NGHIÊN CỨU - TRAO ĐỔI

DẪN LIỆU VỀ CÂY MÚ TỪN

PHÂN BỐ Ở NGHỆ AN
n PGS. TS. Phạm Hồng Ban - Đại học Vinh
TS. Đỗ Ngọc Đài - Đại học Kinh tế Nghệ An

I. ĐẶT VẤN ĐỀ
Mú từn là cây cận đặc hữu ở Việt Nam, mới thấy ở
Việt Nam và Inđônêxia (Sumatra). Loài này từ lâu đã
được nhân dân miền núi sử dụng để làm thuốc, tuy
nhiên về tên khoa học từ trước đến nay chưa được định
danh. Trong quá trình nghiên cứu về loài này ở huyện
Quế Phong và quá trình thu thập mẫu vật ở các địa điểm
của các xã: Châu Kim, Thông Thụ, Mường Nọc, Châu
Thôn, Nậm Giải, Hạnh Dịch, Tri Lễ, Nậm Nhoóng,
Cắm Muộn, chúng tôi đã phân tích và định loại được
tên khoa học của Mú từn là: Rourea oligophlebia Merr.
thuộc họ Dây khế (Connariaceae) còn có tên khác là
lửa ít gân.
II. PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU
Mẫu thực vật được thu thập ở các tuyến điều tra của
các xã: Đồng Văn, Thông Thụ, Châu Kim, Châu Thôn,
Tri Lễ, Mường Nọc, Hạnh Dịch, Nậm Giải, Nậm
Nhóng, Cắm Muộn thuộc huyện Quế Phong. Mẫu vật
được thu thập theo phương pháp nghiên cứu của H.1: Cành mang hoa
Nguyễn Nghĩa Thìn (1997); định loại bằng hình thái so
sánh dựa vào các tài liệu của Phạm Hoàng Hộ (2000)
và ở các bảo tàng mẫu thực vật trên thế giới.
Điều tra về giá trị sử dụng theo phương pháp có sự
tham gia của người dân (PRA: Participatory Rural
Apraisal).
III. KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU
1. Đặc điểm hình thái
Từ phân tích các đặc điểm của các mẫu vật nghiên
cứu ở các xã thuộc huyện Quế Phong, so sánh với mẫu
chuẩn lưu ở Bảo tàng mẫu của Đại học Michegan (Mỹ)
thu ngày 27/5/1932, xác định tên khoa học của Mú từn
là: Rourea oligophlebia Merr. Với các đặc điểm chính:
Dây leo thân gỗ dài 5-25m. Cành non có nhiều lông
mềm, cao 0,5-1mm. Lá kép, có 7-19 lá phụ phiến xoan,
mọc gần đối, cỡ 4-10 x 2-5 cm, chóp lá tà, mũi lõm,
đáy bất xứng. Mặt dưới có nhiều lông, gân phụ 3-4 cặp H.2: Búp hoa

( H.1). Hoa mọc ở nách lá, cụm hoa cao 2-7cm, ít hoa;

