‫ﺗﺎرﻳﺦ درﻳﺎﻓﺖ‪1394/10/01:‬‬ ‫ﻣﻘﺎﻟﻪ ﭘﮋوﻫﺸﻲ‬

‫ﺗﺎرﻳﺦ ﭘﺬﻳﺮش‪1394/12/27:‬‬ ‫ﺳﺎل اول‪ ،‬ﺷﻤﺎره دوم‪ ،‬ﭘﺎﻳﻴﺰ و زﻣﺴﺘﺎن ‪38-27 ،1394‬‬

‫ﻓﻦﺷﻨﺎﺳﻲ و ﺳﺎﺧﺖ ﻣﻴﻨﺎي زرﻳﻦﻓﺎم ﺷﻴﺸﻪ‪ ،‬ﺑﺮ اﺳﺎس ﻓﺮﻣﻮلﻫﺎي ﻛﺘﺎب‬

‫»ﺟﻮاﻫﺮﻧﺎﻣﻪ ﻧﻈﺎﻣﻲ«‬
‫‪2‬‬
‫ﺳﻴﺪ ﻣﺤﻤﺪ ﻣﻴﺮﺷﻔﻴﻌﻲ ‪ ،∗ 1‬ﻣﻬﺪي ﻣﺤﻤﺪزاده‬
‫‪ .1‬ﻣﺮﺑﻲ‪ ،‬ﻋﻀﻮ ﻫﻴﺌﺖﻋﻠﻤﻲ داﻧﺸﮕﺎه ﻫﻨﺮ اﺳﻼﻣﻲ ﺗﺒﺮﻳﺰ‪ ،‬ﺗﺒﺮﻳﺰ‪ ،‬اﻳﺮان‪.‬‬
‫‪ .2‬اﺳﺘﺎدﻳﺎر‪ ،‬ﻋﻀﻮ ﻫﻴﺌﺖ ﻋﻠﻤﻲ داﻧﺸﮕﺎه ﻫﻨﺮ اﺳﻼﻣﻲ ﺗﺒﺮﻳﺰ‪ ،‬ﺗﺒﺮﻳﺰ‪ ،‬اﻳﺮان‪.‬‬

‫ﭼﻜﻴﺪه‬
‫ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ آﺛﺎري ﻛﻪ از ﺷﻴﻮه زرﻳﻦﻓﺎم ﺑﻪدﺳﺖ آﻣﺪه ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺑﻪ ﻣﺼﺮ و ﺳﺪه دوم ه‪.‬ق اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺮ روي ﻇﺮوف ﺷﻴﺸﻪاي اﺟﺮا ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﻳـﻦ‬
‫ﺗﻜﻨﻴﻚ در اداﻣﻪ ﺑﺮ روي ﺳﻔﺎﻟﻴﻨﻪﻫﺎي ﻟﻌﺎبدار دوران اﺳﻼﻣﻲ ﺑﻪ ﻛﺎر ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪ‪ .‬زرﻳﻦﻓﺎم‪ ،‬ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻻﻳﻪ ﺑﺴﻴﺎر ﻧﺎزﻛﻲ از ﻧـﺎﻧﻮ ذرات ﻣـﺲ و‬
‫ﻧﻘﺮه ﺑﺎ ﺟﻼي ﻓﻠﺰي در ﻃﻴﻒﻫﺎي رﻧﮕﻲ ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺮ روي ﺷﻴﺸﻪ ﻳﺎ ﻟﻌﺎب در ﺳﻮﻣﻴﻦ ﻣﺮﺣﻠﻪ ﭘﺨﺖ در ﺷﺮاﻳﻂ اﺣﻴـﺎء ﻛـﻮره اﻳﺠـﺎد‬
‫ﻣﻲﮔﺮدد‪ .‬در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ ﻓﻦآوري و ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت زرﻳﻦﻓﺎم دو ﻣﻨﺒﻊ ﺗﺎرﻳﺨﻲ در اﻳﺮان وﺟﻮد دارد از ﺟﻤﻠﻪ ﻛﺘﺎب ﻋﺮاﻳﺲ اﻟﺠﻮاﻫﺮ و ﻧﻔﺎﻳﺲ اﻻﻃﺎﺋـﺐ‬
‫ﺗﺄﻟﻴﻒ اﺑﻮاﻟﻘﺎﺳﻢ ﻛﺎﺷﺎﻧﻲ و دﻳﮕﺮي ﻛﺘﺎب ﺟﻮاﻫﺮﻧﺎﻣﻪ ﻧﻈﺎﻣﻲ اﺳﺖ‪ .‬در ﻣﻨﺎﺑﻊ ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﺗﻨﻬﺎ ﻛﺘﺎﺑﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻣﻴﻨﺎﻫﺎي زرﻳـﻦﻓـﺎم ﺑـﺮ روي آﺑﮕﻴﻨـﻪ‬
‫ﭘﺮداﺧﺘﻪ اﺳﺖ ﻛﺘﺎب ﺟﻮاﻫﺮﻧﺎﻣﻪ ﻧﻈﺎﻣﻲ ﺗﺄﻟﻴﻒ ﻣﺤﻤﺪﺑﻦ اﺑﻲاﻟﺒﺮﻛﺎت ﻧﻴﺸﺎﺑﻮري ﺑﻪ ﺳﺎل ‪ 595‬ه‪.‬ق اﺳﺖ‪ .‬در ﻛﺘﺎب ﻓﻮق ﺑـﻪ ﺗﻌـﺪادي ﻓﺮﻣـﻮل‬
‫اﺷﺎره ﺷﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺮ روي آﺑﮕﻴﻨﻪ ﻧﻴﺰ ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده ﻗﺮار ﻣﻲﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪ .‬در اﻳﺮان اﺳﺘﻔﺎده از ﻣﻴﻨﺎي ﻧﻘﺎﺷﻲ ﺑﺎ ﺗﻜﻨﻴﻚ زرﻳﻦﻓﺎم ﻗﺪﻣﺖ ﻃـﻮﻻﻧﻲ‬
‫دارد اﻣﺎ در ﺣﺎل ﺣﺎﺿﺮ ﻓﺮاﻣﻮش ﺷﺪه و ﺗﻮﺳﻂ ﻫﻨﺮﻣﻨﺪان ﺷﻴﺸﻪ اﻧﺠﺎم ﻧﻤﻲﮔﻴﺮد‪ .‬ﻟﺬا در اﻳﻦ ﭘﮋوﻫﺶ دو ﻓﺮﻣﻮل از ﻛﺘـﺎب ﻓـﻮق ﺑـﻪﻋﻨـﻮان‬
‫ﻧﻤﻮﻧﻪ اﻧﺘﺨﺎب ﺷﺪ و ﺑﺎ روﻳﻜﺮدي ﺗﺠﺮﺑﻲ ﺑﻪﻣﻨﻈﻮر ﻣﻌﺮﻓﻲ و ﺷﻨﺎﺧﺖ ﻣﻴﻨﺎي زرﻳﻦﻓﺎم ﻣﻮرد آزﻣﺎﻳﺶ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬ﺑﻪﻃﻮريﻛﻪ ﻣﻴﻨـﺎي ﻣـﺬﻛﻮر‬
‫ﺑﻪﺻﻮرت ﻋﻤﻠﻲ ﺑﺮ روي ﺷﻴﺸﻪ اﻳﺠﺎد ﮔﺸﺘﻪ و در اداﻣﻪ ﺳﺎﺧﺘﺎر ﺷﻴﻤﻴﺎﻳﻲ اﻳﻦ ﻻﻳﻪﻫﺎ ﺗﻮﺳﻂ ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﻣﻴﻜﺮوﺳﻜﻮپ اﻟﻜﺘﺮوﻧﻲ روﺑﺸﻲ ﻣـﻮرد‬
‫ﺑﺮرﺳﻲ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪ .‬ﻧﺘﺎﻳﺞ آزﻣﺎﻳﺶﻫﺎ ﺣﺎﻛﻲ از آن ﺑﻮد ﻛﻪ ﻓﺮﻣﻮل اراﺋﻪ ﺷﺪه ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺳﺎﺧﺖ ﻣﻴﻨـﺎي زرﻳـﻦﻓـﺎم روي ﺷﻴﺸـﻪ را در ﺷـﺮاﻳﻂ‬
‫ﻣﻨﺎﺳﺐ اﺣﻴﺎء‪ ،‬اﻳﺠﺎد ﻛﻨﺪ‪ .‬از ﻋﻮاﻣﻞ ﺗﺄﺛﻴﺮﮔﺬار در ﺷﻜﻞﮔﻴﺮي ﻻﻳﻪي زرﻳﻦﻓﺎم ﻣﻲﺗﻮان ﺑﻪ ﻧﻮع ﺷﻴﺸﻪ‪ ،‬ﺗﺮﻛﻴﺒـﺎت ﻳـﺎ ﻓﺮﻣـﻮل ﻣﻴﻨـﺎ و ﺷـﺮاﻳﻂ‬
‫اﺣﻴﺎء اﺷﺎره ﻛﺮد‪ .‬ﻗﺎﺑﻞ ذﻛﺮ اﺳﺖ ﻛﻪ ﭘﺨﺖ اﺣﻴﺎء ﺧﻮد داراي ﻣﺘﻐﻴﺮﻫﺎﻳﻲ از ﺟﻤﻠﻪ دﻣﺎي ﭘﺨـﺖ‪ ،‬ﻣـﺪت زﻣـﺎن و ﺷـﺪت دود دﻫـﻲ اﺳـﺖ‪ .‬در‬
‫ﻧﻬﺎﻳﺖ زرﻳﻦﻓﺎم ﻣﻨﺎﺳﺐ زﻣﺎﻧﻲ ﺣﺎﺻﻞ ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ ﻛﻪ ﻋﻮاﻣﻞ ﻓﻮق ﺑﻪ درﺳﺘﻲ اﻧﺘﺨﺎب و اﺟﺮا ﮔﺮدد‪.‬‬
‫واژﮔﺎن ﻛﻠﻴﺪي‪ :‬ﻣﻴﻨﺎي زرﻳﻦﻓﺎم ﺷﻴﺸﻪ‪ ،‬ﺟﻮاﻫﺮﻧﺎﻣﻪ ﻧﻈﺎﻣﻲ‪ ، SEM-EDX ،‬ﭘﺨﺖ اﺣﻴﺎء‪.‬‬

‫∗ ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه ﻣﺴﺌﻮل‪ :‬ﻣﻜﺎﺗﺒﺎت‪ :‬ﺗﺒﺮﻳﺰ‪ ،‬ﺧﻴﺎﺑﺎن آزادي‪ ،‬ﻣﻴﺪان ﺣﻜﻴﻢ ﻧﻈﺎﻣﻲ‪ ،‬داﻧﺸﮕﺎه ﻫﻨﺮ اﺳﻼﻣﻲ ﺗﺒﺮﻳـﺰ‪ ،‬داﻧﺸـﻜﺪه ﻫﻨﺮﻫـﺎي اﺳـﻼﻣﻲ‪ ،‬ﻛـﺪ ﭘﺴـﺘﻲ‪:‬‬
‫‪.516473693‬‬
‫ﭘﺴﺖ اﻟﻜﺘﺮوﻧﻲ‪mohamadmirshafiei@tabriziau.ac.ir :‬‬
 ‫ﻣﻴﺮﺷﻔﻴﻌﻲ و ﻣﺤﻤﺪزاده ‪ /‬ﻓﻦﺷﻨﺎﺳﻲ و ﺳﺎﺧﺖ ﻣﻴﻨﺎي زرﻳﻦﻓﺎم ﺷﻴﺸﻪ‪ ،‬ﺑﺮ اﺳﺎس ﻓﺮﻣﻮلﻫﺎي ﻛﺘﺎب »ﺟﻮاﻫﺮ‪...‬‬

‫ﺑﺤﺚ ﭘﻴﺮاﻣﻮن ﺷﻨﺎﺧﺖ ﻣﻴﻨﺎي زرﻳﻦﻓﺎم و ﻛﺘﺎب ﺟﻮاﻫﺮﻧﺎﻣﻪ‬ ‫‪ -1‬ﻣﻘﺪﻣﻪ‬

‫اﺳﺖ‪ .‬ﻓﺼﻞ دوم ﺑﻪ ﻣﻮاد و روشﻫﺎ‪ ،‬از ﺟﻤﻠﻪ آﻣﺎدهﺳـﺎزي‬
‫ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت و ﺷﺮاﻳﻂ اﺣﻴﺎء ﭘﺮداﺧﺘﻪ اﺳـﺖ و در ﻓﺼـﻞ ﺳـﻮم‬
‫ﻧﺘﺎﻳﺞ و ﺑﺤﺚ و اﻧﺠﺎم آزﻣﺎﻳﺶﻫﺎي ﻋﻤﻠﻲ ﺳﺎﺧﺖ زرﻳﻦﻓﺎم‬
‫را در ﺑﺮ ﻣﻲﮔﻴﺮد‪ .‬ﻗﺎﺑﻞ ذﻛﺮ اﺳـﺖ ﻛـﻪ در اﻳـﻦ ﭘـﮋوﻫﺶ‪،‬‬
‫ﻋﻨﻮان ﻛﺘﺎب ﺟﻮاﻫﺮﻧﺎﻣﻪ ﻧﻈﺎﻣﻲ ﺟﻬﺖ اﺧﺘﺼـﺎر ﺑـﺎ ﻋﻨـﻮان‬
‫ﺟﻮاﻫﺮﻧﺎﻣﻪ آﻣﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺳﺎﺧﺖ ﻟﻌﺎب زرﻳﻦﻓﺎم ﻣﻮﺟﺐ ﺷﺪه ﺗﺎ اﻳﻦ ﺗﻜﻨﻴﻚ ﺑﻪ اﻣﺮي‬
‫‪ -‬روش ﺗﺤﻘﻴﻖ‬
‫اﻳﻦ ﺗﺤﻘﻴﻖ از ﻧﻮع ﺗﺤﻘﻴﻘﺎت ﻛﺎرﺑﺮدي اﺳﺖ‪ .‬دادهﻫﺎي اوﻟﻴﻪ‬
‫آن ﺑﻪﺻﻮرت ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧـﻪاي و ﻋﻤـﺪﺗﺎً از ﻛﺘـﺎب »ﺟﻮاﻫﺮﻧﺎﻣـﻪ‬
‫ﻧﻈﺎﻣﻲ« ﺟﻤﻊ آوري ﺷﺪ و ﺳﭙﺲ ﺑﻪﺻﻮرت ﺗﻮﺻﻴﻔﻲ ﺑﺮرﺳﻲ‬
‫ﺷﺪه و ﻧﻬﺎﻳﺘﺎً از ﻃﺮﻳﻖ آزﻣﺎﻳﺶ ﻣﻮرد آزﻣﻮن ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ‪.‬‬
‫ﻣﻔﺼﻞﺗﺮﻳﻦ ﻣﻨﺒﻊ ﺗﺎرﻳﺨﻲ در ﻣﻮرد ﻣﻴﻨﺎﻫﺎي زرﻳﻦﻓﺎم ﻳﻌﻨﻲ‬
‫‪ -‬ﭘﻴﺸﻴﻨﻪ ﺗﺤﻘﻴﻖ‬
‫در ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﻣﻌﺎﺻﺮ در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ ﻟﻌﺎب زرﻳﻦﻓـﺎم ﻛﺘـﺎبﻫـﺎ و‬
‫ﻣﻘﺎﻻت ﻣﺘﻌـﺪدي وﺟـﻮد دارد‪ .‬در اﻛﺜـﺮ اﻳـﻦ ﻣﻨـﺎﺑﻊ‪ ،‬ﻟﻌـﺎب‬
‫زرﻳﻦﻓﺎم‪ ،‬از ﺟﻨﺒﻪﻫﺎي ﺗﺎرﻳﺨﻲ و ﺗﻜﻨﻴﻜﻲ ﻣﻮرد ﺑﺮرﺳﻲ ﻗﺮار‬
‫ﮔﺮﻓﺘــﻪ اﻣــﺎ ﻣﻌــﺪود ﭘﮋوﻫﺸــﻲ ﺑــﻪ ﻛﺘــﺎب ﺟﻮاﻫﺮﻧﺎﻣــﻪ و‬
‫ﻓﺮﻣﻮلﻫﺎي آن اﺷﺎره دارد و ﺣﺘﻲ آزﻣﺎﻳﺶ‪ ،‬ﺟﻬـﺖ ﺳـﺎﺧﺖ‬
‫ﻋﻤﻠﻲ ﻣﻴﻨﺎي زرﻳﻦﻓﺎم ﺑﺮ اﺳـﺎس اﻳـﻦ ﻓﺮﻣـﻮلﻫـﺎ ﺻـﻮرت‬
‫ﻧﮕﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬در ﺟﺪول ﺷﻤﺎره ‪ 1‬ﺑﺮﺧﻲ از ﻣﻬـﻢﺗـﺮﻳﻦ اﻳـﻦ‬
‫ﭘﮋوﻫﺶﻫﺎ آﻣﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﻴﻨﺎي زرﻳﻦﻓﺎم از ﺟﻤﻠﻪ ﻣﻮﺿﻮﻋﺎﺗﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻫﻤـﻮاره ﺑـﻪ‬
‫ﻟﺤﺎظ ﺗﺎرﻳﺨﻲ و ﺗﻜﻨﻴﻜﻲ‪ ،‬ﺑﺴﻴﺎر ﻣﻮرد ﺗﻮﺟﻪ ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮان و‬
‫ﻫﻨﺮﻣﻨﺪان ﺳﻔﺎﻟﮕﺮ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻓﻨﻮن و ﺷﻴﻮه ﺳـﺎﺧﺖ‬
‫ﻟﻌﺎب زرﻳﻦﻓﺎم در ﻃﻮل ﺗﺎرﻳﺦ اﺟﺮاي آن در اﺧﺘﻴـﺎر اﻓـﺮاد‬
‫ﻣﻌﺪودي ﺑﻮده ﻛﻪ ﻣﻌﻤﻮﻻً از ﻧﺴﻠﻲ ﺑﻪ ﻧﺴﻞ دﻳﮕﺮ ﻧﺰد اﻓﺮاد‬
‫ﺧﺎﻧﻮاده اﻧﺘﻘﺎل ﻣﻲ ﻳﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻢﭼﻨـﻴﻦ ﭘﻴﭽﻴـﺪﮔﻲ ﻫـﺎي‬
‫دﺳﺖﻧﻴﺎﻓﺘﻨﻲ ﺗﺒﺪﻳﻞ ﮔﺮدد‪ .‬ﻧﻈﺮات ﻣﺤﻘﻘﻴﻦ و ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮاﻧﻲ‬
‫ﻛﻪ ﺑﻪ ﺗﻜﻨﻴﻚ ﺳﺎﺧﺖ ﻟﻌﺎب زرﻳﻦﻓﺎم ﭘﺮداﺧﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬ﺗـﺎﻛﻨﻮن‬
‫ﻣﻌﻄﻮف ﺑﻪ دو ﻛﺘﺎب ﺗﺎرﻳﺨﻲ در اﻳﻦ زﻣﻴﻨﻪ ﻳﻌﻨﻲ ﻋـﺮاﻳﺲ‬
‫اﻟﺠـﻮاﻫﺮ و ﻧﻔــﺎﻳﺲ اﻻﻃﺎﻳــﺐ و ﺳـﻪ ﻛﺘــﺎب درﺑــﺎره ﻫﻨــﺮ‬
‫ﺳﻔﺎﻟﮕﺮان ﺑﻮده و ﻧﻜﺘﻪ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻮﺟﻪ اﻳﻨﻜـﻪ ﻗـﺪﻳﻤﻲﺗـﺮﻳﻦ و‬
‫ﻛﺘﺎب ﺟﻮاﻫﺮﻧﺎﻣﻪ ﻧﻈﺎﻣﻲ ﻣﻮرد ﺗﻮﺟـﻪ آﻧـﺎن ﻗـﺮار ﻧﮕﺮﻓﺘـﻪ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬در ﻛﺘﺎب ﺟﻮاﻫﺮﻧﺎﻣـﻪ ﻧﻈـﺎﻣﻲ ﺑـﻴﺶ از ‪ 26‬ﻓﺮﻣـﻮل‬
‫زرﻳﻦﻓﺎم اراﺋﻪ ﺷﺪه ﻛﻪ ﺗﺎﻛﻨﻮن ﻣﻮرد آزﻣﺎﻳﺶﻫـﺎي ﻋﻤﻠـﻲ‬
‫واﻗﻊ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪ .‬در ﻛﺘﺎب ﻓﻮق ﺗﻌﺪادي ﻓﺮﻣﻮل وﺟﻮد دارد‬
‫ﻛﻪ اﺷﺎره ﺷﺪه اﺳﺖ ﺑﺮ روي آﺑﮕﻴﻨﻪ ﻧﻴﺰ ﺑﻜﺎر ﻣﻲﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪ .‬ﻟﺬا‬
‫در اﻳﻦ ﭘﮋوﻫﺶ ﺳـﻌﻲ ﺷـﺪه اﺳـﺖ ﺗـﺎ ﺿـﻤﻦ ﻣﻌﺮﻓـﻲ و‬
‫ﺷﻨﺎﺧﺖ ﻣﻴﻨﺎي زرﻳﻦ ﻓﺎم‪ ،‬ﻓﺮﻣﻮل ﻫـﺎي ﻛﺘـﺎب ﺟﻮاﻫﺮﻧﺎﻣـﻪ‬
‫ﻧﻈﺎﻣﻲ ﺟﻬﺖ اﻧﺠﺎم آزﻣﺎﻳﺶﻫﺎ ﻧﻴﺰ ﻣﺪ ﻧﻈﺮ ﻗﺮار ﮔﻴﺮد‪ .‬ﻣﻘﺎﻟﻪ‬
‫ﺷﺎﻣﻞ ﺳﻪ ﻓﺼﻞ اﺳﺖ ﻛـﻪ ﻓﺼـﻞ اول ﻛﻠﻴـﺎت ﺗﺤﻘﻴـﻖ و‬

