Παν. Καραμπατζάκης - Βασ. Ζαφρανάς - Γεώρ.

Καραδέδος «Χαλκός Ηχών»

Τίτλος:
«Χαλκός Ηχών»
Ακουστικά αγγεία και «ακουστική ενίσχυση»
Από τον Αριστόξενο και τον Βιτρούβιο έως τις πρώτες
μετρήσεις.

Συγγραφείς:
Παναγιώτης Καραμπατζάκης, Αρχιτέκτων Μηχανικός ΑΠΘ,
Σύμβουλος ακουστικής, Ερευνητής.
Διεύθυνση: Θειρών 14, 56728, Θεσσαλονίκη – email:
info@nestos.net – τηλ. 2310 282872, 6977327065

Βασίλειος Ζαφρανάς, Ηλεκτρολόγος Μηχανικός, BEng, MBA,

Ερευνητής.
Διεύθυνση: Γραμματεία 5ου τομέα Τμήμα αρχιτεκτόνων Α.Π.Θ.,
Πανεπιστημιούπολη ΑΠΘ 54006, Θεσσαλονίκη – email:
zafranas@arch.auth.gr – τηλ. 2310 995446

Ειδικός σύμβουλος:
Γεώργιος Καραδέδος, Αρχιτέκτων μηχανικός, Αρχαιολόγος, αν.
καθ. Τμήματος Αρχιτεκτόνων ΑΠΘ.

Θεματική ενότητα: Αρχαιολογική Ακουστική

Περίληψη
Είναι γνωστή στις μέρες μας η χρήση κοίλων συνηχητών
(κοινώς Helmholtz) για την στοχευμένη ακουστική διόρθωση χώρων,
κυρίως μέσω της ηχοαπορροφητικής τους ικανότητας και την
συμβολή τους στην διάχυση του ήχου. Δεν είναι όμως, όπως ξέρουμε
από την αρχαιολογία και την ιστορία, μόνο σημερινή η χρήση κοίλων
συνηχητών για την βελτίωση της ακουστικής χώρων, αλλά ξεκινάει
από την αρχαιότητα και τροποποιημένη συνεχίζεται τον Μεσαίωνα,
με την ενσωμάτωση αγγείων στην τοιχοποιία πολλών δημόσιων
κτιρίων όπως εκκλησιών, με πιθανολογούμενο σκοπό την βελτίωση
της ακουστικής τους.
Μία ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα χρήση των κοίλων συνηχητών για
την βελτίωση της ακουστικής χώρων, και διαφορετική από την
ενσωμάτωση αγγείων στην τοιχοποιία, είναι αυτή, που κατά τις πηγές,
έκαναν οι αρχαίοι Έλληνες στα θέατρα τους, πρακτική που κατόπιν
αντέγραψαν οι ρωμαίοι μαζί με όλα τα άλλα στοιχεία του ελληνικού

1
Παν. Καραμπατζάκης - Βασ. Ζαφρανάς - Γεώρ. Καραδέδος «Χαλκός Ηχών»

θεάτρου, τα οποία και ενσωμάτωσαν στον «αρχιτεκτονικό» τους

πολιτισμό, και αποτελούν το θέμα της παρούσης εργασίας.
Παρά τις εκτενέστατες αναφορές για τα συνηχούντα αγγεία
από διάφορες πηγές, είναι γεγονός ότι μέχρι σήμερα δεν υπάρχουν
παρόμοια αρχαιολογικά ευρήματα. Από τις μαρτυρίες περί της
κατασκευής των αρχαίων θεάτρων του Λατίνου Βιτρούβιου, που
βασιστήκαν πάνω στα γραπτά του αρχαίου Έλληνα μουσικού και
φιλοσόφου Αριστόξενου, μας δίνεται ένα μοντέλο μίας πλήρους
«ενισχυτικής» διάταξης χρησιμοποιώντας κοίλους συνηχητές. Από
τις σωζόμενες μαρτυρίες που υπάρχουν σε πηγές της εποχής, γίνεται
σαφές ότι ένα σύνολο συνηχητικών αγγείων, «κουρδισμένα» πάνω
στο γένος που θα εκτελούνταν το μουσικό – θεατρικό θέμα,
προσέδιδαν μία εντόνως διακριτή υποστήριξη (ενίσχυση) στον ήχο,
βελτιστοποιώντας έτσι την τελική ακουστική ποιότητα της
παράστασης.
Μέσα από μία σειρά εργαστηριακών μετρήσεων, εξετάστηκε η
ικανότητα διάφορων κοίλων συνηχητών να συμβάλουν στην
«ενίσχυση» του ήχου μίας εκδήλωσης καθώς και με ποιο τρόπο
συμβαίνει αυτό, στην συνέχεια διερευνήθηκε ο τρόπος με τον οποίο
μπορεί να λειτουργήσει αυτό το σύστημα από την πλευρά της φυσικής
ακουστικής, ενώ τέλος σχολιάζονται κάποια χαρακτηριστικά
ερωτήματα που προέκυψαν από την έρευνα.

Λέξεις κλειδιά: Helmholtz, συνηχητές, ακουστικά αγγεία, αρχαίο

θέατρο, ακουστική βελτίωση.

Abstract.
We find concave (Helmholtz) resonators in use today by modern
acousticians in the form of modern acoustic correction devices, such
as bass traps or other devices utilizing the Helmholtz effect, used
mainly for their narrowband absorption characteristics as well as the
diffusion effect they have on the sound field. But going back in
history, we find that even though they were used for similar purposes
during the Middle Ages (incorporating pots and urns in church walls),
there was a time beginning in the classical antiquity and extending for
several centuries, when concave resonators were used for yet another
purpose.
Despite the fact that there are many historical records on the
use of acoustic pots for the enhancement of sound in ancient Greek

2
Παν. Καραμπατζάκης - Βασ. Ζαφρανάς - Γεώρ. Καραδέδος «Χαλκός Ηχών»

and Roman theaters, the fact is that no archeological find that we are
aware of has surfaced to date.
The most well known of these historical records is found in the
books “De architectura” by Vitruvius, in which he explains and
expands on the theories of the ancient Greek philosopher Aristoxenos.
From these records and others, it seems like a set of bronze resonating
urns, tuned to the performance being held, was used to enhance and
enliven the sound quality of ancient stone theaters.
With this in mind, sets of measurements were made in order to
examine the effect several sizes and types of urns have on the sound
field of a given space. Measurements were also made on the
Helmholtz effect and its function in acoustic vases, urns and spheres.
From these measurements conclusions are drawn and a
theoretical model for the precise nature of the ancient acoustic urns is
proposed.