[30]
Tạp chí
SỐ 7/2015
KH-CN Nghệ An
 NGHIÊN CỨU - TRAO ĐỔI

cuống mang hoa cỡ 3-8mm; mặt ngoài của lá

đài nhiều lông; cánh hoa màu phớt hồng
khoảng 5mm, nhị 10 thành 2 cặp đính ở đáy
trên cánh hoa; noãn có lông (H.1, H.2). Quả
hình bầu dục, khi chín màu đỏ, không lông, dài
2-3 cm. Hạt có áo hạt (H.3).
2. Sinh học và sinh thái
Cây ra hoa tháng 2-5, có quả tháng 4-6.
Mọc rải rác ở dưới tán rừng thứ sinh ở độ cao
100-700m.
Mú từn sống trong môi trường ánh sáng tán
xạ nên thành phần loài tham gia cấu thành nên
chủ yếu thuộc các họ: Cluisiaceae, Euphor-
biaceae, Meliaceae, Fagaceae, Fabaceae,
Sapindaceae… Khi điều kiện độ ẩm cao, được
che bóng nhiều thì khả năng tái sinh của cây
con khá lớn với 1 cây/m2 ở khu vực nghiên
cứu.
3. Phân bố
Tuyên Quang, Thái Nguyên, Nghệ An (Quế
Phong: Châu Kim, Mường Nọc, Hạnh Dịch,
Châu Thôn, Tri Lễ, Nậm Giải, Nậm Nhóng,
Cắm Muộn và Thông Thụ; Quỳ Châu: Quang
Phong), Thừa Thiên Huế, Đà Nẵng. Còn có ở
Inđônêxia (Sumatra).
4. Giá trị sử dụng
Hiện nay, trong các tài liệu ở Việt Nam và
nước ngoài, giá trị sử dụng của loài này chưa
được đề cập đến. Trong quá trình thu thập mẫu
và phỏng vấn người dân sử dụng cho thấy
thân, rễ phơi trong mát ngâm rượu uống
(H.5). 1 lạng rễ cây Mú từn sau khi phơi khô
đem ngâm với 5 lít rượu và uống khoảng
65ml tối đa cho mỗi lần uống là rất tốt, tức là
tương đương với 1-3 chén rượu loại nhỏ, sẽ
tăng khả năng ham muốn tình dục, tuy nhiên
nếu liều lượng quá cao trên 65ml liên tục
trong nhiều ngày thì dẫn đến liệt dương vì
trong rễ cây Mú từn có chứa kháng sinh.
Chính vì vậy, tại sao người dân Thái gọi là
cây Mú từn: Mú là lợn, Từn là điên có nghĩa
là uống nhiều sẽ kích thích hưng phấn quá độ
H3. Hạt nảy mầm
làm cho lợn phá chuồng chạy rông. Ngoài ra, rễ Mú từn
dùng để chữa trị chấn thương (gãy xương), kháng sinh,
cầm máu, xoa bóp...
5. Giá trị bảo tồn
Loài này hiện nay đang bị khai thác một cách ồ
ạt (chỗ nào có là khai thác tận thu thân và rễ) nên
số lượng quần thể chỉ còn tồn tại rải rác ở một vài
điểm của các xã được điều tra. Do vậy, cần có chính
sách hợp lý để bảo tồn, khai thác và phát triển một
cách hợp lý. Ngoài ra, cần có kế hoạch nhân nuôi
để trồng làm nguồn nguyên liệu phục vụ cho ngành
dược.
IV. KẾT LUẬN
Từ những kết quả điều tra thực địa trong các đợt
nghiên cứu đã xác định được tên khoa học của Mú từn
là Rourea oligophlebia Merr. thuộc họ Dây khế (Con-
nariaceae).
Loài này phân bố chủ yếu dưới tán rừng ở các xã như:
Châu Kim, Mường Nọc, Hạnh Dịch, Châu Thôn, Tri Lễ,
Nậm Giải, Nậm Nhóng, Cắm Muộn và Thông Thụ (Quế
Phong); Quang Phong (Quỳ Châu).
Mú từn được sử dụng làm thuốc như chữa đau lưng,
chấn thương, cầm máu, thuốc kích thích và tráng
dương... đang bị khai thác nhiều nên cần có chính sách
hợp lý để bảo tồn và phát triển bền vững./.

Tài liệu tham khảo

1. R. van Crevel (1958), Flora Malesiana, vol. 5: p. 511

2. Phạm Hoàng Hộ (2000), Cây cỏ Việt Nam, Nxb Trẻ Tp. Hồ Chí Minh.
3. Nguyễn Nghĩa Thìn (1997), Cẩm nang tra cứu và nhận biết các họ thực vật Việt Nam, Nxb Nông nghiệp,
Hà Nội.
4. http://plants.jstor.org/stable/history/10.5555/al.ap.specimen.mich1192161.

SỐ 7/2015
Tạp chí
[31]
KH-CN Nghệ An