‫ﺟﺪول ‪ :1‬ﭘﻴﺸﻴﻨﻪ ﺗﺤﻘﻴﻖ‬

‫ﻧﺘﻴﺠﻪ ﻛﻠﻲ‬ ‫ﻧﺎم ﻣﺤﻘﻖ‬

‫ﺗﺮﺟﻤﻪي اﻧﮕﻠﻴﺴﻲ ﺑﺨﺶ ﻏﻀﺎره ﻛﺘﺎب ﻋﺮاﻳﺲ اﻟﺠﻮاﻫﺮ‪ ،‬اﻳﺸﺎن در ﺗﺸﺨﻴﺺ و ﺷﻨﺎﺳﺎﻳﻲ ﺷـﺎدﻧﺞ آن را از ﻣﻨـﺎﺑﻊ‬ ‫)‪Allan James (1973‬‬
‫ﻣﺲ ﻣﻌﺮﻓﻲ ﻛﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﻪ ﺑﺤﺚﻫﺎي ﺗﺎرﻳﺨﻲ از ﺟﻤﻠﻪ ﺗﺎرﻳﺨﭽﻪ اوﻟﻴﻪ زرﻳﻦﻓﺎم‪ ،‬ﻣﻨﺎﻃﻖ ﺗﻮﻟﻴﺪ‪ ،‬ﺳﺒﻚﻫﺎي ﺗﺰﻳﻴﻦ‪ ،‬ﻇـﺮوف‪ ،‬ﭘﻴﻜـﺮكﻫـﺎ و‬ ‫)‪Oliver Watson (1985‬‬
‫ﻛﺎﺷﻲﻫﺎي دوره اﻳﻠﺨﺎﻧﻲ‪ ،‬آﺛﺎر زرﻳﻦﻓﺎم ﺻﻔﻮي و ﻣﺘﺄﺧﺮ و ﻣﺒﺎﺣﺚ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺳﻔﺎﻟﮕﺮان زرﻳـﻦﻓـﺎم و آﺛـﺎر آنﻫـﺎ‬
‫ﭘﺮداﺧﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬در ﻓﺼﻞ ﺳﻮم در ﺣﺪود ﻧﻪ ﺻﻔﺤﻪ ﺑﻪ ﺷﻴﻮه ﻛﺎر ﻧﻴﺰ اﺷﺎره دارد‪ .‬ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ واﺗﺴـﻮن آورده اﺳـﺖ‬
‫ﺗﻮﺿﻴﺤﺎت در اﻳﻦ ﻓﺼﻞ ﺑﻴﺶ از ﻫﻤﻪ‪ ،‬ﺑﺮﮔﺮﻓﺘﻪ از ﺗﺮﺟﻤﻪ اﻧﮕﻠﻴﺴﻲ و ﺗﻔﺴﻴﺮ ﺟﻴﻤﺰ آﻟﻦ از ﻛﺘﺎب ﻋﺮاﻳﺲ اﻟﺠـﻮاﻫﺮ‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺮ اﺳﺎس ﺗﺠﺮﺑﻴﺎت ﺧﻮد ﭼﻨﺪﻳﻦ ﻓﺮﻣﻮل ﻣﻴﻨﺎي زرﻳﻦﻓﺎم اراﺋﻪ ﻧﻤﻮدهاﻧﺪ‪ .‬در اﻳﻦ ﻛﺘﺎب ﻧﻴـﺰ ﺑـﻪ ﻛﺘـﺎب ﺟﻮاﻫﺮﻧﺎﻣـﻪ‬ ‫)‪Caiger-Smith (1991‬‬
‫ﻧﻈﺎﻣﻲ و ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت آن ﺗﻮﺟﻬﻲ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﻨﺎﻃﻖ ﻣﻌﺮﻓﻲ ﺷﺪه ﺑﻪ ﻫﻤﺮاه ﻧﺘﺎﻳﺞ آزﻣﺎﻳﺸﮕﺎﻫﻲ ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎ ﺑﻪ ﺷﻴﻮه ‪ PIXE‬اراﺋﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻛﺘﺎب ﻓﻮق اﮔﺮﭼـﻪ در‬ ‫ﺟﻮاد ﻧﻴﺴﺘﺎﻧﻲ و زﻫـﺮه روح ﻓـﺮ‬
‫ﻓﺼﻞ ﺳﻮم ﺑﻪ ﻣﻌﺮﻓﻲ ﻋﻨﺎﺻﺮ و ﻣﻮاد اراﺋﻪ ﺷﺪه ﺗﻮﺳﻂ اﺑﻮاﻟﻘﺎﺳﻢ ﻛﺎﺷﺎﻧﻲ ﻣﻲﭘﺮدازد اﻣﺎ ﺑﻪ ﺳﺎﺧﺖ ﻓﺮﻣﻮلﻫﺎي اراﺋﻪ‬ ‫)‪(1389‬‬
‫ﺷﺪه ﺗﻮﺳﻂ اﺑﻮاﻟﻘﺎﺳﻢ ﻋﺒﺪاﷲ ﻛﺎﺷﺎﻧﻲ در ﻗﺎﻟﺐ آزﻣﺎﻳﺶﻫﺎي ﻋﻤﻠﻲ ﭘﺮداﺧﺘﻪ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ │ 28‬ﺳﺎل اول‪ ،‬ﺷﻤﺎره دوم‪ ،‬ﭘﺎﻳﻴﺰ و زﻣﺴﺘﺎن ‪1394‬‬

 ‫دو ﻓﺼﻠﻨﺎﻣﻪ ﭘﮋوﻫﻪي ﺑﺎﺳﺘﺎنﺳﻨﺠﻲ‬

‫اداﻣﻪ ﺟﺪول ‪1‬‬

‫در زﻣﻴﻨﻪ ﭘﻴﺸﻴﻨﻪ ﻓﻨﺎوري ﻧﺎﻧﻮ ﺑﻪ ﺑﺤﺚ ﭘﺮداﺧﺘﻪ و ﻓﻨﺎوري ﻣﻴﻨﺎﻫﺎي زرﻳﻦﻓـﺎم را ﺗﻮﺿـﻴﺢ داده اﺳـﺖ‪ .‬وي ﺿـﻤﻦ‬ ‫ﻣﻬﺮان ﻣﺘﻴﻦ )‪(1387‬‬
‫ﻣﻌﺮﻓﻲ ﻣﺨﺘﺼﺮ ﻛﺘﺎب ﻋﺮاﻳﺲ اﻟﺠﻮاﻫﺮ و ﻧﻔﺎﻳﺲ اﻻﻃﺎﻳـﺐ و ﻛﺘـﺎب ‪ Li Tre Libri dellarte del Vasaio‬ﺗـﺄﻟﻴﻒ‬
‫ﭘﻴﻜﻮﻟﭙﺎﺳﻮ )‪ ،(Piccolpasso‬ﻛﺘﺎب ﺟﻮاﻫﺮﻧﺎﻣﻪ ﻧﻈﺎﻣﻲ را ﺑﻪﻋﻨﻮان ﻗﺪﻳﻤﻲﺗﺮﻳﻦ ﺳﻨﺪ ﻣﻜﺘﻮب در ارﺗﺒـﺎط ﺑـﺎ ﻓﻨـﺎوري‬
‫ﻣﻴﻨﺎﻫﺎي زرﻳﻦﻓﺎم ﻣﻌﺮﻓﻲ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬ﻫﻤﻴﻦﻃﻮر ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ ﻣﻲﭘﺮدازد ﻛﻪ ﻛﺘﺎب ﺟﻮاﻫﺮﻧﺎﻣﻪ ﻧﻪﺗﻨﻬﺎ ﻗـﺪﻳﻤﻲﺗـﺮﻳﻦ‬
‫ﺑﻠﻜﻪ ﻣﻔﺼﻞﺗﺮﻳﻦ ﺳﻨﺪ در اﻳﻦ زﻣﻴﻨﻪ ﺗﺎ ﻗﺒﻞ از ﺳﺪه ‪ 19‬م اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﻣﻘﺎﻟﻪ ﺗﻨﻬـﺎ ﻣﻘﺎﻟـﻪاي اﺳـﺖ ﻛـﻪ ﺑـﻪ ﻛﺘـﺎب‬
‫ﺟﻮاﻫﺮﻧﺎﻣﻪ ﻧﻈﺎﻣﻲ ﺗﻮﺟﻪ ﻛﺮده اﺳﺖ اﻣﺎ ﺻﺮﻓﺎً ﻣﻌﺮﻓﻲ اﺳﺖ و ﺑﻪ ﻓﺮﻣﻮلﻫـﺎي ﻛﺘـﺎب ﺟﻮاﻫﺮﻧﺎﻣـﻪ اﺷـﺎره ﻧﺸـﺪه و‬
‫آزﻣﺎﻳﺶﻫﺎي ﻋﻤﻠﻲ ﺟﻬﺖ ﺳﺎﺧﺖ ﻣﺠﺪد آنﻫﺎ ﺻﻮرت ﻧﮕﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺻﺮفﻧﻈﺮ از ﻧﺘﻴﺠﻪ ﺳﻌﻲ ﺷﺪه اﺳﺖ ﺑﺎ آزﻣﺎﻳﺶ ﻋﻤﻠﻲ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﺮ اﺳﺎس ﻛﺘﺎب ﻋﺮاﻳﺲ اﻟﺠﻮاﻫﺮ و ﻧﻔـﺎﻳﺲ اﻻﻃﺎﻳـﺐ‬ ‫ﻋﺒﺎس ﻋﺎﺑﺪ اﺻـﻔﻬﺎﻧﻲ و ﭘﺮوﻳـﺰ‬
‫ﺗﺄﻟﻴﻒ اﺑﻮاﻟﻘﺎﺳﻢ ﻛﺎﺷﺎﻧﻲ‪ ،‬ﻟﻌﺎب زرﻳﻦﻓﺎم ﺣﺎﺻﻞ ﺷﻮد‪.‬‬ ‫ﻫﻼﻛﻮﻳﻲ )‪(1385‬‬
‫از ﺟﻤﻠﻪ ﻣﻘﺎﻻﺗﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺑﺮرﺳﻲ ﺳﺎﺧﺖ ﻟﻌﺎب زرﻳﻦﻓﺎم ﺑﻪﺻﻮرت آزﻣﺎﻳﺸﮕﺎﻫﻲ ﭘﺮداﺧﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬از ﺟﻤﻠﻪ ﻧﺘﺎﻳﺞ‬ ‫ﺣﺴــﻴﻦ ﻗﺼــﺎﻳﻲ‪ ،‬ﺣﻤﻴﺪرﺿــﺎ‬
‫اﻳﻦ آزﻣﺎﻳﺶﻫﺎ‪ ،‬ﺑﺮرﺳﻲ اﻛﺴﻴﺪ ﻗﻠﻊ و ﺳﻴﻠﻴﻜﺎت زﻳﺮﻛﻮﻧﻴﻮم ﺑﻪﻋﻨﻮان اﭘﻚ ﻛﻨﻨﺪه و ﺗﺄﺛﻴﺮ ﺑﻬﺘﺮ اﻛﺴﻴﺪ ﻗﻠﻊ در اﻳﺠـﺎد‬ ‫رﺿـــﺎﻳﻲ و آزاده ﺷـــﻤﺲ‬
‫ﻻﻳﻪ زرﻳﻦﻓﺎم اﺳﺖ‪ .‬در ﻣﻘﺎﻟﻪ ﻓﻮق اﺷﺎرهاي ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ ﺗﺮﻛﻴﺐ دو ﻣﻴﻨﺎي ﻣﻮرد آزﻣﺎﻳﺶ از ﭼـﻪ‬ ‫)‪(1386‬‬
‫ﻣﻨﺒﻌﻲ اﺳﺖ‪ .‬در اﻳﻦ ﻣﻘﺎﻟﻪ ﻧﻴﺰ ﻫﻴﭻ اﺷﺎرهاي ﺑﻪ ﻛﺘﺎب ﺟﻮاﻫﺮﻧﺎﻣﻪ و ﻓﺮﻣﻮلﻫﺎي آن ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫در اﻳﻦ ﻣﻘﺎﻟﻪ ﺻﺮﻓﺎً ﺑﺎ آﻧﺎﻟﻴﺰ ﻋﻨﺼﺮي ﭘﻴﻜﺴﻲ و ﺗﺤﻠﻴﻞ آﻣﺎري ﻧﺘﺎﻳﺞ ﺑﻪ روش آﻧﺎﻟﻴﺰ ﻓـﺎﻛﺘﻮري ﺑـﻪ ﺑﺮرﺳـﻲ ﻣﻨﺸـﺄ‬ ‫داود آﻗﺎ ﻋﻠـﻲ ﮔـﻞ و دﻳﮕـﺮان‬
‫ﺳﻔﺎلﻫﺎي زرﻳﻦﻓﺎم ﭘﺮداﺧﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ و در ﻧﻬﺎﻳﺖ اﻳﻦ ﻧﺘﻴﺠﻪ ﻛﻪ ﺑﺎ ﺗﻠﻔﻴﻖ آﻧﺎﻟﻴﺰ ﻋﻨﺼﺮي ﺳﻔﺎلﻫﺎي زرﻳﻦﻓﺎم و‬ ‫)‪(1385‬‬
‫ﺑﺎ ﺗﺤﻠﻴﻞﻫﺎي آﻣﺎري ﻣﻲﺗﻮان ﻣﻨﺸﺄ اﻳﻦ ﺳﻔﺎلﻫﺎ را ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻛﺮد‪.‬‬
‫ﺑﻪ ﺑﺮرﺳﻲ ﻟﻌﺎب زرﻳﻦﻓﺎم ﻛﺸﻮرﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ از ﺟﻤﻠﻪ ﻋﺮاق‪ ،‬ﻣﺼﺮ‪ ،‬ﺳﻮرﻳﻪ و اﻳﺮان و ﻣﻨﺎﻃﻖ ﺗﻮﻟﻴﺪ و ﻣﻨﺸـﺄ ﺗﻮﻟﻴـﺪ‬ ‫)‪Robert Mason (2004‬‬
‫آنﻫﺎ‪ ،‬ﺑﺎ روش آﻧﺎﻟﻴﺰﻫﺎي ﺑﺪﻧﻪ و ﻟﻌﺎب ﭘﺮداﺧﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺮﺧﻲ از ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت و ﻓﺮﻣﻮلﻫﺎي ﻛﺘﺎب ﺟﻮاﻫﺮﻧﺎﻣﻪ را دﺳﺘﺨﻮش ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ و آزﻣﺎﻳﺶ ﻗﺮار داده اﺳـﺖ‪ .‬ﻧﺘـﺎﻳﺞ ﻓـﻮق‬ ‫ﺳﻴﺪ ﻣﺤﻤﺪ ﻣﻴﺮﺷﻔﻴﻌﻲ )‪(1394‬‬
‫ﺻﺮﻓﺎً ﺑﺮ روي ﺳﻔﺎل ﻟﻌﺎبدار اﻧﺠﺎم ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫در اﻳﻦ رﺳﺎﻟﻪ ﻓﺮﻣﻮلﻫﺎي ﻛﺘﺎب ﻋﺮاﻳﺲ اﻟﺠﻮاﻫﺮ ﻛﺎﺷﺎﻧﻲ ﻣﻮرد ﺗﻮﺟﻪ و آزﻣﺎﻳﺶ ﺑـﺮ روي ﺳـﻔﺎل ﻟﻌـﺎبدار ﻗـﺮار‬ ‫ﺳﻴﺪ ﻣﺤﻤﺪ ﻣﻴﺮﺷﻔﻴﻌﻲ )‪(1390‬‬
‫ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﺿﻤﻦ ﻣﻌﺮﻓﻲ ﻛﺘﺎب ﺟﻮاﻫﺮﻧﺎﻣﻪ ﻧﻈﺎﻣﻲ‪ ،‬ﺑﺮﺧﻲ از ﻓﺮﻣﻮلﻫﺎي آن ﺑﺎ ﻛﺘﺎب ﻋﺮاﻳﺲ اﻟﺠﻮاﻫﺮ‬
‫ﻣﻘﺎﻳﺴﻪ ﺗﻄﺒﻴﻘﻲ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻫﺎي ﻣﻴﻨﺎﻳﻲ‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﻠﺖ ﺿﺨﺎﻣﺖ ﻳﻚ ﻣﻴﻜﺮوﻧﻲ ﻧﺎﻣﺤﺴـﻮس‬ ‫‪ -‬ﺗﻜﻨﻴﻚ زرﻳﻦﻓﺎم‬

