn phaåm daäp vuoát.
b) Sô ñoà nguyeâ n lyù daäp.
1. Daäp saâu khoâ ng bieán c) Hình khai trieån phoâi töø saûn phaåm daäp
moûng thaønh phoâi oáng.
a. Baûn chaát quaù trình daäp saâu khoâng bieá n moûng thaø nh:
Ñaây laø nguyeân coân g bieán daïng maø chieàu daøy phoâi vaø chieàu daøy thaønh saûn phaåm
xaáp xæ baèng nhau.
Ñeå tieán haøn h daäp saâu khoâng bieán moû ng thaønh ngöôøi ta söû duïng moät boä khuoâ n goàm
chaøy vaø coái (hình 2-77b). Xeùt 1 chi tieát hình truï coù ñöôøng kính d ñöôïc daäp töø phoâi troøn
ñöôøng kính D. Khi chaøy eùp leân phoâi seõ laøm cho phoâi bieán daïng. Phaàn chaøy eùp leân phoâi
kim loaïi chòu öùng suaát keùo theo höôùng kính vaø chuyeån thaønh ñaùy cuûa chi tieát ñöôøng kính d.
Coøn hình vaønh khaên (D-d), caùc phaàn töû phoâi chòu keùo theo höôùn g doïc truïc chi tieát vaø chòu
neùn theo höôù ng tieáp tuyeán, bieán thaønh hình truï coù ñöôøng kính d vaø chieàu cao h (hình 2-
77c).
183

Caùc phaàn töû phoâi caøng xa taâm caøng bò neùn theo höôùng tieáp tuyeán nhieàu, vaø caøng
gaàn taâm caøng bò keùo theo höôùng kính caøng nhieàu, vuøng taâm phoâi vaø vuøng tieáp xuùc vôùi
meùp chaøy phoâi deã nöùt.
Ñeå traùnh caùc neáp nhaên (hình 2-77a) ta
duøng löïc eùp phuï Q taùc duïng leâ n taám chaën 2.
b. Ñaëc ñieåm cuûa quaù trình bieán daïng
khi daäp saâu:
- Khi daäp saâu, nhöõng ñieåm cuûa phoâi
naèm treân cuøng moät voøng troøn caùch ñeàu taâm
thì möùc ñoä bieán daïng nhö nhau. Sau khi bieán
daïng vaãn naèm treân voøng troøn nhöng ñöôøng
kính voøng troø n luùc naøy baèng ñöôøng kính chi
tieát. Caùc voøng troøn ñoàng taâm veõ treâ n phoâi
tröôùc khi bieán daïng bieá n thaønh caùc voøng troøn a) b)
baèng nhau coù taâm naèm treân truïc phoâi, nhöng i h
n
inMdaï
C h
. Ho
Hình 2-78 Sô ñoà bieá ng khi daäp saâu.
khoaûng caùch khoâng ñeàu nhau maø taêng daàn töø T P
uat
ñaùy leân. Ñieàu ñoù cho thaáy caùc ñieåm caøng xa Ky th
phnam
taâm thì bieán daïng caøng nhieàu. Caùc voøHngSutroø caøng xa taâm sau khi bieán daïng caùch nhau
n g D
ruo
t©T
caøng xa (hình 2-78a).
i g h
pyrn g ñöôøng baùn kính chia ñeàu voøng troøn phoâi thaønh nhöõng goùc nhö
Conhöõ
- Neáu ta keû
nhau, sau khi bieán daïng nhöõ ng ñöôøng naøy seõ laøm thaønh ñöôøng sinh song song caùch ñeàu
nhau (hình 2-78b).
- Caét doïc chi tieát, sau khi daäp xong ta
thaáy thöïc teá chieàu daøy chi tieát thay ñoåi nhö sau
3,37
(hình 2-79):
3,22
+ ÔÛ ñaùy chieàu daøy khoâng ñoåi, baèng chieàu
daøy phoâi.
2,75
+ ÔÛ goùc löôïn ñaùy, chieàu daøy giaûm nhieàu
S=3
(coù khi tôùi 30%), nôi ñoù laø tieát dieän ngang nguy
2,18
hieåm nhaát, taïi ñaây taäp trung öùng suaát raát lôùn.
+ Caøng leân treân chieàu daøy S caøng taêng, ôû
meùp löôïn treâ n chieàu daøy chi tieát lôùn hôn chieàu Hình 2-79 Söï thay ñoåi chieàu
daøy phoâi (chieàu daøy taêng theâm töø 15 25%). daøy thaønh khi daäp saâu.
Söï thay ñoåi chieàu daøy thaønh vaø giaûm
moûng thaønh treân chòu aûnh höôûn g bôûi caùc nhaân toá sau:
+ Baùn kính löôïn cuûa coái: Rcoái caøng nhoû thì kim loaïi vuøng ñoù bieán daïng nhieàu neân
chieàu daøy thaønh caøng giaûm.
+ Khe hôû giöõa chaøy vaø coái (Z): Z caøng giaûm thì söï bieán moûng thaønh caøng nhieà u.
+ Möùc ñoä bieán daïng caøng taêng thì söï bieán moûng thaønh caøng lôùn.
184

+ Chaát boâi trôn toát thì giaûm löôïng bieán moûng thaønh.
c. Xaùc ñònh hình daù ng vaø kích thöôùc phoâi cho chi tieát ñôn giaû n:
- Hình daùng cuûa taám phoâi phuï thuoäc vaøo hình daùng cuûa chi tieát. Neáu chi tieát coù
hình
truï hay hình hoäp coù ñaùy laø moät ña giaùc ñeàu, thaønh beân thaúng ñöùng, nghieâng hoaëc coù baäc
thì phoâi laø moät taám troøn.
Neáu chi tieát coù ñaùy laø hình chöõ nhaät thì phoâi coù hình eâlíp. Nhöng neáu chi tieát coù
thaønh thaáp khi H  0,3B (H: chieàu cao, B: chieàu roäng cuûa hoäp) thì phoâi coù hình trieån khai
phöùc taïp hôn.
- Kích thöôùc cuûa phoâi (Dphoâi): Khi daäp vuoát khoâng bieán moûng thaønh, ngöôøi ta boû
qua söï thay ñoåi chieà u daøy vaät lieäu (do quaù trình bieán daïng gaây ra). Do vaäy vieäc xaùc ñònh
kích thöôùc cuûa phoâi döïa vaøo söï caân baèng dieän tích beà maët cuûa phoâi vaø chi tieát (khi coù caét
meùp phaûi tính ñeán löôïng dö ñeå caét meùp).
nh
C h i Mi
D phoi  1,13 F Ho
u a t TP.
th
2 m Ky
F laø dieän tích beà maët cuûa chi tieát ( mm h a
).
D H Su p
uong
Caùch tính dieän tích phoâi phuï thuoä c hình daùng, kích thöôùc cuûa chi tieát.
© T r
Ví duï: Tính ñöôøignhgt kính phoâi ñeå daäp
o p yr
C
caùc chi tieát troøn xoay coù hình daïng ñôn giaûn,
baèng vaät lieäu moûng, hình 2-80 (chöa tính
löôïng dö caét meùp). Hình 2-80
- Chi tieát hình truï thaúng: Hình daïng chi a)
tieát.
D phoi  d 2  4dh a) Hình truï
thaúng.
b) Hình truï coù
- Chi tieát hình truï coù vaønh:
vaønh.
D phoi  d 22  4d 1 h
b)
Ví duï: Chi tieát hình truï khoâng coù baùn

kính löôïn ôû ñaùy hoaëc baùn kính löôïn ôû ñaùy nhoû ( hình 2-
81), ñöôøng kính phoâi xaùc ñònh nhö sau:
. Neáu vaät lieäu moûng S <1,5 mm:
D phoi  d tr2  4d ng .H tr  d tr2  4 d tr .H ng
. Neáu vaät lieäu daøy:
D phoi  d tb2  4.d tb .( h  h ' )
Trong ñoù:
Hình 2-81 Chi tieát daäp hình
185 truï coù caét meùp, baùn kính
löôïn ôû ñaùy nhoû.
dtr , dng - Ñöôøng kính trong vaø ngoaøi hình truï.

Htr, Hng - Chieàu cao beân trong vaø beân ngoaøi cuûa hình truï.
dtb - Ñöôøng kính trung bình.
h/ - Löôïng dö ñeå caét meùp (tra baûng soå tay hoaëc laáy gaàn ñuùng baèng 5% Dphoâi).
d. Caùc thoâng soá cô baûn cuûa coâng ngheä daäp saâu:
- Heä soá daäp saâu: Ñeå ñaùnh giaù möùc ñoä bieán daïng sau moãi laàn daäp saâu, duøng heä soá
daäp saâu m. Ñoái vôùi nhöõng chi tieát troøn xoay daäp vuoát khoâng laøm moûng thaønh, heä soá
daäp saâu laø tyû soá giöõa ñöôøng kính sau vaø tröôùc moãi laàn daäp.
d
m
D
d - Ñöôøng kính chi tieát
D - Ñöôøng kính phoâi.
Heä soá daäp saâu phuï thuoäc chuû yeá u vaøo vaät lieäu gia coâng, thöôø ng m = 0,55 0,95.
nnghcaøng cao, deã bò
i Mi
Khi m caøng nhoû, toác ñoä bieán daïng caøng lôùn , kim loaïi bò bieán cöù
C h
Hno phaûi daäp thaønh nhieàu laàn
T .
nöùt. Do ñoù, khi daäp caùc chi tieát coù ñöôø ng kính nhoû, chieàu caoPlôù
u a t
th bao giôø cuõng laáy cao hôn laàn daäp
ñeå baûo ñaûm toác ñoä bieán daïng nhoû. Heä soá m laàn daäKpy sau
h a m
tröôùc vì caøng daäp nhieàu laàn kim loaïi bò bieá
D H Su np
ng khaên.
cöùng caøng nhieàu, bieán daïng caønrguokhoù
t © T
h
yrig
Cpopsaâu: Muoán cheá taïo chi
- Soá laàn daä
tieát coù chieàu saâu lôùn ta phaûi daäp saâu laøm
nhieàu laàn (hình 2-82). Soá laàn daäp saâu n ñeå
daäp töø phoâi coù ñöôøng kính D xuoá ng chi tieát
coù ñöôøng kính dn ñöôïc xaùc ñònh nhö sau:
Laàn daäp thöù nhaát
d1
m1  d1 = m1.D
D
Laàn daäp thöù hai

d2 d2 = m2 . d1 = m1.m2.D
m2 
d1
Hình 2-82 Trình töï daäp vuoát chi tieát
Laàn daäp thöù n ñeå ñöôïc vaät coù ñöôøng
hình truï khoâ ng coù vaønh.
kính dn
dn dn = mn.dn-1 = m1.m2.m3…mn .D
mn 
d n 1
Ñeå ñôn giaûn tính toaùn laáy giaù trò trung bình:
m tb  n 1 m 2 .m 3 ... m n
Vaø coâng thöùc treân coù theå vieát: d n  m 1 . m tbn  1 . D
186

Laáy logarit caû hai veá ta coù :

lg d n  lg (m1 D )  (n  1) lg mtb
lg d n  lg( m 1 D )
n 1
lg m tb
ÖÙng vôùi moãi laàn daäp coù moät boä khuoân töông öù ng (hình 2-83).
- Löïc eùp phuï Q: Löïc eùp phuï Q taùc duïng leân taám chaën nhaèm muïc ñích laøm phoâi bieán
daïng ñeàu, traùnh hieän töôïn g neáp nhaên ôû thaønh. Löïc Q xaùc ñònh theo bieåu thöùc:
Q = F.q
F - Dieän tích phaàn phoâi bò chaën.
q - Aùp löïc rieâng phaàn khi chaën, noù phuï thuoäc chieàu daøy vaät lieäu, heä soá daäp saâu, tính
chaát vaät lieäu. Ví duï:
qnhoâm = 0,08 0,12 kg/mm2 nh
qñoàng = 0,12 0,18 kg/mm2 C h i Mi
Ho
qtheùp = 0,25 0,35 kg/mm2 u a t TP.
h Rcoái
a m Ky t Rchaøy
Noùi chung neáu Q nhoû thì taùc duïnSgucuûa taámp h
H
o
chaën giaûm, deã bò neáp nhaên, gaâyrutrôû nglöïDc phoâi deã ñöùt.
©T
righntg thaønh vaø ñöùt ñaùy.
Neáu Q lôù n quaù seõ gaâpyymoû Z
Co
- Khe hôû Z: Möùc ñoä bieán daïn g khi daäp saâu, Hình 2-83 Baùn kính löôïn
chaát löôïng daäp saâu phuï thuoäc raát nhieàu vaøo khe hôû cuûa chaøy coái.
Z giöõa chaøy vaø coái. Neáu taêng Z thì kim loaïi deã bieán
daïng nhöng laøm cho thaønh saûn phaåm daäp khoâng thaúng goùc vôùi ñaùy vaø deã coù neáp nhaên.
Neáu nhoû quaù thì daäp hay bò ñöùt do saûn phaåm bò keït ñoàng thôøi laøm khuoân choùng moøn.
Xaùc ñònh khe hôû Z theo coâng thöùc sau:
Z = K.S + S max
K - Heä soá phuï thuoäc vaøo chieàu daøy vaät lieäu, tính chaát vaät lieäu. Ví duï daäp saâu coù
taám chaën, laàn ñaàu S = 0,5  2 mm thì K = 0,1.
S - Chieàu daøy vaät lieäu (mm).
Smax - Chieàu daøy lôùn nhaát cuûa phoâi (mm).
- Chaøy vaø coái ñeàu phaûi coù goùc löôïn, ñaëc bieät laø coái ñeå traùnh ñöùt phoâi trong quaù
trình daäp.
Baùn kính löôïn caøng lôùn, kim loaïi bieán daïng caøng deã, nhöng thaønh saûn phaåm deã taïo
neáp nhaên. Baùn kính löôïn nhoû quaù phoâi hay bò raùch trong quaù trình daäp.
- Tính löïc daäp saâu (Pd):
Löïc daäp saâu goàm 2 thaønh phaàn: löïc laøm bieán daïng chi tieát P vaø löïc cuûa vaønh eùp Q
Pd = P + Q
187

Löïc bieán daïng cho laàn thöù n cuûa chi tieát hình truï tính theo coân g thöùc:
P = Kn..dn.S.b
Kn – Heä soá phuï thuoäc chuû yeáu vaøo heä soá daäp saâu m.
dn – Ñöôø ng kính chi tieát laàn daäp thöù n = 1,2,3…
S – Chieàu daøy phoâi (mm).
b – Giôùi haïn beàn vaät lieäu kg/mm2
Ñoái vôùi chi tieát baát kyø coù chu vi phöùc taïp:
P = L.S. b
L - Chu vi ñaùy chi tieát.
2. Daäp saâu coù bieá n moûng thaønh.
Daäp saâu coù bieán moûng thaønh laø quaù trình daäp saâu coù cöôõng böùc laøm giaûm chieàu
daøy ôû thaønh chi tieát so vôùi chieàu daøy phoâi.
Ñaëc ñieåm cuûa phöông phaùp naøy laø ñöôøng kính chi tieát giaûm ít, chieàu saâu taêng nhieàu
. nh
i i
vaø do ñoù giaûm chieàu daøy thaønh phoâi, chieàu daøy cuûa ñaùy khoâng thay ñoåiM
o C h
P. H
Ñeå tieán haønh daäp saâu coù laøm moûng thaønh ta duøantg Tmoä t boä khuoân coù khe hôû giöõa
h u
Ky t
chaøy vaø coái nhoû hôn chieàu daøy phoâi (Z < S) hìnhm2-84
a
h
D H Su p
ng
t © Truo
h
yrig
Cop Z = (0,3
0,8)S
3
S
Hình 2-84 Daäp saâu coù laøm moûng thaønh.

1. Coái daäp 2. Chaøy daäp 3. Saûn phaåm
daäp.
Baûn chaát quaù trình bieán daïng khi daäp saâu coù bieán moûng thaønh coù theå giaûi thích nhö
sau:
Döôùi taùc duïng cuûa löïc eùp P chaøy taùc duïng vaøo ñaùy phoâi, khi ñoù seõ phaùt sinh ra öùng
suaát keùo ôû thaønh chi tieát laøm cho kim loaïi cuûa thaønh phoâi lieäu bò keùo daøi ra theo khe hôû
giöõa chaøy vaø coái. Vì khe hôû giöõa chaøy vaø coái Z nhoû hôn chieàu daøy phoâi S neân ôû vuøng bieán
daïng tuøy theo möùc ñoä chuyeån ñoäng cuûa chaøy maø giaûm moûng chieàu daøy thaønh chi tieát.
Do trôû löïc bieán daïng cuûa thaønh khi giaûm moûng thaøn h, neân sinh ra öùng suaát neùn
thaúng goùc vôùi phaàn beà maët coân cuûa coái. Do ñoù toång taùc duïng cuûa öùng suaát keùo vaø neùn noùi
treân seõ laøm cho ôû vuøng bieán daïng coù traïng thaùi öùng suaát keùo neùn phöùc taïp laøm kim loaïi
bieán daïng deû o, chieàu daøy giaûm ñi vaø keùo daøi ra theo höôùn g ñöôø ng sinh.
188

Ngoaøi ra treân thaønh khuoân, giöõa phoâi kim loaïi vaø khuoân coøn coù löïc ma saùt taùc duïng
ngöôïc vôùi höôùng di ñoäng cuûa kim loaïi. Löïc ma saùt naøy cuõng coù taùc duïng caûn trôû söï bieán
daïng cuûa kim loaïi. Vì theá löïc daäp saâu phaûi ñuû lôù n ñeå laøm bieán daïng deûo phoâi vaø thaéng
ñöôïc löïc ma saùt.
Ñaëc ñieåm quaù trình daäp saâu coù bieán moûng thaønh:
- Khoâ ng caàn löïc eùp phuï , boä phaän eùp phu, thieát bò daãn höôùn gï hoaëc caùc khuoâ n phöùc
taïp coù boä phaän choáng neáp nhaên maø chaát löôïng chi tieát vaãn ñaûm baûo, khoâng bò neáp nhaên.
- Daäp saâu coù bieán moûng thaønh do khoâng caàn löïc eùp phuï neân duøng ñöôïc treân maùy eùp
ñôn.
- Soá laàn daäp saâu giaûm do coù khaû naêng taïo ñöôïc bieán daïng lôùn.
- Chaát löôïng kim loaïi khi daäp saâu coù bieán moûng thaønh toát hôn vì sau khi daäp moät
vaøi laàn phaûi uû do ñoù caáu truùc kim loaïi coù haït ñoàng ñeàu vaø nhoû hôn.
Coù 2 phöông phaùp daäp saâu coù bieán moûng thaønh:
h
Min
- Laøm thay ñoåi ñöôøng kính xong roài môùi bieán moû ng thaønHh.o Chi
P.
t h u at T
- Vöøa thay ñoåi ñöôøng kính vöøa tieán haønh laø ym bieán moûng thaønh cuøng moät luùc. Vôùi
p h a mK
u nh lieät hôn (hình 2-85).
DH S
phöông phaùp naøy thì kim loaïi bieán daïng maõ
n g
ruo
a. Tính kích thöôùc phoâ
i g h t © Ti:
pyr
Khi daäp saâCu ocoù bieán moûng thaønh caùc chi tieát hình truï, kích thöôùc cuûa phoâi ñöôïc xaùc
ñònh döïa vaøo ñieàu kieä n caân baèng theå tích kim loaïi giöõa phoâi vaø chi tieát.
V
D phoi  1,13
S
Trong ñoù:
S
V - Theå tích phoâi coù tính

ñeán löôïng dö ñeå caét meùp.
S - Chieàu daøy phoâi.
S = (1 1,2). Sñaùy
Sñaùy - Chieàu daøy ñaùy.
V = (1 +a). Vchi tieát
Hình 2-85 Daäp saâu bieán moûng thaønh chi tieát hình truï.
a - Heä soá tính ñeán löôïng
dö caét meùp.
Neáu h/d < 3 thì a = (8 10%). Vchi tieát
h/d = 310 thì a = (10 12%). Vchi tieát
h/d > 10 thì a = (12 15%). Vchi tieát
b. Tính heä soá bieán daïng K vaø soá laàn daäp n:
189

Thoâng thöôøng thì daäp saâu coù bieán moûng thaønh ñöôïc tieán haønh töø phoâi ñaõ ñöôïc daäp
saâu laàn ñaàu khoâng bieán moûng.
Ñeå ñaùnh giaù möùc ñoä bieá n daïng ôû moãi nguyeân coâng, ngöôøi ta söû duïng ñaïi löôïng K
F n 1  F n S  Sn
K   n 1  1  m bm
F n 1 S n 1
Trong ñoù: K - Möùc ñoä bieán daïng.
Fn-1; F n - Dieän tích tieát dieän ngang ôû caùc nguyeâ n coâng.
Sn-1; S n - Chieàu daøy thaønh ôû caùc nguyeân coâng.
mbm - Heä soá bieán moûn g (mbm = Sn / Sn-1)
Nhö vaäy möùc ñoä bieán daïng chung seõ laø:
Fo  Fn F
K ch   1 n h
Min
Chi
Fo Fo
T P. Ho
Fn – Dieän tích tieát dieän ngang cuûa chi tieá
y t htu. at
K
u haamphoâi.
pcuû
Fo – Dieän tích tieát dieän ngangH S
r uo ng D
i t © Tng Fo = .Dphoâi.S
gihphaú
r
Neáu laø yphoâ
Cop
Soá laàn daäp tính theo coâng thöùc : n  lg F n  lg F o
lg (1  K tb )
Trong ñoù :
Fo , Fn - Dieän tích tieát dieän ngang cuûa phoâi vaø chi tieát.
Ktb - Möùc ñoä bieán daïng trung bình cho pheùp ôû moãi nguyeân coâng.
Khi tính toaùn coi caùc heä soá K1 = K2 = .....=Kn = Ktb
Giaù trò cuûa Ktb, mbm cho trong soå tay daäp nguoäi tuøy thuoäc vaøo vaät lieäu vaø thöù töï
nguyeân coâ ng.
Do coù söï bieán cöùng raát maïnh trong quaù trình daäp saâu neân ôû caùc nguyeân coâng tieáp
theo caàn giaûm daàn möùc ñoä bieán daïng vaø uû ñeå phuïc hoài tính deûo cuûa kim loaïi.
Sau khi xaùc ñònh ñöôïc möùc ñoä bieán daïng ôû moãi nguyeân coâng, coù theå xaùc ñònh ñöôïc
chieàu daøy thaønh vaø chieàu cao chi tieát ôû moãi nguyeân coân g döïa vaøo ñieàu kieän theå tích khoâng
ñoåi.
5.4.3 Uoán vaønh (Nong loã).
Uoán vaønh laø nguyeân coâng cheá taïo caùc chi tieát coù gôø, ñöôøng kính D, chieàu cao H vaø
ñaùy chi tieát roãng. Phoâi ñeå uoán vaønh caàn ñoät loã ñöôøng kính d phuø hôïp, sau ñoù duøng boä
khuoân goàm chaøy vaø coái (hình 2-86A).
Ñeå ñaûm baûo chaát löôïng uoán vaønh, haïn cheá söï nöùt meùp thì khi uoán vaønh caàn ñaûm
baûo heä soá uoán vaønh hôïp lyù Ku
190

d
Ku 
D Thöôøng Ku= 0,62 0,72
Trong ñoù:
D - ñöôø ng kính chi tieát tính theo ñöôøng trung hoøa (mm)
d - ñöôøng kính loã(mm)
H
A) B)
Hình 2-86 Sô ñoà uoá n vaønh.
A) Uoán vaønh 1 laàn. B) Uoán vaønh nhieàu laàn.
inh
Neáu chieàu cao chi tieát H khoâng theå uoá n moät laàn khi H > oHmax C hi(Mchieàu cao uoá n vaønh
.H
tôùi haïn) thì quaù trình uoá n vaønh phaûi qua moät soá nguyeân ucoâ a tnTgPnhö treân hình 2-86B. Töø phoâi
yyth(hình b), sau ñoù tieán haønh nong loã
Kñaù
phaúng daäp saâu thaønh hình truï (hình a), ñoät loã h a m
ôû
(hình c). D H Su p
ng
t © Truo
h
5.4.4 Toùp mieänygrig
Cop
Toùp mieäng laø nguyeân coâng laøm nhoû mieäng
cuûa caùc chi tieát ñaõ daäp saâu. Mieäng bò toùp coù theå coù
hình coân, hình baùn caàu. Quaù trình toùp mieäng chi
tieát daäp saâu trình baøy treân hình 2-87.
Khuoân döôùi laøm nhieäm vuï ñònh vò chi tieát,
khuoân treân coù hình coân ñöôøng kính giaûm daàn, phaàn
cuoái cuûa khuoân treâ n laø hình truï. Ñeå khoûi xaûy ra
hieän töôïng xeáp ôû mieäng toù p thì tyû soá giöõa ñöôøng
kính phoâi (chi tieát daäp giaõn) df vaø ñöôøng kính cuûa
chi tieát (mieäng toùp) dct phaûi giôùi haïn trong moät
phaïm vi cho pheùp.
d f Hình2-87.Toùp mieäng.
K t   1, 2  1 ,3
d ct
Khi caàn toùp mieäng coù ñöôøng kính nhoû hôn so vôùi ñöôøng kính phoâi thì phaûi qua moät
soá laàn toùp.
5.4.5. Giaõn phoà ng, In noåi.
Ngöôïc vôùi coâng vieäc toùp mieäng, giaõn phoàng nhaèm laøm to chi tieát ñaõ daäp giaõn ôû
phaàn döôùi, coøn mieän g vaãn giöõ nguyeân, khoâ ng laøm thay ñoåi chieàu daøy chi tieát. Quaù trình
giaõn phoàng trình baøy treân hình 2-88. Chi tieát ñaõ daäp giaõn ñaët vaøo khuoân hai nöûa, loøng
191

khuoân laø hình daïng cuûa saûn phaåm ñònh cheá taïo. Phía trong chi tieát daäp giaõn (phoâi) laø khoái
cao su vaø duøng chaøy eùp leân cao su. Nhôø tính chaát ñaøn hoài cao su ñaåy thaønh chi tieát saùt vaøo
thaønh khuoân taïo thaønh saûn phaåm.
h
Min
Chi
P. Ho
uat T
y th
am K
HS u ph
uo ng D
© Tr
ight
C opyr
192

Cuõng coù theå duøng bi theùp hoaëc

chaát loûng, khí eùp thay theá cao su mieãn
laø sau khi daäp xong coù theå laáy ra khoûi
saûn phaåm ñöôïc.
- In noåi: duøng ñeå in nhöõng hình
gaân hoaëc chöõ noåi leân saûn phaåm daäp taám
hoaëc caùc phoâi taám nhaèm muïc ñích taêng
ñoä cöùng vöõng vaø taêng tính myõ thuaät cuûa
chi tieát.
Hình 2-88. Giaõn phoàng.
h
Min
Chi
P. Ho
uat T
y th
am K
HS u ph
uo ng D
© Tr
ight
C opyr
193

PHAÀN III
COÂNG NGHEÄ HAØN
Chöông 1
CAÙC KHAÙI NIEÄM CÔ BAÛN VEÀ COÂNG NGHEÄ HAØN

1.1 Thöïc chaát, ñaëc ñieåm vaø phaân loaïi haøn.
1.1.1 Ñònh nghóa:
- Haøn laø phöông phaùp coâng ngheä noái hai hoaëc nhieàu phaàn töû thaønh moät lieân keát beàn
vöõng khoâng thaùo rôøi, ñöôïc thöïc hieä n baèng nguoàn nhieät “Q” (hoaëc nguoàinnhnhieät vaø aùp löïc)
iM
Ch(öù
H o
TP.
nung choã noái ñeán traïng thaùi haøn “TTH”, sau ñoù kim loaïi töï keá t tinh ng vôùi TTH laø chaûy
u a t
h n töû lieân keát vôùi nhau cho ta moái
loûng) hoaëc duøng aùp löïc eùp (öùng vôùi TTH deûo) ñeå K caùyctphaà
h a m
haøn. D H Su p
ng
1.1.2 Ñaëc ñieåm: t © Truo
h
yrig
Conp ngaøy nay phaùt trieån maïnh vaø ñöôïc söû duïng roäng raõi, vì coù caùc ñaëc
Coâng ngheä haø
ñieåm sau:
- Tieát kieäm vaät lieäu: Vôùi cuøng loaïi keát caáu kim loaïi, haøn tieát kieäm 1020% khoái
löôïng kim loaïi so vôùi caùc moái gheùp khaùc (noái baèng ñinh taùn), hoaëc töø 30 50% khoái löôïng
kim loaïi so vôùi ñuùc. Ñoàn g thôøi haøn coù theå haøn caùc kim loaïi khaùc nhau ñeå tieát kieäm kim
loaïi quyù hoaëc taïo keát caáu ñaëc bieät. Ví duï nhö haøn ñoà ng vôùi theù p, haøn nhoâm vôùi theùp...
- Moái haøn coù ñoä beàn cao vaø ñaûm baûo ñoä kín. Thoâng thöôøng môùi haøn kim loaïi ñöôïc
hôïp kim hoùa toát hôn kim loaïi vaät haøn, neân moái haøn chòu taûi troïng tónh toát.Vì vaäy haøn
thöôøng duøng cheá taïo caùc keát caáu kín duøng chöùa ñöïng vaø chòu aùp löïc cao (caùc bình chöùa,
noài hôi). Haøn caùc keát caáu phöùc taïp yeâu caàu coù ñoä beàn cao (ví duï nhö caùc khung daàm chòu
löïc, voû taøu thuûy…).
- Haøn coù naêng suaát cao, vì coù theå giaûm ñöôïc soá löôïng caùc nguyeân coâng, giaûm cöôøng
ñoä lao ñoäng, deã töï ñoäng hoaù vaø cô khí hoùa quaù trình saûn xuaát (ví duï caùc daây chuyeàn haøn
voû oâ toâ...)
- Nhöôïc ñieåm cuûa haøn laø do nguoàn nhieät nung noùng cuïc boä, deã taïo öùng suaát dö lôùn
gaây bieán daïng caùc keát caáu haøn, toå chöùc kim loaïi vuøng gaàn moái haøn bò thay ñoåi theo chieàu
höôùng xaáu ñi, laøm giaûm khaû naêng chòu taûi troïng ñoäng cuûa moái haøn, maët khaùc trong moái
haøn deã gaây khuyeát taät nhö roã, nöùt...
- Ñöôïc duø ng roä ng raõi trong lónh vöïc cheá taïo maùy, giao thoâng vaän taûi, xaây döïng...
193