Keywords: Helmholtz resonator, ancient theatre, acoustic innovation,

acoustic urns.

1. Εισαγωγή.

1.1 Χρονικό πλαίσιο

Στον 5ου π.χ. αιώνα, οι βασικές αρχές σχεδίασης του Ελληνικού
θέατρου είχαν φτάσει ήδη σε αρκετά υψηλό επίπεδο.
Με την πάροδο του χρόνου, τα αρχαία Ελληνικά θέατρα, τόσο
ως προς την γεωμετρία όσο και ως προς την λειτουργία και την
δυνατότητα υποστήριξης παραστάσεων, μετατράπηκαν σε περίτεχνα
κτίσματα, υψηλής αισθητικής και κατασκευαστικής τεχνολογίας,
έχοντας ξεκινήσει από μία απλή διαμόρφωση του χωμάτινου πρανούς
εμπρός από μία επίπεδη περιοχή.
Μέχρι το τέλος του 4ο αιώνα π.χ. χαρακτηριστική είναι η
είσοδος των μαθηματικών ( θεωρία αριθμών των Πυθαγορείων) στις
γεωμετρικές χαράξεις και γενικότερα στον αρχιτεκτονικό σχεδιασμό
των κτιρίων, και ειδικότερα των θεάτρων.
Ο σχεδιασμός θεάτρων ιδιαίτερα, επηρεάστηκε σημαντικά από
την ακουστική η οποία την περίοδο αυτή διαμορφώνεται ήδη ως
επιστήμη. Ιδιαίτερα κατά το τέλος του 4ου π.χ. αιώνα, συμβαίνει ή
«μεταπήδηση» από τις θεωρίες των Πυθαγορείων στις Αριστοτελικές
θεωρίες η οποία και δίνει σημαντική ώθηση στην εξέλιξη των
επιστημονικών θεωριών της μουσικής και της ακουστικής.

3
Παν. Καραμπατζάκης - Βασ. Ζαφρανάς - Γεώρ. Καραδέδος «Χαλκός Ηχών»

Χαρακτηριστικότερη μορφή της περιόδου μεταπήδησης, είναι αυτή

του Αριστόξενου του Ταραντίνου στου οποίου τις μουσικές θεωρίες
οφείλεται και ο μετέπειτα διαχωρισμός του μουσικού κόσμου στους
«Κανονικούς» ( οπαδούς του Πυθαγορείου μουσικού συστήματος,
των μαθηματικών υπολογισμών και των μαθηματικών κανόνων) και
τους «Αρμονικούς» (οπαδούς της θεωρίας του Αριστόξενου
σύμφωνα με την οποία καθοριστικός παράγοντας της μουσικής
αρμονίας είναι η ακοή και τελικός κριτής το αφτί).
Την εποχή αυτή αρχίζει η χρήση ακουστικών αγγείων για την
βελτίωση της ακουστικής των θεάτρων και οι σχετικές θεωρίες
μεταφέρονται στην εποχή μας από τον Λατίνο Βιτρούβιο, στα
κεφάλαια 4 και 5, του 5ου βιβλίου του με τίτλο “De Architectura” στο
οποίο ενσωμάτωσε όπως ο ίδιος αναφέρει τις θεωρίες του
Αριστόξενου.
Ήδη πριν από το τέλος του 4ο αιώνα π.χ. είναι γνωστά τα
«ιδιαίτερα» ακουστικά χαρακτηριστικά των αγγείων και εν γένει των
δοχειόσχημων αντικειμένων ή χώρων. Ο Αριστοτέλης (384-322π.χ.)
στο κεφ.8 του έργου του «Προβλήματα 2» - «όσα περί φωνής»,
αναφέρει χαρακτηριστικά για τα «άδεια δοχεία από πυλό» τα εξής:

«8. Γιατί, αν θάψει κανείς πιθάρι ή άδεια δοχεία από πηλό και τα σκεπάσει με
πώμα, τα κτίρια αποκτούν καλύτερη ακουστική, καθώς επίσης αν υπάρχει μέσα στο
σπίτι πηγάδι ή στέρνα; Ή μήπως, επειδή η ηχώ είναι ανάκλαση, πρέπει να είναι
συγκεντρωμένος ο περιεχόμενος αέρας, και να έχει επιφάνεια πυκνή και λεία, πάνω
στην οποία θα ανακλαστεί; Πράγματι, έτσι παράγεται κατ΄ εξοχήν ήχος. Το πηγάδι,
λοιπόν, και η στέρνα διαθέτουν τη στενότητα και την ιδιότητα να συγκεντρώνουν [τον
αέρα], τα πιθάρια και τα δοχεία διαθέτουν επίσης την πυκνότητα των τοιχωμάτων
τους, οπότε και από τα δύο προκύπτει το αποτέλεσμα. Τα κοίλα επίσης μέρη ηχούν
καλύτερα, για τούτο και ο χαλκός (εννοεί τα χάλκινα αγγεία) ηχεί καλύτερα από τα
υπόλοιπα. Όσο για το ότι είναι θαμμένα, δεν υπάρχει τίποτα παράξενο, διότι η φωνή
φέρεται εξ ίσου προς τα κάτω. Γενικά, φαίνεται πως διαδίδεται προς όλες τις
κατευθύνσεις και κυκλικά.»

1.2 Περιγραφή Αριστόξενου – Βιτρούβιου

Στο κεφάλαιο 4 του 5ου βιβλίου του Βιτρούβιου, στο οποίο
παρουσιάζεται η αρμονική θεωρία του Αριστόξενου, αναφέρεται ότι
στο τέλος του βιβλίου παρέχεται το μουσικό διάγραμμα του
Αριστόξενου. Το διάγραμμα αυτό δεν σώζεται σήμερα, άλλα δεν είναι
δύσκολο να αναπαρασταθεί από τις περιγραφές του Βιτρούβιου
(σύνδεση 4ου και 5ου κεφαλαίου του 5ου βιβλίου de Architectura).
Στην περιγραφή του Βιτρούβιου παρουσιάζονται δύο τρόποι
παραθέσεων μπρούτζινων ακουστικών αγγείων.