‫اﺳﺖ‪ .‬ﺗﻮﺿﻴﺢ ﻣﺨﺘﺼﺮي از رﻧﮕﻴﺰه و آﺗﺶﮔﻴـﺮي ﺑـﻪ اﻳـﻦ‬
‫ﻗﺮار اﺳﺖ‪ :‬ﺧﻮد رﻧﮕﻴﺰه ﺷﺎﻣﻞ ﻣﺨﻠﻮﻃﻲ از ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت ﻧﻘـﺮه و‬
‫ﻣﺲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻧﺤﻮي ﻣﻨﺎﺳﺐ ﺧﺮد ﺷﺪهاﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪاﺿﺎﻓﻪ ﻳﻚ‬
‫واﺳﻄﻪ ﺧﺎﻛﻲ و ﻧﺴﻮز و ﻣﻘﺎوم در ﻣﻘﺎﺑـﻞ ﺣـﺮارت‪ ،‬ﻛـﻪ ﺑـﺮ‬
‫ﺳﻄﺢ ﻟﻌﺎب ﺣﺮارت دﻳﺪه آﻣﺎدهاي ﻛﺸـﻴﺪه ﻣـﻲﺷـﻮد‪ .‬اﻳـﻦ‬
‫ﻗﻄﻌﻪ در دﻣﺎﻳﻲ ﺣﺮارت ﻣﻲﮔﻴﺮد ﻛﻪ ﻟﻌﺎب ﺗﺎ ﺣـﺪودي ﻧـﺮم‬
‫ﺷﻮد‪ ،‬و اﻟﺒﺘﻪ ﻧﻪ آنﻗﺪر ﻛﻪ واﺳﻄﻪ ﺧﺎﻛﻲ ﺑﭽﺴﺒﺪ‪ .‬ﻃـﻲ اﻳـﻦ‬
‫آﺗﺶﮔﻴﺮي‪ ،‬ﻳﺎ در ﻣﺪت ﺧﺎﺻﻲ از آن‪ ،‬ﻫـﻮادﻫﻲ ﺑـﻪ آﺗـﺶ‪،‬‬
‫ﺑﺮاي اﻳﺠﺎد ﻳﻚ اﺗﻤﺴﻔﺮ ﻛﺎﻫﺶﻳﺎﻓﺘﻪ‪ ،‬ﺑﻪوﺳـﻴﻠﻪ ﺗﻮﻟﻴـﺪ ﮔـﺎز‬
‫ﻣﻨﻮﻛﺴﻴﺪﻛﺮﺑﻦ ﻣﺤﺪود ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬اﻳﻦ ﮔﺎز ﻣﺘﻐﻴﺮ از ﻫـﺮ ﻣﻨﺒـﻊ‬
‫ﻗﺎﺑﻞ دﺳﺘﺮﺳﻲ اﻛﺴﻴﮋن ﻣﻲﮔﻴﺮد و ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت ﻧﻘﺮه و ﻣﺲ ﻛﻪ‬
‫در ﻃﻲ ﮔﺮﻣﺎﻳﺶ ﺑﻪ اﻛﺴﻴﺪ ﺗﺒﺪﻳﻞ ﺷﺪهاﻧﺪ‪ ،‬اﻛﺴﻴﮋن ﺧـﻮد را‬
‫از دﺳﺖ ﻣﻲدﻫﻨﺪ و ﺑﻪ ﺷﻜﻞ ﻻﻳﻪ ﻓﻠـﺰي ﻧـﺎزﻛﻲ در ﻟﻌـﺎب‬
‫رﺳﻮب ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ .‬وﻗﺘﻲ آﺗﺶﮔﻴﺮي ﺑﻪ ﭘﺎﻳﺎن ﻣﻲرﺳﺪ واﺳـﻄﻪ‬
‫ﺧﺎﻛﻲ ﺑﺎ ﺻـﻴﻘﻞ دادن زدوده ﻣـﻲﺷـﻮد و ﻻﻳـﻪ زرﻳـﻦﻓـﺎم‬
‫‪29‬‬ ‫ﺳﺎل اول‪ ،‬ﺷﻤﺎره دوم‪ ،‬ﭘﺎﻳﻴﺰ و زﻣﺴﺘﺎن ‪│ 1394‬‬
‫ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲرﺳﺪ ﺗﻜﻨﻴﻚ زرﻳﻦ ﻓﺎم ﻛﻪ ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت ﻓﻠﺰي‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‬
‫اﻛﺴﻴﺪﻫﺎي ﻧﻘﺮه‪ ،‬ﻣﺲ ﻳﺎ ﻃﻼي ﺣـﻞ ﺷـﺪه در اﺳـﻴﺪ روي‬
‫ﺳﻄﺢ ﺳﺮد ﺷﻴﺸﻪ ﻧﻘﺎﺷﻲ ﺷﺪهاﻧﺪ و ﺳﭙﺲ در ﻣﺤـﻴﻂ اﺣﻴـﺎء‬
‫ﻛﻮره ﺣﺮارت ﻣﻲﺑﻴﻨﺪ‪ .‬آﻟﻴﺎژ ﻧﻘﺮه و ﮔﻮﮔﺮد و ﮔـﺎﻫﻲ ﺗﺮﻛﻴـﺐ‬
‫آنﻫﺎ ﺑﺎ ﻣﺲ ﺳﺎدهﺗﺮﻳﻦ ﻧﻮع زرﻳﻦﻓـﺎم اﺳـﺖ‪ .‬ﻃـﻼ‪ ،‬رﻧـﮓ‬
‫ﻣﺘﻤﺎﻳﻞ ﺑﻪ ﻗﺮﻣﺰ و ﻧﻘﺮه ﺑﻪﺗﻨﻬﺎﻳﻲ رﻧﮓ زرد اﻳﺠﺎد ﻣـﻲﻛﻨـﺪ‪.‬‬
‫ﻣﻌﻤﻮﻻً ﺗﺰﺋﻴﻨـﺎت رﻧﮕﺎرﻧـﮓ ﻣـﻮرد اﺳـﺘﻔﺎده در ﺑﺴـﻴﺎري از‬
‫ﻗﻄﻌﺎت ﻳﺎﻓﺖ ﺷﺪه از ﻓﺴﻄﺎط )ﭘﺎﻳﺘﺨﺖ اﺳﻼﻣﻲ ﻣﺼﺮ ﻣﺎﺑﻴﻦ‬
‫‪ 642‬و ‪ 969‬ه‪.‬ق(‪ ،‬رﻧﮓ ﻗﺮﻣﺰ ﺗﺎ ﻗﻬﻮهاي ﻣﻼﻳﻢ دارﻧـﺪ ﻛـﻪ‬
‫ﻛﺎﻣﻼً ﻣﺸﻬﻮدﻧﺪ‪ .‬ﺗﻨﻮع رﻧﮕﻲ ﮔﺴﺘﺮدهاي از اﻳﻦ آﺛـﺎر ﺗﻮﺳـﻂ‬
‫اﻳﻦ ﺗﻜﻨﻴﻚ ﻗﺎﺑﻞ ﺷﻨﺎﺳﺎﻳﻲاﻧﺪ )‪.(Klain, 1984, p. 56‬‬
‫زرﻳﻦﻓـﺎم ﺷـﻴﻮه ﻟﻌـﺎب روي ﻧﻘـﺶ اﺳـﺖ ﻛـﻪ در آن‬
‫رﻧﮕﻴﺰه در ﻳﻚ آﺗﺶﮔﻴﺮي ﺛﺎﻧﻮﻳﻪ‪ ،‬در دﻣﺎﻳﻲ ﻛﻤﺘﺮ از دﻣـﺎي‬
‫اوﻟﻴﻪ‪ ،‬روي ﺳﻄﺢ ﻟﻌﺎب ﻣﺤﻜﻢ و ﺣﺮارت دﻳـﺪهاي ﺑـﻪ ﻛـﺎر‬
‫ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﺑﻪﻫﺮﺣﺎل ﻟﻌﺎب زرﻳﻦﻓﺎم‪ ،‬ﺑﺮﺧﻼف رﻧﮕﻴـﺰه‪-‬‬
 ‫ﻣﻴﺮﺷﻔﻴﻌﻲ و ﻣﺤﻤﺪزاده ‪ /‬ﻓﻦﺷﻨﺎﺳﻲ و ﺳﺎﺧﺖ ﻣﻴﻨﺎي زرﻳﻦﻓﺎم ﺷﻴﺸﻪ‪ ،‬ﺑﺮ اﺳﺎس ﻓﺮﻣﻮلﻫﺎي ﻛﺘﺎب »ﺟﻮاﻫﺮ‪...‬‬
‫دوددان ﻧﻬﻨﺪ ﭼﻨﺎنﻛﻪ ﻳﺎد ﻛﺮده ﺷﺪ آﺗﺶ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ ﺗـﺎ ﺳـﺮد‬
‫ﺷﻮد‪ .‬ﭘﺲ ﺑﻴﺮون ﻛﻨﺪ و ﺑﺸﻮﻳﻨﺪ‪ .‬ﭘـﺲ ﺑﮕﻴﺮﻧـﺪ ﺳـﻪ ﻣﺜﻘـﺎل‬
‫اﺳﻔﻴﺪاج ﻗﻠﻌﻲ و ﻳﻚ ﻣﺜﻘﺎل ﻧﺤﺎس ﻣﺤـﺮق و ﻳـﻚ ﻣﺜﻘـﺎل‬
‫ﻣﺮدار ﺳﻨﮓ‪ ،‬ﺟﻤﻠﻪ را ﺑﻪ ﺳـﺮﻛﻪ ﺑﺴـﺎﻳﻨﺪ و در ﺧـﺎرج ﻗـﺪح‬
‫ﻧﻘﺶ ﻛﻨﻨﺪ‪ .‬ﭘﺲ ﺑﮕﻴﺮﻧﺪ ﻧﺤﺎس ﻣﺤﺮق ﺳـﻪ ﻣﺜﻘـﺎل و ﻳـﻚ‬
‫ﻣﺜﻘﺎل ﻣﺮﻗﺸﻴﺜﺎ و ﻳﻚ ﻣﺜﻘﺎل ﺷﺎدﻧﺞ و ﻳﻚ درم ﺗﻮﺑﺎل ﺑـﺮﻧﺞ‬
‫ﻣﺤﺮق ﺑﻪ ﻛﺒﺮﻳﺖ‪ ،‬ﺟﻤﻠﻪ را ﺑﻜﻮﺑﻨﺪ و ﭘـﺲ ﻣﺼـﻮل ﻛﻨﻨـﺪ و‬
‫ﺧﺎرج ﻗﺪح را ﺑﺪان ﻃﻼ ﻛﻨﻨﺪ و اﻧـﺪرون آن را ﺑﭙﺎﻻﻳﻨـﺪ و در‬
‫دوددان ﻧﻬﻨﺪ ﭼﻨﺎنﻛﻪ ﻳﺎد ﻛﺮده ﺷﺪ‪ .‬ﻟﻮن ﺑـﻪ ﻏﺎﻳـﺖ ﺧـﻮب‬
‫ﺣﺎﺻﻞ آﻳﺪ‪ :‬ﻟﻮن زرد و ﻻﺟﻮرد و ﻧﻘﺮه رﻧﮓ‪.‬‬
‫‪1‬‬
‫رﻧﮓ ﺳﺮخ ﺑﻪﻏﺎﻳﺖ ﺳﺮخ ﺑﮕﻴﺮﻧﺪ ﻣﻐﻨﻴﺴﻴﺎ ﭘـﻨﺞ درم ‪،‬‬
‫زاج ]ﺳﺒﺰ[ دو درم و ﻧﻴﻢ‪ ،‬ﮔﻮﮔﺮد ﺳﻔﻴﺪ دو درم و ﻧﻴﻢ‪ ،‬ﻓﻀّـﻪ‬
‫ﻣﺤﺮّق ﻛﻪ آن را ﺑﻪ ﮔﻮﮔﺮد زرد ﺳﻮﺧﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ دو درم و ﻧﻴﻢ‪.‬‬
‫اﻳﻦ ﺟﻤﻠﻪ را ﺑﻜﻮﺑﻨﺪ و ﺑﺒﻴﺰﻧﺪ و ﺑﻪ ﺳﺮﻛﻪ ﻛﻬﻦ ﻣﺼﻮل ﻛﻨﻨـﺪ‬
‫و ﺑﻪ روي آﺑﮕﻴﻨﻪ و اواﻧﻲ ﻛﺎﺷﻲ و ﻏﻴـﺮ آن ﻫـﺮ ﻧﻘـﺶ ﻛـﻪ‬
‫ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﻛﻨﻨﺪ و رﻫﺎ ﻛﻨﻨـﺪ ﺗـﺎ ﺧﺸـﻚ ﺷـﻮد‪ .‬ﭘـﺲ آن را در‬
‫دوددان ﻧﻬﻨﺪ ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﭘﻴﺶ از اﻳـﻦ ﻣـﺬﻛﻮر اﺳـﺖ و ﻫﻤـﺎن‬
‫ﻣﻘﺪار آﺗﺶ ﻛﻪ ﻳﺎد ﻛﺮده ﺷﺪﺳﺖ ﺑﻴﺶ ﻧﻜﻨﻨﺪ‪ ،‬و ﭼﻮن آﺗﺶ‬
‫ﺗﻤﺎم ﻛﺮده ﺷﻮد رﻫﺎ ﻛﻨﻨﺪ ﺗﺎ ﺳﺮد ﺷﻮد‪ .‬ﭘﺲ ﺑـﺮون ﻛﻨﻨـﺪ و‬
‫آن را ﭘﺎﻛﻴﺰه ﺑﺸﻮﻳﻨﺪ‪ .‬ﻟﻮﻧﻲ ﺑﻪ ﻏﺎﻳﺖ ﺳﺮخ ﭘﺪﻳﺪار آﻣﺪه ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﻧﻮع دﻳﮕﺮ ﻟﻮن ﺳﺮخ ﻫﻢ از اﻳـﻦ ﺑﮕﻴﺮﻧـﺪ ﻣﺮﻗﺸـﻴﺜﺎي‬
‫ذﻫﺒﻲ و ﻣﻐﻨﻴﺴﻴﺎ‪ ،‬از ﻫﺮ ﻳﻜﻲ ﻳﻚ ﺟﺰو و ﮔﻮﮔﺮد ﺳﻔﻴﺪ ﻧـﻴﻢ‬
‫ﺟﺰو و زاج ﻧﻴﻢ ﺟﺰو و زﻧﺠﻔﺮ ﻧﻴﻢ ﺟﺰو و ﻓﻀّﻪ ﻣﺤـﺮّق ﻧـﻴﻢ‬
‫ﺟﺰو و اﻳﻦ ﺟﻤﻠﻪ را ﺑﻜﻮﺑﺪ و ﺑﺴـﺎﻳﺪ و ﺑـﻪ ﺣﺮﻳـﺮي ﺑﺒﻴـﺰد و‬
‫ﻣﺼﻮل ﻛﺮده ﺑﻪ ﺳﺮﻛﻪء ﻛﻬﻦ و ﺑـﺎﻗﻲ اﻋﻤـﺎل ﭼﻨﺎﻧﻜـﻪ ﻳـﺎد‬
‫ﻛﺮده ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﭼﻮن ﻛﺮده ﺷﻮد ﻟﻮﻧﻲ ﺑﻮد ﺑﻪ ﻏﺎﻳﺖ ﺳﺮخ‪.‬‬
‫ﻧﻮع دﻳﮕﺮ ﺳﺮخ ﻫﻢ از اﻳﻦ ﺟﻨﺲ ﻓﻀّﻪ ﻣﺤـﺮّق ﻳـﻚ‬
‫درم ﻧﻴﻢ‪ ،‬زﻧﺠﻔـﺮ دو درم‪ ،‬زﻧﺠـﺎر ﺷـﺶ درم‪ ،‬زرﻧـﻴﺦ اﺣﻤـﺮ‬
‫ﺷﺶ درم‪ .‬اﻳﻦ ﺟﻤﻠﻪ را ﺑـﻪ ﺳـﺮﻛﻪ ﻣﺼـﻮل ﻛﻨﻨـﺪ و ﺑـﺎﻗﻲ‬
‫اﻋﻤﺎل ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﻳﺎد ﻛﺮده ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺟﻮاﻫﺮﻧﺎﻣﻪ ﻧﻈﺎﻣﻲ آﻣﺪه اﺳﺖ‪ :‬ﺻﻔﺖ ﺗﻼوﻳﺤﻲ ﻛﻪ از او ﺳﻪ‬
‫ﺻﻔﺖ ﻟﻮﻧﻲ ﻛﻪ ﻣﺎﻧﻨﺪ زر ﺑﺎﺷﺪ‬
‫ﺑﮕﻴﺮﻧﺪ زﻧﺠﻔﺮ ﺳﻪ درم و ﻗﻠﻘﻄـﺎر ﻳـﻚ درم و ﻧـﻴﻢ و ﻓﻀّـﻪ‬
‫ﻣﺤﺮّق ﺑﻪﺷﺮط آنﻛﻪ آن را ﺑﻪ ﻛﺒﺮﻳـﺖ زرد ﺳـﻮﺧﺘﻪ ﺑﺎﺷـﺪ‪.‬‬
‫اﻳﻦ ﺟﻤﻠﻪ را ﺑﻪ ﺳﺮﻛﻪء ﻛﻬﻨﻪ ﻣﺼﻮل ﻛﻨﻨﺪ و ﺑﺪان ﻫﺮ ﻧﻘﺶ‬
‫ﻛﻪ ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ و ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﻳﺎد ﻛﺮده ﺷﺪ در دوددان ﻧﻬﻨﺪ‬
‫و ﻣﻲﮔﺬارﻧﺪ ﺗﺎ ﺳﺮد ﺷﻮد‪ .‬ﭘﺲ آن ﭼﻴﺰ را از دوددان ﺑﻴـﺮون‬
‫‪ │ 30‬ﺳﺎل اول‪ ،‬ﺷﻤﺎره دوم‪ ،‬ﭘﺎﻳﻴﺰ و زﻣﺴﺘﺎن ‪1394‬‬
‫ﺟﻠﻮهﮔﺮ ﻣﻲﺷﻮد؛ ﻧﺎزﻛﻲ ﻟﻌﺎب زرﻳﻦﻓﺎم اﻧﻌﻜﺎس رﻧﮕﺎرﻧـﮓ و‬
‫ﺻﺪفﮔﻮﻧﻪ اﻳﺠﺎد ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛـﻪ ارزش آن ﺑـﻪ ﻫﻤـﻴﻦ دﻟﻴـﻞ‬
‫اﺳــﺖ )واﺗﺴــﻮن‪ ،1382 ،‬ص‪ .(27 .‬ﻣﻴﻨﺎﻫــﺎي زرﻳــﻦﻓــﺎم‬
‫ﻻﻳﻪﻫﺎي ﺑﺴﻴﺎر ﻧﺎزﻛﻲ از ﻧﺎﻧﻮ ذرات ﻓﻠﺰات ﻣـﺲ و ﻧﻘـﺮه ﺑـﺎ‬
‫ﺟﻼ و درﺧﺸﺶ ﻓﻠﺰي در رﻧﮓﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛـﻪ در‬
‫روي ﺳﻄﺢ ﻟﻌﺎب ﺳﺮاﻣﻴﻚﻫﺎي ﺳﺪهﻫﺎي ﻣﻴﺎﻧﻪ و رﻧﺴـﺎﻧﺲ‪،‬‬
‫ﺟﻬﺖ ﺗﺰﺋﻴﻦ آنﻫﺎ اﺟﺮا ﺷﺪهاﻧﺪ‪ .‬ﻣﻮاد اوﻟﻴﻪ اﺻـﻠﻲ ﻣﻴﻨﺎﻫـﺎي‬
‫زرﻳﻦﻓﺎم‪ ،‬اﻧﻮاع ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت و ﻧﻤﻚﻫﺎي ﻣﺲ و ﻧﻘﺮه ﺑـﻮدهاﻧـﺪ‬
‫ﻛﻪ ﻣﻌﻤﻮﻻً ﺑﻪ ﻫﻤﺮاه ﻛﺎﻧﻲﻫﺎي رﺳـﻲ ﻣـﻮرد اﺳـﺘﻔﺎده ﻗـﺮار‬
‫ﮔﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻻﻳﻪ ﻓﻠﺰي ﻧﺎﻧﻮ ذرات ﻣﺲ و ﻧﻘﺮه‪ ،‬در اﺛـﺮ‬
‫اﺣﻴﺎي ﻳﻮنﻫﺎي ﻧﻘﺮه و ﻣﺲ اﺳـﺖ‪ .‬ﻻﻳـﻪ ﻓﻠـﺰي ﻣﻴﻨﺎﻫـﺎي‬
‫زرﻳﻦﻓﺎم از ﻧﺎﻧﻮ ذرات ﻣﺲ و ﻧﻘﺮه ﺑﺎ اﺑﻌﺎدي در ﺣـﺪود ‪ 5‬ﺗـﺎ‬
‫‪ 100‬ﻧﺎﻧﻮﻣﺘﺮ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻳﺎﻓﺘﻪاﻧﺪ )ﻣﺘﻴﻦ‪ ،1387 ،‬ص‪.(4-3 .‬‬
‫‪ -‬ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت ﻣﻴﻨﺎي زرﻳﻦﻓﺎم در ﻛﺘﺎب‬
‫ﺟﻮاﻫﺮﻧﺎﻣﻪ ﻧﻈﺎﻣﻲ‬
‫ﻳﻜﻲ دﻳﮕﺮ از ﺑﺨﺶﻫﺎي ﻣﻬﻢ در ﺳـﺎﺧﺖ آﺛـﺎر زرﻳـﻦﻓـﺎم‪،‬‬
‫ﻓﺮﻣﻮل ﺳﺎﺧﺖ ﺟﻮﻫﺮ ﻳﺎ ﻣﻴﻨﺎي زرﻳﻦﻓﺎم اﺳﺖ ﻛﻪ اﺑﻮاﻟﻘﺎﺳـﻢ‬