1.1.3 Phaân loaïi.

Ngaøy nay coù hôn 120 phöông phaùp haøn khaùc nhau. Theo traïng thaùi haøn chia laøm 2
nhoùm: Haøn noùn g chaûy vaø haøn aùp löïc.
1. Haøn noùng chaûy:
- Yeâu caàu nguoàn nhieät coù coâng suaát ñuû lôùn (ngoïn löûa O2 - C2H2, hoà quang ñieän,
plasma...) ñaûm baûo nung noùng cuïc boä kim loaïi cô baûn vaø vaät lieäu haøn tôùi traïng thaùi noùng
chaûy.
- Khi haøn noùng chaûy caùc khí xung quanh nguoàn nhieät coù aûnh höôûng raát quan troïng
ñeán quaù trình luyeän kim vaø hình thaønh moái haøn. Do ñoù ñeå ñieà u chænh quaù trình haøn theo
chieàu höôùng mong muoán thì phaûi duøng caùc bieän phaùp coâng ngheä nhaát ñònh: duøng thuoác
baûo veä, khí baûo veä, haøn trong chaân khoâng.v.v...
- Chaúng haïn nhö haøn khí, haøn hoà quang tay, haøn töï ñoäng vaø baùn töï ñoäng döôùi lôù p
thuoác, haøn hoà quang trong moâi tröôøng khí baûo veä, haøn xæ ñieän, haøn plasma...
nh
C h i Mi
2. Haøn aùp löïc. Ho
u a t TP.
c.hÑoái vôùi phöông phaùp naøy, phaïm vi
Ky t
- Haøn döôùi taùc duïng cuûa nguoàn nhieät vaø aùp löï
h a m
Su tp soá phöông phaùp haøn kim loaïi cô baûn bò nung
nguoàn nhieät taùc ñoäng ñeå haøn laø raát lôùnH, moä
D
noùng ñeá n nhieät ñoä baét ñaàu chaû ong haøn ñieåm , haøn ñöôøng).
Tyru(nhö
h t ©
yrig
Cop phaùp khaùc, kim loaïi cô baûn chæ ñaït ñeán traïng thaùi deûo (nhö haøn tieáp
ÔÛ moät soá phöông
xuùc ñieän trôû) kim loaïi hoaøn toaøn khoâng chaûy, maø söï lieân keát haøn xaûy ra do kimloaïi khueách
taùn ôû traïng thaùi raén coù söï taùc duïng cuûa nhieät vaø aùp löïc.
- Haøn döôùi taùc duïng cuûa aùp löïc. ÔÛ phöông phaùp naøy söï lieân keát haøn chæ do taùc duïng
cuûa löïc khoâng coù nguoà n nhieät cung caáp (nhö haøn nguoäi, haøn noå, haøn sieâu aâm).
Coù theå bieåu thò caùc phöông phaùp haøn theo sô ñoà sau:
1- Haøn la de. 2- Haøn hoà quang plasma. 3- Haøn chuøm tia ñieän töû. 4. Haø n hoà quang ñieän.
5- Haøn xæ ñieän. 6. Haøn khí. 7- Haøn nhieät nhoâm. 8- Haøn hoà quang tay. 9.Haøn töï ñoäng vaø
194

baùn töï ñoäng döôùi lôùp thuoác.10. Haø n hoà quang trong moâi tröôøng khí baûo veä. 11. Haøn hoà
quang tay ñieän cöïc noùng chaûy. 12. Haø n hoà quang tay ñieän cöïc khoâng noùng chaûy. 13.
Haøn trong moâi tröôøng khí argon. 14. Haøn trong moâi tröôøn g khí Heâli. 15. Haøn trong moâi
tröôøng khí nitô. 16.Haøn trong moâi tröôøng khí CO2. 17. Haøn sieâu aâm. 18. Haøn noå. 19.
Haøn nguoäi. 20. Haøn ñieän tieáp xuùc. 21. Haøn ma saùt. 22. Haøn khueách taùn trong chaân khoâng.
23.Haøn cao taàn. 24. Haøn reø n. 25. Haøn giaùp moái. 26. Haøn ñieåm. 27. Haøn ñöôøng. 28. Haøn
baèng ñieän cöïc giaû. 29. Haøn ñieåm baèng tuï.
Ngoaøi 2 nhoùm treân coøn coù haøn vaåy (coø n goïi laø haøn baèng hôïp kim trung gian): laø
phöông phaùp noái caùc chi tieát kim loaïi laïi vôùi nhau nhôø kim loaïi hoaëc hôïp kim trung gian
goïi laø vaåy haøn. Trong quaù trình haøn, vaåy haøn ñöôïc nung noùn g ñeán traïng thaùi chaûy, coøn kim
loaïi neàn khoâng bò nung chaûy.
1.2 Quaù trình luyeän kim vaø toå chöùc kim loaïi moái haøn.
1.2.1 Quaù trình luyeän kim khi haøn noùng chaûy:
Phöông phaùp haøn thoâng duïng nhaát laø phöông phaùp haøn noùng chaûy. Ñoái vôùi phöông
h
phaùp naøy, khi haøn caùc quaù trình hoùa lyù xaûy ra trong kim loaïi loûngCôûhivuõ Mnin
g haøn cuõng gioáng
P. Ho
nhö khi luyeän kim. Coù nghóa cuõng xaûy ra quaù trình oâtxhyhoù uat T
a, quaù trình khöû oâxy, quaù trình
Ky
amñaë
hôïp kim hoùa… song khi haøn noùn g chaûy coù moä pthsoá c ñieåm rieâng sau:
D H Su
tn g n chaûy loûng raát nhanh (khoaûng vaøi giaây).
Truo
+ Kim loaïi ôû que haøn vaø vaä haø
t ©
igh y raát nhoû.
yirchaû
Cop
+ Löôïng kim loaï
+ Nhieät ñoä ôû vuõn g haøn raát cao.
+ Sau khi haøn kim loaïi loûng ôû vuõng haøn ñoân g ñaëc raát nhanh.
+ Nguoàn nhieät nung noùng khi haøn luoân laø nguoà n nhieät di ñoä ng.
Do vaäy maø caùc quaù trình hoùa lyù xaûy ra trong vuõng haøn khoâ ng theå thöïc hieä n trieät ñeå
vaø khoù ñieàu khieån.
Khi xem xeùt quaù trình dòch chuyeå n kimloaïi loûng töø que haøn vaøo vuõng haøn trong haøn
noùng chaûy, ngöôøi ta thaáy kim loaïi loûng vaø caû hôi kim loaïi bò nung noùng ôû nhieät ñoä cao seõ
gaây ra töông taùc qua laïi giöõa caùc pha:
Moâi tröôøng khí - Kim loaïi loûng - Xæ loûng.
* Pha khí trong vuõng haøn noùng chaûy.
- Döôùi taùc duïng nhieät ñoä cao cuûa nguoàn nhieät caùc phaâ töû khí xung quanh vuõng haøn bò
phaân ly.
H2  2H + Q1
O2  2O + Q2
N2  2N + Q3
Hoaëc 2H2O  2H2 + O 2 + Q4
CO2  CO + O + Q5
ÔÛ traïng thaùi nguyeân töû , caùc khí naøy coù hoaït tính cao hôn vaø deã daøng taùc duïng qua
195

laïi vôùi caùc gioït kim loaïi noùng chaûy cuõng nhö vôùi kim loaïi vuõng haøn. Xeùt aûnh höôûn g cuûa
caùc nguyeân töû khí noùi treân ñeán tính chaát cuûa moái haøn khi haøn theùp:
- OÂ xy laø khí gaây söï oâxy hoùa raát maïnh ôû nhieät ñoä cao.
2Fe + O2  2FeO
4Fe + 3O2  2Fe2 O3
3F + 2O2  Fe3O4
O2 + 2Mn = 2MnO
O2 + Si = SiO2
O2 + C = CO2
Söï oâxy hoùa naøy laøm aûnh höôûng tröïc tieáp tôùi cô tính cuûa theùp (giaûm ñoä beàn, ñoä dai va
chaïm).
- Ni tô: ÔÛ nhieät ñoä cao coù hoaït tính maïnh vôùi Fe taïo ra caùc nitrit Fe2N…laøm ñoä daõn
daøi vaø ñoä dai va chaïm.N2 laø nguyeân toá coù haïi khi haøn caùc chi tieát chòu taûi troïng ñoäng.
h
Mitntính cao, hoøa tan
coùhihoaï
- Hyñroâ: deã bò phaân huû y ôû nhieät ñoä cao thaønh caùc nguyeân töûo C
H
u a t TP.
raát maïnh vaøo theùp taïo thaønh roã khí, gaây öùng suaát vaøthlaøm giaûm ñoä beàn cuûa kim loaïi moái
y
p h am K
haøn. u
n g DH S
o
Caùc khí trong moâi tröôønTgruxung quanh vuõng haøn nhö O2, H2, hôi nöôùc, CO2 ñeàu laø
i g h t©
pyir haøn. Do vaäy khi haøn ngöôøi ta phaûi duøng caùc bieän phaùp coâng ngheä
nhaân toá coù haïi choComoá
nhaèm ngaên ngöøa söï xaâm nhaäp cuûa moâi tröôøng khí naøy vaøo kim loaïi haøn, ñaûm baûo cho moái
haøn thoûa maõn cô tính caàn thieát. Ví duï nhö moâi tröôøng khí baûo veä (khí trô), duøng lôùp thuoác
baøo veä, hoaëc xæ haøn…
* Pha xæ trong vuõng haøn.
- Xæ haøn laø moät hôïp chaát cuûa caùc oxít vaø caùc muoái khaùc nhau nhö Na2OSiO2 ,
Ca2OSiO2 , MnO, FeO, Al2O3… Chuù ng coù khoái löôïng rieâng nhoû hôn kim loaïi noù ng chaûy, do
ñoù chuùng phaân boá chuû yeáu treân beà maët kim loaïi loûng.
- Vai troø cuûa xæ ôû ñaây laø:
+ Baûo veä kim loaïi khoûi bò oxy hoùa.
+ Duy trì caùc quaù trình luyeän kim khi haøn goàm coù: khöû oâxy, hôïp kim hoùa kim loaïi
haøn, tinh luyeän ( khöû caùc taïp chaát coù haïi nhö P, S).
Caên cöù vaøo ñoä chua cuûa xæ laø: n

 M %oxitaxit
 M %oxitbazo
- Ngöôøi ta chia ra laøm 2 heä xæ: n > 1 : Heä xæ axít.
n < 1 : Heä xæ bazô.
Heä xæ axit coù öu ñieåm ñaûm baûo toát hôn vai troø cuûa xæ: baûo veä kim loaïi khoâng bò oâxy
hoùa, duy trì hoà quang chaùy oån ñònh, xæ raát deã bong khoûi kim loaïi khi nguoäi.
196

* AÛnh höôûng töông hoã giöõa kim loaïi loûng, moâi tröôøng khí vaø xæ haøn trong quaù trình
haøn.
Trong quaù trình haøn, do ôû ñieàu kieän nhieät ñoä cao vaø coù söï töông hoã giöõa kimloaïi
loûng, moâi tröôøng khí vaø xæ haøn neâ n chuùng thöôøng xaûy ra caùc quaù trình sau:
- Quaù trình oâxy hoùa: Do kim loaïi loûng cuõng nhö xæ haøn tieáp xuùc vôùi moâi tröôøng khí
xung quanh neân coù 3 khaû naêng oâxy hoùa kim loaïi cô baûn vaø xæ nhö sau:
+ OÂxy hoùa tröïc tieáp kim loaïi noùng chaûy ôû nhieät ñoä cao bôûi caùc oxy töï do ôû daïn g
nguyeân töû .
+ OÂxy hoùa caùc oxít baäc thaáp ñeå thaønh caùc oxít baäc cao.
+ OÂxy hoùa treân cô sôû phaûn öùng trao ñoåi.
2Fe + O2 = 2FeO
2Mn + O2 =2MnO
4Al + 3O2 = 2Al2O3
h
Min
2Ca + O2 = 2CaO Chi
P. Ho
T
2FeO + Si = SiO2 + 2Fe
y t huat
am nKg hoøa tan vaøo kim loaïi noùng chaûy. Vieäc
pchkhoâ
Caùc oâxit kim loaïi coù theå hoøa tan hoaëS u
DH
uocnoâg xit kim loaïi naøy khoâng hoøa tan vaøo kim loaïi, ngöôøi ta
khöû oâxit naøy raát khoù khaên. ÑeåTrcaù
©
ight
opyroâxy hoaëc ñöa chuùng vaøo xæ haøn.
phaûi coù bieän phaùpCkhöû
- Quaù trình khöû oxy:
+ Dieãn ra döôùi daïng caùc phaûn öùng trao ñoåi. Ngöôøt ta söû duïng caùc nguyeân toá
hôïp kim coù hoaït tính hoùa hoïc vôùi oâxy cao hôn ñeå khöû oâxy cho caùc kim loaïi hoaït tính
yeáu hôn. Caùc nguyeân toá naøy goïi laø nguyeân toá khöû oâxy nhö Al, Ti, mn, Si…Caùc
nguyeân toá naøy coù aùi löïc maïnh vôùi oâxy, ñeå khöû oâxy töø oxyùt saét FeO, ñoàng thôøi chuùng
coù taùc duïng hôïp kim hoùa moái haøn.
+ Khöû oxy baèng caùc phaûn öùng cho saûn phaåm khí.
FeO + C  CO + Fe
FeO + CO  Fe + CO2
+ Khöû oxy baèng caùc heä xæ haøn. Ví duï ñoái vôùi heä xæ axit thöôøng coù Si 2O hoaëc
Ti2O, keát quaû caùc oâxit seõ ñöôïc ñöa vaøo xæ.
FeO + SiO2 (FeOSiO2 ) xæ.
Hoaëc (FeOSiO 2) + Mn  (MnOSiO2 ) + Fe
xæ
Ngoaøi hai quaù trình treân ( oâxy hoùa vaø khöû oâxy), coøn coù quaù trình hôïp kim hoùa moái
haøn, quaù trình tinh luyeä n kim loaïi moái haøn (khöû P, S) nhaèm naâng cao chaát löôïng moái haøn.
1.1.2 Toå chöùc kim loaïi moái haø n.
197

Khi xem xeùt söï keát tinh vaø caáu truùc cuûa moái haøn noùng chaûy, ngöôøi ta thaáy raèng:
Nguoàn nhieät haøn nung noùng chaûy kim loaïi que haøn vaø moät phaàn kim loaïi vaät haøn taïo neân
vuõng haøn chaûy loûng. Vuøng kim loaïi vaät haøn laân caän bò aûnh höôûng cuûa nguoàn nhieät haøn
truyeàn ra gaây söï thay ñoåi toå chöùc vaø tính chaát cuûa noù, goïi laø vuøng aûnh höôûng nhieät
“AHN”, phía ngoaøi cuøng laø vuøng kim loaïi cô baûn (hình 3-1).
Kim loaïi cô baûn Vuøng aûnh höôûng Vuøng vuõng haøn (moái haøn)
nhieät
Hình 3-1 Caùc vuøng quy öôùc treân maët caét ngang cuûa lieân keát haøn giaùp moái.
nh
C h i Mi
1. Vuøng vuõng haø n (moái haøn): Ho
u a t TP.
h
Bao goàm kim loaïi boå sung töø vaät lieäu haøn (daâ
a m Kyy thaøn, que haøn, que haøn phuï,…) vaø moät
h
phaàn kim loaïi cô baûn. Sau khi keát tinh,Hthaø
D Sunph phaàn vaø toå chöùc kim loaïi moái haøn coù theå raát
ong
Trukim
khaùc so vôùi kim loaïi boå sung t © vaø loaïi cô baûn.
y ri gh
Coap kim loaïi khi haøn xaûy ra gioáng nhö quaù trình ñuùc, goàm hai quaù trình:
Söï keát tinh cuû
Quaù trình sinh maàm tinh theå vaø quaù trình phaùt trieån maàm. Caùc maàm tinh theå ñaàu tieân xuaát
hieän ôû rìa, meù p haøn cuûa kim loaïi cô baûn, sau ñoù phaùt trieån daàn, ñoàng thôøi tieáp tuïc sinh ra
caùc maàm môùi naèm phía trong vuõng haøn
Toå chöùc kim loaïi vuõng haøn
goàm: Taïp chaát
+ Vuøng saùt vôùi kim loaïi cô
baûn, do toác ñoä nguoäi nhanh neân
Vuøng haït ñoàng truïc
haït nhoû mòn. Vuøng tieáp theo kim
loaïi keát tinh theo höôùng thaúng
goùc vôùi beà maët taûn nhieät taïo neân (Tinh theå hình truï)
daïng nhaùnh caây keùo daøi (Tinh

Hình 3-2 Toå chöùc kim loaïi vuõng haøn.
theå hình truï ). Khi haøn moái haøn
nhieàu lôùp, seõ traùnh ñöôïc caáu truùc tinh theå truï thoâ.
+ Vuøng trung taâm moái haøn do nguoäi chaäm neân haït lôùn ñoàng truïc, vuøng naøy thöôøng
laãn taïp chaát vaø toàn taïi khuyeát taät nhö roã khí, roã xæ, söï thieân tích...
2. Vuøng aû nh höôûng nhieät (AHN)
Hình 3-3 bieåu thò ñöôøn g cong phaân boá nhieät vaø söï thay ñoåi caáu truùc kim loaïi cô baûn
trong vuõn g haøn vaø quan heä vôùi giaûn ñoà traïng thaùi Fe-C cuûa theùp C thaáp
198

Vuøng AHN coù nhieät ñoä cao laø ôû meùp haøn, khoaûng 1500oC roài giaûm daàn ñeán 500 
600oC ôû caùch xa truïc taâm ñöôøng haøn 180 mm veà moãi phía. Do nhieät ñoä thay ñoåi khaùc nhau
maø toå chöùc kim loaïi cuõng thay
ñoåi khaùc nhau, goàm caùc vuøng
sau:
- Vuøng 1: Vuø ng kim loaïi
chaûy khoâng hoaøn toaøn (vuøng
quaù ñoä).
- Vuøng 2 laø vuøng quaù
nhieät, vuøng 3 laø vuøng thöôøng
hoùa (hay keát tinh laïi hoaøn
toaøn), vuøng 4 laø vuøng keát tinh
laïi khoâng chuyeån bieán pha,
vuøng 5 laø vuøng keát tinh laïi nh
hoaøn toaøn, vuøng 6 laø vuøng doøn C h i Mi
Ho
xanh. u a t TP.
h
Trong soá caùc vuøng ñoù, a m Ky t
ph 3-3 Toå chöùc kim loaïi vuõng haøn vaø vuøng
SuHình
D H
uong
vuøng quan taâm nhaát laø vuøng
quaù nhieät (coù nhieät ñoä treâgnht © Tr aûnh höôûng nhieät khi haøn theùp cacbon thaáp.
y r i
o
1100 C), ôû ñaây ñoäChaïopt lôùn
hình thaønh toå chöùc Vitmantet, do ñoù tính deûo vaø ñoä dai va chaïm giaûm nhieàu, laø vuøng yeáu
nhaát cuûa moái haøn. Ngoaøi ra coù vuøng doøn xanh( coù nhieät ñoä döôùi 500o C) tuy khoâng thay ñoåi
toå chöùc, song do aûnh höôûng nhieät maø toàn taïi öùng suaát dö, neân cuõng laøm cô tính giaûm khi
moái haøn laøm vieäc coù taûi troïng.
1.3 Tính haøn cuûa kim loaïi vaø hôïp kim.
1.3.1 Khaùi nieäm vaø phaâ n loaïi.
1. Khaùi nieäm.
- Tính haøn laø khaû naêng cuûa kim loaïi vaø hôïp kim cho pheùp hình thaønh moái haøn baèn g
caùc coâng ngheä haøn thoâng thöôøng thích hôïp ñeå moái haøn ñaït ñöôïc caùc tính chaát caàn thieát,
ñaûm baûo ñoä tin caäy cuûa lieân keát haøn khi laøm vieäc.
- Phaân loaïi: Chia thaønh 4 nhoùm.
+ Nhoùm 1: Vaät lieäu coù tính haøn toát.
Laø nhöõng vaät lieäu cho pheùp taïo thaønh moái haøn baèng nhöõng bieän phaùp coâng ngheä
bình thöôøng, khoâng phaûi söû duïng caùc bieän phaùp coâng ngheä ñaëc bieät (nhö nung noùng sô boä).
Nhöõng vaät lieäu naøy sau khi haøn taïo thaønh moái haøn coù cô tính cao. Nhö theùp C thaáp, vaø
phaàn lôùn theùp hôïp kim thaáp…
+ Nhoùm 2: Vaät lieäu coù tính haøn thoûa maõn (tính haøn trung bình).
Laø nhöõng vaät lieäu cho pheù p taïo thaønh moái haøn vôùi cô tính caàn thieát trong nhöõng ñieàu
199

kieän nhaát ñònh.

Ñoái vôùi nhöõn g vaät lieäu naøy phaûi xöû lyù nhieät: Nung noùng sô boä vaø laøm giaûm toác ñoä
nguoäi. Nhö theùp C trung bình, moät soá theùp hôïp kim thaáp vaø trung bình
+ Nhoùm 3: Vaät lieäu coù tính haøn haïn cheá.
Goàm nhöõng vaät lieäu chæ cho pheùp taïo thaønh moái haøn trong caùc ñieàu kieä n coâng ngheä
raát ñaëc bieät vaø phöùc taïp. Goàm coù theùp cacbon cao, theùp hôï p kim cao...
+ Nhoùm 4: Vaät lieäu coù tính haøn xaáu.
- Laø caùc vaät lieäu khoâng theå taïo thaønh moái haøn thoûa maõn yeâu caàu, keå caû khi coù xöû lyù
baèng caùc bieän phaùp coâng ngheä ñaëc bieät. Haøn caùc vaät lieäu naøy deã bò caùc khuyeát taät roã, nöùt.
Ví duï nhö gang vaø moät soá hôïp kim ñaëc bieät,
1.3.2 Ñaùnh giaù tính haø n cuûa theùp .
Muïc ñích cuûa vieäc naøy laø xaùc ñònh caùc chæ tieâu sau:
- Theùp coù tính haøn khoâng? h
Min
Chi
P. Ho
- Coù khaû naêng taïo nöùt noùng, nöùt nguoäi khoâng?
uat T
- Xaùc ñònh nhieät ñoä nung noùng sô boä . y th
* Haøm löôïng cacbon töông ñöông CSEu. ph am K
H
r uo nga D
t T
CE: Ñaëc tröng cho tính ©chaá t cuû vaä t lieäu, bieåu hieän tính haøn cuûa noù. CE ñöôïc tính theo
i g h
yr
Copcaùc nguyeân toá hôï p kim khaùc (Mn, Cr, Mo…) coù trong theùp.
haøm löôïng cuûa C vaø
- Ñoái vôùi theùp cacbon thaáp vaø theùp hôïp kim thaáp.
Mn Cr +Mo + V Ni Cu
CE = C +  
6 5 15
Cr, Mn, C: Thaønh phaàn hoùa hoïc cuûa caùc nguyeân toá ñoù coù trong theùp.
Thoâng qua giaù trò C E coù theå ñaùnh giaù tính haøn cuûa theùp thuoäc loaïi naøo,
Theo kinh nghieäm saûn xuaát ngöôøi ta cuõng coù theå ñaùnh giaù gaàn ñuùng tính haøn cuûa
theùp theo thaønh phaàn hoùa hoïc baèng caùch so saùnh toång löôïng caùc nguyeân toá hôïp kim
H.K(%) vôùi haøm löôïng cuûa C coù trong theùp C (%) nhö baûng sau:
H.K(%) Tính haøn cuûa theùp theo % C

(Mn, Si, Cr, Ni…)
Toát Thoûa maõn Haïn cheá Xaáu
< 1,0 < 0,25 0,25  0,35 0,35  0,45 > 0,45
1,0 3,0 < 0,20 0,20  0,30 0,30  0,40 > 0,4
> 3,0 < 0,18 0,18  0,28 0,28  0,38 > 0,38
* Thoâng soá ñaùnh giaù nöùt noùng HCS.

Ñoái vôùi theùp C trung bình, theù p hôïp kim trung bình thì xaùc ñònh theo coâ ng thöùc kinh
nghieäm:
200

 Si Ni  3
C  P S   .10
 25 100 
H CS 
3MnCr  Mo V
C, P, S… Thaønh phaàn hoùa hoïc cuûa caùc nguyeân toá coù trong theùp.
Khi H CS  4 thì theùp coù khuynh höôùng nöùt noùng khi haøn.
Deã daøng nhaän thaáy S ñöôïc coi laø nguyeân nhaân chính gaây ra nöùt noùng. C,P,S seõ laøm
taêng maïnh khaû naêng nöùt noùn g. Mn, Cr, Mo, V coù taùc duïng caûn trôû laïi söï nöùt noùng.
* Thoâng soá ñaùnh giaù nöùt nguoäi PL .
PL: Laø thoâng soá bieåu thò söï aûnh höôûng cuûa caùc nguyeân toá hôïp kim tôùi söï hình thaøn h
nöùt nguoäi.
H D K .
PL  PCM   (%)
60 4.10 4
nh
i Mit ñoái vôùi theùp hôïp
PCM: Laø thoâng soá bieåu thò söï bieán doøn cuûa vuøng aûnh höôûn gChnhieä
Ho
kim thaáp. u a t TP.
h
a m Ky t
h V
S p  5 B
Si Mn Cr  Cu uNi Mo
PCM  C  
D H
ng
Truo
30 20 60 10 15
t ©
HD: Laø haøm löôïnygrigHh2 coù trong kim loaïi moái haøn (ml/100g).
Cop
Khi PL 0,286 thì theù p coù khuynh höôùng nöùt nguoäi.
Ñeå haïn cheá hieän töôïng nöùt nguoäi caàn phaûi giaûm haøm löôïng C vaø H2 trong kim loaïi
moái haøn (ví duï duøn g que haøn, thuoác haøn khoâng aåm coù chöùa ít H 2).
* Xaùc ñònh nhieät ñoä nung noùng sô boä TP
Ñoái vôùi theùp C trung bình, cao, theùp hôïp kim caàn phaûi nung noùng sô boä tröôùc khi
haøn.
Nhieät ñoä nung noù ng sô boä ñöôïc xaùc ñònh theo coâng thöùc sau:
TP 350 C E 0,25 ( o C )
Trong ñoù C E - Haøm löôïng C töông ñöông cuûa theùp.
201

Chöông 2
HAØN HOÀ QUANG TAY
2.1 Khaùi nieäm.

2.1.1 Thöïc chaát.
Haøn hoà quang tay thöïc chaát laø phöông phaùp haøn noùng chaûy maø nguoàn nhieät khi haøn
laø hoà quang ñieän chaùy giöõa hai ñieän cöïc. Söï chaùy vaø duy trì oån ñònh cuûa hoà quang trong
quaù trình haøn ñöôïc thöïc hieän baèng tay (hình 3-4a).
2.1.2 Ñaëc ñieåm.
- Coù theå haøn ñöôïc moái haøn ôû caùc vò trí khoâng gian.
- Thöïc hieän haøn ñöôïc treân caùc chi tieát to, nhoû, ñôn giaûn, phöùc taïp khaùc nhau.
- Coù theå thöïc hieä n haøn trong caùc moâi tröôøng khaùc nhau (Khí baûo veä, haøn döôùi nöôùc,
haøn trong chaân khoâng...) nh
C h i Mi
cH. o
TP.
- Thieát bò haøn vaø trang bò gaù laép haøn ñôn giaûn, deã thao taù
h u a t
- Naêng suaát haøn thaáp, chaát löôïng moái haøn khoâ
a m Ky tng cao, phuï thuoäc vaøo trình ñoä coân g
h
nhaân. D H Su p
ng
Triuo
- Ñöôïc söû duïng roähntg© raõ
ig
trong caùc ngaønhCcoâ opynrg nghieäp
nhö cheá taïo maùy, giao thoâng
vaän taûi, xaây döïng...
2.2 Hoà quang haøn.
2.2.1 Khaùi nieäm veà hoà
quang haøn. a)
Hoà quang haøn laø söï phoùng
ñieän oån ñònh qua moâi tröôøng khí
ñaõ ñöôïc ion hoùa. Doøng ñieän
truyeàn qua khí naèm giöõa hai
cöïc: cöïc aâm goïi laø katod, cöïc
döông goïi laø Anod.
Hoà quang phaùt ra moät
nguoàn saùng vaø nhieät cao. Nguoàn b)
nhieät coù nhieät ñoä taäp trung raát
cao, duøng laøm noùng chaûy kim Hình 3-4 Haøn hoà quang tay.
loaïi. AÙnh saùng cuûa hoà quang a) Maïch ñieän haøn.
chia ra hai loaïi: moät loaïi nhìn b) Hoà quang haøn.
202

thaáy ñöôïc vaø moät loaïi khoân g nhìn thaáy ñöôïc, thöôøng gaây ra vieâm maét vaø hoûng da. Bôûi vaäy
ñeå baûo veä maét vaø da, khi haøn ngöôøi thôï phaûi ñeo maët naïvaø quaàn aùo baûo veä.
2.2.2 Caùch gaây hoà quang vaø
söï chaùy cuûa hoà quang.
a. Phöông phaùp gaây hoà
quang khi haø n.
Cho que haøn chaïm nhanh
vaøo vaät haøn theo phöông thaúng
goùc (hình 3-5a) hoaëc cho que haøn
vaïch leân vaät haøn nhö caùch ñaùnh a) b)
dieâm (hình 3-5b) khoaûng 1/10s, Hình 3-5 Caùch gaây hoà quang khi haøn.
luùc naøy maïch ñieän haøn ngaén a) Phöông phaùp moå thaúng. b) Phöông phaùp ma saùt.
maïch, cöôøng ñoä doøng ñieän taêng leân, maët ñaàu que haøn vaø beà maët vaät haønhkhoâng nhaün, do
n
C h i Mi
ñoù que haøn vaø vaät haøn chæ tieáp xuùc taïi nhöõng ñieåm Ho
u a t TP.
nhaáp nhoâ, daãn ñeán maät ñoä doøng ñieän ôû ñaây raát cao.y th
am K
phsinh
Döôùi taùc duïng cuûa doøng ñieän coù maät ñoä S u
lôù n ra
n g DH
uo c taïo neân nhöõng
p rxuù
t©T
moät nhieät naêng lôùn , choã tieá
i g h
yr
vuøng noùng chaûy rieâConpg bieät, chuùng phaùt trieån vaø lieân
keát laïi vôùi nhau taïo neân moät lôùp kim loaïi noù ng chaûy
moûng giöõa ñaàu que haøn vaø vaät haøn (hình 3-6a, b).
Khi nhaác que haøn leân khoaûng 25mm khoûi vaät haøn
(hình 3-6c,d) thì coät kim loaïi loûng bò keùo daøi ra,
Hình 3-6 Quaù trình hình
phaàn kim loaïi noùng chaûy ñaàu que haøn bò thaét laïi vaø
thaønh hoà quang haøn.
tieát dieän ngang giaûm daàn, maät ñoä doøng ñieän taïi ñaây
taêng leân vaø nhieät ñoä cuõng taêng nhanh laøm kim loaïi loûng taùch khoûi que haøn vaø rôi vaøo vuõng
haøn.
Trong khoaûng caùch giöõa 2 ñieän cöïc “l” töông öùng vôùi ñieän theá xaùc ñònh U. Caùc
electron vaø ion aâm seõ chuyeån ñoäng töø aâm cöïc sang döông cöïc, coøn caùc ion döông chuyeån
töø döông cöïc sang aâm cöïc. Vôùi toác ñoä raát lôùn, chuùng va chaïm maïnh vôùi caùc phaàn töû khí,
laøm ion hoùa moâi tröôøng khí phaùt nhieät vaø aùnh saùng. Nhö vaäy hoà quang ñöôïc hình thaønh
giöõa hai cöïc (töùc giöõa que haøn vaø vaät haøn).
Hieän nay cuõn g coù theå gaây hoà quang haøn baèng nguoà n xoay chieà u cao taàn. Trong
tröôøng hôïp naøy khoâng caàn phaûi laøm ngaén maïch ñieän cöïc. Nhôø söï phoùng ñieän cuûa doøng
ñieän cao taàn vôùi ñieän aùp cao giöõa hai ñieän cöïc maø trong thôøi gian raát ngaén hình thaønh hoà
quang haøn. Phöông phaùp naøy söû duïng ñeå gaây hoà quang khi haøn baèng ñieän cöïc khoâng noùng
chaûy.
203

b. Ñöôøng ñaëc tính tónh cuû a hoà quang haøn.