4
Παν. Καραμπατζάκης - Βασ. Ζαφρανάς - Γεώρ. Καραδέδος «Χαλκός Ηχών»

Η πρώτη παράθεση αφορά θέατρα μικρών και μεσαίων

διαστάσεων και η δεύτερη αφορά θέατρα μεγάλων διαστάσεων.
Η τοποθέτηση των ακουστικών αγγείων στην περίπτωση των
μικρών θεάτρων γίνεται σε οριζόντιο διάδρομο που διατρέχει όλο το
μήκος των κερκίδων του θεάτρου και βρίσκεται στην μέση περίπου
του κοίλου. Στην οριζόντια αυτή επίπεδη επιφάνεια (fascia
trasversale), η οποία θυμίζει τον διάδρομο κυκλοφορίας που
διαχωρίζει τα δύο διαζώματα, το άνω και το κάτω, τοποθετούνται μία
σειρά αγγείων των οποίων οι φυσικές συχνότητες ανήκουν στο
«εναρμόνιο» γένος. Οι θέσεις όπου τοποθετούνται τα αγγεία
προκύπτει από τον διαχωρισμό του οριζόντιου διαδρόμου σε 12 ίσα
διαστήματα τα οποία δημιουργούν 13 συμμετρικές θέσεις σε όλο το
επίπεδο. Σε κάθε μία από τις θέσεις αυτές τοποθετείται ένα αγγείο με
συγκεκριμένη φυσική συχνότητα. Η πλήρης διάρθρωση της διάταξης
καθώς και οι συχνότητες έκαστου αγγείου, για την περίπτωση των
μικρών θεάτρων φαίνονται στην Εικ.1.1.

Εικ 1.1 Παράθεση ακουστικών αγγείων για μικρών και μεσαίων διαστάσεων
θέατρα

Στην περίπτωση των μεγάλων θεάτρων, το ύψος του κοίλου

διαχωρίζεται όπως πριν αλλά και επιπροσθέτως σε 3 διαζώματα με 4
οριζόντιες fascia trasversale. Η πρώτη, προς την ορχήστρα παράθεση
αντιστοιχεί πάλι στο «εναρμόνιο» γένος, η δεύτερη στο «χρωματικό»
και η τρίτη στο «διατονικό». Η παράθεση της πρώτης σειράς αγγείων
για το «εναρμόνιο» γένος είναι όμοια με αυτή που έχει περιγραφεί για
τα μικρά θέατρα. Η πλήρης διάρθρωση της διάταξης καθώς και οι
συχνότητες έκαστου αγγείου, σε κάθε τραβέρσα, για την περίπτωση
των μεγάλων θεάτρων φαίνονται στην Εικ1.2.

5
Παν. Καραμπατζάκης - Βασ. Ζαφρανάς - Γεώρ. Καραδέδος «Χαλκός Ηχών»

Εικ 1.2 Παράθεση ακουστικών αγγείων για μεγάλων διαστάσεων θέατρα

Είναι αξιοσημείωτο ότι το διάγραμμα που προτείνει ο

Αριστόξενος και μεταφέρει ο Βιτρούβιος ταιριάζει απόλυτα με την
χάραξη των Ελληνικών αλλά και των Ρωμαϊκών θεάτρων, είτε αυτή
συμβαίνει με 3 τετράγωνα είτε με τέσσερα τρίγωνα.
Μέσα από τις περιγραφές του Βιτρούβιου αντιλαμβανόμαστε ότι
η ακουστική «βελτίωση» που επιτυγχάνεται με τις παραθέσεις των
ακουστικών αγγείων είναι καθοριστική για την ακουστική ποιότητα
του χώρου όπου εφαρμόζονται. Τα κείμενα αναφέρουν ότι τα
ακουστικά αγγεία χρησιμοποιήθηκαν ως επί το πλείστον για να
βελτιώσουν ακουστικά προβληματικούς χώρους και να
δημιουργήσουν αποδεκτές ακουστικές συνθήκες.
Κύριο παράδειγμα που αναφέρεται είναι αυτό του Ελληνικού
θεάτρου της Κορίνθου στο οποίο χρησιμοποιήθηκαν χάλκινα
ακουστικά αγγεία για να βελτιώσουν την ήδη κακή ακουστική. Το
παράδειγμα του θεάτρου της Κορίνθου πρέπει να ήταν αρκετά
διαδεδομένο στην εποχή αυτή και ίσος δεν είναι τυχαία η αναφορά
«Εάν ταις γλώσσαις των ανθρώπων λαλώ και των αγγέλων, αγάπην δε
μη έχω, γέγονα χαλκός ηχών ή κύμβαλον αλαλάζον» (Παύλος Α’ Κορ
ιγ’)(ΣΗΜ: η λέξη «χαλκός» την εποχή εκείνη είχε την έννοια του
χάλκινου σκεύους, βλέπε χαλκεία).

6
Παν. Καραμπατζάκης - Βασ. Ζαφρανάς - Γεώρ. Καραδέδος «Χαλκός Ηχών»

2. Μετρήσεις και Έρευνα

2.1 Μετρήσεις και βιβλιογραφική έρευνα.

Προκειμένου να εξεταστεί πρακτικά αλλά και να γίνει
κατανοητός θεωρητικά ο μηχανισμός λειτουργίας των αντηχείων,
καθώς και η ικανότητα τους να συμμετέχουν στην διαμόρφωση του
ηχητικού πεδίου ενός χώρου, έγιναν τρεις σειρές μετρήσεων αρκετών
αντηχείων, διαφορετικών φυσικών χαρακτηριστικών, καθώς και μια
εκτενής βιβλιογραφική έρευνα γύρω από το θέμα.
Οι μετρήσεις που διενεργήθηκαν είναι:

• Μέτρηση συνηχητή σε διάχυτο πεδίο (αίθουσα μετρήσεων

Εργαστηρίου Αρχιτεκτονικής τεχνολογίας ΑΠΘ) με χρήση
λευκού θορύβου. Με την μέτρηση αυτή εξακριβώθηκε με
ακρίβεια η φυσική συχνότητα Helmholtz των αντηχείων. Οι
συχνότητες που βρέθηκαν ήταν από 78Hz έως 450Hz. Από τις
μετρήσεις αυτές προέκυψαν σημαντικά συμπεράσματα για την
ακουστική συμπεριφορά του φαινόμενου της συνήχησης. [Εικ.
2.2.1].