‫ﻛﺎﺷﺎﻧﻲ در ﻛﺘﺎب ﺧﻮد آن را ﻟﻴﻘﻪي دو آﺗﺸﻪ ﻣﻲﺧﻮاﻧـﺪ‪ .‬وي‬
‫ﻛﻪ از ﻧﻮادﮔﺎن ﻣﺤﻤﺪﺑﻦ اﺑـﻲﻃـﺎﻫﺮ اﺳـﺖ در ﻛﺘـﺎب ﺧـﻮد‬
‫ﻋـﺮاﻳﺲ اﻟﺠــﻮاﻫﺮ و ﻧﻔــﺎﻳﺲ اﻻﻃﺎﻳــﺐ‪ ،‬دو ﻓﺮﻣــﻮل ﺟﻬــﺖ‬
‫اﺳﺘﻔﺎده ﺑﺮ روي ﺳﻔﺎل اراﺋﻪ داده اﺳﺖ‪ .‬ﻳﻜﻲ دﻳﮕﺮ از ﻣﻨـﺎﺑﻊ‬
‫ﻣﻬﻢ و ﺷﺎﺧﺺ در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ ﻓﺮﻣﻮل ﻣﻴﻨﺎﻫﺎي زرﻳﻦﻓﺎم ﻛﺘﺎب‬
‫ﺟﻮاﻫﺮﻧﺎﻣﻪ ﻧﻈﺎﻣﻲ اﺳﺖ‪ .‬در ﻛﺘﺎب ﻓﻮق ﺑﺎ وﺟﻮد آﻧﻜﻪ ﺑـﻴﺶ‬
‫از ﺻﺪ ﺳﺎل ﻗﺒﻞﺗﺮ از ﻋﺮاﻳﺲ اﻟﺠﻮاﻫﺮ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷـﺪه اﻣـﺎ ‪26‬‬
‫ﻓﺮﻣﻮل اراﺋﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻛﻪ ﺗﻌﺪادي از آنﻫﺎ ﺟﻬﺖ ﺳـﻔﺎل و‬
‫ﺑﺮﺧﻲ ﻣﺨﺘﺺ اﺳﺘﻔﺎده ﺑﺮ روي ﺷﻴﺸﻪ ﻋﻨﻮان ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬در‬
‫واﻗﻊ ﻛﺘﺎب ﺟﻮاﻫﺮﻧﺎﻣﻪ ﻧﻈﺎﻣﻲ ﺗﻨﻬﺎ ﻣﻨﺒﻊ ﺗﺎرﻳﺨﻲ اﺳـﺖ ﻛـﻪ‬
‫ﺑـﻪ ﻓﺮﻣـﻮل ﻣﻴﻨـﺎي ﺷﻴﺸــﻪ اﺷـﺎره ﻛـﺮده اﺳـﺖ‪ .‬در اداﻣــﻪ‬
‫ﻓﺮﻣﻮلﻫﺎي ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ زرﻳﻦﻓﺎم ﺷﻴﺸﻪ و ذﻛﺮ ﺷﺪه در ﻛﺘﺎب‬
‫ﻟﻮﺑﻪ ﺣﺎﺻﻞ آﻳﺪ ﺑﺮ اﻗﺪاح آﺑﮕﻴﻨﻪ ﺷﺎﻣﻲ‪:‬‬
‫ﻟﻮن زرد و ﻟﻮن ﻻﺟﻮرد و ﻟﻮن ﻓﻀّﻪ‬
‫آﺑﮕﻴﻨﻪ ده ﻣﺜﻘﺎل‪ ،‬ﺑﻮره ﻳﻚ ﻣﺜﻘـﺎل‪ ،‬ﻧﻮﺷـﺎدور ﻳـﻚ ﻣﺜﻘـﺎل‪،‬‬
‫ﻣﺮدار ﺳﻨﮓ ﻳﻚ ﻣﺜﻘﺎل‪ ،‬ﻣﻐﻨﻴﺴﻴﺎ ﻳﻚ ﻣﺜﻘـﺎل‪ .‬ﺟﻤﻠـﻪ را ﺑـﻪ‬
‫ﺳﺮﻛﻪ ﻣﻮﺻﻮل ﻛﻨﻨﺪ و ﺑﺮ آﻧﺠﺎ ﻛﻪ ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﻧﻘﺶ ﻛﻨﻨـﺪ و در‬
 ‫دو ﻓﺼﻠﻨﺎﻣﻪ ﭘﮋوﻫﻪي ﺑﺎﺳﺘﺎنﺳﻨﺠﻲ‬
‫آزﻣﺎﻳﺸﮕﺎﻫﻲ و ﺗﺠﺎري ﺑﻪ ﻗﺮار زﻳـﺮ اﺳـﺘﻔﺎده ﺷـﺪ‪ .‬ﺳـﻮﻟﻔﻴﺪ‬
‫ﻧﻘﺮه و ﺳﻮﻟﻔﻴﺪ ﺟﻴﻮه از ﻧـﻮع آزﻣﺎﻳﺸـﮕﺎﻫﻲ )ﻣـﺮك آﻟﻤـﺎن(‬
‫ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده ﻗـﺮار ﮔﺮﻓﺘـﻪ و ﺳـﺎﻳﺮ ﻣـﻮاد از ﺟﻤﻠـﻪ اﻛﺴـﻴﺪ‬
‫ﻣﻨﮕﻨﺰ‪ ،‬ﮔﻮﮔﺮد و ﺳﻮﻟﻔﺎت ﻣﺲ از ﻣﻨﺎﺑﻊ ﺗﺠﺎري ﺗﻬﻴﻪ ﺷـﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺷﻴﺸﻪ ﺟﻬﺖ اﻋﻤﺎل ﻣﻴﻨﺎي زرﻳﻦﻓﺎم از ﻧـﻮع ﺟـﺎم و ﻗﻠﻴـﺎﻳﻲ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮاي ﻣﻄﺎﻟﻌﻪي ﺳﺎﺧﺘﺎر ﺷﻴﻤﻴﺎﻳﻲ و ﻓﻴﺰﻳﻜﻲ ﺷﻴﺸـﻪ و‬
‫ﻣﻴﻨﺎي زرﻳـﻦﻓـﺎم ﻣـﻮرد اﺳـﺘﻔﺎده در اﻳـﻦ ﭘـﮋوﻫﺶ ﻧﻴـﺰ از‬
‫ﻣﻴﻜﺮوﺳــﻜﻮپ اﻟﻜﺘﺮوﻧــﻲ روﺑﺸــﻲ ‪ SEM-EDX‬ﻣــﺪل‬
‫‪) TESCAN‬ﺟﻤﻬﻮري ﭼـﻚ( اﺳـﺘﻔﺎده ﺷـﺪ‪ .‬ﻛـﻮره ﻣـﻮرد‬
‫اﺳﺘﻔﺎده در اﻳﻦ آزﻣﺎﻳﺶﻫﺎ‪ ،‬ﻛﻮره ﺗﺴﺖ اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ ﺑـﺎ ﺣﺠـﻢ‬
‫ﻣﻔﻴﺪ ‪ 30‬ﻟﻴﺘﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻛﻨﻨﺪ‪ .‬ﭘﺲ ﺑﮕﻴﺮﻧﺪ ﻓﻀَﻪ ﻣﺤ‪‬ﺮق دو ﺟـﺰو‪ ،‬ﻣﻐﻨﻴﺴـﻴﺎ داﻧﮕـﻲ‪،‬‬
‫‪ -2-2‬آﻣﺎدهﺳﺎزي ﻣﻴﻨﺎي زرﻳﻦﻓﺎم‬
‫در اﻳﻦ ﭘﮋوﻫﺶ از ﺑﻴﻦ ﻫﺸﺖ ﻓﺮﻣﻮل ﻣﻌﺮﻓﻲ ﺷﺪه از ﻛﺘـﺎب‬
‫ﺟﻮاﻫﺮﻧﺎﻣﻪ ﻛﻪ در ﺑﺨﺶ ﻗﺒـﻞ آﻣـﺪ‪ ،‬دو ﻓﺮﻣـﻮل اﻧﺘﺨـﺎب و‬
‫ﻣﻮرد آزﻣﺎﻳﺶ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬اوﻟﻴﻦ ﻓﺮﻣـﻮل ﻣﻨﺘﺨـﺐ ﺑـﺎ‬
‫ﻋﻨﻮان »رﻧﮓ ﺳﺮخ ﺑﻪﻏﺎﻳـﺖ ﺳـﺮخ«‪ ،‬و ﻓﺮﻣـﻮل ﺑﻌـﺪي ﺑـﺎ‬
‫ﻋﻨﻮان »ﺻﻔﺖ ﻟﻮﻧﻲ ﻛﻪ ﻣﺎﻧﻨﺪ زر ﺑﺎﺷﺪ« ﺗﻮﺻﻴﻒ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﺳﺎﻣﻲ ﻣﻮاد اوﻟﻴﻪ ذﻛـﺮ ﺷـﺪه در ﻓﺮﻣـﻮلﻫـﺎي ﭘﻴﺸـﻨﻬﺎدي‬
‫ﻧﻴﺸﺎﺑﻮري ﻧﺎمﻫﺎﻳﻲ اﺳﺖ ﻛـﻪ در ﮔﺬﺷـﺘﻪ ﻛـﺎرﺑﺮد داﺷـﺘﻪ و‬
‫اﻣﺮوزه اﻳﻦ اﺳﺎﻣﻲ ﻧﺎآﺷﻨﺎ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﻟﺬا ﺿﺮوري اﺳﺖ ﺗﺎ ﺟﻬﺖ‬
‫ﺷﻨﺎﺧﺖ دﻗﻴﻖ اﻳـﻦ ﻣـﻮاد و ﺗﺮﻛﻴﺒـﺎت اراﺋـﻪ ﺷـﺪه‪ ،‬ﻣﻌـﺎدل‬
‫اﻣﺮوزي اﺳﺎﻣﻲ ﻣﻮاد اوﻟﻴـﻪ و ﺗﺮﻛﻴﺒـﺎت ﺷـﻴﻤﻴﺎﻳﻲ آنﻫـﺎ در‬
‫دﺳــﺘﺮس ﺑﺎﺷــﺪ‪ .‬ﺟــﺪول ﺷــﻤﺎره ‪ 2‬ﺗﻤــﺎﻣﻲ ﻣــﻮاد اوﻟﻴــﻪ و‬
‫اﺻﻄﻼﺣﺎت ﺑﻪﻛﺎر رﻓﺘﻪ ﺑﺎ آواﻧﻮﻳﺴﻲ و ﻣﺸﺨﺼـﺎت ﻛـﺎﻧﻲ و‬
‫ﻓﺮﻣﻮل ﺷﻴﻤﻴﺎﻳﻲ آنﻫﺎ را ﻧﺸﺎن ﻣـﻲدﻫـﺪ‪ .‬ﻣـﻮاد ﻣـﺬﻛﻮر در‬
‫ﺗﺮﻛﻴﺐ دو ﻓﺮﻣﻮل ﻣﻨﺘﺨﺐ در ﻛﺘﺎب ﺟﻮاﻫﺮﻧﺎﻣﻪ ﺑـﻪﺻـﻮرت‬
‫ﻣﻌﺎدل اﻣﺮوزي ﻛﻪ در ﺟﺪول ﺷﻤﺎره ‪ 2‬آﻣﺪهاﻧﺪ ﺑﺮاي اﻧﺠـﺎم‬
‫آزﻣﺎﻳﺶ اﻧﺘﺨﺎب ﺷﺪﻧﺪ ﻛﻪ ﻣﻘﺪار آنﻫﺎ در ﺳـﺎﺧﺖ ﻣﺨﻠـﻮط‬
‫ﻣﻴﻨﺎي زرﻳﻦﻓﺎم در ﺟﺪول ‪ 3‬و ‪ 4‬آﻣﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﭘﺲ از وزن ﻛﺮدن ﺗﺮﻛﻴﺐ ﻣﻮاد ﻓﻮق‪ ،‬ﺗﻤﺎﻣﻲ آنﻫـﺎ ﺑـﺎ‬
‫ﺳﺮﻛﻪ ﻣﺨﻠﻮط ﮔﺮدﻳﺪ و در ﻫﺎون آزﻣﺎﻳﺸﮕﺎﻫﻲ ﺑﻴﺶ از ﻧـﻴﻢ‬
‫ﺳﺎﻋﺖ ﺳﺎﺋﻴﺪه ﺷﺪ‪ .‬ﻻزم ﺑﻪ ذﻛﺮ اﺳﺖ ﻛـﻪ آﺳـﻴﺎب ﻣـﻮاد و‬
‫ﭘﻮدر ﺷﺪن ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻣـﻮاد ﻧﻴـﺰ ﻣـﻲﺗﻮاﻧـﺪ ﺑـﻪ ﺗﺸـﻜﻴﻞ ﻻﻳـﻪ‬
‫زرﻳﻦﻓﺎم ﻛﻤﻚ ﻛﻨﺪ‪ .‬ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ اﺑﻮاﻟﻘﺎﺳﻢ ﻛﺎﺷﺎﻧﻲ ﻧﻴﺰ ﺑـﻪ اﻳـﻦ‬
‫ﻣﻄﻠﺐ اﺷﺎره دارد‪» :‬ﺑﺮ ﺻﻼﻳﻪ دو ﺷﺒﺎﻧﻪروز ﺳﺤﻖ ﻛﻨﻨـﺪ ﺗـﺎ‬
‫ﺑﻪﻏﺎﻳﺖ ﻧﺮم ﺷـﻮد« )ﻛﺎﺷـﺎﻧﻲ‪ ،1386 ،‬ص‪ .(347 .‬ﭘـﺲ از‬
‫‪31‬‬ ‫ﺳﺎل اول‪ ،‬ﺷﻤﺎره دوم‪ ،‬ﭘﺎﻳﻴﺰ و زﻣﺴﺘﺎن ‪│ 1394‬‬
‫ﻣﻲﮔﻴﺮﻧﺪ و ﭘﺎك ﻣﻲﺷﻮﻳﻨﺪ ﻟﻮﻧﻲ ﺣﺎدث ﻣﻲﺷﻮد ﻣﺜـﻞ ﻟـﻮن‬
‫زر‪ .‬ﻧﻮع دﻳﮕﺮ ﻓﻀّﻪ ﻣﺤـﺮّق ﻳـﻚ درم‪ ،‬ﻣﺮﻗﺸـﻴﺜﺎي ذﻫﺒـﻲ‬
‫ﺷﺎﻧﺰده ﻗﻴﺮاط‪... ،2‬رﻳﺤﺎﻧﻲ‪ 3‬ﺳﻪ ﻗﻴـﺮاط‪ ،‬ﻗﻠﻘﻨـﺪ ﭘـﻨﺞ ﻗﻴـﺮاط‪،‬‬
‫ﻗﻠﻴﻤﻴﺎي ﻓﻀّﻪ دو درم‪ .‬ﺟﻤﻠﻪ را ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﻳﺎد ﻛﺮده ﺷﺪ ﻣﺼﻮل‬
‫ﻛﻨﻨــﺪ ﺑــﻪ ﺳــﺮﻛﻪ و اﺳــﺘﻌﻤﺎل ﻛﻨﻨــﺪ ﺑــﺮ آﺑﮕﻴﻨــﻪ ﺷــﺎﻣﻲ و‬
‫ﺳﻔﺎﻟﻴﻨﻪﻫﺎي ﻛﺎﺷﻲ و ﻏﻴﺮ آن‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ زر ﺑﻴﺮون آﻳﺪ‪.‬‬
‫ﺻﻔﺖ ﺗﻼوﻳﺢ‪ 4‬ﻣﺜﻞ ﺟﺰع‬
‫ﺑﮕﻴﺮﻧﺪ ﻓﻀَﻪ ﻣﺤﺮق ﺑﻪ ﻛﺒﺮﻳﺖ و ﻣﻐﻨﻴﺴـﻴﺎ از ﻫـﺮ ﻳـﻚ ﺑـﻪ‬
‫ﻣﻘﺪار ﻳﻚ درم و ﻧﻴﻢ‪ ،‬زﻧﺠﺎر داﻧﮕﻲ و ﻧﻴﻢ‪ ،‬ﻗﻠﻘﻨﺪ ﻧﻴﻢ داﻧﮓ‪.‬‬
‫ﺟﻤﻠﻪ را ﺑﻪ ﺳﺮﻛﻪ ﻣﺼﻮل ﻛﻨﻨﺪ و ﻇﺎﻫﺮ اﻗﺪاح را ﺑـﺪان ﻃـﻼ‬
‫زﻧﺠﻔﺮ داﻧﮕﻲ‪ ،‬زﻧﺠﺎر ﻗﻴﺮاط‪ .‬ﺟﻤﻠﻪ را ﺑﻪ ﺳﺮﻛﻪ ﻣﺼﻮل ﻛﻨﻨـﺪ‬
‫و اﻗﺪاح را ﺑﺪان ﭼﻨﺎنﻛﻪ ﺧﻮاﻫﻨـﺪ ﻃـﻼ ﻛﻨﻨـﺪ و در دوددان‬
‫ﻧﻬﻨﺪ ﭼﻨﺎنﻛﻪ ﻳﺎد ﻛﺮده ﺷﺪه اﺳﺖ آﺗـﺶ ﻛﻨﻨـﺪ‪ .‬ﭘـﺲ رﻫـﺎ‬
‫ﻛﻨﻨﺪ ﺗﺎ ﺳﺮد ﺷﻮد‪ .‬ﭘﺲ از دوددان ﺑﻴﺮون ﮔﻴﺮﻧﺪ ﻟـﻮن ﻣﺎﻧﻨـﺪ‬
‫ﺟﺰع ﻣﻠﻮ‪‬ن ﺣﺎﺻﻞ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻧﻮﻋﻲ دﻳﮕﺮ ﻣﺎﻧﺪ ﺟﺰع ﻣﻠﻮ‪‬ن‬
‫ﻓﻀﻪ ﻣﺤـﺮق ﺑـﻪ ﮔـﻮﮔﺮد زرد و زرﻧـﻴﺦ ﺳـﺮخ ﻳـﻚ درم و‬
‫ﻣﻐﻨﻴﺴﻴﺎ ﻳﻚ درم و ﻧﻴﻢ‪ ،‬زﻧﮕﺎر داﻧﮕﻲ‪ ،‬زﻧﺠﻔـﺮ ﻧـﻴﻢ داﻧـﮓ‪،‬‬
‫ﻗﻠﻘﻨﺪ ﻧﻴﻢ درم‪ .‬اﻳـﻦ ﺟﻤﻠـﻪ را ﺑﻜﻮﺑﻨـﺪ و ﺑـﻪ ﺳـﺮﻛﻪ ﻛﻬﻨـﻪ‬
‫ﻣﺼﻮل ﻛﻨﻨﺪ و اﻧﺪرون اﻗﺪاح آﺑﮕﻴﻨﻪ ﺷﺎﻣﻲ را ﻳﺎ ﻫﺮ آﺑﮕﻴﻨـﻪ‬
‫ﺳﻔﻴﺪ و ﺷﻔﺎف ﻛﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﺑﺮ آن ﻃﻼ ﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬ﭼﻨﺎنﻛﻪ ﺧﻮاﻫﻨﺪ‪.‬‬
‫ﭘﺲ ﺑﮕﻴﺮﻧﺪ ﻳﻚ ﺟﺰو ﻓﻀَـﻪ ﻣﺤـﺮَق و دو ﺟـﺰو ﻣﻐﻨﻴﺴـﻴﺎ و‬
‫داﻧﮕﻲ ﻗﻠﻘﻨﺪ و داﻧﮕﻲ زﻧﺠﻔﺮ و ﻧﻴﻢ داﻧﮓ زﻧﺠﺎر اﻳـﻦ ﺟﻤﻠـﻪ‬
‫را ﺑﻜﻮﺑﻨﺪ و ﺑﻪ ﺳﺮﻛﻪ ﻣﺼﻮل ﻛﻨﻨﺪ و اﻧﺪرون اﻗﺪاح را ﭼﻨﺎن‪-‬‬
‫ﻛﻪ ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﻧﻘﺶ ﻛﻨﻨﺪ و اﺳﺘﻌﻤﺎل ﻧﻤﺎﻳﻨﺪ ﭼﻨﺎنﻛـﻪ ﭘـﻴﺶ از‬
‫اﻳﻦ ﻳﺎد ﻛﺮده ﺷﺪ و در دوددان ﻧﻬﻨﺪ ﺗﻼوﻳﺤﻲ ﭼـﻮن ﺟـﺰع‬
‫ﺑﻪﻏﺎﻳـﺖ ﺧـﻮب ﺣﺎﺻـﻞ ﺷـﻮد و ﺑـﺎﷲ اﻟﺘﻮﻓﻴـﻖ )ﺟـﻮﻫﺮي‬
‫ﻧﻴﺸﺎﺑﻮري‪ ،1383 ،‬ص‪.(355-353 .‬‬
‫‪ -2‬ﻣﻮاد و روشﻫﺎ‬
‫‪ -1-2‬ﻣﻮاد و دﺳﺘﮕﺎهﻫﺎي ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده‬
‫در اﻳﻦ ﭘﮋوﻫﺶ اﺑﺘﺪا ﺗﻼش ﺷﺪ ﺗـﺎ ﻣﻌـﺎدل اﻣـﺮوزي ﻣـﻮاد‬
‫ﻣﺬﻛﻮر در دو ﻓﺮﻣـﻮل ﻣﻨﺘﺨـﺐ از ﻛﺘـﺎب ﺷﻨﺎﺳـﺎﻳﻲ ﺷـﻮﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﺑﺮاي ﺳـﺎﺧﺖ ﻣﻴﻨـﺎي زرﻳـﻦﻓـﺎم از ﻣـﻮاد ﺷـﻴﻤﻴﺎﻳﻲ‬
 ‫ﻣﻴﺮﺷﻔﻴﻌﻲ و ﻣﺤﻤﺪزاده ‪ /‬ﻓﻦﺷﻨﺎﺳﻲ و ﺳﺎﺧﺖ ﻣﻴﻨﺎي زرﻳﻦﻓﺎم ﺷﻴﺸﻪ‪ ،‬ﺑﺮ اﺳﺎس ﻓﺮﻣﻮلﻫﺎي ﻛﺘﺎب »ﺟﻮاﻫﺮ‪...‬‬