Tính chaát ñieän cuûa hoà quang ñöôïc ñaëc tröng baèng söï phuï thuoäc giöõa ñieän aùp vaø doøng
ñieän trong hoà quang goïi laø ñaëc tính tónh Volt-Amper cuûa hoà quang (hình 3-7).
nh
Hình 3-7 Ñaëc tính tónh cuûa hoà quang haøn. C h i Mi
P. Ho
uat nTg ñaëc tính.
a) Caáu taïo ñöôøng ñaëc tính. b) Caùc loaïtihñöôø
y
p h am K
u
n g DH S
- Ñaëc tính naøy coù theå chia o m 3 khu vöïc: khu vöïc I laø ñaëc tính giaûm, khu vöïc II laø
rulaø
i g h t©T
cyrIII laø ñaëc tính taêng.
Cop
ñaëc tính cöùng, khu vöï
- Ñoái vôùi hoà quang ñieän ñeå haøn, thoâng thöôøng laø ñaëc tính cöùng, töùc laø ñieän aùp thöïc
teá khoâng phuï thuoäc vaøo doøng ñieä n haøn (trong khoaûng doøng ñieän 80 800A hoà quang chaùy
oån ñònh nhaát, vaø chæ coù chieàu daøi hoà quang thay ñoåi thì ñieän theá môùi thay ñoåi). Ñaëc tính
naøy thöôøng duøng cho haøn hoà quang tay, haøn töï ñoä ng döôùi lôùp thuoác haøn vôùi doøn g haøn nhoû,
haøn trong moâi tröôø ng khí baûo veä vôùi ñieän cöïc khoâng noùng chaûy.
- Hoà quang vôùi ñaëc tính taêng söû duïng cho haøn trong moâi tröôøng baûo veä vôùi ñieän cöïc
noùng chaûy vaø haøn töï ñoäng döôùi lôùp thuoác vôùi maät ñoä doøng ñieän haøn lôùn. Hoà quang vôùi ñaëc
tính giaûm ít oån ñònh neân ít söû duïng trong thöïc teá.
- Khi hoà quang chaùy ñieän theá ôû hai ñaàu ñieän cöïc giaûm xuoáng.
Theo G.Airôtoân ñieä n theá cuûa coät hoà quang ñöôïc xaùc ñònh nhö sau:
c dl hq
U h  a blhq  (V)
Ih
Uh: Ñieän theá cuûa hoà quang (V).
lhq: Chieàu daøi coät hoà quang (cm).
Ih: Doøng ñieän haøn (A).
a: Ñieän theá rôi treân 2 cöïc a = Uk + Ua, noù phuï thuoäc vaøo ñieä n cöïc, khi laø que haøn
a= 15 20V, khi laø ñieän cöïc khoâng noùng chaûy a = 30 35V.
204

b: Ñieän theá rôi treân moät ñôn vò chieàu daøi hoà quang (V/cm) khi haøn theù p cacbon
b = 15 v/cm.
c,d: Laø caùc heä soá. Khi que haøn theùp c=9,4W, d=2,5W/cm.
Vì Ih khaù lôùn neâ n ñieän theá hoà quang coù theå tính gaàn ñuùng nhö sau:
Uh = a + blhq (V).
Vaäy ñeå giöõ cho hoà quang chaùy oå n ñònh khi haøn thì phaûi giöõ söï oå n ñònh chieàu daøi hoà
quang. Coù nghóa laø ngöôøi coâng nhaân haøn phaûi ñaûm baûo söï dòch chuyeån que haøn ñeàu ñaën,
hoaëc noái maïch ñieän haøn vôùi boä oån aùp .
2.2.3 Hieän töôïng thoåi leäch hoà quang.
Coät hoà quang coù theå xem gaàn nhö daây daãn meàm, do vaäy khi haøn, löïc ñieän tröôø ng taùc
duïng leân hoà quang goàm coù löïc ñieän tröôøng tónh cuûa maïch haøn vaø löïc ñieän tröôøng sinh ra
bôûi Fe töø laøm hoà quang bò leäch ñi raát nhieàu, do ñoù coù aûnh höôûng xaáu ñeán quaù trình haøn.
a. AÛnh höôûng cuûa ñieä n tröôøng tónh.
nh
C h i Mni tröôøng tónh, trong
Khi haøn vôùi doøng moät chieàu, xung quanh hoà quang phaùt Hsinh o ñieä
u a t TP.
ñoù thaønh phaàn naèm höôùn g phaùp tuyeán: tuøy thuoäc yvòthtrí ñaáu ñieän maø aûnh höôû ng naøy coù
K
khaùc nhau (hình 3-8). S u pham
g DH
- Hình 3-8b ñieän tröôøn© gTruon
ght
pyri hoà
ñoái xöùng xung Coquanh
quang. Taùc duïng ñoái xöùng cuûa
ñieän tröôøng leân coät hoà quang
neân hoà quang khoâng bò thoåi
leäch.
- Hình 3-8a,c Hoà quang
bò leäch do taùc duïng cuûa ñieän Hình 3-8 Taùc duïng cuûa ñieän tröôøng leân hoà quang.
tröôøng khoân g ñoái xöùng. Töø
phía doøng ñieän ñi vaøo maät ñoä ñöôøng söùc daøy hôn, theá ñieän tröôø ng maïnh hôn, do ñoù hoà
quang bò thoåi leäch veà phía ñieän tröôøng yeáu. Khi hoà quang ngaén thì söï thoåi leäch naøy yeáu
hôn so vôùi hoà quang daøi.
b. AÛnh höôûng cuûa saét töø.
Vaät lieäu saét töø ñaët gaàn hoà quang seõ laøm
taêng ñoä töø thaám cuûa noù, do vaäy seõ laøm hoà
quang bò huùt veà phía vaät saét töø ñoù. Ñieàu naøy
thaáy roõ khi haøn hoà quang vôùi moái haøn meùp
vaät haøn hoaëc khi haøn giaùp moái ôû thôøi ñieåm
Hình 3-9. AÛnh höôû ng cuûa saét töø ñeán hoà
baét ñaàu vaø keát thuùc moái haøn, hoà quang ñeàu bò
quang.
leäch veà phía vaät haøn coù khoái löôïng lôùn . a) Khi haøn moái haøn goùc.
b) Khi haøn moái haøn giaùp moái.
205 c) Khi haøn ñeán cuoái moái haøn.

c. Aûnh höôûng cuû a goùc nghieâng ñieän cöïc haøn.

Goùc nghieân g cuûa ñieän cöïc haøn cuõng aûnh höôûn g ñeán söï phaân boá ñöôøng söùc töø xung
quanh hoà quang.
Bôûi vaäy choïn goùc nghieâng ñieän cöïc haøn
(que haøn ) thích hôïp coù theå thay ñoåi ñöôïc tính
chaát phaân boá ñöôøng söùc töø vaø coù theå taïo ra
ñieän tröôøng ñoàng ñeàu, khaéc phuïc hieän töôïng
thoåi leäch hoà quang khi haøn.
Hình 3-10. Aûnh höôûn g goùc nghieâng
Hieän töôïng thoåi leäch hoà quang cuõng coù
ñieän cöïc haøn ñeán söï leäch cuûa hoà quang.
theå do moät soá nguyeân nhaân khaùc gaây neân: taùc
duïng tröïc tieáp cuûa caùc luoàng khí, gioù maïnh hoaëc do loõi que haøn vaø thuoác boïc khoâng ñoàng
taâm, nhöng chuû yeáu laø do ñieän tröôøng phaân boá khoâ ng ñoàng ñeàu xung quanh coät hoà quang.
Khi coù hieä n töôïng thoåi leäch hoà quang thì ngöôøi thôï haøn khoù ñieàu khieån hoà quang vaøo ñuùng
nh
C h i oMiveä vuõng haøn cuõng
vò trí caàn haøn ñeå taäp trung nhieät naêng lôùn nhaát cho quaù trình haø Hon , baû
u a t TP.
h
Ky t
nhö chaát löôïng moái haøn noùi chung.
h a m
d. Caùc bieän phaùp khaéc phuï c:
D H Su p
ngt haøn ñeå taïo ra ñieän tröôøng ñoái xöùng (hình 3-8b).
ruiovaä
- Thay ñoåi vò trí noái daây© Tvôù
h t
yrig
- Nghieâng queCophaøn veà phía hoà quang bò thoåi leäch. Neáu nghieâng que haøn khoân g ñuùng
seõ laøm hoà quang leäch caøng nhieàu.
- Giaûm chieàu daøi hoà quang tôùi möùc coù theå (haøn baèng hoà quang ngaén).
- Thay nguoà n haøn moät chieàu baèng nguoàn haøn xoay chieàu.
- Ñaët theâm vaät lieäu saét töø (pherit) gaàn hoà quang ñeå keùo hoà quang leäch veà phía ñoù,
taïo neân töø tröôøng ñoái xöùng.
- Coù bieän phaùp che chaén gioù hoaëc caùc doøng khí taùc ñoäng leân hoà quang khi haøn ngoaøi
trôøi.
2.3 Phaân loaïi haøn hoà quang.
2.3.1 Phaân loaïi theo ñieän cöïc haøn. Coù hai loaïi.
a. Haøn hoà quang baèng ñieä n cöïc khoâng noùng chaûy.
Ñieän cöïc ôû ñaây laø caùc thanh graphit, than vaø vonfram. Ñieän cöïc coù taùc duïng gaây vaø
duy trì söï chaùy hoà quang ñeå nung noùng. Söï hình thaønh moái haøn laø do kim loaïi vaät haøn
noùng chaûy (hình 3-11b,c) hoaëc do caû kim loaïi que haøn phuï (hình 3-11d) boå sung.
Hình 3-11:
Caùc hình
thöùc haøn hoà
quang ñieän
cöïc khoâng
noùng chaûy. 206

b. Haøn hoà quang baèng ñieän cöïc noùng chaûy.

Tieáng Anh goïi laø Shielded Metal Arc Welding vieát taét laø SMAW.
Ñieän cöïc ôû ñaây laø que haøn baèng kim loaïi. Que haøn vöøa coù taùc duïng gaây vaø duy trì hoà
quang, nung noùng chaûy meùp haøn ñoàng thôøi boå sung kim loaïi ñeå hình thaønh moái haøn
(hình 3-11a).
2.3.2 Phaân loaïi theo doøng ñieän: chia laøm 2 loaïi.
a. Haøn hoà quang baèng doøng ñieä n xoay chieàu AC(Alternating Current).
Duøng doøng ñieän coâng nghieäp , taàn soá 50HZ hoà quang chaùy khoâng oån ñònh, neân chaát
löôïng moái haøn khoâng cao. Tuy nhieân haøn hoà quang doøng xoay chieàu vaãn ñöôïc söû duïng
nhieàu vì thieát bò ñôn giaûn, deã thao taùc, giaù thaønh reû.
b. Haøn hoà quang baèng doøng ñieän moät chieàu DC (Direct Current).
Hoà quang chaùy oån ñònh, chaát löôïng moái haøn cao, deã haøn. Tuy nhieâ n thieát bò haøn phöùc
taïp, ñaét tieàn. Khi haøn baèng doøng moät chieàu, coù hai phöông phaùp noái daây: h
n
C h i Mi
* Noái thuaän (hình 3-12a): Ho
u a t TP.
Noái cöïc aâm cuûa nguoàn ñieän vôùi que haøn, coønKcöï y tchdöông noái vôùi vaät haøn.
a m
Tröôøng hôïp naøy nhieät ñoä hoà quang H u phn vaät haøn cao hôn ôû que haøn. Vì vaäy thöôøng
Sphaà
ng D
duøng ñeå haøn vaät coù chieàu daø t yTlôùruno. Khi haøn ñieän cöïc than thì noái thuaän seõ laøm taêng tuoåi thoï
©
igh
opnyhr söï xaâm nhaäp caùc bon vaøo moái haøn. Ñoái vôùi haøn ñieän cöïc Volfram
cuûa noù, ñoàng thôøi Ctraù
trong moâi tröôøn g baûo veä, thì noái thuaän seõ baûo veä ñieän cöïc khoûi bò oâxyhoùa.
Hình 3-12 Phöông phaùp noái thuaän (a) vaø noái nghòch (b).
1. Nguoàn ñieän haøn. 2. Caùp haøn. 3. Vaät haøn.
* Noái nghòch: Laø noái cöïc döông cuûa nguoàn vôùi que haøn, coøn cöïc aâm noái vôùi vaät
haøn (hình 3-12b). Thích hôïp haøn caùc taám moûng, caùc kim loaïi coù nhieät ñoä chaûy thaáp (ñoàng,
nhoâm).
2.3.3 Phaân loaïi theo phöông phaùp noái daây.
a. Noái tröïc tieáp.
Que haøn (ñieän cöïc) noái vôùi moät cöïc cuûa nguoàn, coøn vaät haøn ñöôïc noái vôùi cöïc khaùc
cuûa nguoàn. Hoà quang chaùy giöõa que haøn vaø vaät haøn (hình 3-11a).
Thöôøng duøng khi haøn baèng ñieän cöïc noù ng chaûy (que haøn).
207

b. Noái giaùn tieáp.

Hai cöïc cuûa nguoàn ñieän noái vaøo hai ñieän cöïc, hoà quang chaùy giöõa hai ñieän cöïc (hình
3-11b). Khi haøn ngöôøi ta coù theå ñieàu chænh nguoà n nhieät cuûa hoà quang vaøo vuõng haøn baèng
caùch ñieàu chænh khoaûng caùch töø hoà quang ñeán beà maët moái haøn. Phöông phaùp noái giaùn tieáp
thöôøng duø ng khi haøn baèng ñieän cöïc khoâng noùng chaûy vaø haøn caùc taám moûng.
c. Noái daây hoãn hôïp.
Khi haøn treân maùy haøn ba pha (coø n goïi laø haøn hoà quang ba pha) ngöôøi ta noái 2 pha
vôùi hai ñieän cöïc, coøn pha thöù 3 noái vôùi vaät
haøn. Nhö vaäy trong cuøng moät luùc coù 3 hoà
quang chaùy ñoàng thôøi (hình 3-11c).
Öu ñieåm cuûa phöông phaùp naøy laø
naêng suaát cao, tieát kieäm naêng löôïng ñieän
(khoaûng 20 25%). Nhöôïc ñieåm laø phaûi
cheá taïo que haøn ñaëc bieät: que haøn 2 loõi inh
i Mhaø
Hình 3-13 C h
. Ho
Que n ba pha.
(hình 3-13). T P
huat
a m Ky t
u ph
DH S
2.4 Thieát bò haøn hoà quang.
uo n g
t©T
2.4.1 Yeâu caàu cuû a gnguoà
h nrñieä n haøn vaø maùy haøn.
r i
opycung
Nguoàn ñieänCñeå caáp cho hoà quang goàm coù nguoàn xoay chieàu vaø nguoà n moät
chieàu.
- Nguoàn xoay chieàu khoù gaây hoà quang vaø tính oån ñònh cuûa hoà quang keùm, song thieát
bò ñôn giaûn, deã cheá taïo neân giaù thaønh haï.
- Nguoàn moät chieàu deã gaây hoà quang, hoà quang chaùy oån ñònh neân chaát löôïng moái haøn
toát hôn, nhöng thieát bò haøn keát caáu phöùc taïp, khoù cheá taïo, tieâu hao nhieàu naêng löôïng neân
giaù thaønh cao.
- Ngöôøi ta khoâng theå söû duïng tröïc tieáp nguoàn ñieän löôùi ñeå haøn maø phaûi ñöa qua maùy
haøn nhaèm baûo ñaûm caùc yeâu caàu sau:
+ Muoán gaây ñöôïc hoàà quang nguoàn ñieän phaûi coù ñieä n theá ñuû lôù n ñeå gaây ñöôïc hoà
quang vaø duy trì hoà quang chaùy oån ñònh maø khoâng gaây nguy hieåm ñeán ngöôøi söû duïng.
Ñoái vôùi nguoàn xoay chieàu. Ñieän theá khoâng taûi Uo = 55 80V, ñieän theá khi haøn
Uh = 25 45V. Ñoái vôùi nguoàn moät chieàu Uo = 30 55V, Uh = 16  35V.
+ Quan heä ñieän aùp treân hai ñaàu ra cuûa nguoàn ñieän haøn vaø cöôøng ñoä doøng ñieän haøn
ñöôïc goïi laø ñaëc tính ngoaøi cuûa maùy (hay laø ñöôøn g ñaëc tính ñoäng). Moät soá ñöôøn g ñaëc tính
ngoaøi cuûa nguoàn haøn vaø ñaëc tính tónh cuûa hoà quang treân hình 3-14. Tuøy theo phöông phaùp
haøn cuï theå ñeå choïn loaïi nguoàn haøn coù ñaëc tính phuø hôïp . Khi haøn hoà quang tay neân söû duïng
loaïi maùy haøn coù ñöôøng ñaëc tính doác (ñöôøng 1 hình 3-14) thöôøng ñöôïc goïi maùy haøn kieåu
doøng ñieän khoâng ñoåi (CC) vôùi yù nghóa laø neáu coù bieán thieân ñieän aùp nhoû xaûy ra do söï thay
208

ñoåi chieàu daøi hoà quang trong khi haøn

thì doøng ñieän haøn thay ñoåi khoâng
ñaùng keå. Ñöôøng ñaëc tính ñoäng caøng
doác thì caøng thoûa maõn vôùi yeâu caàu
treân.
+ Khi haøn hoà quang tay, hieän
töôïng ngaén maïch xaûy ra thöôøng
xuyeân, luùc naøy cöôøng ñoä doøng haøn
raát lôùn coù theå laøm hoûng maùy. Do ñoù
maùy haøn phaûi coù doøng ñieän ngaén
maïch Iñ khoâng quaù lôùn, thöôøng
Iñ  (1,3 1,4)Ih .
+ Maùy haøn hoà quang tay phaûi Hình 3-14 Caùc ñöôøng ñaëc tính
inh
ngoaøi
i M
h c tính tónh cuûa hoà
ñieàu chænh ñöôïc vôùi nhieàu loaïi cheá cuûanguoàn (1,2,3,4)HovaøCñaë
T P .
ñoä haøn khaùc nhau. atc chieàu daøi hoà quang khaùc
quang vôùthi ucaù
Ky
+ Ñoái vôùi maùy haøn duøng doøng Su am ( lhq2> lhq> lhq1).
phnhau
gD H
ñieän xoay chieàu, ñeå cho quaù trình r uo nhaø n oå n ñònh thì giöõa ñieä n aùp vaø doøng ñieän haøn phaûi coù
i g h t©T
söï leäch pha nhau, Ctöùocpylaør chuùng khoâng coù cuøng trò soá 0 taïi cuøng moät thôøi ñieåm.
+ Maùy haøn phaûi coù khoái löôïng, kích thöôùc nhoû, heä soá höõu ích cao, deã daøng thao taùc,
söûa chöõa vaø giaù thaønh haï.
2.4.2 Maùy haøn xoay chieàu.
Maùy haøn xoay chieàu ñeå haøn hoà quang tay thöïc chaát laø moät bieán aùp haøn duøng doøng
ñieän moät pha hoaëc ba pha, goàm coù caùc boä phaän chuû yeáu sau ñaây:
- Boä bieán aùp chính.
- Khung.
- Cô caáu ñieàu khieån doøng.
- Heä thoáng laøm maùt (töï nhieân, cöôõng böùc…)
Caáu taïo vaø phöông phaùp ñieàu khieån doøng ñieän ôû moät soá loaïi maùy haøn hoà quang xoay
chieàu thoâng duï ng (hình 3-15):
1. Bieán aùp coù boä töï caûm rieâng (hình 3-15a): Boä töï caûm laép noái tieáp ôû maïch thöù caáp
muïc ñích ñeå taïo ra söï leäch pha cuûa doøng ñieän vaø ñieän aùp. Taïo ra ñöôøng ñaëc tính doác lieân
tuïc vaø thay ñoåi cöôøng ñoä doøng ñieän haøn. Loaïi maùy naøy thöôøng coàng keành vì coù 2 boä phaän
rieâng reõ.
2. Bieán aùp coù caùc cuoän daây di ñoäng (hình 3-15b): Döïa treân nguyeân lyù thay ñoåi vò trí
töông ñoái cuûa caùc cuoän daây vôùi nhau seõõ laøm thay ñoåi khoaûng hôû töø thoâng giöõa chuùng, töùc
laø seõ laøm thay ñoåi trôû khaùng giöõa caùc cuoän daây vaø laøm thay ñoåi doøng ñieän haøn theo yù
209

muoán. Söï thay ñoåi vò trí giöõa caùc cuoän daây ñöôïc thöïc hieän baèng cô caáu vít daãn cho pheùp
ñieàu chænh voâ caáp doøn g haøn.
h
Min
Chi
P. Ho
uat T
y th
am K
HS u ph
uo ng D
© Tr
ight
C opyr
Hình 3-15 Caùc loaïi bieán aùp haøn vaø phöông phaùp ñieà u khieån doøng ñieä n haøn.
a) Bieán aùp coù boä töï caûm rieâng. b) Bieán aùp coù caùc cuoän daây di ñoäng. c) Bieán
aùp coù loõi töø di ñoäng. d) Bieá n aùp coù loõi töø di ñoäng trong cuoän caûm. e) Bieán aùp
coù boä töï caûm baõo hoøa.
3. Bieán aùp coù loõi töø di ñoäng (hình 3-15c): Giöõa khoaûng 2 cuoän daây sô caáp vaø thöù
caáp ñaët moät loõi töø di ñoäng ñeå taïo ra söï phaân nhaùnh töø thoâng sinh ra trong loõi cuûa maùy. Neáu
ñieàu chænh loõi A ñi saâu vaøo khung loõi bieá n aùp thì trò soá töø thoâng reõ qua A caøng lôùn, phaàn töø
thoâng ñi qua loõi cuoä n thöù caáp caøng nhoû vaø doøng ñieän sinh ra trong maïch haøn caøng nhoû.
Ngöôïc laïi, neáu ñieà u chænh loõi A chaïy ra vaø taïo neân khoaûng troáng khoân g khí lôùn thì töø
thoâng reõ qua maïch A caøng beù vaø doøng ñieän trong maïch haøn seõ lôùn. Vì vaäy loaïi bieán aùp
naøy coù theå ñieàu chænh voâ caáp doøng ñieän haøn vaø coù khaû naêng dñieàu chænh raát chính xaùc.
4. Bieán aùp coù loõi töø di ñoäng trong cuoän caûm (hình 3-15d): Laø söï keát hôïp cuûa hai
phöông phaùp ñieàu khieån doøng haøn ôû treân. Loõi töø di ñoäng trong cuoän caûm laøm thay ñoåi khe
hôû khoâ ng khí vaø trôû khaùng cuûa maïch haøn . Khe hôû khoâng khí caøng lôùn, caûm khaùng caøng
nhoû thì doøng ñieän haøn caøng cao.
210

5. Bieán aùp coù boä töï caûm baõo hoø a (hình 3-15e): Söû duïng caàu chænh löu vaø bieán trôû
ñeå ñieàu khieån doøng ñieän moät chieàu trong phaàn ñieà u khieån. Khi khoâng coù doøng ñieän moät
chieàu ñi qua cuoän daây ñieà u khieån , caûm khaùng laø cöïc ñaïi vaø doøng ñieä n haøn caøng beù. Ngöôïc
laïi, khi coù doøng ñieän moät chieàu cöïc ñaïi ñi qua doøng ñieän haøn seõ ñaït giaù trò cöïc ñaïi. Maùy
laøm vieäc eâm vì khoâng coù caùc cô caáu chuyeån ñoäng vaø coù theå deã daøng ñieà u khieån töø xa.
2.4.3 Maùy haøn hoà quang moät chieàu:
Goàm 2 loaïi chuû yeáu laø maùy phaùt ñieän haøn vaø maùy chænh löu haøn.
1. Maùy phaùt ñieän haø n: Maùy ñöôïc truyeà n ñoän g baèng moät ñoäng cô ñieän hay ñoäng cô
ñoát trong (xaên g hay diesel). Nguyeâ n lyù maùy phaùt ñieän moät chieàu kieåu caùc cöïc töø laép rôøi.
Hình 3-16
h
Min
Chi
P. Ho
uat T
y th
am K
HS u ph
uo ng D
© Tr
ight
C opyr
2. Maùy chænh löu haøn. Goàm moät maùy bieán aùp haøn (coù cô caáu ñieàu chænh) vaø moät
maïch chænh löu doøng xoay chieàu thaønh doøng moät chieàu (hình 3-17).
Hình 3-17. Sô ñoà nguyeân lyù maùy haøn chænh löu moät pha vaø ba pha.
211

2.5 Vaät lieäu haøn hoà quang tay.

Ñeå haøn hoà quang tay ngöôøi ta duøng ñieän cöïc noùng chaûy (que haøn) vaø ñieän cöïc
khoâng noùng chaûy.
Hình 3-18 Caáu taïo que haøn ñieän.1. Loõi que. 2. Voû thuoác.
2.5.1 Que haøn.
Trong quaù trình haøn hoà quang tay, que haøn laøm nhieäm vuï: Gaây hoàinquang, h ñoàng thôøi
C h iM
Ho
TP.
boå sung kim loaïi cho moái haøn.
h u a t
a. Caáu taïo (hình 3-18):
a m Ky t
ph
- Que haøn goàm coù loõi kimg D H iSulaø nhöõng ñoaïn daây kim loaïi coù chieàu daøi töø
loaï
© ruon 6mm.
T1,6
250 450mm vaø ñöôøng kính gh t töø
C o pyri
- Boïc ngoaøi loõi laø lôùp thuoác haøn. Ñoù laø hoãn hôïp caùc hoùa chaát, khoaùng chaát, feroâ hôïp
kim vaø chaát dính keát.
Thuoác boïc que haøn caàn thoûa maõn caùc yeâu caàu sau:
. Taïo ra moâi tröôøng ion hoùa toát ñeå ñaûm baûo deã gaây hoà quang vaø hoà quang chaùy oå n
ñònh. Thöôø ng duø ng caùc nguyeân toá cuûa nhoùm kim loaïi kieàm.
. Taïo ra moâi tröôøng khí baûo veä toát vuøng haøn, khoâng cho noù tieáp xuùc vôùi oâxy vaø nitô
cuûa moâi tröôøng xung quanh. Thöôøng duøng caùc chaát höõu cô (tinh boät, xenluloâ…), caùc chaát
khoaùng (manheâdit, ñaù caåm thaïch…).
. Taïo lôùp xæ loûng phuû ñeàu leân beà maët kim loaïi moái haøn, baûo veä khoâng cho khoâng
khí xaâm nhaäp tröïc tieáp vaøo vuõng haøn vaø taïo ñieàu kieän cho moái haøn nguoäi chaäm. Lôùp xæ
naøy phaûi deã bong sau khi moái haøn nguoäi. Thöôøng duøng caùc loaïi nhö TiO2 , CaF2 , MnO2,
SiO2…
. Coù khaû naêng khöû oxy, hôïp kim hoùa moái haøn,…nhaèm naâng cao hoaëc caûi thieän thaønh
phaàn hoùa hoïc vaø cô tính cuûa kim loaïi moái haøn. Trong voû thuoác, caùc feroâ hôïp kim thöôøng
ñöôïc ñöa vaøo ñeå thöïc hieä n chöùc naêng naøy.
. Baûo ñaûm ñoä baùm chaéc cuûa voû thuoác leân loõi que, baûo veä loõi que khoâng bò oâxy hoùa
vaø söï dính keát toát giöõa caùc chaát khoaùng nhöng khoâng gaây ra khí ñoäc khi haøn. Thöôøng duøng
nöôùc thuûy tinh, dextrin…
212

. Nhieät ñoä noù ng chaûy cuûa hoãn hôïp voû thuoác phaûi lôùn hôn nhieät ñoä noùng chaûy cuûa loõi
que ñeå khi haøn voû thuoác taïo ra hình pheãu höôùng kim loaïi que haøn noùng chaûy ñi vaøo vuõng
haøn thuaän lôïi. Voû thuoác phaûi chaùy ñeàu vaø khoâng rôi thaønh cuïc.
- Vì vaäy que haøn caàn ñaûm baûo:
. Baûo ñaûm yeâu caàu veà thaønh phaàn hoùa hoïc, cô tính cuûa kim loaïi moái haøn.
. Coù tính coân g ngheä toát nghóa laø deã gaây hoà quang vaø duy trì söï chaùy oån ñònh hoà
quang. Noùng chaûy ñeà u, coù khaû naêng haøn ñöôïc moái haøn ôû nhieàu vò trí trong khoân g gian.
. Kim loaïi moái haøn ít bò khuyeát taät: nöùt, roã, xæ…
. Xæ haøn deã noåi, phuû ñeàu, deã taùch khoûi moái haøn khi nguoäi.
. Naêng suaát cao vaø giaù thaønh reû.
. Khoâng gaây ñoäc haïi cho coâng nhaân khi haøn.
b. Phaân loaïi:
- Theo coâng duïng nhö que haøn theùp C vaø theùp hôïp kim keát caáu, que
i M inh haøn gang, que
Ch
haøn ñoàng…
T P . Ho
uat
- Theo chieàu daøy lôùp voû boïc (hình 3-18): Loaï K y ti hvoû thuoác moûng (D/d 1,2); Loaïi voû
ham
u pthuoá
thuoác trung bình ( 1,2 < D/d 1,45); Loaï Hi S
voû c daøy ( 1,45<D/d 1,8); Loaïi voû thuoác ñaëc
r uo ng D
©T
ght
bieät daøy (D/d > 1,8);
y ri
op t chuû yeáu cuûa voû thuoác: Loaïi voû thuoác heä axít (kí hieäu laø A) ñöôïc
- Theo tínhCchaá
cheá taïo töø caùc loaïi oâxít (Fe, Mn, Si), feroâmangan…Que haøn voû thuoác loaïi naøy coù toác ñoä
chaûy lôùn, cho pheù p haøn baèng caû hai loaïi doøng ñieän xoay chieàu vaø moät chieàu , haøn haàu heát
caùc vò trí khaùc nhau trong khoâng gian cuûa moái haøn. Nhöôïc ñieåm laø moái haøn deã coù khuynh
höôùng nöùt noùng, neân raát ít duøng ñeå haøn caùc loaïi theùp coù haøm löôïng S vaøC cao.
Loaïi voû thuoác heä bazô (B) coù canxi cacbonat, manheâ cacbonat, huyønh thaïch,
feroâmangan, Si,Ti…Khi haøn taïo ra khí baûo veä CO vaø CO2. Que haøn thuoäc heä bazô thöôøng
chæ söû duïng vôùi doøng ñieän haøn moät chieàu noái nghòch. Moái haøn ít bò nöùt keát tinh, nhöng raát
deã bò roã khí. Ñeå haøn theùp coù ñoä beàn cao, caùc keát caáu haøn quan troïng.
Loaïi voû thuoác heä höõu cô (O hay C): chöùa nhieàu tinh boät, xenluloâ … ñeå taïo ra moâi
tröôøng khí baûo veä cho quaù trình haøn. Muoán taïo xæ toát thöôøng cho theâm vaøo hoãn hôïp thuoác
moät soá tinh quaëng Ti, Mn, Si vaø moät soá feroâ hôïp kim. Ñaëc ñieåm cuûa loaïi que haøn naøy laø
toác ñoä ñoâng ñaëc cuûa vuõng haøn nhanh neân söû duïng haøn ñöùng töø treân xuoáng, duøng doøng moät
chieàu hoaëc xoay chieàu.
Loaïi voû thuoác heä rutin (R) chöùa TiO 2 , graphít, mica, tröôøng thaïch, Ca, MgCO3, feroâ
hôïp kim…Söû duïng ñöôïc vôùi caû doøng ñieän moät chieàu vaø xoay chieàu , hoà quang chaùy oå ñònh,
moái haøn hình thaønh toát, ít baén toùe, nhöng deã bò roã khí vaø nöùt keát tinh trong moái haøn.
c. Kí hieäu: que haøn theo tieâu chuaån Vieät nam. Ví duï: N50-6B laø que haøn theùp
caùcbon vaø hôïp kim thaáp, voû thuoác bazô thích hôïp vôùi haøn doøng moät chieàu noái nghòch.
213

Kim loaïi moái haøn coù giôùi haïn beàn keùo toái thieåu laø 50 kG/mm2 (hay 490MPa), ñoä dai
va ñaäp khoâng beù hôn 1,3MJ/m2, ñoä daõn daøi töông ñoái  k 20%, goùc uoá n  150o.
N 2 chöõ 1 chöõ 1 chöõ caù i

soá - soá in hoa
Que haøn
noái Chæ heä voû boïc cuûa que
haøn A (Axit), B (Bazô),
R (Rutin)…
Chæ giôùi haïn beàn keùo toái
thieåu (kG/mm2) vaø caùc Chæ loaïi doøng ñieän vaø cöïc tính cuûa
chæ tieâu khaùc veà cô tính doøng moät chieàu. “6”- que haøn chæ
cuûa kim loaïi moái haøn. haøn baèng doøng moät chieàu noái nghòch
(DC+)
d. Choïn que haø n: phaûi taïo ñöôïc kim loaïi moái haøn coù ñaëc tính beàn vaø thaønh phaàn
nh
h i Mi khoâ ng gian, thích
hoùa hoïc töông öùng vôùi kim loaïi cô baûn, thích hôïp vôùi vò trí moái haønCtrong
Ho
hôïp vôùi nguoàn ñieän vaø maùy haøn… u a t TP.
h
a m Ky t
2.5.2 Ñieän cöïc khoâng noù ng chaûy. u ph
n g DH S
T uo
Trong haøn hoà quang tay rñieä n cöï c khoâng noùng chaûy thöôøng duøng laø ñieän cöïc than,
h t ©
yrig
C p
graphit vaø ñieän cöïc ovolfram.
- Ñieän cöïc than, graphit coù daïng hình truï coù chieàu daøi töø 200 700mm vaø ñöôøn g kính
5 25 mm, khi haøn moät ñaàu ñöôïc vaùt coân 60o 70o .
- Ñieän cöïc Volfram: Laø loaïi ñieän cöïc chaát löôïng cao nhaát trong caùc ñieän cöïc khoân g
noùng chaûy. Noù coù nhieät ñoä chaûy cao 3377oC, coù tính daãn ñieän, coù tính coâ ng ngheä vaø cô hoïc
cao. Söï tieâu hao ñieän cöïc khi haøn thaáp (moät vaøi gam sau moät giôø haøn). Ñieän cöïc Volfram
coù ñöôøng kính töø 0,2 10mm, daøi töø 250 350mm. Ñeå duy trì söï oån ñònh cuûa hoà quang vaø
naâng cao tuoåi thoï cuûa ñieän cöïc, ngöôøi ta cho theâm moät soá loaïi oâxít coù hoaït tính cao nhö
ThO2, La2O3 …
Ñieän cöïc Volfram ñöôïc duøng trong haøn töï ñoäng vaø baùn töï ñoäng trong moâi tröôøn g khí
baûo veä, haøn hoà quang tay yeâu caàu chaát löôïng cao.
2.5.3 Coâng ngheä cheá taïo que haøn.
Goàm caùc nguyeân coâng sau:
- Naén daây, laøm saïch vaø caét daây thaønh loõi coù chieàu daøi yeâu caàu.
- Xaùc ñònh meû lieäu (ñôn thuoác) cuûa thuoác boïc que.
- Cheá taïo hoãn hôïp thuoác öôùt (eùp baùnh).
- Boïc que haøn (eùp thuoác leân beà maët que).
- Saáy que haøn. Kieåm tra chaát löôïng que haøn vaø bao goùi.
214

2.6 Coâng ngheä haøn hoà quang tay.

2.6.1 Vò trí moái haøn trong khoâng gian.
Chia thaønh 4 loaïi (hình
3-19):
- Moái haøn saáp ( coøn goïi
laø haøn baèng, haøn phaúng): laø
moái haøn naèm trong caùc maët
phaúng phaân boá töø goùc
0o 120o , deã thöïc hieä n vaø cho
naêng suaát cao nhaát. Vì theá khi
haøn, neáu coù theå xoay laät keát
caáu ñöôïc, neân coá gaéng ñöa
moái haøn veà vò trí haøn saáp laø nh
C h i Mi
Ho
TP.
toát nhaát.
u a t
h i haøn trong khoâ ng gian.
Ky t
- Moái haøn ñöùng: laø moái Hình 3-19 Vò trí moá
h a m
haøn naèm trong caùc maët phaúng
D H Su p
phaân boá töø goùc 60 120o. Trong uongm vi goùc naøy neáu phöông cuûa moái haøn song song vôùi
Trphaï
h t ©
yrig
Cop thì moái haøn ñoù ñöôïc goïi laø moái haøn ngang.
maët phaúng naèm ngang
Moái haøn traàn (haøn ngöûa): laø moái haøn naèm trong caùc maët phaúng phaân boá trong goùc töø
120 180o.
o
2.6.2 Caùc loaïi moái haø n.