• Μέτρηση συνηχητών διαφορετικών γεωμετρικών και φυσικών

χαρακτηριστικών σε διάχυτο πεδίο (αίθουσα μετρήσεων
Εργαστηρίου Αρχιτεκτονικής τεχνολογίας ΑΠΘ) με χρήση
λευκού θορύβου και ημιτονοειδούς σήματος στην φυσική
συχνότητα κάθε συνηχητή. Από τις μετρήσεις αυτές
προέκυψαν συμπεράσματα σχετικά με την απόδοση του
εκάστοτε συνηχητή σε σχέση με τα φυσικά και γεωμετρικά
χαρακτηριστικά του.

• Μέτρηση των αποδοτικότερων συνηχητών σε διάχυτο πεδίο

(αίθουσα μετρήσεων Εργαστηρίου Αρχιτεκτονικής
τεχνολογίας ΑΠΘ) με χρήση ημιτονοειδούς σήματος στην
φυσική συχνότητα του συνηχητή με ή χωρίς τεχνητό θόρυβο
βάθους. Με την μέτρηση αυτή προσεγγίστηκε η τάξη μεγέθους
της ενεργειακής επίπτωσης (ενίσχυσης) του αντηχείου στο
ακουστικό πεδίο καθώς επίσης έγιναν και μετρήσεις
επαλήθευσης (κλειστό και ανοικτό αντηχείο). [Εικ. 2.3].

7
Παν. Καραμπατζάκης - Βασ. Ζαφρανάς - Γεώρ. Καραδέδος «Χαλκός Ηχών»

Ταυτόχρονα με την παραπάνω εργαστηριακή προσέγγιση του

θέματος, έγινε παράλληλα και εκτενής αναζήτηση βιβλιογραφικών
πηγών καθώς και σχετικών εργασιών για το θέμα των ακουστικών
αγγείων, στην οποία διαπιστώθηκε πως υπάρχει ένας σημαντικός
αριθμός διαφορετικών προσεγγίσεων για το θέμα, οι οποίες τις
περισσότερες φορές έχουν αρκετά κοινά χαρακτηριστικά και
καταλήγουν σε παρόμοια συμπεράσματα.

2.2 Ο Μηχανισμός.
Όπως αναφέρθηκε στα προηγούμενα, οι μετρήσεις που
διενεργηθήκαν αφορούσαν διάφορα είδη αγγείων (κυρίως πήλινα
πιθάρια) και την επίδραση που έχουν τέτοια αντικείμενα στην
ακουστική του χώρου (στην περίπτωση μας του θαλάμου ηχομόνωσης
του εργαστηρίου ακουστικής της αρχιτεκτονικής σχολής του Α.Π.Θ.),
καθώς και άλλων δοχείων όπως μπουκαλιών, βάζων κλπ. στα οποία
δόθηκε έμφαση στην διερεύνηση του φαινόμενου που περιέγραψε ο
Hermann von Helmholtz το 1863.

Εικόνα 2.2.1 μέτρηση πήλινου αντηχείου στο εργαστήριο.

Από το σύνολο των μετρήσεων που διενεργήθηκαν, διαπιστώθηκε

πως το φαινόμενο Helmholtz μπορεί, κατά την λειτουργία του, να
αντιστοιχηθεί, με μία κυκλική κίνηση (Εικ, 2.2.2) στην οποία
επιτελείται ένας μετασχηματισμός της ακουστικής ενέργειας, με την
συγκέντρωση της στην ιδιοσυχνότητα του εκάστοτε αντικειμένου, και
η οποία έχει σχέση με τα γεωμετρικά χαρακτηριστικά του κυρίως
σώματος του αντικειμένου, καθώς και με τις γεωμετρικές διαστάσεις
του λαιμού και της οπής του ιδίου.

8
Παν. Καραμπατζάκης - Βασ. Ζαφρανάς - Γεώρ. Καραδέδος «Χαλκός Ηχών»

Εικ. 2.2.2 Το φαινόμενο Helmholtz ως κυκλική κίνηση

Όπως φαίνεται στην Εικ,.2.2.3, αποτέλεσμα της μέτρησης μιας

γυάλινης σφαίρας διαμέτρου 30cm με μια οπή διαμέτρου 8cm, οι δύο
γραμμές αντιπροσωπεύουν η μεν μπλε την ακουστική ενέργεια μέσα
στην σφαίρα, η δε μωβ την πηγή θορύβου έξω από την σφαίρα, ενώ ο
μετασχηματισμός της ενέργειας στην ιδιοσυχνότητα της φαίνεται ως
κορυφή της μωβ γραμμής. Σε μια προσεκτική παρατήρηση του
σχήματος είναι φανερό ότι στις περιοχές δεξιά και αριστερά της
κορυφής, η ενέργεια έχει βυθιστεί αντίστοιχα με την κορύφωση,
επιτελώντας αυτό που αναφέρθηκε προηγούμενα ως
«μετασχηματισμός», σύμφωνα πάντα με την αρχή διατήρησης της
ενέργειας. Το γεγονός της απορρόφησης των γειτονικών συχνοτήτων
αποτελεί ένα σημαντικό δευτερεύων κέρδος, διότι μειώνει τον θόρυβο
βάθους δίνοντας έτσι μία επιπλέων «καθαρότητα» στους τόνους της
κλίμακας της παράθεσης και κατ’ επέκταση στους τόνος της κλίμακας
της πηγής.

70,00
60,00
50,00
40,00
30,00
20,00
10,00
0,00
31,5
40
50
63
80
100
125
160
200
250
315
400
500
630
800
1000
1250
1600
2000
2500
3150
4000
5000

PINK NOISE PINK NOISE @ URN OPENING

Εικόνα 2.2.3 μέτρηση γυάλινου σφαιρικού αντηχείου πάχους 2mm διαμέτρου

30cm με οπή διαμέτρου 8cm, στο εργαστήριο.