‫ﺟﺪول‪ :2‬ﻣﻮاد اوﻟﻴﻪ و ﺗﺮﻛﻴﺐ ﺷﻴﻤﻴﺎﻳﻲ ﻣﻴﻨﺎي زرﻳﻦﻓﺎم در ﻛﺘﺎب ﺟﻮاﻫﺮﻧﺎﻣﻪ ﻧﻈﺎﻣﻲ )ﻣﺘﻴﻦ‪ ،1387 ،‬ص‪(5 .‬‬

‫ﻣﺸﺨﺼﺎت ﻛﺎﻧﻲ و ﻓﺮﻣﻮل ﺷﻴﻤﻴﺎﻳﻲ‬ ‫آواﻧﻮﻳﺴﻲ‬ ‫ﻧﺎم ﻣﺎده ﺷﻴﻤﻴﺎﻳﻲ‬ ‫ردﻳﻒ‬

‫زاج )ﻛﺎت( ﺳﺒﺰ ‪CuSO4.5H2O -‬‬ ‫‪Qolqand-ZajSabz‬‬ ‫زاج ﺳﺒﺰ ﻳﺎ ﻗﻠﻘﻨﺪ‬ ‫‪1‬‬
‫ﺳﻮﻟﻔﻴﺪ ﻧﻘﺮه‪Ag2S -‬‬ ‫‪Fezzezard‬‬ ‫ﻓﻀﻪ ﻣﺤﺮق ﺑﻪ ﮔﻮﮔﺮد زرد ﺳﻮﺧﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‬ ‫‪2‬‬
‫ﮔﻮﮔﺮد ﻧﻬﺸﺘﻪ در ﻛﻨﺎر ﭼﺸﻤﻪﻫﺎ‪ ،‬ﮔﻮﮔﺮد ﻧﺎﺧﺎﻟﺺ ‪S‬‬ ‫‪Kohl sefid‬‬ ‫ﮔﻮﮔﺮد ﺳﻔﻴﺪ‬ ‫‪3‬‬
‫‪MnO2‬‬ ‫‪Maqnisiya‬‬ ‫ﻣﻐﻨﻴﺴﻴﺎ‬ ‫‪4‬‬
‫ﺷﻨﮕﺮف ‪HgS -‬‬ ‫‪Zenjafer‬‬ ‫زﻧﺠﻔﺮ‬ ‫‪5‬‬
‫زاج زرد‪Fe2(So4)3.9H2O -‬‬ ‫‪Qolqatar‬‬ ‫ﻗﻠﻘﻄﺎر‬ ‫‪6‬‬
‫ﺳﻮﻟﻔﻴﺪ ﻧﻘﺮه‪Ag2S -‬‬ ‫‪Fezze zard‬‬ ‫ﻓﻀﻪ ﻣﺤﺮق ﺑﻪ ﻛﺒﺮﻳﺖ زرد‬ ‫‪7‬‬

‫ﺟﺪول‪ :3‬اوﻟﻴﻦ ﻓﺮﻣﻮل ﻣﻴﻨﺎي ﻣﻨﺘﺨﺐ از ﻛﺘﺎب ﺟﻮاﻫﺮﻧﺎﻣﻪ ﻧﻈﺎﻣﻲ ﺟﻬﺖ آزﻣﺎﻳﺶ‬

‫اﻛﺴﻴﺪ ﻣﻨﮕﻨﺰ )ﻣﻐﻨﻴﺴﻴﺎ( ﺳﻮﻟﻔﺎت ﻣﺲ )زاج ﺳﺒﺰ( ﮔﻮﮔﺮد ﺳﻔﻴﺪ )ﮔﻮﮔﺮد( ﺳﻮﻟﻔﻴﺪ ﻧﻘﺮه )ﻓﻀّﻪ ﻣﺤﺮّق ﻛﻪ ﺑﻪ ﮔﻮﮔﺮد زرد ﺳﻮﺧﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ(‬ ‫ﻧﺎم ﻣﺎده‬
‫‪7/5‬‬ ‫‪7/5‬‬ ‫‪7/5‬‬ ‫‪15‬‬ ‫ﻣﻘﺪار )‪(g‬‬

‫ﺟﺪول‪ :4‬دوﻣﻴﻦ ﻓﺮﻣﻮل ﻣﻴﻨﺎي ﻣﻨﺘﺨﺐ از ﻛﺘﺎب ﺟﻮاﻫﺮﻧﺎﻣﻪ ﻧﻈﺎﻣﻲ ﺟﻬﺖ آزﻣﺎﻳﺶ‬

‫ﺳﻮﻟﻔﻴﺪ ﺟﻴﻮه )زﻧﺠﻔﺮ(‬ ‫ﺳﻮﻟﻔﺎت آﻫﻦ )ﻗﻠﻘﻄﺎر(‬ ‫ﺳﻮﻟﻔﻴﺪ ﻧﻘﺮه )ﻓﻀﻪ ﻣﺤﺮق ﺑﻪ ﻛﺒﺮﻳﺖ(‬ ‫ﻧﺎم ﻣﺎده‬
‫‪45‬‬ ‫‪20‬‬ ‫‪15‬‬ ‫ﻣﻘﺪار )‪(g‬‬

‫در ﺗﻜﻨﻴﻚ زرﻳﻦﻓﺎم ﺑﺮ اﺛﺮ اﺣﻴﺎء‪ ،‬اﻛﺴﻴﺪ ﻣـﺲ و ﻧﻘـﺮه‬
‫دوﺑﺎره ﺑﻪ ﻓﻠﺰ ﺧﺎﻟﺺ )ﻣﺲ و ﻧﻘﺮه( ﺗﺒﺪﻳﻞ ﺷـﺪه و ﺑـﺮ روي‬
‫ﻟﻌﺎب ﻣﻲدرﺧﺸﺪ )اژدري‪ ،1388 ،‬ص‪ .(30 .‬در واﻗـﻊ ﭘﺨـﺖ‬
‫ﻣﻴﻨﺎي زرﻳﻦﻓﺎم‪ ،‬در ﻣﺤﻴﻂ اﺣﻴﺎء ﺑﻌﺪ از ﭘﺨﺖ ﺑﺪﻧﻪ و ﻟﻌـﺎب‪،‬‬
‫ﭘﺨﺖ ﺳﻮم ﻣﺤﺴﻮب ﺷﺪه و ﺧﻮد ﺷﺎﻣﻞ دﻣﺎي ﭘﺨﺖ‪ ،‬ﻣـﺪت‬
‫اﺣﻴﺎء و دﻓﻌﺎت دوددﻫﻲ و ﺷﺪت اﺣﻴﺎء اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺗﺄﺛﻴﺮﮔﺬار و ﺣﺎﺋﺰ اﻫﻤﻴﺖ اﺳﺖ‪ ،‬ﻋﻤﻞ اﺣﻴﺎء اﺳﺖ‪ .‬زﻣﺎﻧﻲ ﻛـﻪ‬
‫دﻣﺎي اﺣﻴﺎء‬
‫دﻣﺎي ﭘﺨﺖ ﻣﻴﻨﺎﻫﺎي زرﻳﻦ ﻓﺎم ﺑﺴﺘﮕﻲ ﻋﻤﺪهاي ﺑـﻪ ﻧـﻮع‬
‫ﺷﻴﺸﻪ ﺑﺴﺘﺮ ﺧﻮد دارد‪ .‬در واﻗﻊ‪ ،‬دﻣﺎي ﻣﻨﺎﺳﺐ دﻣﺎﻳﻲ اﺳﺖ‬
‫ﻛﻪ ﺳﻄﺢ ﺷﻴﺸﻪ ﺗﺎ آن ﺣﺪ ﻧﺮم ﮔﺮدد ﻛﻪ اﻣﻜـﺎن ﺗﻌـﻮﻳﺾ‬
‫ﻛﺎﺗﻴﻮﻧﻲ و ﻣﻬﺎﺟﺮت ﻳﻮنﻫﺎي ﻣـﺲ و ﻧﻘـﺮه اﻳﺠـﺎد ﺷـﻮد‪.‬‬
‫اﺑﻮاﻟﻘﺎﺳﻢ ﻛﺎﺷﺎﻧﻲ در ﻣﻮرد ﭘﺨﺖ ﻧﻬﺎﻳﻲ‪ ،‬ﭘﺲ از اﻳﻨﻜﻪ آﺛﺎر‬
‫ﻧﻘﺎﺷﻲ ﺷﺪهاﻧﺪ ﭼﻨﻴﻦ ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬ﺑﺮ آﻻت ﻧﻘـﺶ ﻛﻨﻨـﺪ‬
‫ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﺧﻮاﻫﻨﺪ‪ ،‬و ﺑﺎز در ﺷﺎﺧﻮره ﺛﺎﻧﻲ ﻧﻬﻨﺪ ﻛﻲ ﺑﺮاي اﻳﻦ‬
‫ﻛﺎر ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ و ﺳﻪ ﺷﺒﺎﻧﻪروز دودي ﻧﺮم ﻣﻲدﻫﻨـﺪ ﺗـﺎ‬
‫آﻣﺎده ﺷﺪن ﻣﻴﻨﺎي ﻣﺬﻛﻮر‪ ،‬ﺗﻮﺳﻂ ﻗﻠﻢﻣـﻮ ﺑـﺮ روي ﻗﻄﻌـﺎت‬
‫ﺷﻴﺸﻪي ﺟﺎم ﻳﺎ ﻫﻤﺎن ﺷﻴﺸﻪي ﭘﻨﺠﺮه اﻋﻤﺎل ﮔﺮدﻳﺪ ﺗﺎ ﭘﺲ‬
‫از ﭘﺨﺖ اﺣﻴﺎ و دود دﻫﻲ ﻣﻮرد ﺑﺮرﺳﻲ ﻗﺮار ﮔﻴﺮﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ -3-2‬ﭘﺨﺖ اﺣﻴﺎء و ﺷﺮاﻳﻂ آن‬
‫ﻳﻜﻲ دﻳﮕﺮ از ﻋﻮاﻣﻠﻲ ﻛﻪ در اﻳﺠﺎد ﻟﻌـﺎب زرﻳـﻦﻓـﺎم ﺑﺴـﻴﺎر‬
‫ﻋﻨﺎﺻﺮ ﺑﺎ اﻛﺴﻴﮋن ﺗﺮﻛﻴـﺐ ﺷـﻮﻧﺪ ﺑـﻪ آنﻫـﺎ اﻛﺴـﻴﺪ ﮔﻔﺘـﻪ‬
‫ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﭼﻨﺎﻧﭽﻪ ﺑﺘﻮان اﻛﺴﻴﮋن را از ﻣﺎده ﻓﻮق ﻣﺠﺪداً ﺟـﺪا‬
‫ﻛﺮد‪ ،‬ﻋﻨﺼﺮ اﺻـﻠﻲ ﺑـﺮ ﺟـﺎي ﻣـﻲﻣﺎﻧـﺪ‪ .‬ﺑـﻪ اﻳـﻦ واﻛـﻨﺶ‬
‫ﺟﺪاﺳﺎزي اﻛﺴﻴﮋن از ﺗﺮﻛﻴﺐ اﻛﺴـﻴﺪ ﻋﻨﺼـﺮ‪ ،‬اﺣﻴـﺎء ﮔﻔﺘـﻪ‬
‫ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬اﻳﻦ ﻋﻤﻞ ﺑﻪوﺳﻴﻠﻪ ﺳﻮﺧﺖ ﻧﺎﻗﺼﻲ ﻣﺜﻞ ﻣﻮﻧﻮﻛﺴﻴﺪ‬
‫ﻛﺮﺑﻦ ﺻﻮرت ﻣﻲﮔﻴـﺮد و ﺣﺎﺻـﻞ آن ﮔـﺎز ‪ CO2‬و ﻋﻨﺼـﺮ‬
‫ﺧﺎﻟﺺ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺮ ﺟﺎي ﻣﻲﻣﺎﻧﺪ‪.‬‬
‫اﻛﺴﻴﺪاﺳﻴﻮن‪:‬‬
‫‪X+ O‬‬ ‫‪XO‬‬

‫رﻧﮓ دو آﺗﺸﻲ ﺑﮕﻴﺮد‪) «.‬ﻛﺎﺷﺎﻧﻲ‪ ،1386 ،‬ص‪ (347 .‬ﺟﻤﻠﻪ‬ ‫ﻋﻨﺼﺮ‬ ‫اﮐﺴﯿﮋن‬ ‫اﮐﺴﯿﺪ ﻋﻨﺼﺮ‬
‫اﺣﻴﺎء‪:‬‬
‫ﺗﺎ رﻧﮓ دو آﺗﺸﻲ ﺑﮕﻴﺮد ﻣﺆﻳﺪ اﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ اﺳﺖ ﻛﻪ دﻣـﺎي‬
‫‪XO‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪CO‬‬ ‫‪CO2‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪X‬‬
‫ﭘﺨــﺖ ﺳــﻮم دﻣــﺎﻳﻲ در ﺣــﺪود ‪ 550‬اﻟــﻲ ‪ 650‬درﺟــﻪ‬ ‫اﮐﺴﯿﺪ ﻋﻨﺼﺮ‬ ‫ﻣﻨﻮاﮐﺴﯿﺪ ﮐﺮﺑﻦ‬ ‫دي اﮐﺴﯿﺪ ﮐﺮﺑﻦ‬ ‫ﻋﻨﺼﺮ‬

‫‪ │ 32‬ﺳﺎل اول‪ ،‬ﺷﻤﺎره دوم‪ ،‬ﭘﺎﻳﻴﺰ و زﻣﺴﺘﺎن ‪1394‬‬

 ‫دو ﻓﺼﻠﻨﺎﻣﻪ ﭘﮋوﻫﻪي ﺑﺎﺳﺘﺎنﺳﻨﺠﻲ‬

‫ﺳﺎﻋﺖ و ﻧﻴﻢ ﻧﺘﻴﺠﻪ ﺑﻬﺘﺮي را در ﺑﺮ ﺧﻮاﻫﺪ داﺷﺖ‪.‬‬ ‫ﺳﺎﻧﺘﻲ ﮔﺮاد اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ دﻣﺎ ﺑﺴﺘﮕﻲ ﻣﺴـﺘﻘﻴﻢ ﺑـﻪ ﺷﻴﺸـﻪ و‬
‫ﻧﻘﻄﻪ ﻧﺮم ﺷﻮﻧﺪﮔﻲ آن دارد‪ .‬رﺳـﻴﺪن ﺑـﻪ دﻣـﺎي ﻣﻨﺎﺳـﺐ‬
‫ﺗﻌﺪاد دﻓﻌﺎت دوددﻫﻲ و ﺷﺪت اﺣﻴﺎء‬ ‫اﺣﻴﺎء‪ ،‬ﻣﺴﺘﻠﺰم اﻧﺠﺎم آزﻣﺎﻳﺶﻫﺎ و ﺗﺠﺮﺑﻪ ﻻزم اﺳﺖ‪ .‬ﭼﺮاﻛﻪ‬
‫در اﻳﺎم ﮔﺬﺷﺘﻪ از ﻛﻮرهﻫﺎي ﺳﻨﺘﻲ ﭼﻮبﺳﻮز ﺟﻬـﺖ ﭘﺨـﺖ‬ ‫ﭘﺨﺖ در دﻣﺎي ﺑﺎﻻﺗﺮ از ﺣﺪ ﻧﻴﺎز ﻣﻮﺟﺐ ﻓﺮو رﻓﺘﻦ ﺑﻴﺶ از‬
‫ﺳﺮاﻣﻴﻚ و ﻫﻢﭼﻨﻴﻦ ﭘﺨﺖ اﺣﻴﺎء ﻟﻌـﺎب زرﻳـﻦﻓـﺎم اﺳـﺘﻔﺎده‬ ‫ﺣﺪ ﺗﺮﻛﻴﺒـﺎت ﻣﻴﻨـﺎ داﺧـﻞ ﺷﻴﺸـﻪ ﺷـﺪه و ﺑـﻪ ﺳـﻄﺢ آن‬
‫ﻣﻲﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﻣﺴﺌﻠﻪ ﻧﻴﺰ ﻫﻢ در ﻛﺘﺎب ﻋﺮاﻳﺲ اﻟﺠﻮاﻫﺮ‬ ‫ﻣﻲﭼﺴﺒﻨﺪ و در ﻧﻬﺎﻳﺖ ﻛﺎر ﺗﻴﺮه دﻳﺪه ﻣﻲﺷﻮد و اﮔـﺮ دﻣـﺎ‬
‫و ﻫﻢ در ﻛﺘﺎب ﺳﻪ ﻛﺘﺎب درﺑﺎره ﻫﻨﺮﻣﻨـﺪان اﺛـﺮ ﭘﻴﻜﻮﻟﭙﺎﺳـﻮ‬ ‫ﻛﻤﺘﺮ از ﺣﺪ ﻻزم ﺑﺎﺷـﺪ ﻣﻴﻨـﺎي زرﻳـﻦﻓـﺎم ﺑﻌـﺪ از ﭘﺨـﺖ‬
‫آﻣﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺣﺘﻲ ﻃـﺮحﻫـﺎﻳﻲ از ﻛـﻮره و ﺷـﺮاﻳﻂ اﺣﻴـﺎء‪ ،‬از‬ ‫ﺑﻪراﺣﺘـﻲ از روي ﺷﻴﺸـﻪ ﭘـﺎك ﺷـﺪه و ﺗـﺄﺛﻴﺮي روي آن‬
‫ﭘﻴﻜﻮﻟﭙﺎﺳﻮ ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ )ﺷﻜﻞ ‪ .(1‬در ﻛﻮرهﻫﺎي ﭼﻮبﺳـﻮز‬ ‫ﻧﺨﻮاﻫﺪ داﺷﺖ‪» .‬در دﻣﺎي ﻛﻤﺘﺮ از ‪ 600‬درﺟﻪ ﺳﺎﻧﺘﻲﮔﺮاد‬
‫ﺳــﻨﺘﻲ ﻣﺤــﻴﻂ ﻛــﻮره داﺋﻤـﺎً در ﺣــﺎل ﺗﺒــﺪﻳﻞ از اﺣﻴــﺎء ﺑــﻪ‬ ‫)در ﻛﻮرهﻫﺎي ﻏﻴﺮ اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ( اﺟﺴﺎم ﻧﻮري از ﺧﻮد ﻣﻨﺘﺸـﺮ‬
‫اﻛﺴﻴﺪاﺳﻴﻮن و ﺑﺎﻟﻌﻜﺲ اﺳﺖ ﻛﻪ اﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ ﺧﻮد ﺑﻪ ﭘﺨﺶ‬ ‫ﻧﻤﻲﻛﻨﻨﺪ و در ﻧﺘﻴﺠﻪ داﺧﻞ ﻛﻮره ﺗﺎرﻳﻚ و ﻏﻴﺮﻗﺎﺑﻞ رؤﻳﺖ‬
‫و آراﻳﺶ ﺑﻬﺘﺮ اﺗﻢﻫﺎي ﻣﺲ و ﻧﻘﺮه در ﺳﻄﺢ ﻟﻌـﺎب ﻛﻤـﻚ‬ ‫اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﻲ در دﻣﺎي ﺣﺪود ‪ 600‬درﺟﻪ ﺳﺎﻧﺘﻲﮔـﺮاد اوﻟـﻴﻦ‬
‫ﻛﺮده و ﻣﻮﺟﺐ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻻﻳﻪ ﻓﻠـﺰي ﻣـﻨﻈﻢﺗـﺮ و دﻗﻴـﻖﺗـﺮ‬ ‫ﺗﺎﺑﺶﻫﺎ ﺑﺎ ﻃﻮلﻣﻮﺟﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻗﺮﻣﺰ ﺗﻴﺮه ﻣﻲآﻳﺪ‪ ،‬ﻣﻨﺘﺸﺮ‬
‫ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﮔﺬﺷﺘﻪ از ﻃﺮز ﺗﻬﻴﻪي ﻣﻴﻨﺎي زرﻳﻦﻓﺎم‪ ،‬ﻃﺮح ﻛﻮره‬ ‫ﻣ ـﻲﺷــﻮﻧﺪ‪ .‬ﺑﻨــﺎﺑﺮاﻳﻦ در ﺷــﺮاﻳﻂ آن روز ﻛــﻪ وﺳــﺎﻳﻞ و‬
‫ﻫﻢ اﻫﻤﻴﺖ زﻳﺎدي دارد‪ .‬ﭘﻴﻜﻮﻟﭙﺎﺳﻮ ﮔﺰارش ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ‪ ،‬ﺑﻨـﺎ‬ ‫دﺳﺘﮕﺎه ﻫﺎي آذر ﺳﻨﺠﻲ ﻣﻮﺟﻮد ﻧﺒﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺗﺸﺨﻴﺺ دﻣﺎﻫﺎي‬
‫ﺑﺮ ﻋﻘﻴﺪهي ﺳﻔﺎﻟﮕﺮان اﻳﺘﺎﻟﻴﺎﻳﻲ‪ ،‬ﻫﻤﻪ ﻫﻨﺮ ﺳﻔﺎل زرﻳﻦﻓﺎم ﺑﺮ‬ ‫ﺣﺪود ‪ 600‬درﺟﻪ ﺑﺎ ﭼﺸﻢ‪ ،‬و در ﻧﺘﻴﺠﻪ ﻛﻨﺘـﺮل ﻓﺮآﻳﻨـﺪ در‬
‫ﻧﺤﻮهي ﺳﺎﺧﺖ ﻛﻮره ﻣﺘﻜﻲ اﺳﺖ‪ ،‬ﺗﺎ ﺣﺪي ﻛﻪ اﻳﻦ ﻛﻮرهﻫـﺎ‬ ‫ﺣﺪود ﺑﺎﻻﺗﺮﻳﻦ دﻣﺎي ﭘﺨﺖ ﻣﻴﻨﺎﻫﺎي زرﻳﻦ ﻓﺎم‪ ،‬راﺣـﺖﺗـﺮ‬
‫در اﺗﺎقﻫﺎي ﺑﺴﺘﻪ ﻧﮕﻬﺪاري ﻣﻲﺷﺪﻧﺪ‪ .‬ﻛﻨﺘﺮل درﺟﻪ ﺣﺮارت‬ ‫ﺻﻮرت ﻣﻲﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ «.‬در واﻗﻊ اﺗﻔﺎﻗﻲ ﻛـﻪ در دﻣـﺎي‬
‫و اﺗﻤﺴﻔﺮ ﻛﻮره‪ ،‬ﻛﻪ ﻋﺎﻣﻞ اﺻﻠﻲ ﻣﻮﻓﻘﻴﺖ اﻳﻦ ﻓﻦآوري اﺳﺖ‬ ‫ﺣﺪود ‪ 600‬درﺟﻪ ﺳﺎﻧﺘﻲﮔﺮاد ﻣﻲاﻓﺘﺪ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ »اﻣﻜﺎن‬
‫ﺑﻪ ﻧﻮع ﻛﻮره واﺑﺴﺘﻪ ﺑﻮده اﺳﺖ )واﺗﺴﻮن‪ ،1382 ،‬ص‪.(32 .‬‬ ‫ﺗﻌﻮﻳﺾ ﺑﻴﻦ ﻳﻮنﻫﺎي ﻣﺲ )‪ (Cu++‬و ﻧﻘﺮه )‪ (Ag+‬ﻣﻮﺟﻮد‬
‫ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ آﺛﺎر ﻣﻜﺘـﻮب دوران ﺳـﻠﺠﻮﻗﻲ‪ ،‬اﻳﻠﺨـﺎﻧﻲ و‬ ‫در ﻣﺨﻠﻮط ﻣﻮاد اوﻟﻴﻪ زرﻳﻦﻓﺎم و ﻳﻮنﻫﺎي ﺳﺪﻳﻢ )‪ (Na+‬و‬
‫ﭘﺘﺎﺳﻴﻢ )‪ (K+‬ﻣﻮﺟﻮد در ﻟﻌﺎب ﻳﺎ ﺷﻴﺸﻪ ﺑﻪ وﺟﻮد ﻣـﻲآﻳـﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻌﺪ از اﻳﻦ ﻣﺮﺣﻠﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ اﺑﺘﺪا اﻳﻦ ذرات اﺣﻴﺎ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ و‬
‫ﺑﻪﻃﻮر ﻣﺸﺨﺺ اﺑﺘﺪا ﺟﻮاﻧﻪزﻧﻲ اﻳﺠﺎد ﻣـﻲﺷـﻮد و ﺳـﭙﺲ‬
‫رﺷﺪ ﻧﺎﻧﻮ ذرات ﺻﻮرت ﻣـﻲ ﭘـﺬﻳﺮد« )ﻣﺘـﻴﻦ‪ ،1387 ،‬ص‪.‬‬
‫‪.(14-13‬‬