1. Moái haøn giaùp moái (hình 3-20a) Coù theå khoâng caàn vaùt meùp khi chieàu daøy vaät haøn
S4mm vaø vaùt meùp khi chieàu daøy S> 4mm. Ñaëc ñieåm cuûa loaïi naøy laø raát ñôn giaûn, tieát
kieäm, deã cheá taïo vaø laø loaïi duøng phoå bieán nhaát.
2. Moái haøn gaáp meùp (hình 3-20b) duøng khi chieàu daøy S2mm, loaïi moái haøn naøy coù
theå duøng ñieä n cöïc haøn khoâng noùn g chaûy, hoaëc haøn khí khoâng caàn que haøn phuï .
3. Moái haøn choà ng (hình 3-20c, d): Loaïi naøy thöôøng ít duøng so vôùi loaïi moái haøn giaùp
moái vì taêng löôïng toån thaát kim loaïi.
4. Moái haøn coù taám ñeäm (hình 3-20e, g), loaïi naøy toån thaát kim loaïi nhieàu, ñoä beàn
thaáp, duøng ñeå söûa chöõa.
5. Moái haøn goù c (hình 3-20i, h), coù theå vaùt meù p hoaëc khoâng vaùt meùp khi haøn. Moái
haøn naøy ñöôïc duøn g nhieàu trong caùc keát caáu haøn.
6. Moái haøn chöõ T (hình 3-20k) duøng khaù phoå bieán trong caùc keát caáu, noù coù ñoä beàn
cao. Khi haøn coù theå haøn moät beân hay hai beân tuøy theo tình traïng chòu löïc cuûa noù.
215

7. Moái haøn maët ñaàu (hình 3-20l) chæ ñöôïc duøng khi laép gheùp hai taám coù beà maët tieáp
xuùc nhau.
8. Moái haøn vieàn meùp ( hình 3-20m) duøng trong tröôøn g hôïp chi tieát haøn khoâng cho
pheùp taêng kích thöôùc. Ñeå taêng chieàu daøi haøn (töùc taêng khaû naêng chòu löïc) thöôøng caét moät
phaàn theo chu vi kín hoaëc hôû.
9. Moái haøn kieåu choát (n), duøng ít vì ñoä beàn khoân g cao, tính coâng ngheä keùm. Loã choát
haøn coù theå khoan treân moät hoaëc caû hai taám haøn.
Hình 3-20 Caùc

daïng moái haøn.
a) Moái haøn giaùp
a b
moái. c
b) Moái haøn gaáp
meùp.
nh
i Mi
c,d) Moái haøn
d h i Ho C h
TP.
choàng.
h u a t k
Ky t
i,h) Moái haøn
h a m
Su p
goùc.
D H
ng
Truo
k) Moái haøn chöõ
t ©
gh
pyri
T. e
e,g) Moái haøn coù C o g
l
taám ñeäm.
l) Moái haøn maët
ñaàu.
m) Moái haøn vieàn n
m
meùp.
n) Moái haøn
choát.
2.6.3 Chuaån bò meùp haøn.

- Coân g vieäc chuaån bò meùp haøn phuï thuoäc vaøo chieàu daøy chi tieát haøn, phöông phaùp vaø
khaû naêng coâng ngheä haøn.
- Nhöõng yeáu toá cô baûn khi vaùt meùp laø: goùc vaùt, phaàn coø n laïi khoâ ng vaùt hoaëc laø chieàu
gaáp meùp b. Goùc vaùt laøm cho kim loaïi ngaáu khaép tieát dieän moái haøn, phaàn khoâng vaùt b coù
taùc duïng khoâng cho kim loaïi chaûy quaù xuoáng phía döôùi chöa haøn.
- Coâng vieäc vaùt meùp coù theå tieán haønh treân maùy baøo, caét baèng moû caét khí, caét
Plasma….
- Sau khi vaùt meùp vaät haøn , tieán haønh laøm saïch veà moãi phía cuûa raõnh haøn 20 
30mm, laøm saïch sôn, gæ, daàu môõ baèng baøn chaûi saét, giaáy nhaùm, phun caùt, hoaëc baèng
phöông phaùp hoùa hoïc…
216

- Moät soá daïng vaùt meùp khi haøn laø:
h
Min
Chi
P. Ho
uat T
y th
am K
HS u ph
uo ng D
© Tr
ight
Copyr
2.6.4 Cheá ñoä haø n hoà quang tay.

a. Ñöôøng kính que haøn d q:
S
- Khi haøn giaùp moái: d q   1mm
2
K
- Khi haøn goùc, chöõ T: d q   2mm
2
217

Trong ñoù: S laø chieàu daøy vaät haøn.

K laø caïnh moái haøn.
Trong thöïc teá, chæ duøng loaïi que haøn coù ñöôøng kính töø 2,0 5mm. Vì vaäy coù theå tra
ñöôøng kính que haøn theo baûng döôùi ñaây:
Chieàu daøy vaät 1,5 2 3 45 68 912 1315 1620 > 20
haøn S (mm)
Ñöôøng kính 1,6 2 3 34 4 45 5 56 6
que haøn dq
(mm)
b. Cöôøng ñoä doøng haø n Ih: Cöôøng ñoä doø ng ñieä n haøn caàn tính sao cho nhieät phaùt ra ñuû
ñeå nung chaûy que haøn vaø meùp vaät haøn. Nhö vaäy cöôø ng ñoä doøng ñieän phuï thuoäc vaøo chieàu
daøy vaät haøn vaø ñöôøng kính que haøn, vò trí moái haøn trong khoâng gian…
Haøn theùp, vò trí haøn saáp, Ih ñöôïc tính baèng coâng thöùc gaàn ñuùng nhö sau:
nh
Ih = ( + dq).dq [A] C h i Mi
Ho
Trong ñoù dq: Ñöôøng kính que haøn (mm).
u a t TP.
th
m
 vaø : Caùc heä soá thöïc nghieäm, khi haønhabaè g yque theù p cacbon  = 20,  = 6.
nK
D H Su p
ng
Trong saûn xuaát coù theå tính theo.
t © Truo
righ
Ih = (35y50)dq.
Cop
Chuù yù: - Neá u vaät coù chieàu daøy S>3dq ñeå baûo ñaûm haøn ngaáu ta taêng doøng ñieän haøn
theo tính toaùn leân 15%, neáu vaät haøn moûng S<1,5dq ta giaûm doøng ñieän 15%.
Khi haøn ñöùng thì giaûm cöôø ng ñoä tính toaùn töø 10% 15% vaø khi haøn traàn giaûm doøng
ñieän haøn töø 15% 20% ñeå kim loaïi loûn g khoâng loaõng quaù, ít baén toùe, baûo ñaûm an toaøn cho
coâng nhaân.
- Taêng Ih seõ laøm taêng chieàu saâu ngaáu cuûa moái haøn, nhöng neáu I h quaù lôùn seõ laøm que
haøn quaù noùng vaø aûnh höôûng xaáu ñeán chaát löôïng haøn. Ngöôïc laïi neáu Ih thaáp thì hoà quang seõ
yeáu vaø chieàu saâu ngaáu raát beù.
- Que haøn ñöôïc quy ñòng ñeå haøn baèng doøng DC coù theå khoâng duøng ñöôïc vôùi maùy
haøn AC.
c. Chieàu daøi hoà quang lhq : ñoù laø khoaûng caùch töø ñaàu muùt que haøn ñeán maët thoaùng
cuûa vuõng haøn. Ngöôøi ta phaân bieät:
- Haøn hoà quang bình thöôøng neáu l hq = 1,1dq.
- Haøn hoà quang ngaén neáu l hq < 1,1dq
- Haøn hoà quang daøi neáu l hq > 1,1dq
Chuù yù: - Neáu chieàu daøi hoà quang caøng lôùn thì quaõng ñöôøng dòch chuyeån cuûa caùc
gioït kim loaïi loûng töø que haøn vaøo vuõng haøn caøng daøi, do ñoù chuùng deã bò taùc ñoäng xaáu cuûa
moâi tröôøng khoâng khí. Maët khaùc, haøn vôùi hoà quang daøi, ñieän aùp hoà quang seõ taêng, chieàu
saâu ngaáu giaûm, söï maát maùt kim loaïi do baén toùe, bay hôi trong quaù trình haøn taêng leân, beà
maët môùi haøn goà gheà, vaø deã bò khuyeát taät leïm chaân.
218

- Neáu chieàu daøi hoà quang quaù beù thì söïc chaùy cuûa noù khoâng oån ñònh, doøng ñieän coù
hieän töôïng chaäp maïch thöôøng xuyeâ n, ñieän aùp hoà quang giaûm, chieàu roäng moái haøn giaûm,
beà
maët moái haøn khoâng mòn. Khi haøn baèng doø ng DC hoà quang ít bò thoåi leäch hôn.
d. Toác ñoä haøn Vh: Laø toác ñoä dòch chuyeå n que haøn doïc theo truïc moái haøn. Neáu Vh
quaùlôùn moái haøn seõ heïp, chieà u saâu ngaáu moái haøn giaûm, khoâng phaúng vaø coùù theå bò giaùn
ñoaïn. Ngöôïc laïi, neáu V h quaù beù seõ deã xuaát hieän hieän töôïng chaùy chaân, kim loaïi cô baûn bò
nung noùng quaù möùc, vuøng aûn h höôûng nhieät lôùn, chieà u roä ng vaø chieàu saâu ngaáu cuûa moái haøn
taêng…
Toác ñoä haøn hoà quang tay phuï thuoäc vaøo loaïi que haøn (heä soá ñaép), Ih vaø tieát dieän
ngang cuûa moái haøn. Vh caøng lôùn thì naêng suaát
caøng cao.
2.6.5 Kyõ thuaät haøn hoà quang tay.
h
a. Caùc chuyeån ñoäng cô baûn khi haøn hoà Min
Chi
quang tay: T P. Ho
y t huat
K
pham
Ñeå baûo ñaûm duy trì chieà u daøi hoà quang
S u
DHn, ngöôøi
vaø kích thöôùc chieàu roäng cuûa moánig haø
T r uo Hình 3-21 Sô ñoà caùc chuyeån
t ©
h t luùc thöïc hieän ba
coâng nhaân phaûi cuøngrigmoä
y ñoäng cuûa que haøn khi haøn.
Cop
chuyeån ñoä ng cô baûn (hình 3-21):
1. Chuyeån ñoäng theo truïc que haøn (1): ñeå ñieàu chænh chieàu daøi que haøn . Chuyeån
ñoäng naøy phaûi coù toác ñoä baèng toác ñoä chaûy cuûa que haøn thì môùi coù theå duy trì ñöôïc hoà
quang chaùy oån ñònh.
- Muoán ñaûm baûo chaát löôïng moái haøn, que haøn
caàn phaûi ñaët nghieâng theo höôùng haøn moät goùc 75-85o.
2. Chuyeån ñoäng doïc theo truïc moái haøn (2)
ñeå haøn heát chieàu daøi moái haøn. Chuyeån ñoäng naøy coù
aûnh höôûng khaù lôùn ñeán chaát löôïng moái haøn vaø naêng
suaát lao ñoäng.
- Vôùi moái haøn moät löôït ta thöïc hieän chuyeån
ñoäng doïc phaân ñoaïn hay phaân ñoaïn nghòch theo hình
3-22.
- Khi haøn caùc moái haøn giaùp moái nhieàu lôùp , thöù
töï thöïc hieän caùc lôùp haøn neân tieán haønh nhö hình 3-23.
- Khi haøn caùc vaät lieäu coù tính haøn xaáu, moái haøn
daøi vaø phaûi haøn nhieàu lôùp ta coù theå thöïc hieän chuyeån Hình 3-22 Haøn caùc moái haøn
ñoäng doïc theo phöông phaøp haøn phaân ñoaïn kieåu baäc coù chieàu daøi khaùc nhau.
219

thang hoaëc haï doác (hình 3-24)

3. Chuyeån ñoäng dao ñoäng ngang (3):
Ñeå baûo ñaûm chieàu roä ng moái haøn, baûo ñaûm haøn ngaáu hai meùp haøn vaø nung ñeà u laøm
cho moái haøn nguoäi chaäm.Neáu khi haøn khoâng coù chuyeå n ñoäng dao ñoäng ngang (phöông
phaùp keùo thaúng) thì chieàu roäng moái haøn chæ ñaït ñöôïc côõ (0,8 1,5)dq. Chieàu roäng naøy chæ
phuø hôïp ñoái vôùi haøn caùc chi tieát moûng khoâng vaùt meùp hay haøn lôùp thöù nhaát cuûa moái haøn
nhieàu lôùp. Ña soá caùc tröôøng hôïp khaùc, chieàu roäng moái haøn yeâu caàu baèng (3 5)dq. Do ñoù,
trong quaù trình haøn , que haøn caàn phaûi coù chuyeån ñoä ng dao ñoäng ngang.
h
Min
Chi
P. Ho
uat T
y th
am K
h
D H Su p
uong
Hình 3-23 Thöù töï thöï c hieä n moái haøn nhieàu lôù p.
T r
ht ©
o p yrig
C
Hình 3-24
Phöông phaùp
haøn phaân ñoaïn
baäc thang (a) vaø
phaân ñoaïn haï
doác (b).
Phoái hôïp 3 chuyeå n ñoäng treân laïi ta coù caùc kieåu chuyeån ñoäng cô baûn cuûa que haøn
nhö hình 3-25. Kieåu 1,2,3 vaø 4 duøng phoå bieán nhaát, kieå u 5 duøng khi caàn nung noùng nhieàu
phaàn giöõa moái haøn, kieåu 6 vaø 7 duøng khi caàn nung noùng nhieàu phaàn meùp haøn.
220n ñoäng cuûa que haøn.

Hình 3-25 Moät soá kieåu chuyeå
b. Kyõ thuaät khi haøn caùc vò trí trong khoâng gian.

1. Haøn moái haøn saáp:Trong coâng ngheä haøn hoà quang tay, khi haøn ôû vò trí haøn saáp laø
thuaän lôïi nhaát cho vieäc taïo hình moái haøn vaø deã ñaït ñöôïc chaát löôïng cao, bôûi vì ñieàu kieän
thoaùt khí vaø vaø xæ noåi leân deã nhaát. Vì vaäy, khi thieát keá caùc keát caáu ta caàn coá gaéng boá trí ñeå
coù theå thöïc hieän caùc moái haøn ôû vò trí haøn saáp.
- Khi haøn moái haøn giaùp moái, vò trí cuûa que haøn ñöôïc ñaët nhö hình 3-26 vaø tuøy theo
chi tieát coù hay khoâng vaùt meùp maø que haøn coù hoaëc khoâng coù chuyeå n ñoäng dao ñoäng
ngang.
h
Min
Chi
P. Ho
uat T
y th
h am K
D H Su p
ng
Hình 3-26 Goùc ñoä cuû ta© Truohaøn vaø kieå u dao ñoäng thoâng duïng khi haøn lieân keát
que
igh
opytrcaét ngang. b) Maët caét doïc. c) Kieåu chuyeån ñoäng (1. lôùp loùt
giaùp moái. a)CMaë
2. lôùp tieáp theo).
- Khi haøn moái haøn goùc coù theå thöïc hieän baèng hai phöông phaùp: neáu coù theå ñöôïc thì
toát nhaát neân ñöa lieân keát haøn veà vò trí haøn saáp ñeå haøn nhö khi haøn moái haøn giaùp moái coù vaùt
meùp vôùi goùc vaùt  = 90o (hình 3-27a), coøn neáu khoâ ng theå ñöôïc thì khi haøn vò trí cuûa que
haøn vaø quyõ ñaïo chuyeån ñoäng cuûa noù seõ tieán haønh nhö hình 3-27b, c. Caàn chuù yù laø khi haøn
bao giôø cuõng gaây hoà quang ôû taám döôùi chöù khoâng gaây ôû taám treân. Ñieåm gaây hoà quang
caùch ñænh moái haøn khoaûng 3 4mm.
Hình 3-27 Haøn

moái haøn goùc.
2. Haøn moái haø n ñöùng:

Khoù khaên chuû yeáu khi haøn ñöùng laø kim loaïi loûng ôû vuõng haøn vaø ôû ñaàu que haøn
chaûy xuoán g phía döôùi. Haøn ñöùng toát nhaát laø haøn töø döôùi leân (coøn goïi laø haøn leo hình 3-28a
221

thöôøng duøng haøn vaät daøy) hoaëc coùù theå haøn töø treân xuoáng ( coøn goïi laø haøn tuït ñeå haøn vaät
moûng hình 3-28b). Ñeå taïo hình moái haøn ñeïp, ta giöõ chieàu daøi hoà quang ngaén, cöôøng ñoä
Hình 3-28 Haøn

moái haøn ñöùng.
a,b) Goùc nghieâng
que haøn.
c,d) Moät soá kieåu
chuyeån ñoä ng que
haøn.
h
Min
Chi
P. Ho
uat T
y th
am K
HS u ph
ruo ng D
i g h t©T
yr
Cop
doøng ñieän giaûm, bieân ñoä dao ñoäng ngang nhoû.
3. Haøn moái haøn ngang (hình 3-29): vò trí naøy khoù hôn moái haøn ñöùng. Kim loaïi loûng
thöôøng chaûy nhieàu xuoáng meùp döôùi. Vì vaäy ta chæ caàn vaùt meùp caïnh treân, coøn phía döôùi ñeå
nguyeân ñeå noù giöõ kim loaïi loûng cuûa vuõng haøn, gaây hoà quang töø meùp döôùi leân treân, caùc
ñieàu kieän khaùc thöïc hieän nhö khi haøn ñöùng.
4. Haøn moái haøn traà n (hình 3-30): Ñaây laø vò trí haøn khoù nhaát. Khi kim loaïi chaûy töø
que haøn vaøo vuõng haøn ngöôïc vôùi höôùn g cuûa troï ng tröôøng neân kim loaïi loû ng deã rôi xuoáng
döôùi. Song khi haøn kim loaïi loûng vaãn chuyeån vaøo vuõ ng haøn laø
nhôø söùc caêng beà maët, löïc ñieän tröôøng, töø tröôøng vaø aùp löïc cuûa
khí. Ñeå taïo hình moái haøn toát ta phaûi duøng que haøn coù ñöôøng
kính nhoû hôn khi haøn saáp 1mm (thöôøng duøng d q < 4mm),
cöôøng ñoä doøng ñieän giaûm ñi 15% 20% hoaëc 25%, chieàu daøi
hoà quang thaät ngaén, phaûi duøng que haøn coù thuoác boïc daøy vaø Hình 3-30 Haøn moái
coù nhieät ñoä chaûy cao hôn loõi que ñeå taïo thaønh pheãu höùng kim haøn traàn.
loaïi loûng vaøo vuõng haøn. 1. Lôùp loùt 2. Caùc
lôùp tieáp theo.
222
Hình 3-29 Haøn moái haøn ngang.

Chöông 3
HAØN HOÀ QUANG TÖÏ ÑOÄNG VAØ BAÙN TÖÏ ÑOÄNG.
3.1 Khaùi nieäm.
* Quaù trình haøn hoà quang bao goàm coù caùc böôùc sau:
- Gaây hoà quang.
- Dòch chuyeån que haøn (daây haøn) xuoán g vuõng haøn töông öùng vôùi möùc ñoä chaûy cuûa
que haøn nhaèm duy trì söï chaùy oån ñònh cuûa hoà quang.
- Dòch chuyeån que haøn doïc moái haøn ñeå baûo ñaûm haøn heát chieàu daøi haøn.
- Baûo ñaûm hoà quang vaø vuõng haøn khoûi bò taùc duïng cuûa moâi tröôøng khoâng khí xung
quanh.
Trong haøn töï ñoäng, taát caû caùc böôùc treân hoaøn toaøn töï ñoäng, coøn khi haøn baùn töï ñoäng
coù böôùc phaûi thöïc hieän baèng tay (thöôøng laø coâng vieäc gaây hoà quang vaø dòch chuyeån daây
nh
haøn doïc moái haøn do tay ngöôøi thôï thöïc hieän). C h i Mi
. Ho
* Haøn hoà quang töï ñoäng vaø baùn töï ñoäng coù moäthsoáu a tñaëTcPñieåm sau:
a m Ky t
h i haøn tay) vì toác ñoä haøn ñeàu vaø cao neân cho
Su p
- Naêng suaát cao (taêng töø 510 laàn so vôù
D H
ng duï: duøng que haøn ñöôøng kính dq = 5mm khi haøn tay
pheùp duøng doøng ñieän lôùn ñeå haøruno.Ví
t © T
h
yrigcho pheùp duøng Ih = 250 A. Coøn khi haøn töï ñoäng vôùi cuøng ñöôøng
cöôøng ñoä doøng ñieänopchæ
C
kính daây, doø ng ñieän coù theå duøng ñeán 800 A vaø cao hôn.
- Baûo ñaûm ñöôïc cô tính cuûa moái haøn cao, vì haøn töï ñoäng ñeàu ñöôïc thöïc hieän trong
ñieàu kieän coù söï baûo veä hoà quang (nhö haøn döôùi lôùp thuoác, haøn trong moâi tröôøng khí baûo
veä…).
- Heä soá ñaép cao, tieát kieäm kim loaïi daây haøn.
- Tieát kieäm ñöôïc naêng löôïng ñieän, vì heä soá höõu duïng cuûa nguoàn nhieät hoà quang
cao.
- Ñieàu kieän lao ñoäng cuûa ngöôøi coâng nhaân thuaän lôïi, deã cô khí hoùa vaø töï ñoäng hoùa
quaù trình haøn.
- Haøn töï ñoäng khoân g haøn ñöôïc nhöõng keát caáu vaø vò trí moái haøn phöùc taïp, tuy nhieân
haøn baùn töï ñoäng coù theå haøn ñöôïc taát caû caùc moái haøn trong khoâng gian.
* Phaân loaïi:
Haøn hoà quang töï ñoäng cuõng nhö baùn töï ñoäng ñöôïc chia laøm 2 loaïi:
- Haøn hoà quang hôû: Laø trong quaù trình haøn hoà quang vaø moái haøn coùtheå nhìn thaáy
ñöôïc vì hoà quang chaùy trong moâi tröôøng khí baûo veä (hoaëc trong khoâng khí).
- Haøn hoà quang kín (hoà quang chìm): Töùc laø trong quaù trình haøn, hoà quang vaø moái
haøn ñöôïc baûo veä bôûi moät lôùp thuoác haøn, do vaäy maét ngöôøi khoâng theå nhìn thaáy ñöôïc.
3.2 Haøn hoà quang döôùi lôùp thuoác baûo veä.
223

3.2.1 Thöïc chaát, ñaëc ñieåm vaø phaïm vi öùng duïng:

Haøn hoà quang döôùi lôùp thuoác baûo veä tieáng Anh vieát taét laø SAW (Submerged Arc
Welding) laø quaù trình haøn noùng chaûy maø hoà quang chaùy giöõa daây haøn (ñieä n cöïc haøn) vaø
vaät haøn döôùi lôùp thuoác baûo veä .
Döôùi taùc duïng nhieät cuûa hoà quang, meùp haøn, daây haøn vaø moät phaàn thuoác saùt hoà
quang bò noùng chaûy taïo thaøn h vuõn g haøn. Daây haøn ñöôïc ñaåy vaøo vuõ ng haøn baèng moät cô caáu
ñaëc bieät vôùi toác ñoä phuø hôïp vôùi toác ñoä chaùy cuûa noù (hình 3-31a).
h
Min
Chi
P. Ho
uat T
y th
am K
HS u ph
uo ng D
© Tr
ight
C opyr
a)
b)
Hình 3-31 Sô ñoà haøn döôùi lôùp thuoác baûo veä.
a) Sô ñoà nguyeâ n lyù. b) Caét doïc theo truïc moái haøn.
Theo ñoä chuyeå n dòch cuûa nguoàn nhieät (hoà quang) maø kim loaïi vuõng haøn seõ nguoäi
vaø keát tinh taïo thaønh moái haøn (hình 3-31b). Treân maët vuõng haøn vaø phaàn moái haøn ñaõ ñoâng
ñaëc hình thaønh moät lôùp xæ coù taùc duïng tham gia vaøo caùc quaù trình luyeän kim khi haøn, baûo
veä vaø giöõ nhieät cho moái haøn, vaø seõ taùch khoûi moái haøn sau khi haøn. Phaàn thuoác haøn chöa bò
noùng chaûy coù theå söû duïng laïi.
224

Ñaëc ñieåm: - Nhieät löôïng hoà quang raát taäp trung vaø nhieät ñoä raát cao, cho pheù p haøn
vôùi toác ñoä lôùn.
Vì vaäy phöông phaùp haøn naøy coù theå haøn nhöõng chi tieát coù chieàu daøy lôùn maø khoâng
caàn phaûi vaùt meùp.
- Chaát löôïng lieân keát haøn cao do baûo veä toát kim loaïi moái haøn khoûi taùc duïng cuûa oâxy
vaø ni tô. Kim loaïi moái haøn ñoàng nhaát veà thaønh phaàn hoùa hoïc. Lôùp thuoác vaø xæ haøn laøm lieân
keát nguoäi chaäm neân ít bò thieân tích. Moái haøn coù hình daïng toát, ñeàu ñaën, ít bò caùc khuyeát taät
nhö khoâ ng ngaáu , roã khí, nöùt vaø baén toùe.
- Giaûm tieâu hao vaät lieäu haøn (daây haøn).
- Hoà quang ñöôïc bao boïc kín bôûi thuoác haøn neân khoâng laøm haïi maét, da. Löôïng khoùi
sinh ra raát ít so vôùi haøn hoà quang tay.
- Deã cô khí hoùa vaø töï ñoäng hoùa quaù trình haøn.
Phaïm vi öùng duïng: Chuû yeáu haøn caùc moái haøn ôû vò trí haøn baèng, caùc moái haøn coù
chieàu daøi lôùn vaø coù ñöôøng haøn khoâng phöùc taïp.
3.2.2 Vaät lieäu, thieát bò haøn hoà quang töï ñoäng vaø baùn töï ñoäng döôùi lôùp thuoác baûo
nh
veä.
C h i Mi
Ho
a. Vaät lieäu haøn:
u a t TP.
- Daây haøn laø phaàn kim loaïi boå sung vaøo moáKi yhaøthn, ñoàng thôøi ñoùng vai troø ñieän cöïc
p h am
daàn ñieän gaây hoà quang vaø duy trì söï chaùHyShoà u quang. Daây haøn thöôøng coù haøm löôïng C
n g D
nugo C cao deã laøm giaûm tính deûo, gaây nöùt trong moái haøn.
© Tr
khoâng quaù 0,12%. Neá u haøm löôï
i g h t
Ñöôøng kính daây haøn phoà yr quang töï ñoäng döôùi lôùp thuoác töø 1,6 6mm, coøn ñoái vôùi haøn hoà
Co
quang baùn töï ñoän g laø töø 0,8 2mm.
- Thuoác haøn coù taùc duïng baûo veä vuõng haøn, oån ñònh hoà quang, khöû oâxy, hôïp kim hoùa
kim loaïi moái haøn vaø ñaûm baûo lieân keát haøn coù hình daïng toát, xæ deã bong.
Thuoác haøn coù nhieät ñoä chaûy thaáp hôn so vôùi kim loaïi haøn, kích thöôùc haït töø 0,5
2mm. Ñöôïc phaân loaïi theo coâng duï nhö : thuoác haøn theùp C thaáp, theùp hôïp kim thaáp;
Thuoác haøn theùp hôï p kim cao; Thuoác haøn kim loaïi vaø hôïp kim maøu, phaân loaïi theo thaønh
phaàn hoùa hoïc, theo phöông phaùp cheá taïo nhö thuoác haøn noùng chaûy; Thuoác haøn khoâng noùng
chaûy (goám).
b.Thieát bò haøn hoà quang döôùi lôùp thuoác baûo veä.
a) b)
Hình 3-32 Thieát bò haøn hoà quang töï ñoäng döôùi lôùp thuoác baûo veä.
a) Sô ñoà nguyeâ n lyù. b) Ñaàu haøn töï ñoäng.
225

