Chứng minh công thức Euler cho đa diện bằng vật 

lý
Posted on October 22, 2016 | 7 Comments
Giải Nobel vật lý năm nay được trao cho ba nhà vật lý, Thouless, Haldane
và Kosterlitz, vì những đóng góp liên quan đến các chuyển pha và các
trạng thái tôpô. Nhân dịp này chúng ta sẽ dùng vật lý để chứng minh một
công thức khá nổi tiếng, liên quan đến tôpô – công thức Euler cho đa diện.
Công thức này nói rằng với một đa diện bất kỳ, số đỉnh V, số mặt F và số
cạnh E của nó thoả mãn
V + F – E = 2.
Ví dụ với hình lập phương ta có V = 8, F = 6, E = 12, và 8 + 6 – 12 = 2.
Bạn có thể kiểm tra với một vài hình đa diện nữa để thấy công thức luôn
đúng.
Để chứng minh công thức này, ta sẽ lắp một mạch điện theo hình đa diện,
thay mỗi cạnh của đa diện bằng một điện trở. Không quan trọng lắm các
giá trị của điện trở là bao nhiêu, miễn là tất cả các điện trở đều khác
không. Để cho đơn giản ta cho mỗi điện trở là 1 Ω. Sau đó ta chọn hai đỉnh
và nối hai cực của một nguồn điện vào hai đỉnh đó, cũng không quan trọng
lắm là đỉnh nào. Chẳng hạn với hình lập phương ta có thể tưởng tượng ra
mạch điện như sau:

Khi ta nối một mạch điện như vậy, tất nhiên điện sẽ chạy trong mạch một
cách nhất định. Ta có thể đặt nhiều câu hỏi với mạch điện này. Ví dụ ta có
thể hỏi điện trở của mạch là bao nhiêu. Câu hỏi tôi sẽ hỏi là như sau: giả
sử tổng dòng điện chạy qua mạch là 1 Amper, dòng điện chạy qua từng
điện trở là bao nhiêu? (Tất nhiên là nếu trả lời được câu hỏi này thì có thể
tìm ra được điện trở của mạch).
Để trả lời câu hỏi trên, ta sẽ lập một hệ phương trình cho phép ta tìm được
dòng điện chảy qua từng điện trở. Giả sử AB là một cạnh, ta ký hiệu IAB là
dòng điện chạy từ đỉnh A đến đỉnh B. Ta có IAB = –IBA, và có tổng
cộng E đại lượng này. Ta sẽ lập một hệ phương trình để tìm giá trị của các
dòng điện này.
Có hai loại phương trình, xuất phát từ hai định luật Kirchhoff. Loại đầu
tiên là như sau. Giả sử A là một đỉnh, và B, C, D… là các đỉnh kề A. Ta có
phương trình:
IAB + IAC + IAD + … = 0 hoặc 1 hoặc –1.
Vế phải là 0 nếu như đỉnh A không phải một trong hai đỉnh nối vào nguồn
điện, là 1 nếu A được nối vào cực dương và –1 nếu A nối vào cực âm. Đơn
giản phương trình này nói dòng điện chạy vào một đỉnh phải bằng dòng
chạy ra từ đó.
Ta có tổng cộng bao nhiêu phương trình như thế này? Đếm thì thấy tổng
cộng là V phương trình, nhưng thực ra chúng không độc lập với nhau. Có
thể thấy điều này bằng cách lấy tổng tất cả các phương trình trên. Ta sẽ
được đồng nhất thức 0 = 0, vì ở vế trái với mỗi IAB bao giờ cũng có IBA. Vế
phải thì tất nhiên tổng là 1 + (–1) cộng nhiều số 0, cũng bằng không. Như
vậy chỉ có V – 1 phương trình độc lập.
Nhưng những phương trình trên không phải tất cả các phương trình ta phải
viết ra. Có một loạt các phương trình khác (phương trình loại hai). Ta giả
sử ABCD là một mặt (ta cho nó là tứ giác ở đây nhưng logic tiếp theo đúng
với mọi đa giác). Ta sẽ có phương trình
IAB + IBC + ICD + IDA = 0.
Tại sao có phương trình này? Đó là do điện trở trên mỗi cạnh là 1 Ω
nên IAB cũng là hiệu điện thế giữa hai đỉnh A và B: IAB = UA – UB. Từ đó
phương trình ở trên trở thành hiển nhiên. Tổng cộng có F phương trình
như vậy. Tuy nhiên các phương trình này cũng không độc lập, nếu cộng tất
cả các phương trình này lại ta lại có đồng nhất thức 0 = 0, do đó là chỉ
có F – 1 phương trình loại hai.
Tổng cộng ta có như vậy là (V – 1) + (F – 1) = V + F – 2 phương trình.
Ta phải giải các phương trình này để tìm các dòng IAB. Có bao nhiêu ẩn số
tất cả? Số ẩn là số cạnh E.
Thiên nhiên cho ta biết khi nối mạch điện thì chỉ có một nghiệm duy nhất,
vậy số phương trình phải bằng số ẩn.

Do đó V + F – 2 = E.

Đây chính là công thức Euler phải chứng minh.