‫ﻣﺪت اﺣﻴﺎء‬
‫ﻣﻮرد ﺑﻌﺪي در اﻧﺠﺎم ﻳﻚ اﺣﻴﺎء ﻣﻮﻓﻖ ﻛﻨﺘﺮل ﻣﺪت زﻣـﺎن‬
‫اﺣﻴﺎء اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻤﺎنﻃﻮر ﻛﻪ در ﻣﺘﻦ ﻋﺮاﻳﺲ اﻟﺠـﻮاﻫﺮ آﻣـﺪه‬
‫اﺳﺖ ﺳﻪ ﺷﺒﺎﻧﻪروز دودي ﻧﺮم ﻣﻲدادهاﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲرﺳـﺪ‬
‫ﻛﻪ ﻛﻮرهاي ﺑﺰرگ ﺟﻬﺖ ﻛـﺎر داﺷـﺘﻪاﻧـﺪ و اﻳـﻦ ﺳـﻪ روز‬
‫ﺷﺎﻣﻞ ﭼﻴﺪن آﺛﺎر داﺧﻞ ﻛﻮره و دوره ﺳﺮد ﺷﺪن آن را ﻧﻴﺰ‬
‫ﺷﺎﻣﻞ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﺑﻪﻫﺮﺣﺎل ﻣﺪت زﻣﺎن اﺣﻴﺎء ﻧﻴﺰ ﺑﺴﺘﮕﻲ ﺑﻪ‬
‫ﺑﺰرﮔﻲ و ﻛﻮﭼﻜﻲ ﻛﻮره دارد‪ .‬ﺗﺠﺮﺑﻪ و ﻧﺘﻴﺠﻪ اﺣﻴﺎء در ﻛﻮره‬
‫ﺷﻜﻞ ‪ :1‬ﻃﺮاﺣﻲ ﭘﻴﻜﻮﻟﭙﺎﺳﻮ‪ ،‬ﻛﻮره ﭼﻮب ﺳﻮز در ﺣﺎل اﺣﻴﺎء )رادز‪،‬‬ ‫ﺗﺴﺖ آزﻣﺎﻳﺶ ﻫﺎي اﻳﻦ ﭘﮋوﻫﺶ ﻧﺸﺎن دﻫﻨﺪه اﻳﻦ ﻣﻮﺿﻮع‬
‫‪ ،1382‬ص‪(60 .‬‬ ‫ﺑﻮد ﻛﻪ اﺣﻴﺎء در زﻣﺎﻧﻪاي ﺑـﻴﺶ از ﻳـﻚ ﺳـﺎﻋﺖ ﺗـﺎ ﻳـﻚ‬
‫‪33‬‬ ‫ﺳﺎل اول‪ ،‬ﺷﻤﺎره دوم‪ ،‬ﭘﺎﻳﻴﺰ و زﻣﺴﺘﺎن ‪│ 1394‬‬
 ‫ﻣﻴﺮﺷﻔﻴﻌﻲ و ﻣﺤﻤﺪزاده ‪ /‬ﻓﻦﺷﻨﺎﺳﻲ و ﺳﺎﺧﺖ ﻣﻴﻨﺎي زرﻳﻦﻓﺎم ﺷﻴﺸﻪ‪ ،‬ﺑﺮ اﺳﺎس ﻓﺮﻣﻮلﻫﺎي ﻛﺘﺎب »ﺟﻮاﻫﺮ‪...‬‬

‫ﻋﻈﻴﻤﻲ از دود ﺳﻴﺎه از روزﻧﻪﻫﺎي ﻛﻮره ﺧﺎرج ﺷـﻮد‪ .‬ﻣﻮﻗـﻊ‬
‫ﻛﺎر ﺑﺎ ﻳﻚ ﻛﻮره ﺟﺪﻳﺪ‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ ﺑﺎ آزﻣﺎﻳﺶ و ﺗﺠﺮﺑﻪ‪ ،‬ﺣﺪ ﻻزم و‬
‫ﻛﺎﻓﻲ ﺑﺮاي اﺣﻴﺎﻳﻲ ﻧﻤﻮدن اﺗﻤﺴﻔﺮ ﻛﻮره را ﺗﻌﻴـﻴﻦ ﻧﻤـﻮد‪ .‬و‬
‫ﻣﻮﻗﻌﻲ ﻛﻪ ﭘﺲ از ﭼﻨﺪ ﻧﻮﺑﺖ ﭘﺨﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﭘﺨﺘﻲ رﺿﺎﻳﺖﺑﺨﺶ‬
‫رﺳﻴﺪﻳﻢ‪ ،‬ﻣﻲﺗﻮاﻧﻴﻢ ﻛﺎر را ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ آﻧﭽﻪ ﺗﺠﺮﺑﻪ ﻛـﺮدهاﻳـﻢ‬
‫ﺑﺎ ﻣﻮﻓﻘﻴﺖ ﺗﻜﺮار ﻛﻨﻴﻢ )رادز‪ ،1382 ،‬ص‪.(260 .‬‬
‫زﻣﺎن ﻛﻮرهﻫﺎ ﺑﺎ ﭼﻮب ﮔﺮم ﻣﻲﺷـﺪهاﻧـﺪ و ﺑﻨـﺎﺑﺮاﻳﻦ ﺗـﺄﻣﻴﻦ‬
‫‪ -3‬ﻧﺘﺎﻳﺞ و ﺑﺤﺚ‬
‫در ﺑﺨﺶ آزﻣﺎﻳﺶﻫﺎ ﻫﺮ دو ﻣﻴﻨﺎي ﻣﻨﺘﺨﺐ ﺑﺮ روي ﺷﻴﺸـﻪ‬
‫ﺟﺎم ﻳﺎ ﻫﻤﺎن ﺷﻴﺸﻪ ﭘﻨﺠﺮه اﻋﻤﺎل ﺷـﺪهاﻧـﺪ‪ .‬ﺑـﺎ اﺳـﺘﻔﺎده از‬
‫روش ‪ ،SEM-EDX‬ﺗﺮﻛﻴــﺐ ﺷــﻴﻤﻴﺎﻳﻲ ﺷﻴﺸــﻪي ﻣــﻮرد‬
‫اﺳﺘﻔﺎده ﻧﻴﺰ ﺗﻌﻴﻴﻦ ﺷﺪ ﻛﻪ ﻧﺘﺎﻳﺞ ﺑـﻪدﺳـﺖآﻣـﺪه ﺑـﺮ اﺳـﺎس‬
‫درﺻــﺪ وزﻧــﻲ ﻋﻨﺎﺻــﺮ در ﺟــﺪول ‪ 5‬آﻣــﺪه اﺳــﺖ‪ .‬ﻧﺘــﺎﻳﺞ‬
‫ﺑﻪدﺳﺖآﻣﺪه ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﻨﺪ ﻛﻪ ﻋﻨﺎﺻﺮ ﺳﻴﻠﻴﺲ و اﻛﺴـﻴﮋن‬
‫ﺑﻪﻋﻨﻮان ﻋﻨﺎﺻﺮ ﺗﺸﻜﻴﻞدﻫﻨﺪهي ﺗﺮﻛﻴﺐ اﺻﻠﻲ ﺷـﺒﻜﻪﺳـﺎز‪،‬‬
‫ﺑﻴﺸﺘﺮﻳﻦ ﻣﻘﺪار را در ﺑﻴﻦ ﻋﻨﺎﺻﺮ ﺗﺸـﻜﻴﻞدﻫﻨـﺪهي ﺷﻴﺸـﻪ‬
‫دارا ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫ﭘﺲ از اﻋﻤﺎل ﻫﺮ دو ﻣﻴﻨﺎي ﺗﻬﻴﻪ ﺷﺪه ﺑﺮ روي ﺳـﻄﺢ‬
‫ﺷﻴﺸﻪ‪ ،‬در ﺷﺮاﻳﻂ ﭘﺨﺖ اﺣﻴـﺎء ﻗـﺮار ﮔﺮﻓﺘﻨـﺪ‪ .‬ﻛـﻮره ﻣـﻮرد‬
‫اﺳﺘﻔﺎده در اﻳﻦ آزﻣﺎﻳﺶﻫﺎ‪ ،‬ﻛﻮره ﺗﺴﺖ اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ ﺑـﺎ ﺣﺠـﻢ‬
‫ﻣﻔﻴﺪ ‪ 30‬ﻟﻴﺘﺮ ﺑﻮد‪ .‬ﺟﺪول ‪ 6‬ﺷﺮاﻳﻂ ﻋﻤﻠﻴﺎت ﭘﺨـﺖ اﺣﻴـﺎء را‬
‫ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﺪ‪ .‬دﻣﺎي اﺣﻴﺎء و زﻣﺎن و دﻓﻌﺎت اﺣﻴﺎء در ﺟﺪول‬
‫‪ ،6‬ﺑــﺮ اﺳــﺎس ﻣﻄﺎﻟــﺐ اراﺋــﻪ ﺷــﺪه در ﻣﻘﺎﻟــﻪي ﭘــﻴﺶ رو و‬
‫ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﺑﺮ اﺳﺎس ﺗﺠﺮﺑﻪي ﻛﺎر ﻧﮕﺎرﻧﺪه در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ ﺳـﺎﺧﺖ‬
‫ﻣﻴﻨﺎي زرﻳﻦ ﻓﺎم ﺑﺮ روي ﺳﻔﺎل ﻟﻌﺎﺑﺪار‪ ،‬اﻧﺘﺨﺎب ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬آﺛﺎر دودزده ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﺷﺪ و ﺳﻴﺎه ﻣﻲﮔﺮدﻧﺪ‪ .‬ﻫـﻢﭼﻨـﻴﻦ‬
‫آزﻣﺎﻳﺶ اول‪:‬‬
‫در اﻳﻦ آزﻣﺎﻳﺶ ﻓﺮﻣـﻮل اول )ﺟـﺪول ‪ (3‬در ﺷـﺮاﻳﻂ اﺣﻴـﺎء‬
‫آﻣﺪه در ﺟﺪول ‪ 6‬ﻣﻮرد آزﻣﺎﻳﺶ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬ﺗـﺄﺛﻴﺮ ﻣﻴﻨـﺎ ﺑـﺮ‬
‫روي ﺷﻴﺸﻪ دﻳﺪه ﻣﻲﺷﻮد )ﺷﻜﻞ ‪ .(2‬در اﻳﻦ آزﻣﺎﻳﺶ ﻃﻴﻒ‬
‫ﻗﺮﻣﺰ ﺗﺎ ﺣﺪودي ﻣﺸﺨﺺ اﺳﺖ اﻣﺎ آنﮔﻮﻧﻪ ﻛﻪ در ﺗﻮﺻـﻴﻒ‬
‫اﻳﻦ ﺗﺮﻛﻴﺐ در ﻛﺘﺎب ﺟﻮاﻫﺮﻧﺎﻣﻪ آﻣﺪه ﺑﻪﻏﺎﻳﺖ ﺳﺮخ ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬
‫رﻧﺴﺎﻧﺲ اﻳﺘﺎﻟﻴﺎ‪ ،‬ﻣﺤﻴﻂ ﻛـﻮره از اﺑﺘـﺪاي ﭘﺨـﺖ‪ ،‬اﺣﻴﺎﻛﻨﻨـﺪه‬
‫ﺑﻮده اﺳﺖ و ﻇﺮوف در دودي ﻧﺮم ﭘﺨﺘـﻪ ﻣـﻲﺷـﺪهاﻧـﺪ‪ .‬در‬
‫ﺣﺪود ﺑﺎﻻﺗﺮﻳﻦ دﻣﺎ‪ ،‬ﺷﺪت اﺣﻴﺎ اﻓﺰاﻳﺶ داده ﻣﻲﺷﺪه اﺳـﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺎ اﻳﻦ ﻫﻤﻪ از ﺣﺪود اواﺧﺮ ﻗﺮن ﻧـﻮزدﻫﻢ‪ ،‬ﺗﺠﺮﺑﻴـﺎت ﻋﻤﻠـﻲ‬
‫ﻧﺸﺎن دادﻧﺪ ﻛﻪ وﺟﻮد اﺣﻴﺎء ﺗﺎ ﭘـﻴﺶ از رﺳـﻴﺪن ﺑـﻪ ﺣـﺪود‬
‫دﻣﺎي ﺣﺪاﻛﺜﺮ‪ ،‬اﻟﺰاﻣﻲ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﺑﺎﻳﺪ ﺗﻮﺟﻪ داﺷـﺖ ﻛـﻪ در آن‬
‫اﺣﻴﺎي ﻳﻜﻨﻮاﺧﺖ و ﺛﺎﺑﺖ در ﻫﺮ ﺻﻮرت ﻋﻤﻼً اﻣﻜﺎن ﻧﺪاﺷﺘﻪ‬
‫و ﻣﺤﻴﻂ ﻣﺮﺗﺒﺎً در ﺣﺎل ﺗﺒﺪﻳﻞ از اﺣﻴـﺎء ﺑـﻪ اﻛﺴﻴﺪاﺳـﻴﻮن و‬
‫ﺑﺎﻟﻌﻜﺲ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﺿﺮﺑﺎنﻫﺎي اﻛﺴﻴﺪاﺳﻴﻮن و اﺣﻴﺎي‬
‫ﻛﻮره ﺑﺎﻋﺚ ﺗﻐﻴﻴﺮات ﻣﻜﺮر در وﺿﻌﻴﺖ اﺗـﻢﻫـﺎ و در ﻧﺘﻴﺠـﻪ‬
‫ﭘﺨﺶ ﺑﻬﺘﺮ آنﻫﺎ و اﻳﺠﺎد ﺳﻬﻮﻟﺖ در ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻻﻳﻪي ﻓﻠﺰي‬
‫ﻣﻲﮔﺮدد و در ﻋﻤﻞ ﻳﻜﻲ از ﺿـﺮورتﻫـﺎ در ﭘﺨـﺖ ﻣﻴﻨـﺎي‬
‫زرﻳﻦﻓﺎم ﺑﺎ ﻛﻴﻔﻴﺖ ﻣﻨﺎﺳﺐ اﺳﺖ )ﻣﺘﻴﻦ‪ ،1387 ،‬ص‪.(5 .‬‬
‫ﻋﻤﻞ دوددﻫﻲ ﻣﻌﻤﻮﻻً ﺑـﺎ وارد ﻛـﺮدن ﭼـﻮب ﺧﺸـﻚ‬
‫داﺧﻞ ﻛﻮره ﺻﻮرت ﻣﻲﮔﻴـﺮد‪ .‬در ﻛﺘـﺎب ﻋـﺮاﻳﺲ اﻟﺠـﻮاﻫﺮ‬
‫اﺷﺎرهاي ﺑﻪ ﻧﻮع ﭼﻮب‪ ،‬ﻫﻨﮕﺎم اﺣﻴﺎ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ در ﻣـﻮرد‬
‫ﺳﻮﺧﺖ ﻛﻮره در ﻫﻨﮕﺎم ﭘﺨﺖ ﻟﻌﺎب و ﻧﻮع ﭼﻮب آن ﭼﻨـﻴﻦ‬
‫آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬و ﺑﻪ ﻛﺎﺷﺎن ﻫﻴﺰم ﻧﺮم ﺳﻮزاﻧﻨﺪ و ﺑﻪ داراﻟﺴـﻼم‬
‫و ﺗﺒﺮﻳﺰ و دﻳﮕﺮ ﺑﻼد ﭼﻮب ﺑﻴـﺪ ﭘﻮﺳـﺖ ﺑـﺎز ﻛـﺮده ﺗـﺎ دود‬
‫ﻧﻜﻨﺪ‪) «.‬ﻛﺎﺷﺎﻧﻲ‪ ،1386 ،‬ص‪ .(341 .‬ﻧﻜﺘﻪي دﻳﮕـﺮ ﻛـﻪ در‬
‫ﺣﻴﻦ اﺣﻴﺎء داراي اﻫﻤﻴﺖ اﺳـﺖ ﺷـﺪت و ﻣﻴـﺰان دوددﻫـﻲ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻤﺎنﻃﻮر ﻛﻪ اﺑﻮاﻟﻘﺎﺳﻢ ﻛﺎﺷﺎﻧﻲ ﻧﻴﺰ ﺑﻪ آن ﺑﻪﺻـﻮرت‬
‫»دودي ﻧﺮم« اﺷﺎره ﻣﻲﻛﻨـﺪ‪ .‬ﺗﺠﺮﺑﻴـﺎت آزﻣـﺎﻳﺶ در ﺣـﻴﻦ‬
‫اﻧﺠﺎم دوددﻫﻲ ﻧﻴﺰ ﻧﺸﺎن داد ﻛﻪ اﮔﺮ ﺷـﺪت دوددﻫـﻲ ﺑـﺎﻻ‬
‫اﮔﺮ اﺣﻴﺎء و دوددﻫﻲ ﺑﻪ ﻣﻴﺰان ﻛﻢ ﺑﺎﺷـﺪ ﺗـﺄﺛﻴﺮ ﭼﻨـﺪاﻧﻲ در‬
‫ﺗﺸﻜﻴﻞ و ﻇﻬﻮر ﻻﻳﻪ ﻓﻠﺰي ﻧﺨﻮاﻫﺪ داﺷﺖ‪ .‬ﺷـﺪت اﺣﻴـﺎء و‬
‫ﻛﻨﺘﺮل آن از ﺟﻤﻠـﻪ ﻣـﻮاردي اﺳـﺖ ﻛـﻪ در ﺗﺸـﻜﻴﻞ ﻻﻳـﻪ‬
‫زرﻳﻦﻓﺎم ﺑﺴﻴﺎر ﻣﺆﺛﺮ اﺳﺖ و ﺑﺎ ﺗﻜﺮار و آزﻣﺎﻳﺶﻫﺎ ﺑـﻪدﺳـﺖ‬
‫ﺧﻮاﻫﺪ آﻣﺪ‪ .‬اﺗﻤﺴـﻔﺮي ﻛـﻪ ﺑـﻴﺶ از اﻧـﺪازه اﺣﻴـﺎﻳﻲ ﺑﺎﺷـﺪ‬
‫ﺑﻪﻫﻴﭻوﺟﻪ ﺧﻮب ﻧﻴﺴﺖ و اﺻﻼً ﻟﺰوﻣﻲ ﻧﺪارد ﻛﻪ ﺗﻮدهﻫـﺎي‬