Thieát bò goàm moät soá cô caáu boä phaän chính sau:

1. Cô caáu caáp daây haøn vaø boä ñieà u khieå n ñeå gaây hoà quang vaø oå n ñònh hoà quang (ñaàu
haøn).
2. Cô caáu dòch chuyeå n ñaàu haøn doïc theo truïc moái haøn hay taïo ra caùc chuyeån ñoäng
töông ñoái cuûa chi tieát haøn so vôùi ñaàu haøn.
3. Boä phaän caáp vaø thu thuoác haøn.
4. Nguoàn ñieän haøn vaø caùc thieát bò ñieàu khieån quaù trình haøn.
Ví duï loaïi xe haøn hình 3-32 thì ñaàu haøn vaø caû cô caáu dòch chuyeån ñaàu haøn, cuoän
daây haøn, cô caáu cung caáp thuoác haøn vaø caû heä thoáng ñieàu khieån quaù trình haøn ñöôïc boá trí
thaønh moät khoái. Nhôø vaäy xe haøn coù theå chuyeån ñoäng tröïc tieáp theo meù p raát linh ñoäng, noù
coù theå chuyeån ñoäng theo caùc quyõ ñaïo khaùc nhau treân keát caáu daïng taám, thaäm chí coù theå
thöïc hieän ñöôïc caùc moái haøn voøng treân caùc maët troøn vaø ñöôøng oáng coù ñöôøng kính lôùn.
Ñoái vôùi maùy haøn baùn töï ñoäng döôùi lôùp thuoác baûo veä thì ñaàu haøn ñöôïc thay baèng moû
haøn hay suùng haøn nhoû goïn, deã ñieà u khieån baèn g tay. Cô caáu caáp daây coù theå boá trí rôøi hoaëc
nh
cuøng khoái trong nguoàn haøn vôùi caùc cô caáu khaùc.
C h i Mi
o coù phaïm vi ñieàu khieån
Hvaø
TP.
Nguoàn ñieän haøn phaûi coù heä soá laøm vieäc lieân tuïc 100%
u a t
doøng ñieän roäng töø vaøi traêm ñeán vaøi ngaøn ampe. Ky th
ham
u iplôù
3.2.3 Coâng ngheä haøn hoà quang H S
döôù p thuoác baûo veä:
r uo ng D
©T
ghtt tröôùc khi haø n:
a. Chuaån bò lieânrikeá
y
Cop
Chuaån bò vaùt meùp vaø gaù laép vaät haøn yeâu caàu caån thaän hôn nhieàu so vôùi haøn hoà
quang tay.
Meùp haøn phaûi baèng phaúng, khe hôû haøn ñeàu ñeå cho moái haøn ñeàu ñaën, khoâng bò cong
veânh, roã…
Nhöõng lieân keát haøn coù chieàu daøy < 20mm khoâng phaûi vaùt meùp khi haøn hai phía.
Chieàu daøy lôùn hôn thì coù theå vaùt meù p baèng moû caét khí, maùy caét Plasma hoaëc gia coâng
treân maùy caét goït.
Tröôùc khi haøn phaûi laøm saïch meùp treân moät chieàu roäng 50 60mm veà caû hai phía
cuûa moái haøn, sau ñoù haøn ñính baèng que haøn chaát löôïng cao.
b. Cheá ñoä haø n:
1. Doøng ñieän haø n. Chieàu saâu ngaáu cuûa lieân keát haøn tyû leä thuaän vôùi doøng ñieän haøn.
Tuy nhieân khi taêng doøng ñieän haøn , löôïng daây haøn noùng chaûy taêng theo, hoà quang chìm saâu
vaøo kim loaïi cô baûn neân chieàu roäng cuûa moái haøn khoâ ng taêng roõ reät maø chæ taêng chieàu cao
phaàn nhoâ cuûa moái haøn, taïo ra söï taäp trung öùng suaát, giaûm chaát löôïng beà maët moái haøn, xæ
khoù taùch. Neáu doøng ñieän quaù nhoû thì chieàu saâu ngaáu seõ giaûm, khoâ ng ñaùp öùng yeâu caàu
(hình 3-33).
Hình 3-33 Aûnh höôûn g

cuûa doøng ñieän haøn tôùi
hình daùng moái haøn.
226

2. Ñieän aùp haøn. Ñieän aùp thay ñoåi tyû leä vôùi chieàu daøi hoà quang. Khi chieàu daøi hoà
quang taêng thì ñieän aùp taêng laøm taêng dieän tích nung noùng, aùp löïc cuûa noù leân kim loaïi loûng
giaûm, do ñoù chieàu saâu ngaáu giaûm vaø taêng chieàu roäng moái haøn.
Ñieàu chænh toác ñoä caáp daây coù theå laøm thay ñoåi ñieän theá cuûa coät hoà quang: taêng toác
ñoä caáp daây thì ñieän theá coät hoà quang seõ thaáp vaø ngöôïc laïi.
3. Toác ñoä haø n. Toác ñoä haøn taêng, nhieät löôïng hoà quang treân ñôn vò chieàu daøi cuûa
moái haøn seõ giaûm, do ñoù ñoä saâu ngaáu giaûm, ñoàng thôøi chieàu roäng cuûa moái haøn cuõng giaûm.
4. Ñöôøng kính daây haøn. Khi ñöôøn g kính daây haøn taêng maø doøng ñieän khoân g ñoåi thì
chieàu saâu ngaáu giaûm töông öùng. Ñöôøng kính daây haøn giaûm thì hoà quang aên saâu hôn vaøo
kim loaïi cô baûn, do ñoù moái haøn seõ heïp vaø chieàu saâu ngaáu lôùn.
5. Caùc yeáu toá coâng ngheä khaùc. (ñoä daøi phaàn nhoâ cuûa daây haøn, loaïi vaø cöïc tính cuûa
doøng ñieän v.v…)
Ñoä daøi phaàn nhoâ cuûa daây haøn taêng leâ n thì taùc duïng nung noùng cuûa kim loaïi ñieän
cöïc tröôùc khi vaøo vuøng hoà quang taêng leân. Daây haøn chaùy nhanh, ñoàngi M inihñieän trôû ôû phaàn
thôø
C h
o y haøn coù ñöôøng kính beù
nhoâ taêng leân, doøng ñieä n haøn giaûm xuoán g, ñaëc bieät laø khi T haøPn. Hdaâ
h u a t
hieän töôïng naøy caøng roõ reät hôn.
a m Ky t
H u pph daøy thì duøng doøng ñieän xoay chieàu, coøn khi
Stheù
Thoâng thöôøng khi haøn nhöõng taá
g D m
runogndoøng ñieän moät chieàu ñeå giöõ hoà quang oån ñònh hôn. Vôùi
haøn nhöõng taám theùp moûng tthì© Tduø
gh
pyri duøng hieän nay, khi ñoåi töø noái thuaän sang noái nghòch chieàu saâu
n oñang
caùc loaïi thuoác haøC
ngaáu seõ taêng leân. Haøn baèng doøng xoay chieàu coù chieàu saâu ngaáu ôû möùc trung bình so vôùi
khi haøn baèng doøn g ñieän moät chieàu noái thuaän vaø noái nghòch.
Thuoác haøn coù côõ haït nhoû seõ laøm giaûm bôùt tính hoaït ñoäng cuûa hoà quang vaø laøm taêng
chieàu saâu ngaáu.
b. Kyõ thuaät haøn.
Khi haøn giaùp moái moät lôùp, ñeå traùnh chaùy thuûng, ñeå coù ñoä ngaáu hoaøn toaøn vaø söï taïo
hình toát ôû maët traùi cuûa moái haøn ta coù theå aùp duïng caùc bieän phaùp nhö: haøn loùt phía döôùi,
duøng ñeäm theùp, ñeäm thuoác hoaëc taám loùt (hình 3-34).
227

Hình 3-34 Bieän phaùp

choáng kim loaïi chaûy
khoûHình
i khe 3-36
hôû haøPhöông
n. phaùp
n=ñeä
(0,30,5);
m lôùp thuoác haøn.
bn=1.4+5
OÁng ñaøn hoài 2. Cô caáu
1. Chi
eùp 3.tieáThuoá
t haønc2.
haøMoá
n 4.i Vaät
haønhaø3.nMoá
. i haøn loùt
4. Ñeäm theùp 5. Ñeäm
ñoàng 6. Ñeäm ñoàng +
Thuoác haøn.
Toát nhaát neân duøng ñeäm thuoác ñeå ngaên kim loaïi loûng chaûy khoûi khe hôû haøn
(hình 3-35).
nh
C h i Mi
Ho
3.3 Haøn hoà quang noùng chaûy trong moâi tröôøng khí
u a t TP.baûo veä.
h
3.3.1 Thöïc chaát, ñaëc ñieåm vaø phaïmpvi a m
öù n Kyduïtng.
g
h
D H Su
a. Thöïc chaát, ñaëc ñieåmr: uong
©T
y ri ght
Cop noùng chaûy trong moâi tröôøng khí baûo veä laø quaù trình haøn noùng chaûy
Haøn hoà quang
trong ñoù nguoàn nhieät haøn ñöôïc cung caáp bôûi hoà quang taïo ra giöõa ñieän cöïc noùng chaûy (daây
haøn) vaø vaät haøn.
Hoà quang vaø kim
loaïi noùng chaûy
ñöôïc baûo veä khoûi
taùc duïng cuûa oâxy
vaø nitô trong moâi
tröôøng xung quanh
bôûi moät loaïi khí
hoaëc hoãn hôïp khí.
(Hình 3-37) Tieá ng
Anh goïi laø GMAW
(Gas Metal Arc
Welding).
a)
Khí baûo veä
laø khí trô (Ar, He
hoaëc hoãn hôïp Ar +
He) khoâ ng taùc
duïng vôùi kim loaïi
loûng trong khi haøn
hoaëc caùc loaïi khí b)
Hình 3-37 Sô ñoà haøn228

hoà quang noùng chaûy trong moâi tröôøn g khí
baûo veä. a) Sô ñoà nguyeân lyù b) Sô ñoà thieát bò.
hoaït tính (CO2, CO2 + O2, CO2 + Ar,…) coù taùc duïng chieám choã ñaåy khoân g khí ra khoûi vuøng
haøn vaø haïn cheá taùc duïng xaáu cuûa noù.
- Haøn hoà quang baèng ñieän cöïc noùng chaûy trong moâi tröôøng khí trô (Ar, He) goïi laø
phöông phaùp haøn MIG (Metal Inert Gas). Vì caùc loaïi khí trô coù giaù thaønh cao neân khoâng
ñöôïc öùng duïng roäng raõi, chæ duøng ñeå haøn kim loaïi maøu vaø theùp hôïp kim.
- Haøn hoà quang baèng ñieän cöïc noùng chaûy trong moâi tröôøng khí hoaït tính (CO2 , CO2
+ O2,…) goïi laø phöông phaùp haøn MAG (Metal Active Gas). Khí CO2 deã kieám, giaù thaønh
thaáp, naêng suaát haøn trong CO2 cao gaáp 2,5 laàn so vôùi haøn hoà quang tay, tieán haønh haøn ôû
moïi vò trí khoâng gian khaùc nhau, saûn phaåm haøn ít bò cong veânh do toác ñoä haøn cao, vuøng
aûnh höôûng nhieät heïp, khoân g phaùt sinh khí ñoäc…
b. Phaïm vi öùng duïng:
Khoâng nhöõ ng haøn caùc loaïi theùp keát caáu thoâng thöôøng, maø coøn coù theå haøn caùc loaïi
theùp khoân g gæ, theùp chòu nhieät, theùp beàn noùng, caùc hôïp kim ñaëc bieät, hôïp kim Al, Mg, Ni,
Cu…
nh
C h i Mi
Chieàu daøy vaät haøn töø 0,4  4,8 mm thì chæ caàn haøn moäPt .lôù Hop maø khoân g phaûi vaùt meùp,
u a t T
töø 1,6  10 mm haøn moät lôùp coù vaùt meùp, coøn töø 3,2Ky 25 th mm thì haøn nhieàu lôùp.
ph a m
3.3.2 Vaät lieäu vaø thieát bò haøn:DH Su
g
© ruon
TMAG
h t
yrig
a. Daây haøn: Khi haø n ñöôøn g kính daây haøn töø 0,8 ñeán 2,4 mm (thöôøng maï
ñoàng, cuoá n laïi thaøC o p
nh cuoän, khoái löôï ng töø 5 ñeán 80 kg).
Daây haøn boät: (Haøn hoà quang loõi trôï dung FCAW Flux- Cored Arc Welding) ñöôïc
caáu taïo bôûi moät lôùp voû kim loaïi boïc trong noù laø moät hoãn hôïp goàm boät kim loaïi vaø moät soá
thaønh phaàn lieân keát khaùc (hình 3-38). Hoãn hôïp trong daây vöøa laøm nhieäm vuï boå sung kim
loaïi, hôïp kim hoùa ñoàng thôøi coøn coù taùc duïng baûo veä kim loaïi noùng chaûy khoûi taùc duïng cuûa
moâi tröôøng khoâ ng khí, coù taùc duïng duy trì söï chaùy oån ñònh cuûa hoà quangv.v… Daây haøn boät
ñöôïc duøng döôùi hai hình thöùc sau:
- Vôùi chöùc naêng töï baûo veä (ñeå
duøng trong haøn hoà quang hôû ).
- Vôùi chöùc naêng ñöôïc baûo veä baèng
moâi tröôøng khí CO2.
b. Khí baûo veä: Khí trô nhö Ar tinh
khieát (100%) thöôøng ñeå haøn theùp. Khí
He tinh khieát (100%) haøn Al, Mg,
Cu…Hieän nay duøng roäng raõi khí CO2 hoaëc Hình 3-38 Caùc daïng keát caáu daây haøn boät.
hoãn hôïp Ar + 20%CO2 , Ar + 15%CO2 +
5%O2. Haøn trong moâi tröôøng khí baûo veä Ar ñaït chaát löôïng cao nhöng giaù thaønh cao, do vaäy
thöôøng ñeå haøn kim loaïi vaø hôïp kim maøu, theùp hôïp kim cao.
229

c. Thieát bò haøn: (hình 3-37b) goàm nguoàn ñieän haøn, cô caáu caáp daây haøn töï ñoäng,
suùng haøn ñi cuøng caùc ñöôøng oáng daãn khí, daãn daây haøn vaø caùp ñieä n, chai chöùa khí baûo veä
keøm theo boä ñoàng hoà, löu löôï ng keá vaø van khí.
Nguoàn ñieä n haøn thoâng thöôøng laø nguoàn moät chieàu DC. Ñaëc tính ngoøi cuûa nguoàn
ñieän haøn laø ñaëc tính cöùng (ñieän aùp khoâng ñoåi). Ñieàu naøy ñöôïc duøng vôùi toác ñoä caáp daây haøn
khoâng ñoåi, cho pheùp ñieàu chænh töï ñoäng chieà u daøi hoà quang.
Moû haøn (suùng haøn) bao goàm beùp tieáp ñieän ñeå chuyeån doøng ñieä n haøn ñeán daây haøn,
ñöôøng daãn khí vaø chuïp khí ñeå höôùng doøng khí baûo veä bao quanh vuøng hoà quang, boä phaän
laøm nguoäi coù theå baèng khí hoaëc nöôùc tuaàn hoaøn, coâng taéc ñoùng ngaét ñoàng boä doøng ñieän
haøn, daây haøn vaø doøng khí baûo veä (hình 3-39).
h
Min
Chi
P. Ho
uat T
y th
am K
HS u ph
uo ng D
© Tr
ight
C opyr
Hình 3-39 Moû haøn coå cong, laøm nguoäi baèng khí.
3.4 Haøn hoà quang ñieän cöïc khoâng noùng chaûy trong moâi tröôøng khí trô.
3.4.1 Thöïc chaát, ñaëc ñieåm vaø phaïm vi öùng duïng.
Haøn hoà quang ñieän cöïc khoâng noùng chaûy trong moâi tröôøng khí trô laø quaù trình haøn
noùng chaûy , trong ñoù nguoàn nhieät cung caáp bôûi hoà quang ñöôïc taïo thaønh giöõa ñieän cöïc
khoâng noùng chaûy vaø vuõng haøn (hình 3-40). Vuøn g hoà quang ñöôïc baûo veä baèn g moâi tröôøng
khí trô (Ar, He, Ar +He) ñeå ngaên caûn nhöõng taùc ñoäng coù haïi cuûa oâxy vaø nitô trong khoâng
khí. Ñieän cöïc khoâng noùng chaûy thöôøng duøng laø volfram, neân phöông phaùp haøn naøy tieáng
Anh goïi laø haøn TIG (Tungsten Inert Gas).
Hình 3-40
Sô ñoà
nguyeân lyù
haøn hoà
quang
ñieän cöïc
khoâng
noùng chaûy
trong moâi
tröôøng khí 230

Vuøng hoà quang ñöôïc

chæ ra treân hình 3-41. Hoà
quang trong haøn TIG coù
nhieät ñoä raát cao coù theå ñaït
tôùi hôn 6100o C. Kim loaïi
moái haøn coù theå taïo thaønh chæ
töø kim loaïi cô baûn khi haøn
nhöõng chi tieát moûng vôùi lieân
keát gaáp meùp, hoaëc ñöôïc boå
sung töø que haøn phuï. Toaøn
Hình 3-41 Vuøng hoà quang vaø vuõng haøn trong haøn TIG.
boä vuõng haøn ñöôïc bao boïc
bôûi khí trô thoåi ra töø chuïp
khí. nh
C h i Mi
P. Ho
Phöông phaùp naøy coù moät soá öu ñieåm ñaùng chuù yù:
u a t T
ht kim loaïi vaø hôïp kim .
Ky t
- Taïo moái haøn coù chaát löôïng cao ñoái vôùi haàu heá
h a m
Su p
- Moái haøn khoâng phaûi laøm saïch sau khi haø n .
D H
u g
- Hoà quang vaø vuõng haøn coùontheå quan saù t ñöôïc trong khi haøn.
T r
© n toùe.
hit baé
yrig
- Khoâng coù kim loaï
o p
- Coù theå haøCn ôû moïi vò trí khoâng gian.
- Nhieät taäp trung cho pheùp taêng toác ñoä haøn, giaûm bieán daïng cuûa lieân keát haøn.
Phöông phaùp haøn TIG ñöôïc öùng duïng nhieàu trong lónh vöïc saûn xuaát, ñaëc bieät raát
thích hôïp trong haøn theùp hôïp kim cao, kim loaïi maøu vaø hôïp kim cuûa chuùng. Phöông phaùp
naøy thao taùc baèng tay vaø coù theå töï ñoäng hoùa hai khaâu di chuyeån hoà quang cuõng nhö caáp
daây haøn phuï.
3.4.2 Vaät lieäu vaø thieát bò haøn TIG
- Khí trô Ar ñöôïc ñieàu cheá baèng phöông phaùp hoùa loûng khoâ ng khí, coù ñoä tinh khieát
99,99% ñöôïc cung caáp trong caùc bình döôùi aùp suaát cao.
- Ñieän cöïc volfram: volfram ñöôïc duøng laøm ñieän cöïc vì coù tính chòu nhieät cao (
nhieät ñoä noùng chaûy laø 3410oC), phaùt xaï ñieän töû töông ñoái toát, laøm ion hoùa hoà quang vaø duy
trì tính oån ñònh hoà quang. Volfram coù tính choáng oâxy hoùa raát cao. Caùc ñieän cöïc volfram coù
theâm thori (Th) coù tính phaùt xaï ñieän töû, daãn ñieän vaø choáng nhieãm baån toát, moài hoà quang
toát hôn vaø hoà quang oån ñònh hôn. Caùc ñieän cöïc volfram coù ñöôøng kính 0,25 ñeán 6,4 mm,
chieàu daøi 76 ñeán 610 mm, ñaàu ñieä n cöïc phaûi ñöôïc maøi hôïp lyù.
- Que haøn phuï coù chieàu daøi töø 500 1000 mm vôùi ñöôøng kính 1,2 ; 1,6 ; 2,0 ; 2,4 ;
3,2 mm. Caùc loaïi que haøn phuï goàm coù: Ñoàng vaø hôïp kim ñoàng, theùp khoâng gæ Cr cao vaø
Cr-Ni, nhoâm vaø hôïp kim nhoâm, theùp C thaáp, theùp hôïp kim thaápv.v…
- Thieát bò duøng cho haøn TIG coù caùc boä phaän chính sau (hình 3-42):
231

Nguoàn ñieän haøn, bao goàm caû heä thoáng ñieàu khieån khí baûo veä, nöôùc laøm maùt, doøng
ñieän vaø ñieän aùp haøn; moû haøn; chai chöùa khí trô vaø van ñieàu khieån löu löôï ng khí.
- Moû haøn TIG: Chöùc naêng cuûa moû haøn TIG laø daãn doøng ñieän vaø khí trô vaøo vuøng
haøn. Ñieän cöïc W daãn ñieän ñöôïc giöõ chaéc chaén trong moû haøn baèng ñai giöõ vôùi caùc vít laép
trong thaân moû haøn (hình 3-43). Khí ñöôïc cung caáp vaøo vuøng haøn qua chuïp khí. Chuïp khí
coù ren ñöôïc laép vaøo ñaàu moû haøn , ñeå höôùng vaø phaân phoái doøng khí baûo veä.
h
Min
Chi
P. Ho
T
y t hnugatcho haøn TIG.
mK
Hình 3-42 Thieát bò duø
a) Sô ñoàS u phtabò.
thieá b) Maùy haøn TIG.
n g DH
t©Truo
o p y righ
C ñöôïc phaân laøm 2 loaïi theo cô caáu laøm maùt:
Moû haøn TIG
+ Moû haøn laøm maùt baèng khí - töông
öùng vôùi cöôøng ñoä doø ng ñieän haøn < 120A.
+ Moû haøn laøm maùt baèng nöôùc -
töông öù ng vôùi cöôøng ñoä doøng ñieä n haøn
> 120A.
Hình 3-43 Caáu taïo moû haøn TIG.

a) Moû haøn TIG laøm maùt baèng nöôùc.
b) Moû haøn TIG coù oáng hoäi tuï khí.
232

Chöông 4
HAØN ÑIEÄN TIEÁP XUÙC
4.1 Thöïc chaát, ñaëc ñieåm vaø caùc phöông phaùp haøn ñieän tieáp xuùc.
4.1.1 Thöïc chaát, ñaëc ñieåm vaø öùng duïng.
1. Thöïc chaát: Haøn ñieän tieáp xuùc laø moät daïng haøn aùp löïc, duøng doøng ñieän coù cöôøng
ñoä lôùn ñi qua choã tieáp xuùc giöõa caùc chi tieát ñeå sinh ra nhieät löôïng nung noù ng vuøng haøn ñeán
traïng thaùi chaûy hoaëc deûo, sau ñoù duøng löïc eùp thích hôïp eùp caùc beà maët tieáp xuùc laïi vôùi
nhau taïo thaønh moái haøn.
Theo ñònh luaät Jun- Lenxô thì khi cho doøng ñieän ñi qua moät vaät daãn seõ sinh ra nhieät
löôïng Q:
Q = 0,24.I2 .R.t
Töø coâng thöùc treân ta thaáy: Caùc beà maët tieáp xuùc coù nhaün boùng vaø ñaõ laøm saïch hoaøn
i M inh
haûo ñeán ñaâu thì vaãn coù nhöõng choã nhaáp nhoâ vaø maøng oâxyùt. Vì otheá Chkhi baét ñaàu eùp chuùng
T P . Hnhieàu so vôùi tieát dieän chi
t
thua
chæ tieáp xuùc treân caùc ñieåm, laøm cho tieát dieän tieáp xuùc nhoû hôn
K ycho
pham
tieát, maët khaùc choã tieáp xuùc coù maøng oxyùt vaø khe hôû neâ n coù ñieän trôû raát lôùn. Ñoàng thôøi
S u
nH taïi ñieåm tieáp xuùc raát lôùn. Keát quaû nhieät löôïng lôùn
ng D
do tieáp xuùc ñieåm neân maät ñoä doøng ñieä
r uo
T nung noùng chuùng ñeán traïng thaùi haøn (chaûy loûng hoaëc deûo),
sinh ra treân beà maët tieáp xuùtc ©seõ
y ri gh
sau ñoù duøng löïc eùC p taïo ñieàu kieän cho vieäc khueách taùn nguyeân töû, laøm cho caùc vaät haøn
poñeå
noái chaéc vôùi nhau.
2. Ñaëc ñieåm.
Haøn ñieän tieáp xuùc coù caùc ñaëc ñieåm sau:
- Doøng ñieän coù cöôøng ñoä raát lôùn, thôøi gian taùc duïng ngaén, khoâng caàn phaûi duøng que
haøn phuï, thuoác haøn hay khí baûo veä maø moái haøn vaãn ñaûm baûo chaát löôïng, khoâng coù xæ, chi
tieát haøn ít bò bieán daïng.
- Chaát löôïng saûn phaåm cao: ví duï caùc moái haøn ñieåm, ñöôøng thöïc hieän treân caùc voû
khung oâ toâ , maùy bay... cho chaát löôïng toát, ñeïp hôn nhieàu so vôùi haøn noùng chaûy.
- Coù theå haøn ñöôïc caùc keát caáu phöùc taïp, caùc moái haøn ôû caùc vò trí khoân g gian khaùc
nhau, haøn ñöôïc caùc chi tieát coù tieát dieän nhoû (nhö caùc daây vôùi ñöôøng kính ñeán 0,06 mm
hoaëc ñöôøng kính lôùn treân 200mm).
- Deã daøng cô khí hoùa vaø töï ñoän g hoaù quaù trình coâng ngheä.
- Naêng suaát, chaát löôïng haøn cao vì coù khaû naêng ruùt ngaén thôøi gian saûn xuaát vaø töï
ñoäng hoùa saûn xuaát, moái haøn ñeïp .
- Tieát kieäm nguyeâ n vaät lieäu vaø naêng löôïng.
Haøn ñieän tieáp xuùc ñöôïc söû duïng raát roäng raõi trong caùc ngaønh cheá taïo xe maùy, oâtoâ,
cheá taïo duïng cuï ño, coâ ng ngheä tieâu duøng...
3. Phaân loaïi.
233

Haøn ñieän tieáp xuùc coù theå phaân theo daïng moái haøn, theo nguoàn ñieä n hoaëc theo
nguoàn naên g löôïng.
Haøn ñieän tieáp xuùc
Theo daïng moái haøn Theo loaïi doøng ñieän Theo daïng nguoàn
naêng löôïng
Haøn Haøn
Haøn Haøn Haøn ñieän ñöôøng Doøng Doøng Doøng
ñieåm ñöôøng giaùp cöïc moät xoay xung nh
i Mi
giaùp
C h
moái giaû moái chieàu chieàu Ho
u a t TP.
h
a m Ky t
u ph
g DH S
©T ruon
y ri ght
Cop
Moät Hai Nhieàu Noùng Ñieän
ñieåm ñieåm ñieåm chaûy trôû
haøn haøn haøn
Giaùn Lieân
ñoaïn tuïc
4.1.2 Caùc phöông phaùp haøn ñieän tieáp xuùc.

1. Haøn ñieän tieáp xuùc giaù p moái.
Haøn ñieän tieáp xuùc giaùp moái laø moät daïng haøn aùp löïc maø moái haøn thöïc hieä n treân toaøn
beà maët tieáp xuùc cuûa chi tieát haøn.
Sô ñoà nguyeân lyù haøn tieáp xuùc giaùp moái ñöôïc giôùi thieäu treân hình 3-44: Caùc chi tieát
haøn 1 ñöôïc keïp trong cöïc 2 cuûa maùy haøn tieáp xuùc. Caùc cöïc ñöôïc noái vôùi ñaàu ra cuûa cuoän
thöù caáp ôû bieán aùp haøn 3. Ñieàu khieån ñoä lôùn vaø thôøi gian taùc duïng cuûa löïc eùp Pe vaø doøng
ñieän Ih nhôø thieát bò ñieàu khieån 4.
Haøn tieáp xuùc giaùp moái ñöôïc chia thaønh:
234

- Haøn giaùp moái ñieän trôû: beà maët

tieáp xuùc ñöôïc nung ñeán nhieät ñoä gaàn
nhieät ñoä noùng chaûy cuûa kim loaïi chi tieát
haøn, sau ñoù ngaét doøng ñieän vaø taêng
nhanh löïc eùp laøm bieán daïng vuøng tieáp
xuùc taïo thaønh moái haøn. Ñöôïc duøng khi
haøn tieát dieän nhoû (<100mm2), vaät lieäu
coù tính deûo cao (theùp ít C, hôïp kim
maøu). Hình 3-44 Sô ñoà haøn tieáp xuùc giaùp moái.
- Haøn giaùp moái noùng chaûy: beà maët 1. Chi tieát haøn 2. Ñieän cöïc 3. Bieán aùp
haøn.
kim loaïi choã tieáp xuùc ñöôïc nung ñeán
traïng thaùi chaûy. Döôùi taùc duïng cuûa löïc eùp leân kim loaïi chaûy, xæ baån ñöôïc ñaåy ra ngoaøi taïo
inh
thaønh moái haøn. Cöôøng ñoä doøng ñieän vaø löïc eùp trong phöông phaùopCnaø hiyMnhoû hôn so vôùi haøn
H
u a t TP.
h Haøn caùc chi tieát daïng oá ng, haøn ray
Ky t
ñieän trôû, khoâ ng caàn laøm saïch nhöng chaát löôïng toát hôn.
a m
u phvaø kim loaïi maøu (thanh, thoûi, daây). Ñaëc bieät
taøu hoûa, haøn caùc phoâi daøi baèng theùp, hôïpSkim
H
D
g ng cuï caét (muõi khoan, ta roâ…)
phöông phaùp haøn chaûy ñeå cheáTtaï
© ruoon
duï
gh t
2. Haøn tieáp pycriñieåm:
Coxuù
Haøn ñieåm thöïc chaát laø haøn ñieän tieáp xuùc, trong ñoù caùc chi tieát ñöôïc haøn vôùi nhau
theo töøng ñieåm rieâ ng bieät (hình 3-45) goïi laø ñieåm haøn. Caùc chi tieát haøn 1 ñöôïc gheùp
choàng leân nhau, duø ng caùc ñieän cöïc 2 ñeå eùp chuùng laïi vôùi nhau, sau ñoù cho doø ng ñieän chaïy
Hình 3-45 Sô ñoà nguyeân lyù haøn ñieåm. a) haøn 2 phía. b) Haøn 1 phía.
1. Chi tieát haøn. 2.Ñieän cöïc. 3. Bieá n aùp haøn. 4. Thieát bò ñieàu khieån. 5. Taám ñôõ
235

qua. Choã tieáp xuùc naèm giöõa 2 chi tieát ñöôïc nung noùng traïng thaùi chaûy coøn xung quanh thì
ñeán traïng thaùi deûo. Döôùi taùc duïng cuûa löïc eùp P moái haøn ñöôïc hình thaønh. Thieát bò ñieàu
khieån 4 coù nhieäm vuï töï ñoäng ñoùng ngaét doøng ñieän vaø löïc eùp. Vaät lieäu duøng laøm ñieän cöïc
coù tính daãn ñieän, daãn nhieät, chòu nhieät vaø coù ñoä beàn cao nhö ñoàng ñieän phaân, ñoàng coù pha
Cr vaø Cd,… ÔÛ ñieän cöïc coù ñöôøng daãn nöôùc laøm nguoäi.
- Haøn tieáp xuùc ñieåm hai phía (hình 3- 45a) laø hai ñieän cöïc ñöôïc boá trí veà 2 phía cuûa
caùc chi tieát haøn. Moãi laàn eùp chæ haøn ñöôïc 1 ñieåm. Coù theå haøn hai hay nhieàu taám moûng vôùi
chieàu daøy baèng nhau.
- Haøn tieáp xuùc ñieåm moät phía (hình 3- 45b) laø hai ñieän cöïc ñöôïc boá trí veà moät phía
cuûa chi tieát haøn. Phöông phaùp naøy moãi laàn haøn ñöôïc 2 hay nhieàu ñieåm cho naêng suaát cao,
ñeå haøn caùc taám coù chieàu daøy khoâng baèng nhau.
Haøn tieáp xuùc ñieåm chieám gaàn 80% soá löôï ng caùc lieân keát haøn tieáp xuùc. Ñöôïc duøng
roäng raõi trong coâng nghieäp cheá taïo xe maùy, oâ toâ, toa xe, ngaønh xaây döïng… Chieàu daøy taám
nh
haøn coù theå töø vaøi m ñeán 30mm. C h i Mi
Ho
u a t TP.
3. Haøn tieáp xuù c ñöôøng laø moät daïng haøn tieáyp txuù h c trong ñoù moái haøn laø taäp hôïp caùc
a m K
ñieåm haøn lieân tuïc, taïi moãi moät thôøi ñieåmScoù
H u phmoät ñieåm haøn ñöôïc taïo ra döôùi taùc duïng cuûa
D
doøng ñieän vaø löïc eùp thoâng qua uocngñieän cöïc hình ñóa quay lieân tuïc ( hình 3-46).
Trcaù
h t ©
yrig
Caùc ñieän cöïCocpcoù theå boá trí veà 1
phía hay 2 phía so vôùi chi tieát haøn. Hai
ñieän cöïc hình ñóa quay ngöôïc chieàu
nhau nhôø moät ñoäng cô coù toác ñoä ñieàu
khieån ñöôïc ñeå taïo ra ñöôøng haøn kín.
Tuøy thuoäc vaøo chuyeån ñoäng
cuûa ñieän cöïc khi coù doøng ñieän chaïy
qua, haøn ñöôø ng chia thaønh 3 loaïi sau:
- Haøn ñöôøng lieân tuïc. Ñieän cöïc
quay lieân tuïc, doøng ñieän luoân chaïy
qua chi tieát haøn, taïo thaønh ñöôøng haøn Hình 3-46 Sô ñoà nguyeân lyù haøn tieáp xuùc
kín treân suoát chieàu daøi moái haøn. ñöôøng.
Phöông phaùp naøy naêng suaát cao, 1. Chi tieát haøn. 2.Ñieän cöïc hình ñóa. 3. Bieán aùp
haøn. 4. Thieát bò ñieàu khieån.
nhöng ñieän cöïc choùng moøn do bò nung
noùng lieân tuïc. Thöôøng ñeå haøn caùc moái haøn ngaén, caùc taám moûng yeâu caàu ñoä kín.
- Haøn ñöôøng giaùn ñoaïn. Ñieän cöïc quay lieân tuïc, nhöng doøng ñieän chaïy qua chi tieát
theo chu kyø ngaén (1/10  1/1000s) vaø moái haøn hình thaønh taïi thôøi ñieåm ñoù. Thöôøng ñeå haøn
caùc moái haøn daøi.
- Haøn böôùc. Ñieän cöïc quay giaùn ñoaïn theo chu kyø, khi ñieän cöïc ngöøng quay doøøng
236

ñieän ñöôïc caáp vaø taïo thaønh ñieåm haøn.