Σχετικά με την επίδραση αυτού του φαινομένου στον χώρο, και

σε συμφωνία με τα εξαγόμενα της βιβλιογραφικής έρευνας από
παρόμοιες μετρήσεις, προκύπτει το συμπέρασμα ότι παρόλο που

9
Παν. Καραμπατζάκης - Βασ. Ζαφρανάς - Γεώρ. Καραδέδος «Χαλκός Ηχών»

παρουσιάζεται μια μετρήσιμη επίδραση στο ηχητικό πεδίο από αυτά

τα αντικείμενα κυρίως κοντά στην οπή (έως 25-30cm από το χείλος),
είναι απίθανο τα αρχαία ακουστικά αγγεία να ήταν κάτι σαν τα
αντικείμενα των μετρήσεων, καθώς οι μετρήσεις δείχνουν καθαρά
πως οι μεταβολές του ηχητικού πεδίου είναι πολύ μικρότερες από
αυτές πού είναι απαιτούμενες, ώστε να είναι ικανές να αναπαράγουν
το αποτέλεσμα που περιγράφει ο Βιτρούβιος.
Από μετρήσεις του φαινομένου Helmholtz σε αρκετά
διαφορετικής φύσεως αντικείμενα όπως για παράδειγμα μπουκάλια,
φαίνεται ότι τα αντικείμενα αυτά είναι ικανά να μετασχηματίζουν την
ηχητική ενέργεια του χώρου σε μεγάλο ποσοστό στο εσωτερικό τους,
κάτι που όμως, όπως συμπεραίνεται από τις προηγούμενες μετρήσεις,
διαδιδόμενο μόνο μέσω της οπής ή λαιμού σε μικρή απόσταση από το
αντικείμενο, έχει μικρή συνολική επιρροή στον χώρο. Αυτή η
ενέργεια, η οποία μετατρέπεται-μετασχηματίζεται στην ιδιοσυχνότητα
του αντικειμένου λόγω φαινομένου Helmholtz, επιπροσθέτως, μέσω
του φαινομένου του συντονισμού που επιτελείται, μεταφέρεται σε
μεγάλο ποσοστό στα τοιχώματα του δοχείου σαν μηχανική ενέργεια
(δόνηση) και απορροφάται από το αντικείμενο, δηλαδή μετατρέπεται
κυρίως σε θερμική ενέργεια.
Αν το αγγείο είναι ακλόνητα στερεωμένο ή υπερβολικά βαρύ,
όπως για παράδειγμα όταν είναι ενσωματωμένο στην τοιχοποιία, τότε
όλη η προσλαμβανόμενη μηχανική ενέργεια μετατρέπεται τελικά σε
θερμότητα, και το αντικείμενο δρα ως ηχοαπορροφητής στον χώρο.
Αν δε, προστεθεί στο εσωτερικό του αγγείου, ηχοαπορροφητικό
υλικό όπως άχυρα, στάχτη ή μαλλί,, όπως έχει βρεθεί να συμβαίνει σε
κάποιες μεσαιωνικές εκκλησίες, με ενσωματωμένα πιθάρια στην
τοιχοποιία τους, τότε το αντικείμενο επιδρά μεν στην ακουστική του
χώρου αλλά μόνο στις παραμέτρους της απορρόφησης και της
διάχυσης. Το ίδιο περίπου συμβαίνει και με τα χοντρά πήλινα πιθάρια
που δεν έχουν την δυνατότητα αναμετάδοσης της προσλαμβάνουσας
ενέργειας μέσο του μηχανικού συντονισμού τους, όπως αυτά που
μετρηθήκαν.

2.3 Τα φυσικά χαρακτηριστικά των αγγείων.

Μέχρι τώρα εξετάσαμε την περίπτωση που οι συνηχητές

Helmholtz δρουν ως ηχοαπορροφητές στον χώρο, είτε γιατί το υλικό
τους δεν τους επιτρέπει την αναμετάδοση της προσλαμβανόμενης
ηχητικής ενέργειας όπως στην περίπτωση των χοντρών πήλινων

10
Παν. Καραμπατζάκης - Βασ. Ζαφρανάς - Γεώρ. Καραδέδος «Χαλκός Ηχών»

πιθαριών που μετρήσαμε, είτε γιατί είναι ενσωματωμένα στην

τοιχοποιία και δεν μπορούν να δονηθούν ελεύθερα
Λογικά λοιπόν γεννάται η απορία σχετικά με την ικανότητα
αλλοίωσης του ηχητικού πεδίου από αγγεία που δεν θα έχουν την ίδια
υλική φύση με αυτά των μετρήσεων και της βιβλιογραφίας, αλλά που
θα έχουν την ικανότητα να παράγουν ήχο όταν δονηθούν ελεύθερα (
μέσω ηχητικής ακτινοβολίας, [sound radiation]), δηλαδή να
μεταδώσουν την μηχανική τους ενέργεια στον αέρα (υποβοήθηση της
κυκλικής κίνησης Helmholtz, από την μηχανική) και στον
περιβάλλοντα χώρο παλλόμενα τα ίδια, όπως για παράδειγμα γίνεται
με μια καμπάνα ή ένα οποιοδήποτε μεταλλικό αντικείμενο με
ιδιοσυχνότητα στο ακουστικό φάσμα, όπως ένα πιατίνι ή μια
κουδούνα.
Γυρνώντας πίσω στις μαρτυρίες του Βιτρούβιου και τις
περιγραφές που κάνει για τα συνηχούντα αγγεία, φαίνεται ότι αυτές
ταιριάζουν με ένα τέτοιου «τύπου» αντικείμενο, και όχι με αγγεία από
υλικά όπως αυτά των αρχικών μετρήσεων, ή των αναφερομένων στην
σχετική βιβλιογραφία. Στην παρ.1 του 5ου κεφαλαίου του 5ου βιβλίου,
ο Βιτρούβιος αναφέρει χαρακτηριστικά ότι τα αγγεία πρέπει να είναι
μπρούτζινα, τέτοια που όταν τα ακουμπάς, να παράγουν ήχο!.
«Ita ex his indagationibus mathematicis rationibus fiant vasa aerea pro
ratione magnitudinis theatri, eaque ita fabricentur, ut, cum tangantur, sonitum
facere possint inter se diatessaron diapente ex ordine ad disdiapason».
Επιπροσθέτως, στην παρ.7 του ίδιου κεφαλαίου, αναφέρει
σχετικά με την φύση, του υπό έρευνα φαινομένου, το γεγονός ότι στα
ξύλινα θέατρα δεν χρησιμοποιούσαν τέτοιες διατάξεις, καθώς όπως
αναφέρει, δεν υπήρχε ανάγκη για την χρήση τους, καθώς οι ξύλινες
επιφάνειες του θεάτρου απορροφούσαν και αναμετέδιδαν αρκετή
ηχητική ενέργεια ώστε να μην είναι αναγκαία η προσθήκη
συνηχητών.
Χαρακτηριστικά αναφέρει ότι αν ο ηθοποιός σε ένα τέτοιο
θέατρο ήθελε να προσδώσει στην φωνή του την απαραίτητη
«δύναμη», δεν είχε παρά να γυρίσει προς την ξύλινη σκηνή που εκτός
από ανακλαστήρας ήχου, λόγο της απορρόφησης-αναμετάδοσης του
ήχου, προσέδιδε στην φωνή του την απαιτούμενη ποιότητα.
«Dicet aliquis forte multa theatra quotannis Romae facta esse neque ullam
rationem harum rerum in his fuisse; sed errabit in eo, quod omnia publica lignea
theatra tabulationes habent complures, quas necesse est sonare. Hoc vero licet
animadvertere etiam ab citharoedis qui, superiore tono cum volunt canere, avertunt
se ad scaenae valvas et ita recipiunt ab earum auxilio consonantiam vocis. Cum
autem ex solidis rebus theatra constituuntur, id est ex structura caementorum,