‫ﺟﺪول ‪ :5‬ﻣﻴﺰان ﻋﻨﺎﺻﺮ ﺷﻴﻤﻴﺎﻳﻲ ﻣﻮﺟﻮد در ﺷﻴﺸﻪ ﻣﻮرد آزﻣﺎﻳﺶ‬

‫‪Na‬‬ ‫‪Ca‬‬ ‫‪Mg‬‬ ‫‪Al‬‬ ‫‪Si‬‬ ‫‪Fe‬‬ ‫‪O‬‬ ‫‪C‬‬ ‫ﻋﻨﺼﺮ‬

‫ﻣﻘﺪار )‪8/3 1/4 2/00 0/5 18/2 1/5 58/5 8/2 (w%‬‬

‫‪ │ 34‬ﺳﺎل اول‪ ،‬ﺷﻤﺎره دوم‪ ،‬ﭘﺎﻳﻴﺰ و زﻣﺴﺘﺎن ‪1394‬‬

 ‫دو ﻓﺼﻠﻨﺎﻣﻪ ﭘﮋوﻫﻪي ﺑﺎﺳﺘﺎنﺳﻨﺠﻲ‬

‫ﺟﺪول ‪ :6‬ﺷﺮاﻳﻂ ﻋﻤﻠﻴﺎﺗﻲ ﭘﺨﺖ اﺣﻴﺎء‬

‫ﺷﺪت اﺣﻴﺎء‬ ‫دﻓﻌﺎت اﺣﻴﺎء‬ ‫ﻋﺎﻣﻞ اﺣﻴﺎء‬ ‫زﻣﺎن‬ ‫دﻣﺎي اﺣﻴﺎء )‪(°C‬‬ ‫ﻛﻮره اﺣﻴﺎء‬
‫اﺣﻴﺎء)‪(min‬‬
‫در ﻫﺮ ﺑﺎر دوددﻫﻲ‪ 2 ،‬ﻗﻄﻌﻪ ﻧﺌﻮﭘﺎن ‪ 3×5‬ﺳﺎﻧﺘﻴﻤﺘﺮ‬ ‫‪ 4‬ﻣﺮﺗﺒﻪ‬ ‫ﭼﻮب ﻧﺌﻮﭘﺎن‬ ‫‪70‬‬ ‫‪580‬‬ ‫اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ‬

‫‪111111111111111‬‬
‫از دﻻﻳﻞ اﻳﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﻣﻲﺗﻮان ﺑﻪ ﺗﺄﺛﻴﺮ ﻧﻮع ﺷﻴﺸﻪ ﻧﻴﺰ اﺷﺎره‬
‫ﻛﺮد ﭼﺮاﻛﻪ ﻓﺮﻣﻮﻻﺳﻴﻮن و دﻣﺎي ﭘﺨﺖ ﻫﺮ ﺷﻴﺸﻪ ﻣﺘﻔـﺎوت‬
‫اﺳﺖ ﻛﻪ اﻳﻦ ﻣﻮﺿﻮع در ﺷﻜﻞﮔﻴﺮي ﻻﻳﻪ زرﻳﻦﻓﺎم و ﻃﻴﻒ‬
‫رﻧﮕﻲ آن ﺗﺄﺛﻴﺮﮔﺬار اﺳﺖ‪.‬‬

‫آزﻣﺎﻳﺶ دوم‪:‬‬
‫در اﻳﻦ آزﻣﺎﻳﺶ ﻓﺮﻣﻮل دوم ﻃﺒﻖ ﺟﺪول ﺷﻤﺎره ‪ 4‬ﺳﺎﺧﺘﻪ و‬
‫ﺑﺮ روي ﺷﻴﺸﻪ ﺗﻮﺳﻂ ﻗﻠﻢﻣـﻮ اﻋﻤـﺎل ﮔﺮدﻳـﺪ و ﺳـﭙﺲ ﺑـﺎ‬
‫ﺷﺮاﻳﻂ اﺣﻴﺎي ذﻛﺮ ﺷﺪه در ﺟـﺪول ‪ 6‬ﻣـﻮرد آزﻣـﺎﻳﺶ ﻗـﺮار‬
‫ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬ﻧﺘﻴﺠﻪ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻻﻳﻪي زرﻳﻦﻓﺎم ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧـﻪ ﻛـﻪ در‬
‫ﺷﻜﻞ‪ :2‬ﻧﻤﻮﻧﻪ ﺗﺴﺖ ﻣﻴﻨﺎي اول‪ ،‬ﭘﺲ از اﺗﻤﺎم ﭘﺨﺖ اﺣﻴﺎ‪ ،‬اﺿﺎﻓﺎت ﻣﻴﻨﺎ‬ ‫ﻛﺘﺎب ﺗﻮﺻﻴﻒ ﺷﺪه اﺳﺖ ﺑﺎ ﺗﻸﻟﻮﺋﻲ ﻃﻼﻳﻲ ﺑـﻮد‪ .‬ﻧﺘـﺎﻳﺞ در‬
‫ﭘﺎك ﺷﺪه ﻛﻪ ﺗﺄﺛﻴﺮ آن ﺑﺮ روي ﺷﻴﺸﻪ دﻳﺪه ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬ ‫ﺗﺼﺎوﻳﺮ ﺷﻤﺎره ‪ 3‬و ‪ 4‬در زﻳﺮ اراﺋﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪1111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111‬‬
‫‪111 1111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111‬‬
‫‪11‬‬

‫‪11111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111‬‬

‫ﺷﻜﻞ‪ :3‬ﻧﻤﻮﻧﻪ آزﻣﻮن ﻣﻴﻨﺎي دوم‪ ،‬ﭘﺲ از اﺗﻤﺎم ﭘﺨﺖ اﺣﻴﺎ‪ ،‬ﺑﺨﺸﻲ از ﻣﻴﻨﺎ ﭘﺎك ﺷﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ ﺗﺄﺛﻴﺮ آن ﺑﺮ روي ﺷﻴﺸﻪ ﺑﺎ ﺗﻸﻟﻮﺋﻲ ﻃﻼﻳﻲ دﻳﺪه ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬

‫ﺷﻜﻞ‪ :4‬ﻣﻴﻨﺎ و اﺿﺎﻓﻪﻫﺎي ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت )ﺧﻤﻴﺮ ﮔﻠﻲ( ﺑﻪﻃﻮر ﻛﺎﻣﻞ از ﺳﻄﺢ ﺷﻴﺸﻪ ﭘﺎك ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪35‬‬ ‫ﺳﺎل اول‪ ،‬ﺷﻤﺎره دوم‪ ،‬ﭘﺎﻳﻴﺰ و زﻣﺴﺘﺎن ‪│ 1394‬‬

 ‫ﻣﻴﺮﺷﻔﻴﻌﻲ و ﻣﺤﻤﺪزاده ‪ /‬ﻓﻦﺷﻨﺎﺳﻲ و ﺳﺎﺧﺖ ﻣﻴﻨﺎي زرﻳﻦﻓﺎم ﺷﻴﺸﻪ‪ ،‬ﺑﺮ اﺳﺎس ﻓﺮﻣﻮلﻫﺎي ﻛﺘﺎب »ﺟﻮاﻫﺮ‪...‬‬
‫ﺟﺪول ‪ :7‬ﻣﻴﺰان ﻋﻨﺎﺻﺮ ﺷﻴﻤﻴﺎﻳﻲ ﻣﻮﺟﻮد در ﻻﻳﻪي ﻣﻴﻨﺎي زرﻳﻦﻓﺎم )دوﻣﻴﻦ ﻓﺮﻣﻮل(‬
‫‪Si‬‬ ‫‪Ag‬‬ ‫‪Hg‬‬
‫‪2/0‬‬ ‫‪2/2‬‬ ‫‪0/5‬‬
‫ﺷﻴﺸﻪ ﻣﻮرد آزﻣﺎﻳﺶ ﻗﺮار ﮔﻴﺮد‪ .‬از آﻧﺠﺎﻳﻲ ﻛـﻪ در ﺑﺮﺧـﻲ از‬
‫داﻧﺸﮕﺎهﻫﺎي ﻫﻨـﺮي ﻛﺸـﻮر رﺷـﺘﻪي ﺷﻴﺸـﻪ و ﻧﻴـﺰ واﺣـﺪ‬
‫ﻛﺎرﮔﺎﻫﻲ ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان ﻧﻘﺎﺷﻲ ﺑﺮ روي ﺷﻴﺸﻪ اراﺋﻪ ﻣﻲﺷـﻮد‪،‬‬
‫ﻟﺬا ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﭘﻴﺸﻴﻨﻪي ﻃﻮﻻﻧﻲ زرﻳﻦﻓﺎم ﺷﻴﺸﻪ در اﻳـﺮان‪،‬‬
‫ﺿﺮوري اﺳﺖ ﺗﺎ اﻳﻦ ﺗﻜﻨﻴﻚ ﻓﺮاﻣﻮش ﺷـﺪه آﻣـﻮزش داده‬
‫ﺷﻮد ﺗﺎ ﺿﻤﻦ ﻫﺮ ﭼﻪ ﻛﺎﻣﻞﺗﺮ ﺷﺪن ﻣﺒﺎﺣﺚ ﻓﻨـﻲ و ﺗﺌـﻮري‬
‫اﻳﻦ ﻫﻨﺮ ﻓﺎﺧﺮ دوران اﺳﻼﻣﻲ‪ ،‬ﺷـﺎﻫﺪ ﺧﻠـﻖ آﺛـﺎر ﻓـﺎﺧﺮ در‬
‫آﻳﻨﺪه ﺗﻮﺳﻂ ﻫﻨﺮآﻣﻮزان اﻳﻦ رﺷﺘﻪ ﻧﻴﺰ ﺑﺎﺷـﻴﻢ‪ .‬ﻣـﻮرد دﻳﮕـﺮ‬
‫اﻳﻨﻜﻪ در اﻳﻦ ﺗﺤﻘﻴـﻖ از اﺻـﻄﻼح ﻣﻴﻨـﺎ ﺑـﺮاي زرﻳـﻦﻓـﺎم‬
‫اﺳﺘﻔﺎده ﺷﺪه اﺳﺖ درﺣﺎﻟﻲﻛﻪ در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ اﺻﻄﻼح زرﻳﻦﻓﺎم‬
‫ﻣﻮارد ﮔﻮﻧﺎﮔﻮﻧﻲ ذﻛﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ از ﺟﻤﻠﻪ ﻟﻌﺎب‪ ،‬ﻣﻴﻨﺎ‪ ،‬ﺟـﻮﻫﺮ‬
‫و ﻳﺎ اﺻﻄﻼح ﻟﻴﻘﻪي دو آﺗﺸﻪ ﻛﻪ اﺑﻮاﻟﻘﺎﺳﻢ ﻛﺎﺷـﺎﻧﻲ ﺑـﺮاي‬
‫زرﻳﻦﻓﺎم ﺑﻜﺎر ﺑﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﻟﺬا ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد ﻣـﻲﺷـﻮد ﺗـﺎ ﻣﻄﺎﻟﻌـﻪ‬
‫دﻗﻴﻖﺗﺮي در اﻳﻦ ﺣﻮزه ﺻﻮرت ﮔﻴﺮد ﺗﺎ زرﻳـﻦﻓـﺎم ﺑـﺎ ﻳـﻚ‬
‫اﺻﻄﻼح واﺣﺪ و ﻛﺎﻣﻼً ﻋﻠﻤﻲ ﻧﺎﻣﻴﺪه ﺷﻮد‪.‬‬
‫ﺗﺸﻜﺮ و ﻗﺪرداﻧﻲ‬
‫ﻗﺎﺑﻞ ذﻛﺮ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻘﺎﻟﻪ ﻓﻮق‪ ،‬ﻣﺴﺘﺨﺮج از ﻃﺮح ﭘﮋوﻫﺸـﻲ‬
‫ﺑﺎ ﺷﻤﺎره ‪ 18865‬ﺗﺤـﺖ ﻋﻨـﻮان‪ :‬ﺳـﺎﺧﺖ و اﺣﻴـﺎء ﻧﻘﺎﺷـﻲ‬
‫ﻣﻴﻨــﺎي زرﻳــﻦﻓــﺎم‪ ،‬روي ﺷﻴﺸــﻪ اﺳــﺖ ﻛــﻪ در ﺗــﺎرﻳﺦ‬
‫‪ 1394/4/25‬ﺑﻪ اﺗﻤـﺎم رﺳـﻴﺪه اﺳـﺖ‪ .‬ﻟـﺬا ﺑـﺪﻳﻦوﺳـﻴﻠﻪ از‬
‫داﻧﺸﮕﺎه ﻫﻨﺮ اﺳﻼﻣﻲ ﺗﺒﺮﻳﺰ ﻛﻪ ﺗﺄﻣﻴﻦﻛﻨﻨﺪه ﻣﺎﻟﻲ ﻃﺮح ﺑﻮده‬
‫اﺳﺖ ﻗﺪرداﻧﻲ ﻣﻲﮔﺮدد‪.‬‬
‫ﭘﻲﻧﻮﺷﺖﻫﺎ‬
‫‪ .1‬درم‪ :‬واﺣﺪ اﻧﺪازه ﮔﻴﺮي ﻛﻪ ﺑﺮاﺑﺮ ﻳﻚ دﻫﻢ وزن ﺳﻜﻪي‬
‫درﻫﻢ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ .2‬ﻗﻴﺮاط‪ :‬واﺣﺪي ﺑﺮاي ﺳﻨﺠﺶ اﻟﻤﺎس در ﻋﺼﺮ ﺣﺎﺿـﺮ و‬
‫آن ﻣﻌﺎدل اﺳـﺖ ﺑـﺎ ﺗﻘﺮﻳﺒـﺎً ‪ 0/2‬ﮔـﺮم )ﻓﺮﻫﻨـﮓ ﻓﺎرﺳـﻲ‬
‫ﻣﻌﻴﻦ(‪.‬‬
‫‪ .3‬در ﻣﺘﻦ اﺻﻠﻲ ﺟﻮاﻫﺮ ﻧﺎﻣﻪ‪ ،‬اﺳﻢ ﻣﺎده ﭘﺎك ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ .4‬در ﻛﺘــﺎب ﺟــﻮاﻫﺮ ﻧﺎﻣــﻪ ﻧﻈــﺎﻣﻲ واژهﻫــﺎي »ﻣﻴﻨــﺎ و‬
‫‪Fe‬‬ ‫‪Na‬‬ ‫‪O‬‬ ‫‪C‬‬ ‫ﻋﻨﺼﺮ‬
‫‪1/0‬‬ ‫‪2/4‬‬ ‫‪56/2‬‬ ‫‪27/5‬‬ ‫ﻣﻘﺪار )‪(w%‬‬
‫در اداﻣﻪ ﺳﺎﺧﺘﺎر ﺷـﻴﻤﻴﺎﻳﻲ ﻣﻴﻨـﺎي دوم ﻣـﻮرد ﻣﻄﺎﻟﻌـﻪ‬
‫ﻗﺮار ﮔﺮﻓـﺖ ﻛـﻪ ﺟـﺪول ‪ 7‬ﺗﺮﻛﻴـﺐ درﺻـﺪ وزﻧـﻲ ﻋﻨﺎﺻـﺮ‬
‫ﻋﻤﺪهي ﻣﻮﺟﻮد در ﻣﻴﻨﺎي ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻳﺎﻓﺘﻪ را ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﺪ‪.‬‬
‫ﻧﺘﺎﻳﺞ ﺣﺎﺻﻞ ﺣﻀﻮر ﻧﻘﺮه را در ﺳﺎﺧﺘﺎر ﺷـﻴﻤﻴﺎﻳﻲ ﻣﻴﻨـﺎ‬
‫ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﺪ ﻛﻪ ﺣﻀﻮر آن ﺑﻪ ﻫﻤﺮاه ﺟﻴﻮه و آﻫﻦ‪ ،‬ﺑﺎﻋـﺚ‬
‫ﺗﻸﻟﺆ و ﻃﻼﻳﻲ ﺟﻠﻮه ﻧﻤﻮدن ﻣﻴﻨﺎي زرﻳﻦﻓﺎم ﻣﻲﺷـﻮد‪ .‬اﻳـﻦ‬
‫ﻋﻨﺎﺻﺮ ﺗﺮﻛﻴﺒـﺎﺗﻲ ﻫﺴـﺘﻨﺪ ﻛـﻪ در ﻣﺨﻠـﻮط اوﻟﻴـﻪي ﻣـﻮرد‬
‫اﺳﺘﻔﺎده ﺑﺮاي ﺗﻬﻴﻪي ﻣﻴﻨﺎي زرﻳﻦﻓﺎم )ﺟﺪول ‪ (4‬ﻧﻴـﺰ ﻣـﻮرد‬
‫اﺳﺘﻔﺎده ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫‪-4‬ﻧﺘﻴﺠﻪﮔﻴﺮي‬
‫در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ ﻧﺤﻮهي ﺳﺎﺧﺖ ﻣﻴﻨﺎﻫﺎي زرﻳـﻦﻓـﺎم ﺳـﻪ ﻛﺘـﺐ‬
‫ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﺟﻮاﻫﺮﻧﺎﻣﻪ ﻧﻈﺎﻣﻲ ﺗـﺄﻟﻴﻒ ﻣﺤﻤـﺪﺑﻦ اﺑـﻲاﻟﺒﺮﻛـﺎت‬
‫ﻧﻴﺸﺎﺑﻮري )ﻗﺮن ‪ 6‬ه‪.‬ق( و ﻛﺘﺎب ﻋﺮاﻳﺲ اﻟﺠﻮاﻫﺮ و ﻧﻔـﺎﻳﺲ‬
‫اﻻﻃﺎﻳﺐ ﺗﺄﻟﻴﻒ اﺑﻮاﻟﻘﺎﺳﻢ ﻛﺎﺷﺎﻧﻲ )ﻗﺮن ‪ 7‬ه‪.‬ق( و ﻛﺘﺎب ﺳﻪ‬
‫ﻛﺘﺎب درﺑﺎره ﻫﻨﺮ ﺳـﻔﺎﻟﮕﺮان ﺗـﺄﻟﻴﻒ ﭘﻴﻜﻮﻟﭙﺎﺳـﻮ )ﻗـﺮن ‪10‬‬
‫ه‪.‬ق( وﺟﻮد دارد‪ .‬از ﺑﻴﻦ اﻳﻦ ﺳﻪ ﻛﺘﺎب ﺗﻨﻬـﺎ در ﺟﻮاﻫﺮﻧﺎﻣـﻪ‬
‫ﻧﻈﺎﻣﻲ ﺑﻪ ﻓﺮﻣﻮلﻫﺎي ﻣﻴﻨﺎي ﺷﻴﺸﻪ ﺑﻪﻃﻮر ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ اﺷﺎره و‬
‫ﺗﻌﺪادي ﻓﺮﻣﻮل اراﺋﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬در اﻳﻦ ﭘـﮋوﻫﺶ از ﻛﺘـﺎب‬
‫ﻓﻮق ﻳﻚ ﻓﺮﻣﻮل ﻛﻪ ﺑﺎ رﻧﮓ ﺳﺮخ و ﻳـﻚ ﻓﺮﻣـﻮل ﻛـﻪ ﺑـﺎ‬
‫رﻧﮓ ﻃﻼﻳﻲ ﺗﻮﺻﻴﻒﺷﺪهاﻧﺪ‪ ،‬اﻧﺘﺨﺎب و ﻣﻮرد آزﻣﺎﻳﺶ ﻗـﺮار‬
‫ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪ .‬ﻧﺘﺎﻳﺞ آزﻣﺎﻳﺶ اوﻟﻴﻦ ﻓﺮﻣـﻮل در اﺣﻴـﺎء دﻣـﺎي ‪580‬‬
‫درﺟﻪ ﺗﺄﺛﻴﺮ ﻣﻴﻨﺎ ﺑـﺮ روي ﺷﻴﺸـﻪ دﻳـﺪه ﻣـﻲﺷـﻮد‪ .‬در اﻳـﻦ‬
‫آزﻣﺎﻳﺶ ﻃﻴﻒ ﻗﺮﻣﺰ ﺗﺎ ﺣﺪودي ﻣﺸﺨﺺ اﺳﺖ اﻣﺎ آنﮔﻮﻧـﻪ‬
‫ﻛﻪ در ﺗﻮﺻـﻴﻒ اﻳـﻦ ﺗﺮﻛﻴـﺐ در ﻛﺘـﺎب ﺟﻮاﻫﺮﻧﺎﻣـﻪ آﻣـﺪه‬
‫ﺑﻪﻏﺎﻳﺖ ﺳﺮخ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬دوﻣـﻴﻦ ﻓﺮﻣـﻮل ﻧﻴـﺰ در دﻣـﺎي ‪580‬‬
‫درﺟﻪ ﺳﺎﻧﺘﻲﮔﺮاد ﻣﻮرد آزﻣﺎﻳﺶ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬ﻧﺘﻴﺠﻪ ﺗﺸـﻜﻴﻞ‬
‫ﻻﻳﻪي زرﻳﻦﻓﺎم ﺑﺎ ﺗﻸﻟﻮي ﻃﻼﻳﻲ ﺑﻮد ﻫﻤـﺎنﻃـﻮر ﻛـﻪ در‬
‫ﻛﺘﺎب ﺟﻮاﻫﺮ ﻧﺎﻣﻪ ﺗﻮﺻﻴﻒ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺨﺖ اﺣﻴﺎء در روﻧـﺪ‬
‫ﺷﻜﻞﮔﻴﺮي ﻻﻳﻪي زرﻳﻦﻓـﺎم از اﻫﻤﻴـﺖ ﺑـﺎﻻﻳﻲ ﺑﺮﺧـﻮردار‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﻛﺘﺎب ﺟﻮاﻫﺮ ﻧﺎﻣﻪ داراي ﻓﺮﻣﻮلﻫﺎي ﻣﺘﻌﺪد اﺳﺖ ﻟـﺬا‬
‫ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد ﻣﻲﺷﻮد در آﻳﻨﺪه اﻳـﻦ ﻓﺮﻣـﻮلﻫـﺎ ﺑـﺮ روي اﻧـﻮاع‬
‫‪ │ 36‬ﺳﺎل اول‪ ،‬ﺷﻤﺎره دوم‪ ،‬ﭘﺎﻳﻴﺰ و زﻣﺴﺘﺎن ‪1394‬‬
 ‫دو ﻓﺼﻠﻨﺎﻣﻪ ﭘﮋوﻫﻪي ﺑﺎﺳﺘﺎنﺳﻨﺠﻲ‬