Ñieän cöïc hình ñóa laøm baèng vaät lieäu gioáng nhö trong haøn ñieåm. Toác ñoä haøn coù theå
ñaït ñöôïc 10m/phuùt. Moái haøn coù ñoä tin caäy cao khi laøm vieäc trong moâi tröôøn g chaân khoâng
hoaëc chòu aùp löïc lôùn (bình, noài chöùa baûo ñaûm ñoä kín, ñoä beàn cao). Haøn ñöôø ng ñöôïc duøng
phoå bieán ñeå haøn caùc taám moûng coù moái haøn kín, caùc loaïi oáng daãn chaát loûn g hoaëc chaát khí
trong ngaønh oâ toâ, thieát bò trong tuû laïnh, maùy giaët, coâng nghieäp thöïc phaåm…
4.2. Coâng ngheä haøn ñieän tieáp xuùc.
4.2.1 Coâng ngheä haøn tieáp xuùc giaù p moái.
Ñeå ñaït ñöôïc chaát löôïng moái haøn toát, quaù trình coâ ng ngheä caàn ñöôïc caùc yeâu caàu sau:
- Laøm saïch beà maët tieáp xuùc tröôùc khi haøn vaø baûo veä beà maët tieáp xuùc khoâng bò oxy
hoùa trong quaù trình haøn.
- Caùc chi tieát haøn khi gaù laép, keïp chaët phaûi ñoàng taâm. h
i Min
- Nung noùng ñeàu beà maët tieáp xuùc cuûa hai chi tieát haøn. P. Ho Ch
T
y t huat
am K
a. Chuaån bò chi tieát tröôùc khi haøn.
S u pchcaé
n g DH
Phoâi lieäu sau khi caét treân caùc maù y hoaë t
baèng moû caét khí ñeàu phaû©i Tlaø rumo saïch gæ. Caùc
i g h t
phöông phaùp chuaåonpybò r maët ñaàu tieáp xuùc phuï
C
thuoäc vaøo daïng saûn xuaát, thieát bò haøn vaø möùc ñoä
töï ñoäng hoùa khi haøn , caùc phoâi lieäu coù tieát dieä n
tieáp xuùc khaùc nhau ñeàu phaûi xöû lyù (gia coâng) ñeå
kích thöôùc cuûa chuù ng baèng nhau hoaëc gaàn baèn g
nhau (hình 3-47) vaø ñöôïc laøm saïch toát.
b. Kyõ thuaät vaø cheá ñoä haøn.
 Haøn ñieän trôû.
Haøn tieáp xuùc giaùp moái thöïc hieän baèng
phöông phaùp haøn ñieän trôû chæ thích öùng vôùi caùc
chi tieát khoâng lôùn, thöôøng coù hình troøn, coù tieát
dieän ngang ñoái vôùi theùp C khoâng lôùn hôn
200mm2, Al, Cu  100 mm2.
Phöông phaùp naøy haøn theùp cacbon töông
ñoái deã daøng, ñoä beàn moái haøn ñaït gaàn baèng ñoä
beàn cuûa kim loaïi cô baûn.
Cheá ñoä haøn tieáp xuùc ñieän trôû ñöôïc xaùc ñònh
bôûi caùc thoâng soá chuû yeáu sau: Doøng ñieän haøn I h, Hình 3-45 Hình daïng maët ñaàu chi
maät ñoä doøng ñieän J, thôøi gian haøn t h, löïc eùp Pe vaø tieát khi haøn ñieän trôû.
löïc choàn Pc, chieàu daøi phaàn nhoâ chi tieát. a) Hôïp lyù. b) Khoâng hôï p lyù.
237

Cheá ñoä haøn ñieän trôû ñöôïc choïn nhö sau:

Maät ñoä doøng ñieän haøn:
J = 20 60 A/mm2
Thôøi gian haøn: th = 0,5  10 giaây
Aùp löïc ban ñaàu: P e = 15  30Mpa
Aùp löïc choàn: P c = (1,5  2,0)Pe
 Haøn tieáp xuùc giaùp moái noù ng chaûy: coù 2 phöông phaùp haøn
- Haøn noùng chaûy giaùn ñoaïn ñeå haøn caùc chi tieát coù dieän tích tieát dieän ngang
1000mm2
- Haøn noùng chaûy lieân tuïc
Quaù trình haøn goàm 2 giai ñoaïn chính: giai ñoaïn nung noùng vaø giai ñoaïn eùp haøn.
4.2.2 Coâng ngheä haøn tieáp xuùc ñieåm vaø tieáp xuùc ñöôøng.
- Chuaån bò beà maët vaø laép raùp chi tieát.
nh
C h i Mnig bao goàm: ñöôøng
- Caùc kích thöôùc quan troïng cuûa moät lieân keát haøn ñieåm, Hhaø o n ñöôø
u a t TP.
h n ñöôøn g), chieàu roäng nhoû nhaát cuûa
K t
kính ñieåm haøn (haøn ñieåm) d, chieàu roäng ñöôøng haøny(haø
h a m
phaàn hai chi tieát choàng leân nhau B, vaø böôù
D H Suc phaøn t.
ng
Trnugo beà maët ngoaøi cuûa chi tieát maø coù theå choïn ñieän cöïc hay
- Tuøy thuoäc vaøo hình© daù
t
h
yrig
Coptruï hoaëc hình caàu.
con laên coù daïng hình
- Cheá ñoä haøn tieáp xuùc ñieåm: doøng ñieän haøn Ih , thôøi gian haøn th, löïc eùp Pe
Cheá ñoä haøn tieáp xuùc ñöôøng: doøng ñieän haøn Ih, thôøi gian haøn th, toác ñoä haøn Vh, löïc
eùp Pe.
Ví duï: Chieàu daøy chi tieát S = S1 = 0,5 + 0,5 mm, ñöôøn g kính ñieåm haøn (haøn ñieåm)
nhoû nhaát laø 3mm, chieàu roäng ñöôøng haøn (haøn ñöôøng) nhoû nhaát laø 3mm, chieàu roäng nhoû
nhaát cuûa phaàn hai chi tieát choàng leân nhau ñoái vôùi theùp laø 8mm, böôùc nhoû nhaát giöõa caùc
ñieåm haøn laø 10mm.
Cheá ñoä haøn tieáp xuùc ñieåm theù p C thaáp ( doøng xoay chieàu 1 pha) I h = 6-7 kA;
th = 0,08-0,1s; Pe =1,2 –1,8 kN
Cheá ñoä haøn tieáp xuùc ñöôøn g Ih = 7-8 kA; t h = 0,02-0,04s; Vh = 1-1,2 m/ph;
Pe = 1,5-2 kN
238

Chöông 5
HAØN VAØ CAÉT BAÈNG KHÍ
5.1 Thöïc chaát, ñaëc ñieåm vaø öùng duïng cuûa haøn khí.
Haøn khí laø quaù trình nung noùng vaät haøn vaø que haøn ñeán traïng thaùi haøn baèng nhoïn
löûa cuûa khí chaùy (C2H2, CH4, C3 H6...) vôùi O2.
ÔÛ nöôùc ta hieän nay sau phöông phaùp haøn hoà quang ñieän, phöông phaùp haøn vaø caét
kim loaïi baèng khí ñang ñöôïc söû duïng roäng raõi trong caùc nhaø maùy, xí nghieä p vaø coâng
tröôøng vì thieát bò haøn ñôn giaûn vaø reû tieàn, söû duïng ôû nhöõ ng vuø ng xa nguoàn ñieän, coù theå haøn
ñöôïc nhieà u loaïi vaät lieäu khaùc nhau nhö theùp, gang, ñoàng, nhoâm... ñaëc bieät noù raát thích hôïp
khi haøn nhöõng vaät lieäu nhieät ñoä chaûy thaáp, caùc keát caáu moûng.
Tuy nhieân, so vôùi haøn ñieä n, haøn khí coù nhöôïc ñieåm lôùn laø vaät haøn deã bò bieá n daïng
vaø cong veânh, naêng suaát haøn thaáp hôn. Do vaäy phaïm vi söû duï ng heïp hôn haøhn hoà quang tay.
n
C h i Mit taät cuûa saûn phaåm
Haøn khí chuû yeáu duøng ñeå haøn caùc chi tieát moûng, söûa chöõ Ho
a khuyeá
u a t TP.
ñuùc, haøn vaûy , haøn ñaép. Ngoïn löûa khí chaùy coøn duønygthñeå nung noùng vaät lieäu, toâi, caét kim
K
loaïi baèng khí… S u pham
H
r uo ng D
©T
Nhieät löôïng sinh ra
y ri ghtcuûa khí chaùy vôùi oâxy thöïc hieän theo phaûn öùn g:
Cop
C2H2 + O2 = CO + H2 + Q
5.2 Vaät lieäu vaø thieát bò haøn khí.
5.2.1 Vaät lieäu haøn
1. Oxy (O2).
OÂxy duøng trong kyõ thuaät haøn caàn coù ñoä tinh khieát töø 98,5  99,5%( coøn laïi laø taïp
chaát nitô vaø argon ) , neân thöôøng goïi laø oâ xy kyõ thuaät. OÂxy laø loaïi khí trong suoát, khoâng
maøu vaø muøi vò, khi taùc duïng vôùi caùc chaát höõu cô noù sinh ra moät löôïng nhieät löôïng lôùn. Khí
oâxy ôû traïng thaùi bò neùn, khi tieáp xuùc vôùi daàu môõ khoaùng vaät hoaëc caùc chaát deã chaùy nhö buïi
than …coù theå töï boác chaùy. Vì vaäy khi söû duïng oâxy, ñaëc bieät laø ôû traïng thaùi bò neùn, phaûi
kieåm tra tröôùc caån thaän, traùnh tieáp xuùc vôùi caùc chaát höõu cô deã chaùy.
Ñeå saûn xuaát oxy duøng phöông phaùp laøm laïnh khoâng khí ñeán theå loûng, sau ñoù naâng
daàn nhieät ñoä ñeå caùc chaát khí bay hôi. ÔÛ nhieät ñoä -195,8o C Nitô boác hôi, - 185,7o C acgoâng
boác hôi, - 182,06oC thì oxy boác hôi. Phöông phaùp naøy naêng suaát cao, naêng löôïng ñieän tieâu
toán ít.
2.Khí axeâtylen:
Axeâtylen (C2 H2 ) laø moät loaïi khí chaùy, chuû yeáu ñöôïc ñieàu cheá baèng caùch cho ñaát
ñeøn ( CaC2 ) taùc duïng vôùi nöôùc:
CaC2 + 2 H2O  C2H2 + Ca(OH)2  + Q
Phaûn öùng sinh ra moät nhieät löôï ng Q khaù lôùn.
239

Ñaát ñeøn laø moät hôïp chaát hoaù hoïc cuûa canxi vaø cacbon, maët gaõy cuïc ñaát ñeøn coù
maøu naâu xaùm. Noù thöôøng ñöôïc saûn xuaát baèng caùch naáu chaûy ñaù voâi vôùi than coác hoaëc
aêngtraxit trong loø ñieän ôû 1900o – 2300o C.
Ñaát ñeøn deã bò phaân huûy trong khí aåm. Haït caøng mòn, ñoä aåm caøng cao thì ñaát ñeøn
phaân huûy caøng maïnh.
Theo lyù thuyeát thì cöù 1kg CaC2 taùc duïng vôùi nöôùc seõ cho ra 372,5 lít C2H2, nhöng
treân thöïc teá phuï thuoäc vaøo ñoä tinh khieát cuûa ñaát ñeøn vaø ñieàu kieän phaûn öùng, ta chæ thu
ñöôïc 230 – 265 lít C2H2.
Axeâtylen khoâng coù maøu , nheï hôn khoâng khí vaø coù muøi haéc khi ôû daïng nguyeân chaát.
ÔÛ ñieàu kieän aùp suaát vaø nhieät ñoä cao khí C2 H2 raát deã noå ( P >1,5 atm, nhieät ñoä > 580oC).
Hoãn hôïp cuûa C2H2 vôùi caùc chaát coù chöùa oâxy cuõng raát deã noå: khi C2H2 hoaù hôïp vôùi
khoâng khí ôû aùp suaát khí trôøi ôû nhieät ñoä töø 305  4700 C hoaëc vôùi oâxy nguyeân chaát ôû nhieät
ñoä töø 297o  306oC. Hoaëc tieáp xuùc laâu ngaøy vôùi ñoàng ñoû, baïc taïo thaønh axeâtylua ñoàng vaø
axeâtylua baïc deã noå khi bò va ñaäp maïnh hay nhieät ñoä taêng cao.
h
3. Que haøn vaø thuoác haøn khi haø n khí. Min
Chi
a. Que haø n. TP. Ho
y t huat tlaø ngoïn löûa haøn . Trong quaù trình
K
- Haøn khí laø moät daïng haøn noùng chaûy, nguoà n nhieä
S u pham
H kim loaïi cho moái haøn, hoaëc khoâng caàn duøng (khi
n D
haøn coù theå duøng que haøn phuï ñeå boågsung
r uo
©T
haøn nhöõng taám kim loaïi moû
y ri ghtng coù gaáp meùp).
Copp cô tính cuûa moái haøn phuï thuoäc chuû yeáu vaøo söï baûo veä vuõng haøn cuûa
- Khi haøn theù
ngoïn löûa, vaøo chaát löôïng beà maët vaät haøn vaø thaønh phaàn hoùa hoïc cuûa que haøn (thöôøng
gioáng hoaëc gaàn gioáng kim loaïi haøn).
- Que haøn ñeå haøn khí caàn thoûa maõn caùc yeâu caàu sau:
. Nhieät ñoä noùng chaûy cuûa que haøn khoâ ng cao hôn nhieät ñoä noùng chaûy cuûa kim loaïi
cô baûn.
. Ñöôøng kính que haøn phaûi töông öùng vôùi chieàu daøy vaät haøn.
. Beà maët cuûa que haøn phaûi saïch (khoâng bò gæ, khoâng bò daãu môõ vaø caùc chaát baån
khaùc).
. Khoâng gaây hieän töôï ng soâi laøm baén kim loaïi ra khoûi vuõng haøn.
. Khoâng taïo caùc boït khí trong vuõng haøn vaø khoâ ng ñöa vaøo vuõng haøn caùc taïp chaát
phi kim.
Khi haøn theùp ít cacbon, toát nhaát laø duøng loaïi daây haøn Si-Mn vì noù baûo ñaûm cô tính
moái haøn cao nhö khi haøn hoà quang baèng que haøn coù chaát löôïng toát.
Haøn theùp duø ng daây haøn coù ñöôøng kính töø 0,3; 0,5; 0,8; 1,0; 1,2… 12 mm.
Haøn gang thöôø ng duøng caùc loaïi coù ñöôøng kính 6,8; 10; 12 mm.
b. Thuoác haø n.
240

- Trong quaù trình haøn, taát caû caùc kim loaïi vaø hôïp kim cuûa chuùng ñeàu keát hôïp vôùi
oxy
cuûa khoâng khí vaø cuûa ngoï n löûa haøn ñeå taïo ra caùc oxít coù nhieät ñoä noùng chaûy raát cao, cao
hôn chính caû kim loaïi haøn. Ñeå traùnh khoâ ng cho kim loaïi noùng chaûy bò oxy hoùa vaø loaïi boû
caùc oâxyt hình thaønh trong khi haøn , ngöôøi ta duøng caùc loaïi boät haøn goïi laø thuoác haøn.
- Khi haøn khí thuoác haøn ñöôïc ñöa vaøo vuõng haøn döôùi daïng boät hoaëc döôùi daïng chaát
loûng deã boác hôi. Thuoác haøn ñöôïc boâi vaøo caùc meùp cuûa kim loaïi haøn vaø treân que haøn, hoaëc
ñöa vaøo vuõng haøn baèng caùch thænh thoaûng laïi nhuùng que haøn vaøo bình chöùa thuoác haøn.
- Khi duøng thuoác haøn döôùi daïng hôi thì ngöôøi ta chuyeån boät xuoáng ngoïn löûa haøn
moät caùch töï ñoäng vôùi lieàu löôïng chính xaùc baèng duïng cuï ñaëc bieät.
- Trong quaù trình haøn, thuoác haøn ñöa vaøo vuõng haøn seõ noùng chaûy ra vaø keát hôïp vôùi
caùc oâxyt ñeå taïo ra moät lôùp xæ deã noùng chaûy noåi leân treân beà maët vuõng haøn. Lôùp xæ naøy baûo
veä cho moái haøn khoâ ng bò taùc duïng cuûa khoâng khí xung quanh.
inh
- Thuoác haøn duøng trong haøn khí coù nhieàu loaïi, nhöng chuùongCphaû hi Mi thoûa maõn caùc yeâu
H
u a t TP.
h
Ky t
caàu sau:
a m
ph t ñoä chaûy cuûa kim loaïi cô baûn vaø que haøn.
. Deã chaûy, coù nhieät ñoä chaûy nhoû hôn
D H Su nhieä
g
. Phaûn öùng nhanh vôùi© T caùrcuooânxít kim loaïi ñeå quaù trình hoøa tan cuûa caùc oâxít keát thuùc
igh t
opynrg ñaëc.
tröôùc khi vuõng haønCñoâ
. Xæ ñöôïc taïo thaønh ñeå baûo veä toát kim loaïi cuûa vuõng haøn khoûi bò oxy hoùa vaø deã taùch
ra khoûi moái haøn sau khi haøn.
. Thuoác haøn noùng chaûy khoâng ñöôïc toûa khí ñoäc haïi vaø aûnh höôûng xaáu ñeán moái haøn.
. Khoái löôïng rieâng xæ do thuoác haøn taïo neân phaûi nhoû hôn khoái löôï ng rieâng cuûa kim
loaïi haøn, muïc ñích ñeå xæ ñöôïc taïo thaønh deã noåi leân treân beà maët cuûa vuõng haøn.
. Giöõ ñöôïc caùc tính chaát cuûa thuoác trong quaù trình haøn, reû, deã kieám .
- Tuøy theo tính chaát cuûa kim loaïi haøn (caùc oâx yt taïo thaønh trong vuõng haøn) maø duøng
thuoác haøn coù tính axít hay bazô. Neáu hình thaønh oxyùt bazô thì phaûi duøng thuoác haøn axít vaø
ngöôïc laïi neáu hình thaønh oâ xyùt axít thì duøng thuoác haøn bazô.
Trong caû hai tröôøng hôïp phaûn öù ng xaûy ra theo sô ñoà sau:
OÂxyùt axít + OÂxyùt bazô = muoái
- Ñeå laøm thuoác haøn khí, ngöôøi ta duøng boraéc, axítboric, oâxit vaø muoái bari, kali,
natri....
- Thaønh phaàn thuoác haøn ñöôïc xaùc ñònh tuøy theo tính chaát cuûa kim loaïi haøn.
Khi haøn theùp, haøn ñoà ng seõ hình thaøn h caùc oâxyùt bazô (FeO, CuO, Zn…) do ñoù ñeå hoøa
tan chuùng duøng thuoác haøn axít nhö boraéc Na2B 4O7 . Khi haøn gang, trong vuõng haøn hình
thaønh oâxyùt axít SiO2, ñeå hoøa tan noù phaûi ñöa vaøo caùc oâxyùt bazô maïnh: K2O, Na 2O.
241

- Tröôùc khi haøn thuoác haøn caàn ñöôïc nung noùng tröôùc ñeå khi haøn noù khoâng sinh ra
caùc loaïi boït khí vaø tieát ra nöôùc laøm giaûm chaát löôïng moái haøn, ñoàng thôøi traùnh hieän töôïng
thuoác bò baén ra khoûi vuõn g haøn.
5.2.2 Thieát bò haøn khí.
Hình 3-46 Sô ñoà traïm haøn khí.

1. Thuøng ñieàu cheá hay bình chöùa khí C 2H2.
2. Bình O2 . 3.Van giaûm aùp. 4. Khoùa baûo
hieåm. 5. OÁ ng daãn khí.6. Moû haøn. 7. Ñoà
ngheà khaùc.
h
Min
Chi
P. Ho
uat T
y th
h am K
Su p
1. Bình chöùa.
D H
ng neùn. Trong thöïc teá saûn xuaát, ñeå tieän lôïi cho vieäc vaän
- Bình chöùa duøng ñeå chöùrauokhí
t © T
igh chöùa coù dung tích khaùc nhau. Ñeå haøn vaø caét khí thöôøng duøng
chuyeån, ngöôøi ta duøonpgyrbình
C
bình chöùa coù dung tích 40 lít, aùp suaát coù theå ñeán 200at.
- Bình chöùa cheá taïo baèng theùp hôïp kim hoaëc theùp cacbon baèng caùch daäp hay haøn,
beân ngoaøi sôn maøu ñeå phaân bieät caùc loaïi khí.
Ví duï: Oxy sôn xanh, C2 H2 sôn traéng, Acgon kyõ thuaät sôn ñen hoaëc traéng, Acgon
nguyeân chaát nöûa treân traéng nöûa döôùi ñen, khoâng khí sôn ñen, Hyñroâ vaøng saãm, caùc khí
khaùc maøu ñoû. Bình chöùa oâxy coù dung tích 40 lít, aùp suaát 150 atm chöùa 6m3oâxy (ôû 20oC vaø
1 atm). Bình chöùa C 2H2 coù dung tích 40 lít vaø aùp suaát < 19 atm beân trong chöùa chaát boït xoáp
baèng than hoaït tính vaø ñöôïc taåm axeâtoân.
- Bình chöùa nhaát laø bình chöùa O2 do chòu aùp suaát cao vaø bò aên moøn do söï oxy hoùa
saét neân khi söû duïng caàn kieåm tra caån thaän traùnh gaây noå. Tuøy theo tính chaát vaø ñieàu kieän
laøm vieäc maø ngöôøi ta quy ñònh thôøi gian vaø phöông phaùp kieåm tra bình chöùa.
2. Thuøng ñieàu cheá khí Axeâtylen.
Thuøng ñieàu cheá axeâtylen (coøn goïi laø bình hôi haøn) laø thieát bò trong ñoù duøng nöôùc
phaân huyû ñaát ñeøn ñeå laáy axeâtylen.
Coâng thöùc phaân huyû nhö sau:
CaC2 + 2H20 = C2 H2 + Ca(OH)2
Trong thöïc teá 1kg ñaát ñeøn cho ta khoûang 220 – 300 lít khí C2H2.
Moät thuøng ñieàu cheá khí phaûi coù ñaày ñuû caùc boä phaän chính sau ñaây:
242

- Buoàng sinh khí (moät hoaëc nhieàu caùi ).

- Thuøng chöùa khí.
- Thieát bò kieåm tra vaø an toaøn (nhö aùp keá , naép an toaøn …).
- Khoùa baûo hieåm.
Caùc boä phaän treâ n coù theå boá trí thaønh moät keát caáu chung hay laép rieâng roài noái vôùi
nhau baèng caùc oáng.
Theo heä thoáng ñieà u chænh vaø söï taùc duïng giöõa CaC2 vôùi H2O coù caùc loaïi sau: ñaù rôi
vaøo nöôùc (hình 3-47a) hoaëc nöôùc rôi vaøo ñaù(hình 3-47b), ñaù tieáp xuùc vôùi nöôùc (hình 3-
47c).
h
Min
Chi
P. Ho
uat T
y th
am K
HS u ph
ruo ng D
©T
y ri ghbt
a
C op c
Hình 3-47. Sô ñoà nguyeâ n lyù thuøng ñieàu cheá C2 H2 .
3. Khoùa baûo hieåm .

Khoùa baûo hieåm laø moät thieát bò baûo veä cho
thuøng ñieà u cheá C2H2 vaø caùc oáng daãn khoâng bò chaùy
noå khi coù ngoïn löûa quaët töø moû haøn hoaëc moû caét
truyeàn tôùi. Ngoïn löûa quaët sinh ra khi toác ñoä chaùy
cuûa hoãn hôïp khí chaùy (O2 + C2 H2) lôùn hôn toác ñoä
khí cung caáp. Hình 3-48. Sô ñoà nguyeân lyù
laøm vieäc cuûa khoùa baûo hieåm
Toác ñoä chaùy caøng taêng khi: taêng löôïng O2,
kieåu hôû.
nhieät ñoä khí cao, moâi tröôøng haøn khoâ raùo vaø nhieät
ñoä cao vv.. Toác ñoä khí cung caáp caøng giaûm khi taêng ñöôøng kính loã moû haøn, giaûm aùp löïc vaø
khí tieâu hao, hoaëc oáng daãn bò taéc v.v…
Coù caùc loaïi: khoùa baûo hieåm kieåu hôû, kieåu kín, kieåu khoâ.
Khoùa baûo hieåm kieåu hôû (hình 3-48) goàm coù voû 1 vaø 2 oáng daãn (oáng daãn 4 daãn khí
C2H2 vaø oáng baûo hieåm 8). OÁng baûo hieåm ngaén hôn oá ng daãn khí, phía treân coù maøng baûo
hieåm 6 vaø pheãu 7. Khi môû van 5, khí C 2H2 töø thuøng ñieàu cheá theo oáng 4, qua nöôùc vaø van
3 ñi ra moû haøn (hình 3-48a). Söï cheânh leäch aùp suaát giöõa C2H2 vaø moâi tröôøng ñöôïc bieåu thò
243

baèng coat nöôùc H (hình 3-48b). Khi coù ngoïn löûa quaët, aùp suaát trong voû 1 taêng leân, eùp nöôùc
vaøo caû hai oáng 4 vaø 8, möïc nöôùc trong voû 1 haï xuoá ng cho ñeán khi chaân oáng 8 hôû ra. Hoãn
hôïp noå laäp töùc theo oáng 8 vaøo pheãu 7 phaù vôõ maøng baûo hieåm 6 ñi ra ngoaøi (hình 3-48c).
Sau khi ngoï n löûa quaët bò daäp taét quaù trình haøn trôû laïi bình thöôøng (hình 3-48d). Caàn kieåm
tra thöôøng xuyeân löôïng nöôùc caàn thieát trong voû 1 baèng van kieåm tra 2.
4. Van giaûm aùp.
Van giaûm aùp duøng ñeå giaûm aùp suaát cao cuûa khí ôû trong bìng chöùa tôùi aùp suaát thaáp
phuø hôïp vôùi cheá ñoä haøn vaø ñieà u chænh löôïng tieâu hao khí neùn, giöõ cho aùp suaát cuûa hoãn hôïp
khí ôû ñaàu moû haøn oån ñònh khoâng phuï thuoäc vaøo söï thay ñoåi aùp suaát trong bình chöùa.
Ví duï aùp suaát cuûa oâxy ôû bình chöùa laø 150atm, ôû moû haøn chæ caàn 35atm.
Aùp suaát cuûa C2H2 ôû bình chöùa laø 16atm, ôû moû haøn chæ yeâu caàu 0,30,5atm, nhôø coù
van giaûm aùp maø ta duy trì ñöôïc aùp suaát cuûa hoãn hôïp khí ôû ñaàu moû haøn gaàn nhö khoâ ng ñoåi.
Theo nguyeân lyù taùc duïng: coù van giaûm aùp taùc duïng thuaän vaø van giaûm aùp taùc duïng
nh
C h i Mi
nghòch. Ho
u a t TP.
h vì noù laø loaïi van ñöôïc aùp duïng
Ky t
Sau ñaây giôùi thieäu van giaûm aùp taùc duïng nghòch
a m
ph n lyù laøm vieäc ñöôïc giôùi thieäu ôû hình 3-49.
roäng raõi nhaát trong thöïc teá saûn xuaát. Sô ñoàSunguyeâ
g D H
Khi neùn aùp suaát cao uonbình
Trtöø
t ©
righng 4 ( buoàn g
chöùa theo oáng 1 vaøoopybuoà
C
cao aùp), aùp suaát trong buoàn g cao aùp
ñöôïc ño baèn g ñoàng hoà 2. Nhôø coù khe
hôû döôùi naép 5 khí seõ ñi xuoáng buoàng
thaáp aùp 8, vôùi aùp suaát ñöôïc xaùc ñònh
theo ñoàng ñoàng hoà 7, roài ñi ra moû haøn.
Ban ñaàu, ta nhìn vaøo ñoàng hoà 7 ñieàu
chænh theå tích buoàng 8 coù aùp suaát yeâu
caàu baèng caùch ñieàu chænh maøng cao su
11 nhôø vít 10 thoâ ng qua loø xo 9. Trong
quaù trình haøn, neáu aùp suaát ôû buoàng 8
thay ñoåi thì noù seõ töï ñieàu chænh. Ví duï
aùp suaát ôû buoàng 8 giaûm thì loø xo 9 seõ
naâng maøng cao su 11, thanh 12 vaø naép
van 5 leân laøm cho theå tích buoàng 8 thu
heïp laïi vaø van 5 môû roäng ra, löôïng khí
töø buoàng 4 seõ ñi xuoáng nhieàu hôn do
ñoù aùp suaát buoàng 8 laïi taêng leân tôùi möùc Hình 3-49 Van giaûm aùp taùc duïng nghòch.
yeâu caàu. Ngöôïc laïi, neáu aùp suaát ôû
buoàng 8 vì moät lyù do naøo ñoù taêng leân,
luùc ñoù maøng cao su 11 seõ neùn loø xo 9 laïi, keùo thanh 12 vaø naép van 5 xuoáng laøm cho cöûa
van 5 thu heïp laïi, khí töø buoàng 4 ñi xuoáng ít hôn vaø aùp suaát trong buoàng 8 laïi ñöôïc giaûm
ñeán möùc yeâu caàu. Tröôøng hôïp aùp suaát cuûa khí trong buoà ng 8 taêng leân quaù möùc laøm cho
244