11
Παν. Καραμπατζάκης - Βασ. Ζαφρανάς - Γεώρ. Καραδέδος «Χαλκός Ηχών»

lapide, marmore, quae sonare non possunt, tunc echeis hae rationes sunt
explicandae.»
Από αυτές τις διαφωτιστικές περιγραφές του Βιτρούβιου και
έχοντας υπόψη τα ακουστικά – φυσικά φαινόμενα που συμβαίνουν
στα αγγεία όπως περιγράφτηκε προηγουμένως στο φαινόμενο
Helmholtz («μετασχηματισμός» λόγο γεωμετρίας - συντονισμός -
μηχανική ιδιοσυχνότητα αγγείου), μπορούμε πια να φανταστούμε τα
περίφημα αγγεία ως μεταλλικά, ίσως σφαιροειδή αγγεία με
ιδιοσυχνότητα η οποία ευνοεί τον συντονισμό της ιδιοσυχνότητας της
κυκλικής κίνησης Helmholtz και αυτής της μηχανικής δόνησης του
κελύφους του αγγείου, στις περιγραφόμενες νότες, και σε τέτοια
μαθηματική αναλογία μεταξύ τους που να μεταδίδουν την ενέργεια
από το ένα στο άλλο αποτελώντας ένα σύνολο.
Καταλήγοντας αυτή την θεωρητική προσέγγιση της περίπτωσης
τέτοιων αγγείων όπως αυτά, φαίνεται, ότι η κατάληξη της ηχητικής
ενέργειας που θα απορροφηθεί μέσω του Helmholtz στην
ιδιοσυχνότητα του αγγείου και θα μετασχηματιστεί σε μηχανική, δεν
θα είναι η ίδια όπως στις προηγούμενες περιπτώσεις (απορρόφηση),
καθώς επίσης ούτε και η συμβολή ενός αγγείου από τέτοιο υλικό στην
τελική ακουστική του χώρου θα είναι απαραιτήτως ηχοαπορροφητική,
όπως στις προηγούμενες περιπτώσεις.
Σε πειραματικές μετρήσεις που έγιναν σε αγγεία με δυνατότητα
μηχανικού συντονισμού, (στην προκειμένη περίπτωση γυάλινοι
γλόμποι) το φαινόμενο της επίδρασης του αγγείου στο ηχητικό πεδίο
ήταν ενδεικτικά σημαντικό. Οι τιμές που καταγραφήκαν στις εν λόγο
μετρήσεις καταδεικνύουν ενίσχυση έως και 25dB σε σημεία του
ηχητικού πεδίου απόστασης άνω των 3 μέτρων από τον συνηχητή.

Εικόνα 2.3.1 μέτρηση, γυάλινου σφαιρικού αντηχείου πάχους 2mm διαμέτρου

30cm με οπή διαμέτρου 8cm, στο εργαστήριο. Ανοικτό (πορτοκαλί) και κλειστό
(μπλε) στόμιο. Πηγή ημητονοηδής 138.2Hz

12
Παν. Καραμπατζάκης - Βασ. Ζαφρανάς - Γεώρ. Καραδέδος «Χαλκός Ηχών»

Το άλλο στοιχείο που αναφέρει ο Βιτρούβιος στις παραπάνω

αναφορές του για τα εν λόγο αγγεία και παρουσιάζει μεγάλο
ενδιαφέρον, είναι ότι πρέπει όχι μόνο να συνηχούν το φθόγγο του
γένους στο οποίο «κουρδίζεται» η παράθεση, αλλά και να μεταδίδουν
αυτόν τον ήχο από το ένα στο άλλο.
Από τις μέχρι τώρα μετρήσεις, προκύπτει ότι η συμπεριφορά
διάφορων σφαιρικών συνηχητών παρουσιάζει μία αξιοπρόσεκτη
σύμπτωση που αφορά τη συχνοτική σχέση των παραγόμενων
αρμονικών. Το ενδιαφέρον σε αυτή την περίπτωση, είναι η
διαπίστωση ότι η πρώτη αρμονική από αυτές παρουσιάζεται σταθερά
στα 9/8 της κύριας ιδιοσυχνότητας, που συμπίπτει με την πρώτη
διαφορά μεταξύ των τόνων στο εναρμόνιο γένος, καθώς και το
γεγονός ότι αυτή η σχέση φαίνεται να επαναλαμβάνεται σε όλες τις
«βασικές» αρμονικές.

156Hz = 9/8XFo
138Hz = Fo

273Hz = 2XFo

435Hz = 2XFoX(9/8)

Fo F λ=F/fo
Προσλαμβανόμενος 138 f 138,00 1
Υπάτη βαρεία 138 (9/8)f 155,25 1,125
Υπάτων διάτονος 138 (4/3)f 184,00 1,33
Υπάτη μέσων 138 (3/2)f 207,00 1,5
Μέση 138 2f 276,00 2
Παράμεσος 138 (9/4)f 310,50 2,25
Νήτη συνημμένων 138 (8/3)f 368,00 2,67
Νήτη διαζευγμένων 138 3f 414,00 3
Νήτη υπερβολαίων 138 4f 552,00 4

Εικόνα 2.3.2 επάνω Απεικόνιση των αρμονικών που παράγονται από γυάλινο
αγγείο. Κάτω, ανάλυση συχνωτικών σχέσεων του εναρμονίου γένους με fo=138Hz

13
Παν. Καραμπατζάκης - Βασ. Ζαφρανάς - Γεώρ. Καραδέδος «Χαλκός Ηχών»

2.4 Ικανότητα κατασκευής.