maøng cao su khoâng theå eùp ñöôïc loø xo 9 xuoáng hôn nöõa thì van an toaøn 6 seõ môû vaø khí ñöôïc
thoaùt ra ngoaøi.
Vì chieàu môû cuûa van 5 ngöôïc chieà u ñi vaøo cuûa doøng khí neân goïi laø van giaûm aùp taùc
duïng nghòch.
5. Moû haøn.
Moû haøn laø duïng cuï quan troïng nhaát trong trang bò cuûa moät traïm haøn khí. Nhieäm vuï
cô baûn cuûa noù laø nhaän khí O2 vaø C2 H2 töø caùc bình chöùa khí ( hoaëc C2H2 töø thuøng ñieàu cheá )
ñeán buoàng hoãn hôïp ñöa ra moû haøn taïo thaønh ngoïn löûa cung caáp nhieät naêng cho quaù trình
haøn. Moû haøn phaûi raát an toaøn trong söû duïng, oån ñònh ñöôïc söï chaùy cuûa ngoïn löûa, nheï
nhaøng, deã ñieàu chænh thaønh phaàn vaø coâng suaát cuûa quaù trình haøn. Coù 2 loaïi:
a. Moû haø n huùt: (hình 3-50).
Caáu taïo moû haøn huùt nhö sau : khí oâxy coù aùp suaát 3-4 at theo oá ng daãn 1 qua van ñieàu
chænh vaøo mieäng phun 2. Vì ñaàu mieäng phun coù ñöôøn g kính raát beù neân doøng O2 ñi qua coù
inh
toác ñoä lôùn taïo thaønh vuøng coù aùp suaát thaáp 3 xung quanh mieäng phun. Nhôø vaäy, khí
i M
axeâtylen ñöôïc huùt vaøo buoàng hoãn hôïp 5 qua oáng daãn 4 keát hôïp vôù Ci hoâxy taïo thaønh hoãn hôïp
T P . Ho
khí. Hoãn hôïp khí naøy theo oáng 6 ( thaân moû haøn ) ñi rathñaàuaut moû haøn 7 khi bò ñoát seõ chaùy taïo
Ky
thaønh ngoïn löûa haøn. am
H S u ph
Ñaëc ñieåm cuûa moû haøn naøy nlaøg D
buoàng hoãn hôïp khí coù caáu taïo phöùc taïp , tuy yeâu caàu
T r uo
© n ñaúng aùp.
hthaø
y g
cheá taïo thaáp hôn so vôùirimoû
C o p
Hình 3-50. Moû haøn huùt.
Theo nguyeân lyù caáu taïo kieåu huùt ta caàn phaûi chuù yù laø khi haøn phaûi môû oâxy tröôùc,
môû axeâtylen sau. Vì neáu môû axeâtylen tröôùc thì do aùp löïc thaáp noù seõ khoâng ra ñöôïc. Trong
quaù trình haøn do söï baén toeù kim loaïi vaø xæ loûng, loã cuûa ñaàu moû haøn coù theå bò baùm baån laøm
cho ngoï n löûa khoâng ñaït ñöôïc hình daïng vaø tính chaát yeâu caàu. Luùc ñoù, neân khoaù caùc ñöôøng
daãn khí laïi vaø thoâng loã ñaàu moû haøn. Khi moû haøn noùng quaù, ngoïn löûa chaäp chôøn giaùn ñoaïn
hoaëc nghe roõ nhöõ ng tieán g noå töø phía ñaàu moû haøn , thì cuõ ng neân taét ngoïn löûa vaø nhuùng noù
vaøo nöôùc ñeå laøm nguoäi sau ñoù môùi tieáp tuïc haøn.
b. Moû haøn ñaú ng aùp. (hình 3-51)
So vôùi moû haøn huùt moû haøn ñaúng aùp ít söû duïng hôn. Noù chuû yeáu söû duïng khi caàn
baûo ñaûm thaønh phaàn hoãn hôïp cuûa ngoïn löûa laø khoâng ñoåi (ví duï khi haøn caùc loaïi hôïp kim
maøu, theùp hôïp kim hoaëc trong haøn khí töï ñoäng …)
Caáu taïo moû haøn nhö sau: Khí O2 vaø C2H2 theo oáng 4 vaø 5 vaøo buoàn g hoãn hôïp döôùi
moät aùp suaát nhö nhau, sau ñoù qua thaân moû haøn 2 ñi qua ñaàu moû haøn 1 ñeå chaùy thaønh ngoïn
245

löûa. Löôïng O2 vaø C2H2 ñöôïc ñieàu chænh baèng caùc khoùa 3 vaø 6. Loaïi moû haøn naøy coù keát caáu
ñôn giaûn, deã cheá taïo, ngoï n löûa chaùy oån ñònh, deã haøn song phaûi luoân ñaûm baûo ñöôïc ñieàu
kieän oån ñònh aùp suaát khí ñi vaøo moû haøn. Vì theá loaïi naøy chæ söû duïng trong ñieàu kieän caû O2
vaø C2H2 ñöôïc laáy tröïc tieáp töø caùc bình chöùa qua van giaûm aùp (ít duøng trong tröôøng hôï p
C2H2 ñöôïc laáy ra tröïc tieáp töø thuøng ñieàu cheá ).
Thoâng thöôøng moû haøn khí ñöôïc cheá taïo thaønh boä, goàm moät thaân moû vaø moät soá ñaàu
haøn ( 4-7 ñaàu haøn ) ñaùnh soá thöù töï töø nhoû ñeán lôùn. Vì vaäy, khi chuaån bò haøn phaûi caên cöù
vaøo coâng suaát cuûa ngoïn löûa caàn thieát ñeå choïn soá hieäu ñaàu haøn cho hôïp lyù. Khi thay ñaàu
haøn caàn chuù yù vaën chaët ñeå traùnh roø khí ra ngoaøi.
Hình 3-51 Moû haøn ñaúng aùp.

h
Min
Chi
5.3 Coâng ngheä haøn khí. P. Ho
uat T
y th
am K
5.3.1 Ñieàu chænh ngoïn löûa haøn.
u ph
Hp Skhí,
Caên cöù vaøo tyû leä cuûa hoãng hôï D
uon
t
ngoïn löûa haøn coù theå chiaghlaø © T3r loaïi (hình 3-
m
C o pyri
52):
a. Ngoï n löûa bình thöôøng.
02
Khí coù tyû leä  11
,  1,2
C2H2
Ngoïn löûa naøy chia laøm 3 vuøng (hình
3-52a).
- Vuøng nhaân.
O2 vaø C2H2 töø moû haøn ra, khí ñoát C2H2 bò Hình 3-52 Caùc loaïi ngoïn löûa haøn.
phaân huûy C2 H2 = 2C + H2. a) Ngoïn löûa bình thöôøng. b) Ngoïn löûa
Vì theá vuøng haït nhaân coù maøu saùng caùc bon hoùa. c) Ngoïn löûa oâ xy hoùa.
1. Nhaân ngoïn löûa. 2. Vuøn g hoaøn
traéng, nhieät ñoä thaáp vaø trong ñoù coù cacbon
nguyeân. 3. Vuøng chaùy hoaøn toaøn.
neân khoâng duøng ñeå haøn vì deã laøm cho moái
haøn thaám cacbon trôû neân doøn.
- Vuøng hoaøn nguyeân (chaùy khoân g hoaøn toaøn)
C2H2 + O2 = 2CO + H2 + Q.
Vuøng naøy coù maøu saùng xanh, nhieät ñoä cao (hình 3-53), coù CO vaø H2 laø nhöõ ng chaát
khí khöû O2 cuûa oâxyùt kim loaïi trong moái haøn, ñoàng thôøi chuùng coøn taùc duïng vôùi oâxy cuûa
246

moâi tröôøng, baûo veä cho moái haøn khoûi bò oâ xy hoùa. Vì vaäy vuøng naøy goïi laø vuøng hoaøn
nguyeân hay vuøn g chaùy khoâng hoaøn toaøn vaø ñöôïc duøng ñeå haøn.
- Vuøng chaùy hoaøn toaøn (vuøng oâxy hoùa).
Saûn phaåm cuûa vuøng treâ n tieáp tuïc chaùy vôùi O2 cuûa khoâng khí.
2CO + H2 + 1,502 = 2CO2 + H2 O + Q
Vuøng naøy maøu naâu saãm coù khoùi,
nhieät ñoä thaáp vì coù hôi nöôùc. Do hôi nöôùc
vaø khí CO2 deã bò phaân huûy thaønh O2 vaø ôû
nhieät ñoä cao noù seõ oâ xy hoùa kim loaïi haøn
neân vuøng naøy khoâng duøng ñeå haøn. Maët
khaùc khi cacbon bò chaùy hoaøn toaøn laïi coù
khaû naêng oâxy hoùa kim loaïi neân vuøng naøy
goïi laø vuøng oâ xy hoùa.
h
Min
b. Ngoïn löûa oâ xy hoùa. Chi
T P. Ho
uat
y th
02
Ngoïn löûa naøy coù tyû leä  1, 2 .
am K
C2 H 2
H S u ph
gD
T
Quaù trình chaùy xaûy ra© laø r:uon
ight
C2H2 + 1,5 COo2p=yr2CO + H2 + 0,5 O2.
Sau ñoù chaùy tieáp vôùi O2 cuûa khoâng
khí. Hình 3-53. Söï phaân boá nhieät ñoä theo
2CO + H2 + 0,5 O2 + O2 = 2CO2 + H2O. chieàu daøi cuûa ngoïn löûa bình thöôøng.
Do thöøa O2 neân nhaân cuûa ngoïn löûa
ngaén laïi, vuøng giöõa vaø vuøng ñuoâi khoâ ng phaân bieät roõ raøng (hình 3-52c). Ngoïn löûa coù maøu
saùng traéng, ngoïn löûa naøy duøng ñeå haøn ñoàng thau, nung noùng vaø caét hôùt beà maët kim loaïi.
c. Ngoï n löûa cacbon hoù a.
02
Laø ngoïn löûa coù tyû leä  1,1 . Quaù trình chaùy xaûy ra laø:
C2 H 2
C2H2 + 0,502 = CO + C + H2.
Sau ñoù chaùy vôùi O 2 cuûa khoâng khí.
CO + C + H2 + 2O2 = 2CO2 + H2O.
Do vuøng giöõa cuûa ngoïn löûa naøy coù moät löôïng cacbon töï do lôùn neân ngoï n löûa mang
tính chaát cacbon hoùa. Nhaân cuûa ngoïn löûa keùo daøi ra saùt nhaäp vaøo vuøng giöõa (hình 3-52b).
Ngoïn löûa naøy coù nhieät ñoä thaáp vì coù khí CO2 vaø hôi nöôùc. Maët khaùc cacbon töï do deã xaâm
nhaäp vaøo kim loaïi haøn neân noù thöôøng ñöôïc duø ng ñeå haøn gang, nhoâm vaø hôïp kim nhoâm, toâi
beà maët, haøn hôïp kim cöùng.
5.3.2 Phöông phaùp haø n phaûi vaø haø n traùi.
247

Caên cöù vaøo söï dòch chuyeån cuûa moû haøn vaø que haøn ta chia haøn khí ra laøm hai
phöông phaùp haøn:
1. Phöông phaùp haø n phaûi:
Khi haøn, moû haøn vaø que haøn chuyeån ñoäng töø traùi sang phaûi, moû haøn ñi tröôùc, que
haøn ñi sau (hình 3-54).
Ñaëc ñieåm cuûa phöông phaùp naøy laø
ngoïn löûa luoâ n luoân höôùn g vaøo vuõng haøn,
haàu heát nhieät taäp trung vaøo vieäc laøm
chaûy kim loaïi haøn. Trong quaù trình haøn
do aùp suaát cuûa ngoïn löûa maø kim loaïi
loûng cuûa vuõng haøn luoâ n luoân xaùo troän
ñeàu, taïo ñieàu kieän cho xæ noåi leân toát hôn.
Maët khaùc, do ngoï n löûa bao boïc laáy vuõng
h
Min
Chi
P. Ho
haøn neân moái haøn ñöôïc baûo veä toát, nguoäi
uat T
chaäm vaø giaûm öùng suaát bieán daïng do quaù y th
trình haøn gaây ra. Phöông phaùp naøy ñeåSu ph am K
DH
nghoaë
r uo
t T
haøn caùc chi tieát daøy (> ©5mm), c Hình 3- 54 Phöông phaùp haøn phaûi.
ri g h
y
ñoäopnoùng chaûy cao.
nhöõng vaät lieäu coù C
2. Phöông phaùp haø n traùi.
Khi haøn , moû haøn vaø que
haøn chuyeå n ñoäng töø phaûi sang traùi,
que haøn ñi tröôùc, moû haøn theo sau
(hình 3-55). Phöông phaùp naøy coù
ñaëc tính haàu nhö ngöôïc vôùi haøn
phaûi. Trong quaù trình haøn, ngoïn löûa
khoâng höôùn g tröïc tieáp vaøo vuõng
haøn, do ñoù nhieät taäp trung vaøo ñaây
ít hôn, vuõng haøn ít ñöôïc xaùo troän
ñeàu vaø xæ khoù noåi leân hôn. Ngoaøi
Hình 3-55 Phöông phaùp haøn traùi.
ra, ñieàu kieän baûo veä moái haøn khoâ ng
toát, toác ñoä nguoäi cuûa kim loaïi lôùn, öùng suaát vaø bieán daïn g haøn sinh ra lôùn hôn trong phöông
phaùp haøn phaûi. Tuy nhieân, baèng phöông phaùp haøn traùi, ngöôøi thôï haøn deã quan saùt meùp chi
tieát taïo khaû naêng nhaän ñöôïc moái haøn ñeàu, ñeïp. Phöông phaùp naøy thöôøng söû duïng ñeå haøn
caùc chi tieát moûng (döôùi 5mm), hoaëc nhöõng vaät lieäu coù ñoä noùng chaûy thaáp .
5.3.3 Chuaån bò chi tieát haøn:
Tröôùc khi haøn, tuøy theo chieàu daøy cuûa chi tieát coù theå vaùt meùp hoaëc khoâng.
248

Laøm saïch meùp caùc chi tieát haøn veà caû hai phía, chieàu roäng moãi phía khoaûng 10  20mm.
Khi gaù laép neân haøn ñính moät soá ñieåm ñeå giöõ vò trí töông ñoái cuûa caùc chi tieát trong
quaù trình haøn. Ñoái vôùi caùc chi tieát haøn moûng, chieàu daøi moái haøn ñính laø 4  5mm vaø caùch
nhau moät khoaûn g töø 50 100mm. Ñoái vôùi chi tieát lôùn, daøy thì chieà u daøi moái haøn ñính laø
20  30mm vaø caùch nhau moät khoaûn g töø 300  500mm.
5.3.4 Cheá ñoä haø n khí.
Ngoaøi toác ñoä haøn ra, caùc thoâng soá cô baûn cuûa cheá ñoä haøn khí laø: goùc nghieâng cuûa
moû haøn, coâng suaát cuûa ngoïn löûa vaø ñöôøng kính que haøn phuï.
1. Goùc nghieâng cuûa moû haøn:
Goùc nghieâng cuûa moû haøn so vôùi beà maët caùc
chi tieát haøn phuï thuoäc chuû yeáu vaøo chieàu daøy vaø
tính chaát nhieät lyù cuûa kim loaïi haøn. Chieàu daøy
caøng lôùn, goùc nghieâng phaûi caøng lôùn. Treân hình 3- h
Min
Chi
P. Ho
56 giôùi thieäu söï phuï thuoäc goùc nghieâng moû haøn 
T
khi haøn theùp C vaø hôïp kim thaáp coù chieàu daøy khaùc y thuat
K
nhau. S u pham
uo n g DH
r
t T
Goùc nghieân g cuûa moû© haø n coù theå thay ñoåi
i g h
yr
trong quaù trình haø Cno.p Luùc ñaàu ñeå nung noùng kim
loaïi ñöôïc toát vaø hình thaønh moái haøn nhanh, goùc
nghieâng cuûa moû haøn coù trò soá lôùn nhaát ( 80 - 900). Hình 3-56 Goùc nghieâng moû haøn 
Trong quaù trình haøn, goùc nghieâng caàn ñöôïc thay khi haøn theùp C vaø hôï p kim thaáp.
ñoåi cho phuø hôïp vôùi chieà u daøy vaø tính chaát cuûa
kim loaïi haøn. Luùc gaàn keát thuùc, ñeå moái haøn ñöôïc ñieàn ñaày vaø traùnh söï chaûy kim loaïi, phaûi
giaûm goùc nghieâng cuûa moû haøn xuoáng. Luùc ñoù, ngoïn löûa haøn nhö tröôït treân beà maët caùc
chi tieát (hình 3-57).
Hình 3-57 Vò trí cuûa moû haøn ôû caùc giai ñoaïn khaùc nhau khi haøn theùp
coù chieàu daøy trung bình.
a) Nung noùng tröôùc khi haøn. b) Giai ñoaïn haøn. c) Keát thuùc haøn.
249

2. Coâng suaát ngoïn löûa haøn:

Coâng suaát naøy ñöôïc tính baèng löôïng khí chaùy tieâu hao trong moät giôø. Noù phuï thuoäc
chuû yeáu vaøo chieàu daøy cuûa chi tieát haøn vaø tính chaát nhieät lyù cuûa kim loaïi cô baûn: chieàu
daøy caøng lôùn, nhieät ñoä noùng chaûy vaø tính daãn nhieät cuûa kim loaïi cô baûn caøng cao, thì coâng
suaát cuûa ngoïn löûa haøn caøng lôùn vaø ngöôïc laïi. Haøn theù p cacbon vaø theùp hôïp kim thaáp, coâng
suaát
cuûa ngoïn löûa ñöôïc xaùc ñònh theo coâ ng thöùc kinh nghieäm sau ñaây:
Ñoái vôùi phöông phaùp haøn phaûi:
VC2 H 2 = (120 – 150 ) .S, lít / giôø.
Ñoái vôùi phöông phaùp haøn traùi:
VC2 H 2 = (100 – 120 ) .S, lít / giôø.
Trong ñoù S laø chieàu daøy cuûa chi tieát haøn (mm).
Phaûi caên cöù vaøo coâng suaát cuûa ngoïn löûa ñeå choïn soá hieäu ñaàuMimoû nh haøn moät caùch
C h i
Ho
thích hôïp.
u a t TP.
h
3. Que haøn phuï a m Ky t
ph
Sumeù
D H
uo g
Khi haøn caùc chi tieát moûng ncoù gaá p p thì khoâng caàn söû duïng que haøn phu,ï trong
T r
hti ©duøng que haøn phuï ñeå boå sung kim loaïi cho moái haøn .
y ig
nhöõng tröôøng hôïp khaùcrphaû
o p
C duøng ñeå haøn theùp cacbon vaø hôïp kim thaáp phaûi thoaû maõn caùc yeâu caàu
Que haøn phuï
nhö: coù ñöôøng kính tyû leä vôùi chieàu daøy chi tieát haøn; beà maët phaûi saïch (khoâng gæ, khoâng
dính daàu môõ, vaø caùc chaát baån khaùc); ít gaây ra hieän töôïng baén toeù kim loaïi loûng ra khoûi
vuõng haøn; khoâng chöùa caùc chaát phi kim vaø deã taïo thaønh caùc boït khí trong kim loaïi moái
haøn.
Thoâng thöôøng que haøn phuï coù daïng daây, ñöôøng kính töø 0,3  12mm. Coøn laïi caên cöù
vaøo chieàu daøy ta coù coâng thöùc thöïc nghieäm (haøn theùp coù chieàu daøy töø 12  15mm):
Ñoái vôùi phöông phaùp haøn traùi: d = S/2 +1 (mm).
Ñoái vôùi phöông phaùp haøn phaûi: d = S/2 (mm).
Chi tieát coù chieàu daøy hôn 15mm, ñöôøn g kính que haøn phuï laáy 6  8mm.
5.3.5 Chuyeån ñoäng cuûa moû haøn vaø que haøn phuï:
Phaûi caên cöù vaøo vò trí cuûa moái haøn trong khoâng gian, chieà u daøy cuûa chi tieát haøn,
yeâu caàu veà kích thöôùc cuûa moái haøn ñeå choïn chuyeån ñoäng cuûa moû haøn vaø que haøn cho hôïp
lyù.
Ñeå thöïc hieän caùc moái haøn saáp baèng phöông phaùp haøn traùi (khoâng vaùt meùp), khi chi
tieát coù chieàu daøy nhoû hôn 3mm hoaëc lôùn hôn moät chuùt thì duøng phöông phaùp haøn phaûi,
chuyeån ñoä ng thöôø ng duøng nhaát cuûa moû haøn vaø que haøn phuï nhö hình 3-58a.
250

Khi thöïc hieä n caùc moái haøn goùc, chuyeån ñoäng cuûa moû haøn vaø que haøn phuï nhö hình
3-58b.
Khi caùc chi tieát haøn coù vaùt meùp tì moû haøn naèm saâu trong raõnh haøn (hình 3-58c).
Luùc naøy moû haøn chæ coù chuyeån ñoäng doïc, coøn dao ñoäng ngang laø do que haøn phuï thöïc
hieän.
Haøn khí coù naêng suaát thaáp neân ít khi söû duïng ñeå haøn caùc chi tieát coù chieàu daøy lôùn,
neáu caàn thieát thì haøn nhieàu lôùp theo thöù töï nhö hình 3-58d.
Nhöõng chi tieát moûng coù uoán meùp, khi haøn khoâng caàn söû duïng que haøn phuï ñeå boå
sung kim loaïi cho noù. Chuyeån ñoäng cuûa moû haøn trong tröôø ng hôïp naøy neân thöïc hieän theo
hình xoaén oác hay dao ñoäng hình sin nhö hình 3-58e,g.
h
Min
Chi
P. Ho
uat T
y th
am K
HS u ph
uo ng D
© Tr
ight
C opyr
Hình 3-58 Caùc chuyeån ñoäng cuûa moû haøn vaø que haøn phuï.
1. Chuyeån ñoä ng cuûa moû haøn. 2. chuyeån ñoäng cuûa que haøn
phuï.
5.4 Caét kim loaïi vaø hôïp kim.
5.4.1 Caét kim loaïi baèng ngoïn löûa khí chaùy vôùi oâxy.
a. Thöïc chaát, ñaëc ñieåm vaø öùng duï ng:
- Caét kim loaïi baèn g ngoïn löûa khí chaùy laø quaù trình duøng nhieät löôïng cuûa ngoïn löûa
khí chaùy (C2 H2 hoaëc caùc khí cacbua hydro khaùc) vôùi oâxy ñeå nung noùng choã caét ñeán nhieät
ñoä chaùy cuûa kim loaïi, tieáp ñoù duøng luoà ng oâ xy coù löu löôïng lôùn thoåi baït lôùp oâxyùt kim loaïi
ñaõ noùng chaûy ñeå loä ra phaàn kim loaïi chöa bò oâxy hoaù; lôùp kim loaïi naøy laäp töùc bò chaùy
251

(oâxy hoaù) taïo thaønh lôùp oâxyùt môùi, roài ñeán löôït lôùp oâxyùt môùi naøy bò noùng chaûy vaø bò luoàng
oâxy caét thoåi ñi. Cöù theá cho ñeán khi moû caét ñi heát ñöôøn g caét (hình 3-59).
- Ñaëc ñieåm: thieát bò ñôn giaûn, deã vaän haønh. Coù theå caét ñöôïc kim loaïi coù chieàu daøy
lôùn, naêng suaát cao nhöng chæ coù theå caét ñöôïc kim loaïi naøo thoûa maõn ñieàu kieän caét, vuøng
aûnh höôûng nhieät lôùn neân chi tieát deã bò cong veân h, bieán daïng ñaëc bieät laø chi tieát daøi.
- Coâng duïng: Caét baèng ngoïn löûa khí chaùy ñöôïc söû duïng roäng raõi trong ngaønh ñoùng
taøu, cheá taïo toa xe , xaây döïng…ñeå caét theùp taám, phoâi troøn, vaø caùc daïng phoâi khaùc. Phöông
phaùp naøy ngaøy nay ñaõ ñöôïc töï ñoäng hoùa, töø maùy caét töï ñoäng kieåu con ruøa ñeá n maùy caét khí
ñieàu khieån soá hay maùy caét giaøn CNC vôùi nhieàu moû caét cuøng moät luùc, mang laïi naêng suaát
vaø hieäu quaû cao.
b. Ñieàu kieän caét ñöôïc cuûa kim loaïi:
Kim loaïi coù theå caét ñöôïc phaûi thoûa maõn caùc
h
Min
ñieàu kieän sau ñaây:
Chi
1. Nhieät ñoä noùng chaûy cuûa kim loaïi caàn phaûi T P. Ho
y t huat
cao hôn nhieät ñoä chaùy cuûa noù. K
S u pham 3 2
2. Nhieät ñoä noùng chaûy cuûa oâxDitHkim loaïi phaûi
g
ruoankim loaïi ñoù. Neáu
1
nhoû hôn nhieät ñoä noùng gchaû t ©
y Tcuû 4
ri h
p y
ñieàu kieän naøy khoâCnog thoaû maõn thì oâxit kim loaïi sinh
ra treân beà maët do phaûn öùng chaùy vôùi oâxy seõ khoân g 5
noùng chaûy vaø khoâng bò thoåi ñi, laøm caûn trôû söï oâxy
hoaù lôùp kim loaïi tieáp theo.
Hình 3-59 Sô ñoà quaù trình caét
3. Nhieät löôïng sinh ra trong phaûn öùng chaùy baèng khí.
cuûa kim loaïi phaûi ñuû ñeå duy trì quaù trình 1. Doøng oâxy caét. 2. OÁng oâxy.
caét lieân tuïc . Khi caét theùp gaàn 70% löôïng 3. Hoãn hôïp khí chaùy vôùi oâxy.
nhieät sinh ra laø do phaûn öù ng chaùy cuûa kim 4. Ngoïn löûa haøn. 5. OÂxít bò thoåi
ñi do oâxy caét.
loaïi vôùi oâxy cung caáp , chæ coù 30% laø do
ngoïn löûa nung noùng .
4. Xæ taïo thaønh khi caét phaûi coù tính chaûy loaõng cao ñeå coù theå deã daøng bò thoåi khoûi
raõnh caét.
5. Tính daãn nhieät cuûa kim vaø hôïp kim khoâng ñöôïc cao quaù . Bôûi vì neáu cao quaù
nhieät seõ bò truyeàn nhanh khoûi choã caét laøm cho quaù trình caét khoâng oån ñònh vaø coù
theå bò ngaét baát cöù luùc naøo.
c. Thieát bò caét.
- Moû caét baèng tay: Moû caét coù taùc duïng troän hoãn hôïp khí chaùy vôùi oâxy taïo thaønh
ngoïn löûa nung noùng vaø daãn luoàng oâxy caét vaøo meùp caét.
252

Sô ñoà nguyeâ n lyù moû caét kieåu phun (hình 3-60 ):
Hình 3-60.
Khí chaùy theo oáng daãn 6 ñi vaøo buoàng hoãn hôï p 12 qua van ñieàu chænh 9, coøn oâx y
theo oáng daãn 5 qua van 4 ñi vaøo buoàng hoãn hôïp. Luoàng oâ xy caét thì ñi qua van 3 ñeå ñeán
tröïc tieáp ñaàu caét maø khoâng qua buoàng hoãn hôïp.
inM inh
Vieäc choïn soá hieäu ñaàu caét, aùp löïc oâxy caét vaø ñieàu chænh C h
coâ g suaát ngoïn löûa tuøy
T P . Ho
thuoäc vaøo chieàu daøy kim loaïi ñöôïc caét, laøm sao ñaûmthbaû uaot quaù trình caét ñaït naêng suaát cao
Ky
am
nhaát.
H S u ph
D
- Maùy caét: Maùy theå coù T r ongcoù moät hoaëc nhieàu moû caét vaø goàm caùc heä thoáng ñeå
utheå
©
p ightcaét theo tuyeán caét.
yrmoû
C o
chuyeån ñoä ng vaø höôù n g
Maùy caét chia ra hai loaïi vaïn naêng vaø chuyeân duøng. Maùy vaïn naêng duøng ñeå caét
theùp taám vaø theùp ñònh hình. Maùy chuyeân duøng duøng ñeå caét nhöõng chi tieát nhaát ñònh nhö
caét oáng, khoeùt loã, vaùt meùp haøn…
Maùy caét töï ñoäng xaùch tay (maùy caét con ruøa):
Ñeå töï ñoäng hoaù quaù trình caét, laøm giaûm nheï lao ñoäng vaø naâng cao hieäu suaát caét
ngöôøi ta ñaõ ñöa vaøo söû duïng maùy caét khí töï ñoäng kieåu xaùch tay, nhoû goïn ñeå deã cô ñoäng
treân hieän tröôø ng.
Hình 3-61 giôùi thieäu maùy caét khí töï
ñoäng xaùch tay cuûa Nhaät. Maùy chuyeån
ñoäng treân thanh ray ñònh hình nhôø ñoäng cô
moät chieàu coù toác ñoä ñieàu khieån ñöôïc baèng
nuùm xoay. Baùnh daãn höôùng ñaûm baûo maùy
luoân baùm theo ñöôøng ray, coøn baùnh daãn
ñoäng coù nhieäm vuï truyeàn chuyeån ñoäng töø
ñoäng cô (qua hoäp giaûm toác).
Maùy coù khoái löôïng 9,8 kg, ray caét Hình 3-61. Maùy caét IK-12 Hunter.
daøi 1800mm, chieàu daøy caét max: 100mm,
toác ñoä caét 100 – 1000 mm/phuùt.
253
Hình 3-62 Vò trí cuûa moû caét khi caét theùp
taám.
a) Baét ñaàu caét. b) Trong quaù trình caét.
d. Kyõ thuaät caét.

1. Baét ñaàu caét:
- Caét taám daøy, khi baét ñaàu caét moû caét ñeå nghieâng vôùi goùc 5o , coøn trong quaù trình
caét thì ñeå 25o (hình 3-62).
- Caét taám moûng (S<50mm) moû caét ñöôïc ñaët vuoân g goùc vôùi chi tieát.
- Khi caét phoâi troøn vò trí cuûa moû caét luùc baét ñaàu vaø trong quaù trình caét ñöôïc ñeå nhö
hình 3-63.
2. Khoaûng caùch töø nhaân ngoïn löûa ñeán vaät
caét toát nhaát laø 1,5 2,5mm. Khoaûng caùch h töø ñaàu moû
caét ñeán maët kim loaïi khi caét theùp taám coù S<100mm coù
theå tính nhö sau:
h = L + 2 mm.
L: chieàu daøi cuûa nhaân ngoïn löûa (mm). h
Min
Chi
P. Ho
Ñeå giöõ ñöôïc khoaûng caùch naøy khoâ ng ñoåi trong
T
khi caét ta coù theå gaù theâm moät caëp baùnh xe. ÔÛ giöõay t2huat
mK
phañeå
baùnh xe naøy coù moät cô caáu keïp ñaàu caéHt coùS u cöõ ñieàu
n g D
ruot ñeán beà maët chi tieát
t©T
chænh khoaûng caùch töø ñaàu moû caé
i g h Hình 3-63. Vò trí cuûa moû caét
o p yr
caét. C khi caét theùp troøn.
Khi caét baèng ngoïn löûa oâxi – axeâtylen, khoaûng
caùch töø ñaàu caét ñeán beà maët chi tieát ñöôïc xaùc ñònh theo baûng sau:
Chieàu daøy kim loaïi, 3 -10 10 - 25 25 - 50 50-100 100-200 200-300
mm
Khoaûng caùch töø ñaàu
caét ñeán chi tieát, mm 2 -3 3 -4 3 –5 4 –6 5-8 7 - 10
Khi caét baèng caùc khí chaùy khaùc khoaûng caùch naøy ñöôïc taêng leân 30 – 40%.
- Chieàu roäng raõnh caét phuï thuoäc vaøo phöông phaùp caét vaø chieàu daøy kim loaïi. Chieàu
daøy kim loaïi caøng lôùn thì chieàu roäng raõnh caøng lôùn:
Chieàu daøy kim 5 - 15 15 -30 30 - 60 60 -100 100 - 150
loaïi, mm
Chieàu roäng raõnh 2 – 2,5 2,5 - 3,0 3,0 – 3,5 3,5 – 4,5 4,5 – 5,5
caét, mm
3. Cheá ñoä caét: coâng suaát ngoïn löûa nung noù ng, aùp löïc khí oâxy caét vaø toác ñoä caét.
- Coâng suaát cuûa ngoïn löûa: ñöôïc ñaëc tröng bôûi löôïng khí chaùy tieâu hao trong moät
ñôn vò thôøi gian. Khi caét caùc kim loaïi coù chieàu daøy döôùi 300mm thì ngöôøi ta duøng ngoïn
löûa bình thöôøng.
254

- Aùp löïc khí oâxi caét: phuï thuoäc vaøo chieàu daøy kim loaïi, kích thöôùc loã thoåi oâxi caét vaø
ñoä tinh khieát cuûa khí oâxi. Khi taêng aùp löïc oâxy caét seõ laøm cho löôïng khí oâxy caét bò tieâu hao
nhieàu hôn.
Aùp löïc khí oâxy caét phuï thuoäc vaøo chieà u daøy kim loaïi.
Chieàu daøy kim loaïi, 5 - 20 20 – 40 40 – 60 60 – 100
mm
Aùp löïc oâxy, atm 3-4 4-5 5-6 7-9
Toác ñoä caét (toác ñoä dòch chuyeån cuûa ñaàu caét): caàn phaûi phuø hôïp vôùi toác ñoä chaùy
cuûa kim loaïi. Ñoä oån ñònh vaø chaát löôïng cuûa quaù trình caét phuï thuoäc vaøo toác ñoä caét. Toác ñoä
caét beù laøm cho meùp caét bò chaùy hoûng, coøn neáu toác
ñoä caét lôùn thì khoâng caét ñöùt ñöôïc chi tieát, nhaát laø ôû
cuoái ñöôøng caét. h
Min
Chi
P. Ho
Toác ñoä caét cuûa moät soá loaïi moû caét thöôøng
T
duøng khoaûng 75 – 556mm/phuùt. y t huat
am K
Treân hình 3-64 ñöa ra phöôngHphaù S u pphchoïn
D
toác ñoä caét hôïp lyù theo hình daï T
n r
g ontgcaét.
uveá
© Hình 3-64 Toác ñoä caét.
y ri ght
op
5.4.2 Caét baèng hoàCquang PLASMA khí neùn. a) Khoâng ñuû. b) Toái öu. c) Cao.
a. Ñaëc ñieåm vaø öùng duïng.

Caét plasma döïa treân ñaëc ñieåm
cuûa hoà quang neùn coù khaû naêng xuyeân
saâu vaøo kim loaïi vaø laøm noùng chaûy noù
theo meùp caét (hình 3-65).
Khi caét baèng hoà quang plasma
tröïc tieáp thì döôùi taùc duïng cuûa nhieät ñoä
cao trong hoà quang neùn, khí 2 khi ñi qua
vuøng tích ñieän hoà quang seõ bò ion hoùa
Hình 3-65 Sô ñoà nguyeân lyù caét plasma.
raát maïnh, taïo thaønh luoàng plasma laøm a) Caét baèng hoà quang plasma tröïc tieáp.
noùng chaûy kim loaïi meùp caét. Hoà quang b) Caét baèng hoà quang plasma giaùn tieáp.
1 taïo thaønh giöõa kim loaïi noùng chaûy 4
vaø ñieän cöïc volfram khoâng noùng chaûy 5 phaân boá beân trong ñaàu caét 6 (hình 3-65a). Khí taïo
plasma khi caét baèng hoà quang plasma phaûi ñaûm baûo taïo ñöôïc plasma vaø baûo veä ñöôïc ñieän
cöïc volfram khoûi bò oâxy hoùa. Coù theå duøng khí Ar, N, hoãn hôïp Ar +N, H2 vaø khoâng khí.
Ñieåm khaùc caên baûn nhaát so vôùi caét baèn g khí laø khi caét baèn g plasma kim loaïi meùp
caét ñöôïc nung chaûy bôûi nhieät löôïng cuûa hoà quang plasma coù nhieät ñoä raát cao (5000
255

20000oC), taäp trung, do vaäy coù theå caét ñöôïc taát caû kim loaïi vaø hôïp kim vôùi vuøng aûnh
höôûng nhieät haàu nhö khoâ ng coù. Tuy nhieân do khaû naêng xuyeân saâu cuûa hoà quang bò haïn cheá
neân chæ duøng caét caùc taám kim loaïi vaø hôïp kim coù chieàu daøy nhoû vaø trung bình. Thöôøng ñeå
caét theùp khoâng gæ, nhoâm, manheâ, titan, gang vaø ñoàng.
Caét baèng hoà quang plasma giaùn tieáp thì vaät caét khoâng tham gia vaøo maïch taïo hoà
quang. Khí taïo plasma chuû yeáu duøng Ar vaø hoãn hôïp Ar+N. Thöôøng duøng ñeå caét taám kim
loaïi coù chieàu daøy beù vaø vaät lieäu phi kim loaïi.
b. Thieát bò caét plasma.
Goàm nguoàn caét 1, maùy neùn khí 2, boä phaän loïc vaø ñieàu chænh aùp löïc khí neùn 3 vaø tay
caét 4 (hình 3-66). Maùy neùn khí yeâu caàu phaûi coù löu löôïng toái thieåu 165 lít/phuùt, aùp löïc khí
neùn toái thieåu phaûi ñaït 4atm. Boä phaän loïc vaø ñieàu chænh aùp löïc khí neùn coù taùc duïng ngaên
chaën buïi, hôi nöôùc ñi vaøo moû caét laøm hoûng ñieän cöïc volfram, ñoàng thôøi duøng ñeå ñieàu
chænh aùp löïc khí neùn ñi vaøo nguoàn caét. Tay caét coù 2 loaïi: loaïi cong duøng cho caét baèng tay
nh
C h i Mi
(hình 3-67) vaø loaïi thaúng duøng ñeå laép treân maùy khi caét töï ñoäng. Ho
u a t TP.
h
a m Ky t
h
D H Su p
ng
t © Truo
h
yrig
Cop
Hình 3-66. Sô ñoà heä thoáng thieát bò caét hoà quang plasma khí neùn.
Hình 3-67. Moû caét plasma baèng tay.

c. Kyõ thuaät caét.
256

1. Caét tieáp xuùc baèng tay: Khi caét caùc taám coù chieàu daøy < 9  12mm coù theå cho
ñieän cöïc tieáp xuùc vôùi beà maët vaät caét (hình 3-67).
Trình töï thao taùc nhö sau:
- AÁn coâng taéc ôû tay caét, hoà quang daãn ñöôïc taïo ra sau 1,5 giaây.
- Ñöa ñaàu caét laïi gaàn vò trí caét, vôùi khoaûng caùch 1  3mm, hoà quang plasma seõ hình
thaønh.
- Cho ñaàu caét tieáp xuùc vôùi beà maët vaät caét, dòch chuyeån tay caét theo ñöôøng caét ñaõ
vaïch tröôùc.
- Ñeán cuoái ñöôøng caét, nhaác tay caét leân 1  3 mm, caét ñöùt haún taám kim loaïi caàn caét.
- Hoà quang plasma ngaét.
h
Min
Chi
P. Ho
uat T
y th
am K
HS u ph
uo ng D
© Tr
ight
C opyr
Hình 3-68.Sô ñoà caét tieáp xuùc baèng tay.
2. Caét khoâng tieáp xuùc baèng tay.

Söû duïng khi caét taám caét coù chieàu daøy trung bình (> 9mm). Trình töï thao taùc nhö sau:
(hình 3-69)
Hình 3-69. Sô ñoà caét khoâng tieáp xuùc baèng tay.
- AÁn coâng taéc ôû tay caét, hoà quang daãn ñöôïc taïo ra sau 1,5 giaây.
- Ñöa ñaàu caét laïi gaàn vò trí caét caùch beà maët vaät caét 2  4 mm, hoà quang plasma seõ
hình thaønh.
257

- Giöõ khoaûn g caùch giöõa ñaàu caét vaø beà maët vaät caét trong khoaûng 2  4 mm, di chuyeå n
ñaàu caét ñeå caét.
- Ñeán cuoái ñöôøng caét cho toác ñoä chaäm laïi moät chuùt ñeå caét rôøi phaàn cuoái ñöôøng caét.
- Hoà quang plasma ngaét.
Toác ñoä caét töø 60  120 cm/phuùt (theù p C thaáp, theùp khoân g gæ daøy 3,2  6mm).
h
Min
Chi
P. Ho
uat T
y th
am K
HS u ph
uo ng D
© Tr
ight
Copyr
258

Chöông 6
ÖÙNG SUAÁT, BIEÁN DAÏNG VAØ KHUYEÁT TAÄT KHI HAØN
6.1 ÖÙng suaát vaø bieán daïng khi haøn.
Bieán daïng vaø öùng suaát haøn xuaát hieän vaø toàn taïi trong keát caáu haøn laø do baûn thaân
quaù trình haøn gaây ra. Chuùng coù aûnh höôûng lôùn ñeán khaû naêng laøm vieäc vaø chaát löôïng cuûa
saûn phaåm. Cô cheá xuaát hieän chuùng khoâng chæ do quaù trình coâ ng ngheä haøn maø coøn do caû
ñaëc ñieåm cuûa keát caáu. Do vaäy phaûi xaùc ñònh nhöõng nguyeân nhaân vaø haïn cheá chuùng.
- Nung noùng khoân g ñoàng ñeàu kim loaïi ôû vaät haøn.
- Ñoä co ngoùt cuûa kim loaïi noùng chaûy ôû moái haøn sau khi keát tinh.
- Söï thay ñoåi toå chöùc cuûa vuøng kim loaïi laân caän moái haøn.
Nung noùng khoâ ng ñoà ng ñeàu kim loaïi vaät haøn laøm cho nhöõn g vuøn g ôû xa nguoàn nhieät
khoâng hoaëc raát ít bò bieán daïng nhieät, chuùng seõ caûn trôû söï bieán daïng ôû vuøng laân caän moái
inh
haøn. Do vaäy seõ xuaát hieän öùng suaát trong moái haøn vaø vuø ng laân caän noù
C h.i M
Ho
u a t TP.
Kim loaïi loûng ôû moái haøn bò giaûm theå tích do keátht quaû ñoâng ñaëc töông töï vaät ñuùc, taïo
y
öùng suaát dö. p h am K
u
n g DH S
o loaïi ôû
Nhöõng thay ñoåi toå chöùTcrukim
i g h t©
ynr taïo thaønh noäi öùng
C p
vuøng laân caän moái ohaø
suaát.
Ví duï khi haøn moái haøn giaùp moái coù
vaùt meùp (chöõ V,U) do kim loaïi noùng chaûy
taäp trung nhieàu ôû phía vaùt meùp, neân khi
keát tinh sinh ra bieán daïng goùc (hình 3-70).
Khi ñoâng ñaëc, moái haøn xuaát hieän
caùc höôùng ñoâng ñaëc sau: Theo phöông
ngang x-x; theo phöông doïc y-y; theo
phöông thaún g goùc z-z vaø bieán daïng goùc .
Ñoái vôùi söï co ngoùt theo phöông x-x, Hình 3-70 Bieán daïng goùc moái haøn vaùt
söï giaõn nôû nhieät cuûa kim loaïi cô sôû laø meùp chöõ V do öùng suaát co ngoùt.
nguyeân nhaân chính (90- 95%) chæ coøn
khoaûng 5-10% laø do söï co ngoùt khi ñoâng ñaëc cuûa que haøn.
Söï co ngoùt doïc y-y töông ñoái nheï khoaûng 0,1 –0,3 mm/m chieàu daøi moái haøn , nhöng
öùng suaát sinh ra theo phöông naøy laïi lôùn.
Söï co ngoùt theo phöông z-z khoâng thaáy roõ.
Söï co ngoùt goùc hoaëc söï bieán daïng goùc phuï thuoäc vaøo daïng moái haøn, phöông phaùp
coâng ngheä , chieàu daøy vaät haøn.
6.2 Caùc daïng khuyeát taät haøn.

1. Nöùt. Nöùt laø moät trong nhöõng khuyeát taät nghieâm troï ng nhaát cuûa lieân keát haøn.
258

Coù theå xuaát hieän treân beà maët moái haøn, trong moái haøn vaø ôû vuøng aûnh höôûng nhieät. Goàm coù
nöùt noùn g (nöùt >1000oC) vaø nöùt nguoäi (nöùt <1000oC). Daïng veát nöùt nhö nöùt doïc. nöùt ngang,
nöùt vuøng gaây vaø keát thuùc hoà quang. Nguyeân nhaân do duøng vaät lieäu haøn chöa ñuùng, toàn taïi
söùc caêng lôùn trong lieân keát haøn, toác ñoä nguoäi cao,
boá trí caùc lôùp haøn chöa hôïp lyù…
2. Roã khí.
Roã khí sinh ra do hieän töôïng khí trong kim
loaïi loûng cuûa moái haøn khoâng kòp thoaùt ra ngoaøi
khi kim loaïi vuõng haøn ñoâng ñaëc. Roã khí sinh ra
beân trong hoaëc beà maët moái haøn. Nguyeân nhaân:
vaät lieäu haøn bò aåm, toác ñoä haøn quaù cao, chieàu daøi
coät hoà quang lôùn…
3. Khoâng ngaáu.
Haøn khoân g ngaáu laø loaïi khuyeát taät nghieâm nh
troïng trong lieân keát haøn. Thöôøng sinh ra ôû goùc C h i Mi
Ho
moái haøn, meùp haøn hoaëc giöõa caùc lôùp haøn (hình 3- u a t TP.
h
71). a m Ky t
h
D H Su p
ngn bò chöa hôïp
T uo
Nguyeâ n nhaân: meùp haøn rchuaå Hình 3-71. Haøn khoâng ngaáu.
t ©
inggh ñieän haøn quaù nhoû,hoaëc
opyr
lyù, goùc vaùt quaù nhoû, doø a) Moái haøn giaùp moái. b) Moái
C
toác ñoä haøn quaù nhanh, chieàu daøi coät hoà quang quaù haøn goùc. c) Moái haøn nhieàu lôùp.
lôùn…
4. Laãn xæ.
Xæ haøn vaø taïp chaát coù theå naèm trong moái haøn,
naèm treân beà maët moái haøn, choã giaùp ranh giöõa kim loaïi
moái haøn vaø phaàn kim loaïi cô baûn hoaëc giöõa caùc löôït haøn.
Nguyeâ n nhaân: doøng ñieän haøn quaù nhoû,meùp haøn
chöa laøm saïch, haøn ñính, haøn nhieàu lôùp chöa goõ saïch xæ,
toác ñoä haøn quaù lôùn, laøm nguoäi moái haøn quaù nhanh…
5. Leïm chaâ n vaø chaûy loang.
Hình
- Leïm chaân laø phaàn bò leïm (loõm, khuyeát) thaønh 3-72
raõnh doïc theo ranh giôùi giöõa kim loaïi cô baûn vaø kim loaïi Leïm
ñaép ( hình 3-72). chaân
- Chaûy loang laø hieän töôïng kim loaïi chaûy loang vaø
treân beà maët cuûa lieân keát haøn. chaûy
loang
6. Caùc phöông phaùp kieåm tra: baèng caùc phöông
.
phaùp khoân g phaù huûy (maét thöôøng, dung dòch chæ thò maøu,
baèng töø tính, baèng tia rônghen vaø , sieâu aâm) vaø kieåm tra
baèng caùc phöông phaùp phaù huûy.
259

MUÏC LUÏC
Lôøi noùi ñaàu ........................................................................................................................2
PHAÀN I: COÂNG NGHEÄ ÑUÙC ................................................................... 3

Chöông 1: KHAÙI NIEÄM VEÀ QUAÙ TRÌNH SAÛN XUAÁT ÑUÙC ........................................ 3
1.1. Phaân loaïi caùc phöông phaùp ñuùc ................................................................................4
1.2. Söï keát tinh cuûa kim loaïi vaät ñuùc trong khuoân. .........................................................6
1.3. Toå chöùc kim loaïi vaät ñuùc .......................................................................................... 8
1.4. Quaù trình saûn xuaát ñuùc baèng khuoâ n caùt .................................................................10
1.5. Nhöõng nhaân toá aûnh höôûng ñeán chaát löôïng vaät ñuùc ................................................11
Chöông 2: NGUYEÂN LYÙ THIEÁT KEÁ KEÁT CAÁU VAÄT ÑUÙC (tham khaûo) ..................13
2.1. Khaùi nieäm. ...............................................................................................................13
2.2. Nguyeâ n taéc thieát keá keát caáu vaät ñuùc ...................................................................... 14
Chöông 3: THIEÁT KEÁ ÑUÙC .......................................................................................... 20
nh
C h i Mi
3.1. Thaønh laäp baûn veõ ñuùc.............................................................................................. 20
P. H o
uat T
3.2. Thieát keá maãu vaø hoäp loõi.......................................................................................... 30
y t h
am K
3.3.Thieát keá heä thoáng roùt vaø ñaäu hôi, ñaäu ngoùt ............................................................ 33
u p h
Chöông 4: COÂNG NGHEÄ CHEÁ TAÏOg KHUOÂ
n DH S N VAØ LOÕI ................................................ 42
uo
© Tr
ghtloõi. ......................................................................................42
4.1. Vaät lieäu laøm khuoâynrivaø
op
4.2. Cheá taïo khuoâCn vaø loõi baèng tay...............................................................................45
4.3. Cheá taïo khuoân vaø loõi baèng maùy. ...........................................................................49
4.4. Saáy khuoâ n, loõi, laép khuoân vaø roùt kim loaïi vaøo khuoân. .........................................54
Chöông 5: ÑUÙC CAÙC HÔÏP KIM ................................................................................... 55
5.1. Tính ñuùc cuûa hôïp kim .............................................................................................55
5.2. Ñuùc gang ..................................................................................................................60
5.3. Ñuùc hôïp kim maøu .................................................................................................... 68
Chöông 6: ÑUÙC ÑAËC BIEÄT .......................................................................................... 69
6.1. Ñuùc trong khuoân kim loaïi .......................................................................................69
6.2. Ñuùc döôùi aùp löïc........................................................................................................ 80
6.3. Ñuùc ly taâm ...............................................................................................................87
6.4. Ñuùc lieân tuïc..............................................................................................................90
6.5. Ñuùc trong khuoân voû moûng.......................................................................................92
6.6. Ñuùc trong khuoân maãu chaûy ..................................................................................... 93
Chöông 7: DÔÕ KHUOÂN, PHAÙ LOÕI, LAØM SAÏCH VAØ KHUYEÁT TAÄT VAÄT ÑUÙC ....... 96
7.1. Dôõ khuoân, phaù loõi, laøm saïch vaät ñuùc...................................................................... 96
7.2. Khuyeát taät vaät ñuùc ...................................................................................................96
7.3. Kieåm tra, söûa chöõa khuyeát taät vaät ñuùc .................................................................100
261

PHAÀN II: GIA COÂNG KIM LOAÏI BAÈNG AÙP LÖÏC .......................... 101
Chöông 1: KHAÙI NIEÄM CHUNG VEÀ GIA COÂNG KIM LOAÏI BAÈNG AÙP LÖÏC ........ 101
1.1. Khaùi nieäm, ñaëc ñieåm, phaân loaïi ...........................................................................101
1.2. Bieán daïng deûo cuûa kim loaïi ..................................................................................104
1.3. Nhöõng nhaân toá aûnh höôûng ñeán tính deûo vaø bieán daïng deûo cuûa kim loaïi ...........108
1.4. AÛn h höôû ng cuûa bieán daïng deûo ñeán toå chöùc vaø tính chaát cuûa kim loaïi ...............116
1.5. Caùc ñònh luaät cô baûn aùp duïng khi gia coâng kim loaïi baèng aùp löïc .......................118
Chöông 2: NUNG NOÙNG KIM LOAÏI ÑEÅ GIA COÂNG AÙP LÖÏC ..........................121
2.1. Muïc ñích cuûa nung noùng kim loaïi ........................................................................121
2.2. Nhöõng hieän töôïng xaûy ra khi nung ......................................................................121
2.3. Cheá ñoä nung ...........................................................................................................123
2.4. Thieát bò nung ..........................................................................................................126
Chöông 3: CAÙN VAØ KEÙO KIM LOAÏI .....................................................................129
3.1. Caùn kim loaïi ..........................................................................................................129
nh
h i Mi
3.2. Keùo daây ..................................................................................................................134
C
Ho
u a t TP.
h
Ky t
Chöông 4: REØN TÖÏ DO VAØ REØN KHUOÂN .............................................................138
h a m
Su p
4.1. Khaùi nieäm, phaân loaïi .............................................................................................138
D H
ng
4.2. Reø n töï do ................................................................................................................146
t © Truo
h
yrig
4.3. Reø n khuoân ..............................................................................................................159
Cop
Chöông 5: DAÄP TAÁM .................................................................................................174
5.1. Khaùi nieäm, ñaëc ñieåm .............................................................................................174
5.2. Thieát bò daäp taám ....................................................................................................174
5.3. Caùc nguyeân coâng caét phoâi .....................................................................................176
5.4. Caùc nguyeân coâng taïo hình ....................................................................................182
PHAÀN III: COÂNG NGHEÄ HAØN ........................................................... 193

Chöông 1: CAÙC KHAÙI NIEÄM CÔ BAÛN VEÀ COÂNG NGHEÄ HAØN .......................193
1.1. Thöïc chaát, ñaëc ñieåm, phaân loaïi ............................................................................193
1.2. Quaù trình luyeän kim vaø toå chöùc kim loaïi cuûa moái haøn ........................................195
1.3. Tính haøn cuûa hôï p kim............................................................................................199
Chöông 2: HAØN HOÀ QUANG TAY ..........................................................................202
2.1. Khaùi nieäm ..............................................................................................................202
2.2. Hoà quang haøn .........................................................................................................202
2.3. Phaân loaïi caùc phöông phaùp haøn ............................................................................206
2.4. Thieát bò haøn ............................................................................................................208
2.5. Vaät lieäu haøn hoà quang tay .....................................................................................212
2.6. Coâ ng ngheä haøn hoà quang tay ................................................................................215
Chöông 3: HAØN TÖÏ ÑOÄNG VAØ BAÙN TÖÏ ÑOÄNG ...................................................223
3.1. Khaùi nieäm ..............................................................................................................223
262

3.2. Haøn hoà quang döôùi lôùp thuoác baûo veää ...................................................................223
3.3. Haøn hoà quang noùng chaûy trong moâi tröôøng khí baûo veä .......................................228
3.4. Haøn hoà quang ñieän cöïc khoâ ng noùng chaûy trong moâi tröôøng khí trô ...................230
Chöông4: HAØN ÑIEÄN TIEÁP XUÙC ............................................................................233
4.1. Thöïc chaát, ñaëc ñieåm, caùc phöông phaùp ................................................................233
4.2. Coâ ng ngheä haøn ñieän tieáp xuùc ................................................................................237
Chöông 5: HAØN VAØ CAÉT BAÈNG KHÍ.....................................................................239
5.1. Thöïc chaát, ñaëc ñieåm haøn khí.................................................................................239
5.2. Vaät lieäu, thieát bò haøn khí .......................................................................................239
5.3. Coâ ng ngheä haøn khí ................................................................................................246
5.4. Caét kim loaïi ...........................................................................................................251
Chöông 6: ÖÙNG SUAÁT, BIEÁN DAÏNG VAØ KHUYEÁT TAÄT CUÛA VAÄT HAØN .....258
6.1. ÖÙ ng suaát vaø bieán daïng cuûa vaät haøn ......................................................................258
6.2. Caùc daïng khuyeát taät cuûa vaät haøn ..........................................................................258
nh
C h i Mi
Taøi lieäu tham khaûo........................................................................................................260
Ho
u a t TP.
Muïc luïc..........................................................................................................................261
h
a m Ky t
h
D H Su p
ng
t © Truo
h
yrig
Cop
263

TAØI LIEÄU THAM KHAÛO
[1]. Hoaøng Tuøng, Phaïm Baù Noâng…

Cheá taïo phoâi. Taäp 1 vaø 2- Tröôøng Ñaïi Hoïc Baùch Khoa Haø noäi –1993.
[2]. Hoaøng Troï ng Baù
Giaùo trình Coâng ngheä kim loaïi phaàn Gia coâng aùp löïc Tröôøn g Ñaïi hoïc sö phaïm kyõ thuaät -
1993.
[3]. TS. Nguyeãn Thuùc Haø- TS. Buøi Vaên Haïnh…
Giaùo trình Coâng ngeä haøn - Nhaø xuaát baûn Giaùo duïc. Haø noäi –2002.
[4]. TS. Nguyeãn Tieá n Ñaøo…
Coâng ngheä kim loaïi vaø öùng duïng CAD/CAM/CNC. Nhaø xuaát baûn khoa hoïc vaø kyõ
thuaät Haø noäi –2001.
[5]. Nguyeã n Xuaân Boâng, Phaïm Quang Loäc. nh
C h i Mi
P o
Thieát keá ñuùc. Nhaø xuaát baûn khoa hoïc vaø kyõ thuaät Haø noä. H i –1978.
u a t T
h
Ky t
[6]. Leâ Nhöông- Nguyeãn Ngoïc Traân.
a m
thbaûn khoa hoïc vaø kyõ thuaät Haø noäi –1976.
Su p
Coâng ngheä reø n vaø daäp noùng. Nhaø xuaá
D H
uong
[7]. Ñoã Höõ u Nhôn, Nguyeã n Ngoï c Giao…
t © Trcaù
h
yr g
Hoûi ñaùp veà daäp itaá m vaø n keùo kim loaïi. Nhaø xuaát baûn khoa hoïc vaø kyõ thuaät Haø
noäi –2001. C o p
[8]. Leâ Nhöông.
Kyõ thuaät daäp nguoäi. Nhaø xuaát baûn coâng nhaân kyõ thuaät Haø noäi –1981.
260

Giáo trình công nghệ kim loại - 662318 PDF

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Giáo trình công nghệ kim loại - 662318 PDF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

NGUYEÃN TAÙC AÙNH

ÑAÏI HOÏC SÖ PHAÏM KYÕ THUAÄT TP. HOÀ CHÍ MINH

LÔØI NOÙI ÑAÀU

Thu vien DH SPKT TP. HCM - http://www.thuvienspkt.edu.vn

Thu vien DH SPKT TP. HCM - http://www.thuvienspkt.edu.vn

Thu vien DH SPKT TP. HCM - http://www.thuvienspkt.edu.vn

Thu vien DH SPKT TP. HCM - http://www.thuvienspkt.edu.vn

Thu vien DH SPKT TP. HCM - http://www.thuvienspkt.edu.vn

haï nhieät ñaùng keå.

Hình 1-1 Caùc loaïi hình keát tinh

Thu vien DH SPKT TP. HCM - http://www.thuvienspkt.edu.vn

Thu vien DH SPKT TP. HCM - http://www.thuvienspkt.edu.vn

Thu vien DH SPKT TP. HCM - http://www.thuvienspkt.edu.vn

Hoãn hôïp Hoãn hôïp Nhieân Nguyeân lieäu

Laøm Naáu kim

Saáy Saáy loõi Bieán tính

Laøm saï ch vaät ñuùc

Kieåm tra Pheá phaåm

Thu vien DH SPKT TP. HCM - http://www.thuvienspkt.edu.vn

Hình 1-4 Caùc boä phaän cuûa khuoân ñuùc.

Thu vien DH SPKT TP. HCM - http://www.thuvienspkt.edu.vn

Thu vien DH SPKT TP. HCM - http://www.thuvienspkt.edu.vn

Chöông 2 (Tham khaûo)

Thu vien DH SPKT TP. HCM - http://www.thuvienspkt.edu.vn

2.2 Nguyeân taéc thieát keá keát caáu vaät ñuùc.

Thu vien DH SPKT TP. HCM - http://www.thuvienspkt.edu.vn

Tæ soá chieàu daøi thaønh Kích thöôùc

Thu vien DH SPKT TP. HCM - http://www.thuvienspkt.edu.vn

Nan hoa nghieâ ng Nan hoa cong

Thu vien DH SPKT TP. HCM - http://www.thuvienspkt.edu.vn

Thu vien DH SPKT TP. HCM - http://www.thuvienspkt.edu.vn

Keát caáu khoâng gaây caûn trôû Rz

Thu vien DH SPKT TP. HCM - http://www.thuvienspkt.edu.vn

Thu vien DH SPKT TP. HCM - http://www.thuvienspkt.edu.vn

Thu vien DH SPKT TP. HCM - http://www.thuvienspkt.edu.vn

3.1.2.Xaùc ñònh maët phaâ n khuoân:

Thu vien DH SPKT TP. HCM - http://www.thuvienspkt.edu.vn

- Maët phaân khuoân neân

b. Choïn maët phaân Hình 1-18

Thu vien DH SPKT TP. HCM - http://www.thuvienspkt.edu.vn

Thu vien DH SPKT TP. HCM - http://www.thuvienspkt.edu.vn

Thu vien DH SPKT TP. HCM - http://www.thuvienspkt.edu.vn

Sô ñoà ñoä doác

c. Goùc ñuùc laø goùc tieáp giaùp giöõa hai beà b

Thu vien DH SPKT TP. HCM - http://www.thuvienspkt.edu.vn

ngang. Thöôøng laøm goái loõi hình coân (hình 1-

Thu vien DH SPKT TP. HCM - http://www.thuvienspkt.edu.vn

Thu vien DH SPKT TP. HCM - http://www.thuvienspkt.edu.vn

Hình 1- 30 Baûn veõ chi tieát:

Thu vien DH SPKT TP. HCM - http://www.thuvienspkt.edu.vn

Hình 1-31 Baûn veõ thieát keá ñuùc.

Thu vien DH SPKT TP. HCM - http://www.thuvienspkt.edu.vn

3.2 Thieát keá maãu vaø hoäp loõi:

Thu vien DH SPKT TP. HCM - http://www.thuvienspkt.edu.vn

3.2.2 Thieát keá loõi vaø hoäp loõi:

Thu vien DH SPKT TP. HCM - http://www.thuvienspkt.edu.vn

Hình 1-33 Caáu taïo loõi caùt.

Thu vien DH SPKT TP. HCM - http://www.thuvienspkt.edu.vn

Thu vien DH SPKT TP. HCM - http://www.thuvienspkt.edu.vn

Thu vien DH SPKT TP. HCM - http://www.thuvienspkt.edu.vn

Hình 1-37 Heä thoáng roùt tieâu chuaån.

Hình 1-38 Loaïi coác roùt thöôøng

Thu vien DH SPKT TP. HCM - http://www.thuvienspkt.edu.vn