Το φαινόμενο της διακριτής ενίσχυσης που περιγράφτηκε
θεωρητικά και στην συνέχεια μετρήθηκε πειραματικά και είναι
βέβαιο ότι μπορεί να αναπαραχθεί σε συνθήκες εργαστηρίου αλλά και
ανοικτού πεδίου, γεννά ένα δευτερεύον αλλά εξίσου σημαντικό
ερώτημα. Ήταν σε θέση οι κατασκευαστές των αγγείων να παράγουν
αγγεία απολύτως κουρδισμένα ( ως φυσική συχνότητα Helmholtz)
στον απαιτούμενο τόνο με ακρίβεια;
Ανατρέχοντας στις ιστορικές πηγές καθώς και στις έρευνες
επιστημόνων άλλων ειδικοτήτων, είναι φανερό ότι το φαινόμενο της
ακουστικής βελτίωσης των θεάτρων συντελούνταν, συνεπώς η θετική
απάντηση στην παραπάνω ερώτηση προϋποθέτει την αποδοχή από
πλευράς μας, ότι οι κατασκευαστές των αγγείων είχαν παρατηρήσει
σημαντικά χαρακτηριστικά της θεωρίας Helmholtz, σε βαθμό που
τους επέτρεπε να προσεγγίζουν με ακρίβεια τους απαιτούμενους από
το εκάστοτε μουσικό γένος, φθόγγους.
Επανερχόμενοι στο αρχικό ερώτημα, μπορούμε να πούμε ότι οι
κατασκευαστές των αγγείων δεν ήταν απαραίτητο να τα
κατασκευάσουν εξ αρχής έτσι ώστε να έχουν με απόλυτη ακρίβεια
την απαιτούμενη φυσική συχνότητα.
Ο Βιτρούβιος αναφέρει σχετικά, δύο σημαντικά στοιχεία.
Αρχικά στο 1ο βιβλίο του, το οποίο αφορά γενικότερα την εκπαίδευση
του Αρχιτέκτονα, αναφέρει ότι ο αρχιτέκτονας θα πρέπει να έχει
γνώσεις μουσικής τουλάχιστον τόσες, ώστε να μπορεί να κουρδίσει
μία παράθεση αγγείων σε ένα θέατρο. Από την μαρτυρία αυτή
συμπεραίνουμε ότι το τελικό κούρδισμά γινόταν επί τόπου κάθε φορά
που απαιτούνταν. Ταυτόχρονα αναφέρει πώς η στήριξη των αγγείων
γινόταν με το άνοιγμα προς τα κάτω και ταυτόχρονα στηρίζονταν σε
«σφήνες» ύψους μισού “πόδα” τουλάχιστον (~15cm). (Εικ. 2.4.1)

Εικ 2.4.1 Υποθετική θέση αγγείων σε Ρωμαϊκό θέατρο ( Izenour 1977 )

14
Παν. Καραμπατζάκης - Βασ. Ζαφρανάς - Γεώρ. Καραδέδος «Χαλκός Ηχών»

Από εργαστηριακές μετρήσεις που διενεργήθηκαν με αυτό το σκοπό,

έγινε φανερό ότι στην περίπτωση της στήριξης ενός αγγείου με
σφήνες, η ελαφρά μετάθεση της σφήνας μπρος – πίσω , δηλαδή η
μείωση ή η αύξηση του ύψους στήριξης του στομίου του αγγείου, είχε
σαν αποτέλεσμα την μετάθεση της φυσικής συχνότητας συντονισμού
του συνόλου αγγείου-σφήνα-πάτωμα σε εύρος έως και 1/3 της
οκτάβας (Εικ, 2.4.2). Το αποτέλεσμα αυτό οφείλεται στην
αυξομείωση της «λειτουργικής» οπής του συνηχητή η οποία, όπως
εξηγεί η θεωρία του Helmholtz, επιδρά άμεσα στην ιδιοσυχνότητα
του συνηχητή.

~117 Hz ~142 Hz

Εικ 2.4.2 Μέτρηση της φυσικής συχνότητας του συνηχητή σε ύψος σφήνας 10
και 15 cm.

3. Συμπεράσματα
Συνοψίζοντας τα συμπεράσματα που προκύπτουν από την
εργαστηριακή και βιβλιογραφική έρευνα, μπορούμε με ασφάλεια να
δεχτούμε τα παρακάτω:

• Οι σχετικές πηγές αναφέρουν την ευρεία χρήση χάλκινων και

μπρούτζινων κυρίως, συνηχητικών αγγείων προκειμένου να
βελτιωθεί η ακουστική των Ελληνιστικών και Ρωμαϊκών
θεάτρων.
• Το φαινόμενο που περιγράφεται από τον Βιτρούβιο είναι
δυνατόν να αναπαραχθεί, με χρήση ακουστικών αγγείων
ειδικών χαρακτηριστικών (υλικών και γεωμετρικών).
• Κατά την εξέταση συνηχητών που είναι κατασκευασμένοι από
άργιλο (πήλινα πιθάρια), βρέθηκε ότι αυτοί εμφανίζουν μεν το

15
Παν. Καραμπατζάκης - Βασ. Ζαφρανάς - Γεώρ. Καραδέδος «Χαλκός Ηχών»

φαινόμενο Helmholtz, πλην όμως αυτό συντελεί ώστε να

απορροφηθεί τελικά ήχος αντί του αναμενόμενου να
ενισχυθεί, λόγω των υλικών κατασκευής των συνηχητών.
• Κατά την εξέταση των συνηχητών που είναι κατασκευασμένοι
από γυαλί προέκυψε ότι αυτοί εμφανίζουν έντονα το
φαινόμενο Helmholtz, με ενίσχυση που φτάνει τα 25dB σε
απόσταση άνω των 3m από τον συνηχητή. Με παρόμοιου
τύπου συνηχητές είναι εφικτό να παραχθούν έντονα
φαινόμενα σύζευξης, με σημαντική επιρροή σε χώρους ακόμη
και πάνω από 1000m³.
Ανάλογη συμπεριφορά και μάλλον εντονότερη,
αναμένετε και από συνηχητές κατασκευασμένους από λεπτό
μέταλλο (χαλκία). Το θέμα αυτό είναι υπό έρευνα και θα
παρουσιαστεί σε μελλοντική εργασία.
• Η επίδραση των συνηχητών, στην περίπτωση που η πηγή είναι
«κουρδισμένη στο γένος στο οποίο είναι κουρδισμένη η
παράθεση των αγγείων, εμπεριέχει διπλό ακουστικό κέρδος,
πρώτον διότι ενισχύει την διέγερση της πηγής και δεύτερον
διότι απορροφά ακουστική ενέργεια από τις όμορες, μη
«συντονισμένες» συχνότητες.

ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ:
Ειλικρινείς ευχαριστίες οφείλουμε στον κ. Γιώργο Καραδέδο
για την παραχώρηση των σχετικών εργασιών του καθώς και για την
βοήθεια του, στην προσέγγιση του θέματος, Στον κ. Εμμανουήλ
Τζεκάκη, διευθυντή του Εργαστηρίου Ακουστικής τεχνολογίας του
ΑΠθ για τον χώρο και τα υλικά καθώς και για την επιστημονική του
συνδρομή, τον κ. Γουελφρέδο Σούμπερτ που πάντα αποτελεί τον πιο
δύσπιστο ακροατή μας και κατ’ επέκταση, την αφορμή να
βελτιωνόμαστε. Την Άννα Ζαφειριού για την φιλολογική της βοήθεια
και την Αθανασία Τσουκαλά, που παρ’ ότι εγκυμονούσα, ανέχτηκε τα
ξενύχτια μας. Τέλος Ευχαριστούμε τον Δημήτρη Καραμούζα για την
βοήθεια του στα αρχικά στάδια της εργασίας.

Σημείωση: Το πρώτο μέρος του άρθρου που αφορά την αρχαιολογική προσέγγιση
του θέματος, βασίστηκε πάνω στην εργασία του Αρχαιολόγου, Αρχιτέκτονα,
Γιώργου Καραδέδου με τίτλο:
G. Karadedos “Tecnologia dell’ antico teatro Greco”. Κατάλογος έκθεσης
«EUREKA, il genio degli antichi”, Αρχαιολογικό Μουσείο Νάπολης, 11 Ιουλίου
2005 – 9 Ιανουαρίου 2005, Electa, Napoli, 2005, σελ. 180-191.

16
Παν. Καραμπατζάκης - Βασ. Ζαφρανάς - Γεώρ. Καραδέδος «Χαλκός Ηχών»

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
1. Vitruvius : The Ten Books on Architecture, Loeb 1960, Dover 1960 and
Cambridge University Press 2002
2. Everest, Alton F. : Εγχειρίδιο Ακουστικής, 1994-98, Θεσσαλονίκη,
Εκδόσεις Τζιόλα.
3. Marshall Long : Architectural Acoustics, 2006, London, Elsevier Academic
Press.
4. Τηλέμαχος Ζακυνθινός : «Ένα τροποποιημένο μοντέλο σύζευξης για την
Βελτιστοποίηση της ακουστικής συστήματος συζευγμένων χώρων με την
βοήθεια συντονιστών», Διδακ. Διατρ. 2007, Πάτρα.
5. Tilemachos Zakinthinos and Dimitris Skarlatos : The effect of ceramic
vases on the acoustics of old Greek orthodox churches,. Science Direct,
October 2006.
6. Vassilantopopoulos, Mourjopoulos : A study of Ancient Greek and Roman
Theatre Acoustics, Acta Acoustica, vol 89 (2003), 123-136.
7. 01dB, Norsonic, CATT V8, ETF, DIRAC user Manuals.
8. Aristotle “Problems”, books I-XXI translated in English by W. S. Hett,
Harvard University press.
9. Naif Haddad and Talal Akasheh : Vitruvius and ancient theaters,
Hashemite University, Zarqa, Jordan.
10. Robert G. Arns and Bret E. Crawford : Resonant Cavities in the History of
Architectural Acoustics., Technology and Culture, Vol 36, No 1 (Jan 1995)
pp104-135.
11. Shin-ichi Sato, Hiroyuki Sakai and Nicola Prodi : Acoustical measurements
in ancient greek and roman theaters. SOCIEDAD ESPAÑOLA DE
ACÚSTICA, FORUM ACUSTICUM, 2002, SEVILLA.
12. Marc Grunelle : Acoustic History Revisited, Paper Sessions. THE FIRST
INTERNATIONAL CONFERENCE ON ACOUSTIC ECOLOGY, 1993.
"THE TUNING OF-THE WORLD", BANFF, CANADA.
13. Marc Grunelle : Is there an acoustical tradition in western architecture?
International Congress on Sound and Vibration (ICSV12; 2005; Lisbon) :
proceedings, Lisbon, Portugal.
14. Antonio P.O.Carvalho, Victor Desarnaulds, Yves Loerincik : Acoustic
behavior of ceramic pots used in middle age worship spaces – A laboratory
analysis. Ninth international congress on sound and vibration.
15. Victor Desarnaulds, Yves Loerincik, Antonio P.O.Carvalho : Efficiency of
13th century acoustic ceramic pots in two swiss churches. Noise-con 2001,
Portland, Maine.
16. Rob Godman : «The enigma of Vitruvian resonating vases and the
relevance of the concept for today», The Music Centre Faculty for the
Creative and Cultural Industries, University of Hertfordshire, United
Kingdom.

17
Παν. Καραμπατζάκης - Βασ. Ζαφρανάς - Γεώρ. Καραδέδος «Χαλκός Ηχών»

17. A. Barba Sevillano, R. Lacatis, A. Gimenez andJ. Romero : “Acoustic

vases in ancient theaters : disposition, analysis from the ancient
tetracordal musical system”, Acoustics 2008, Paris, France.
18. Geo C. Yates : Acoustic Jars, from Antiquities and curiosities of the
church, edited by William Andrews, London : William Andrews & Co.,
1897, pp. 34-43.

18