‫رازي‪ ،‬ﻣﺤﻤــﺪ زﻛﺮﻳــﺎ‪ .(1349) .‬اﻻﺳــﺮار‪ .‬ﺑــﻪ ﻛﻮﺷــﺶ‬ ‫ﺗﻼوﻳﺤﺎت« ﺑﺮ ﺳﻪ ﻧﻮع از ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت و ﻣﺤﺼﻮﻻت ﻣﺨﺘﻠﻒ‬
‫ﺣﺴﻨﻌﻠﻲ ﺷﻴﺒﺎﻧﻲ‪ .‬ﺗﻬﺮان‪ :‬داﻧﺸﮕﺎه ﺗﻬﺮان‪.‬‬ ‫دﻻﻟﺖ دارد؛ در ﻣﻔﻬﻮم اول‪ ،‬ﻣﻨﻈﻮر از ﻣﻴﻨﺎ اﻧﻮاع ﺟﻮاﻫﺮات‬
‫رﻓﻴﻌﻲ‪ ،‬ﻟﻴﻼ‪ .(1377) .‬ﺳﻔﺎل اﻳﺮان از دوران ﭘﻴﺶ از ﺗﺎرﻳﺦ‬ ‫و ﺳﻨﮓﻫﺎي ﻣﺼﻨﻮﻋﻲ اﺳﺖ‪ .‬در ﻣﻔﻬـﻮم دوم‪ ،‬ﻣﺆﻟـﻒ ﺑـﻪ‬
‫ﺗﺎ ﻋﺼﺮ ﺣﺎﺿﺮ‪ .‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﻳﺴﺎوﻟﻲ‪.‬‬ ‫»ﺗﻼوﻳﺤﻲ« اﺷﺎره ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛـﻪ ﺟﻬـﺖ ﻧﻮﺷـﺘﻦ و ﺗﺮﺳـﻴﻢ‬
‫ﻗﺒﺎدﻳــﺎﻧﻲ‪ ،‬ﻧﺎﺻﺮﺧﺴــﺮو‪ .(1356) .‬ﺳــﻔﺮﻧﺎﻣﻪ‪ .‬ﺑــﻪ ﻛﻮﺷــﺶ‬ ‫ﻧﻘﻮش روي ﻓﻠﺰات ﺑﻜﺎر ﻣـﻲرود ﻛـﻪ در ﺻـﻔﺤﺎت ‪ 359‬و‬
‫ﻣﺤﻤﺪ دﺑﻴﺮ ﺳﻴﺎﻗﻲ‪ .‬ﭼﺎپ دوم‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬زواره‪.‬‬ ‫‪ 360‬آﻣــﺪه اﺳــﺖ‪ .‬در ﻣﻔﻬــﻮم ﺳــﻮم‪ ،‬از »ﺗﻼوﻳﺤــﺎت«‪،‬‬
‫ﻗﺼــﺎﻳﻲ‪ ،‬ﺣﺴــﻴﻦ‪ ،‬رﺿــﺎﻳﻲ‪ ،‬ﺣﻤﻴﺪرﺿــﺎ‪ ،‬و ﺷــﻤﺲ‪ ،‬آزاده‪.‬‬ ‫ﺑﻪﻣﻨﻈﻮر اﺷﺎره ﺑﻪ ﻣﻴﻨﺎﻫﺎي زرﻳﻦﻓﺎم اﺳـﺘﻔﺎده ﺷـﺪه اﺳـﺖ‬
‫)‪ .(1386‬ﺳﺎﺧﺖ و ﺑﺮرﺳﻲ ﺗﺄﺛﻴﺮ دﻣﺎ و اﺗﻤﺴﻔﺮ ﺑﺮ ﻟﻌـﺎب‬ ‫ﻛﻪ ﺷﺎﻣﻞ ﺗﺮﻛﻴﺒﺎﺗﻲ ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ در اﻳـﻦ ﻣﻘﺎﻟـﻪ ﻧﻴـﺰ آﻣـﺪه‬
‫زرﻳﻦﻓﺎم ﺑﺎ ﻫﺪف ﻳﺎﻓﺘﻦ دﻣﺎي ﺑﻬﻴﻨﻪ و ﺷـﺮاﻳﻂ اﺣﻴـﺎي‬ ‫اﺳﺖ )ﻣﺘﻴﻦ‪.(1387 ،‬‬
‫ﻣﻨﺎﺳـﺐ‪ .‬ﺷﺸــﻤﻴﻦ ﻛﻨﮕــﺮه ﺳـﺮاﻣﻴﻚ اﻳــﺮان‪ ،‬ﺗﻬــﺮان‪:‬‬
‫ﭘﮋوﻫﺸﮕﺎه ﻣﻮاد و اﻧﺮژي‪ ،‬اﻧﺠﻤﻦ ﺳﺮاﻣﻴﻚ اﻳﺮان‪.‬‬ ‫ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻣﻨﺎﺑﻊ‬
‫ﻋﺒﺎس ﻋﺎﺑﺪ اﺻﻔﻬﺎﻧﻲ و ﭘﺮوﻳﺰ ﻫﻼﻛـﻮﻳﻲ )‪ (1385‬ﺑﺮرﺳـﻲ‬ ‫آﻗﺎﻋﻠﻲ ﮔﻞ‪ ،‬داود‪ ،‬ﻣﺤﺴﻨﻴﺎن‪ ،‬ﻣﺤﻤـﺪ‪ ،‬اوﻟﻴـﺎﺋﻲ‪ ،‬ﭘـﺮوﻳﻦ و‬
‫ﻋﻤﻠــﻲ ﺗﻜﻨﻴــﻚ اﻳﺠــﺎد ﺗﺰﺋﻴﻨــﺎت زرﻳــﻦﻓــﺎم ﺑــﺮ روي‬ ‫ﺑﺎﻗﻲزاده‪ ،‬ﻋﻠﻲ‪ .(1385) .‬ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻣﻨﺸﺎء ﺗﻮﻟﻴﺪ ﺳـﻔﺎﻟﻴﻨﻪ‬
‫ﻟﻌﺎبﻫﺎي دوران اﺳﻼﻣﻲ‪ ،‬ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﻫﻨﺮ اﺳﻼﻣﻲ‪ :‬ﭘﺎﻳﻴﺰ‬ ‫ﻫــﺎي زرﻳــﻦ ﻓــﺎم اﻳﺮاﻧــﻲ ﺑــﺎ اﺳــﺘﻔﺎده از روش آﻧــﺎﻟﻴﺰ‬
‫‪ -‬زﻣﺴــﺘﺎن ‪ ،1385‬دوره ‪ ، 3‬ﺷــﻤﺎره ‪ 5‬ﺻ ـﺺ ‪-155‬‬ ‫ﭘﻴﻜﺴــﻲ‪ ،‬ﻛﻨﻔــﺮاﻧﺲ ﻓﻴﺰﻳــﻚ اﻳــﺮان ‪ ،1385‬ﺷــﺎﻫﺮود‪،‬‬
‫‪.169‬‬ ‫داﻧﺸﮕﺎه ﺻﻨﻌﺘﻲ ﺷﺎﻫﺮود در دﺳﺘﺮس ﺑﻪ آدرس‪:‬‬
‫ﻛﺎﺷﺎﻧﻲ‪ ،‬اﺑﻮاﻟﻘﺎﺳﻢ ﻋﺒـﺪاﷲ‪ .(1386) .‬ﻋـﺮاﻳﺲ اﻟﺠـﻮاﻫﺮ و‬ ‫‪http://www.civilica.com/Paper-IPC85-‬‬
‫‪IPC85_194.html‬‬
‫ﻧﻔﺎﻳﺲ اﻻﻃﺎﻳـﺐ‪ .‬ﺑـﻪ ﻛﻮﺷـﺶ اﻳـﺮج اﻓﺸـﺎر‪ .‬ﺗﻬـﺮان‪:‬‬
‫اﺗﻴﻨﮕﻬــﺎوزن‪ ،‬رﻳﭽــﺎرد‪ ،‬و ﻳﺎرﺷــﺎﻃﺮ‪ ،‬اﺣﺴــﺎن‪.(1379) .‬‬
‫اﻧﺘﺸﺎرات اﻟﻤﻌﻲ‪.‬‬
‫اوجﻫﺎي درﺧﺸﺎن ﻫﻨﺮ اﻳﺮان‪ .‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻫﺮﻣﺰ ﻋﺒﺪاﻟﻠﻬﻲ و‬
‫ﻛﺎﻣﺒﺨﺶ ﻓﺮد‪ ،‬ﺳﻴﻒاﷲ‪ .(1383) .‬ﺳـﻔﺎل و ﺳـﻔﺎﻟﮕﺮي در‬
‫روﻳﻴﻦ ﭘﺎﻛﺒﺎز‪ .‬ﺗﻬﺮان‪ :‬آﮔﺎه‪.‬‬
‫اﻳﺮان‪ .‬ﭼﺎپ دوم‪ .‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﻗﻘﻨﻮس‪.‬‬
‫ﭘﻮپ‪ ،‬آرﺗﻮر‪ ،‬و اﻛﺮﻣﻦ‪ ،‬ﻓﻴﻠـﻴﺲ‪ .(1387) .‬ﺳـﻴﺮي در ﻫﻨـﺮ‬
‫ﻛﺮﻳﻤﻲ‪ ،‬ﻓﺎﻃﻤﻪ‪ ،‬و ﻛﻴﺎﻧﻲ‪ ،‬ﻣﺤﻤـﺪ ﻳﻮﺳـﻒ‪ ،(1364) .‬ﻫﻨـﺮ‬
‫اﻳﺮان‪ .‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺳﻴﺮوس ﭘﺮﻫﺎم‪ .‬ﺗﻬﺮان‪ :‬اﻧﺘﺸﺎرات ﻋﻠﻤـﻲ‬
‫ﺳﻔﺎﻟﮕﺮي دوره اﺳﻼﻣﻲ اﻳﺮان‪ .‬ﺗﻬﺮان‪.‬‬
‫و ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ‪.‬‬
‫ﮔﺮوﺑﻪ‪ ،‬ارﻧﺴﺖ ج‪ .(1384) .‬ﺳﻔﺎل اﺳﻼﻣﻲ )ﺟﻠﺪ ‪ .(7‬ﻧﺎﺻـﺮ‬
‫ﭘﻮرﺗﺮ‪ ،‬وﻧﻴﺘﻴﺎ‪ .(1381) .‬ﻛﺎﺷﻲ ﻫﺎي اﺳﻼﻣﻲ‪ .‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﻬﻨـﺎز‬
‫ﺧﻠﻴﻠﻲ‪ .‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﻛﺎرﻧﮓ‪.‬‬
‫ﺷﺎﻳﺴﺘﻪ ﻓﺮ‪ .‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﻫﻨﺮ اﺳﻼﻣﻲ‪.‬‬
‫ﻣﺘﻴﻦ‪ ،‬ﻣﻬﺮان‪ .(1387) .‬ﻗﺪﻳﻤﻲﺗﺮﻳﻦ ﺳﻨﺪ ﻣﻜﺘﻮب ﻓﻨـﺎوري‬
‫ﺗﻮﺣﻴﺪي‪ ،‬ﻓﺎﺋﻖ‪ .(1379) .‬ﻓـﻦ و ﻫﻨـﺮ ﺳـﻔﺎﻟﮕﺮي‪ .‬ﺗﻬـﺮان‪:‬‬
‫ﻧﺎﻧﻮ‪ ،‬ﻛﺘـﺎب »ﻋـﺮاﻳﺲ اﻟﺠـﻮاﻫﺮ و ﻧﻔـﺎﻳﺲ اﻻﻃﺎﻳـﺐ«‬
‫ﺳﻤﺖ‪.‬‬
‫ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﻫﻤﺎﻳﺶ ﻓﻨﺎوري ﻫـﺎي ﺑـﻮﻣﻲ اﻳـﺮان‪.‬‬
‫ﺗﻬﺮان‪ :‬اﻧﺠﻤﻦ ﻓﻨـﺎوريﻫـﺎي ﺑـﻮﻣﻲ اﻳـﺮان‪ ،‬داﻧﺸـﮕﺎه‬ ‫ﺟﻮﻫﺮي ﻧﻴﺸﺎﺑﻮري‪ ،‬ﻣﺤﻤـﺪ ﺑـﻦ اﺑـﻲ اﻟﺒﺮﻛـﺎت‪.(1383) .‬‬
‫ﺻﻨﻌﺘﻲ ﺷﺮﻳﻒ‪.‬‬ ‫ﺟﻮاﻫﺮ ﻧﺎﻣﻪ ﻧﻈﺎﻣﻲ‪ .‬ﺑﻪ ﻛﻮﺷـﺶ اﻳـﺮج اﻓﺸـﺎر‪ .‬ﺗﻬـﺮان‪:‬‬
‫ﻣﺤﻤﺪزاده ﻣﻴﺎﻧﺠﻲ‪ ،‬ﻣﻬﻨﺎز‪ .(1392) .‬ﺑﺮرﺳﻲ ﺳﻴﺮ ﺗـﺎرﻳﺨﻲ‬ ‫ﻣﻴﺮاث ﻣﻜﺘﻮب‪.‬‬
‫ﺳﻔﺎل زرﻳﻦﻓﺎم در ﺟﻬﺎن‪ .‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﺳﺮوش‬ ‫ﺟﻴﻤﺰ وﻳﻠﺴﻦ‪ ،‬آﻟﻦ‪ .(1383) .‬ﺳﻔﺎﻟﮕﺮي اﺳـﻼﻣﻲ‪ .‬ﺗﺮﺟﻤـﻪ‬
‫ﻣﺤﻤﺪزاده ﻣﻴﺎﻧﺠﻲ‪ ،‬ﻣﻬﻨـﺎز‪ ،‬و ﻗﺼـﺎﻳﻲ‪ ،‬ﺣﺴـﻴﻦ‪.(1390) .‬‬ ‫ﻣﻬﻨﺎز ﺷﺎﻳﺴﺘﻪ ﻓﺮ‪ .‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﻫﻨﺮ اﺳﻼﻣﻲ‪.‬‬
‫ﺑﺮرﺳﻲ ﻋﻮاﻣﻞ ﻣﺆﺛﺮ ﺑﺮ ﺳﺎﺧﺖ ﻟﻌﺎب زرﻳﻦﻓﺎم ﺑﺎ ﺗﻜﻴـﻪ‬ ‫دﻫﺨــﺪا‪ ،‬ﻋﻠ ـﻲاﻛﺒــﺮ‪ .(1389) .‬ﻓﺮﻫﻨــﮓ دﻫﺨــﺪا‪ .‬ﺗﻬــﺮان‪:‬‬
‫ﺑﺮ دﻣﺎ و ﺿﺨﺎﻣﺖ ﻻﻳﻪ ﻣﻴﻨﺎﻳﻲ‪ .‬ﻋﻠﻮم و ﻓﻨﺎوري رﻧـﮓ‪،‬‬ ‫داﻧﺸﮕﺎه ﺗﻬﺮان‪.‬‬
‫ش‪.35-42 :5 .‬‬ ‫رادز‪ ،‬داﻧﻴﻞ‪ .(1382) .‬ﻛﻮره ﻫﺎي ﭘﺨﺖ ﺳـﺮاﻣﻴﻚ‪ .‬ﺗﺮﺟﻤـﻪ‬
‫ﻣﻴﺮﺷﻔﻴﻌﻲ‪ ،‬ﺳﻴﺪ ﻣﺤﻤﺪ‪ .(1390) .‬ﺑﺮرﺳـﻲ و اﺣﻴـﺎء ﻟﻌـﺎب‬ ‫ﺷﻌﺒﺎﻧﻌﻠﻲ ﺗﺸﻜﺮي‪ .‬ﭼﺎپ دوم‪ .‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﻓﻨﻲ ﺣﺴﻴﻨﻴﺎن‪.‬‬
‫‪37‬‬ ‫ﺳﺎل اول‪ ،‬ﺷﻤﺎره دوم‪ ،‬ﭘﺎﻳﻴﺰ و زﻣﺴﺘﺎن ‪│ 1394‬‬
 ...‫ ﺑﺮ اﺳﺎس ﻓﺮﻣﻮلﻫﺎي ﻛﺘﺎب »ﺟﻮاﻫﺮ‬،‫ ﻓﻦﺷﻨﺎﺳﻲ و ﺳﺎﺧﺖ ﻣﻴﻨﺎي زرﻳﻦﻓﺎم ﺷﻴﺸﻪ‬/ ‫ﻣﻴﺮﺷﻔﻴﻌﻲ و ﻣﺤﻤﺪزاده‬
‫ ﻫﻨﺮﻫـﺎي‬.‫اﻳﺮاﻧﻲ ﺑﺮ اﺳﺎس ﻛﺘﺎب ﺟﻮاﻫﺮ ﻧﺎﻣـﻪ ﻧﻈـﺎﻣﻲ‬
.66-59 :1.‫ د‬،20.‫ ش‬،‫زﻳﺒﺎ‬
‫ ﺳـﺎﺧﺖ ﻟﻌـﺎب‬.(1389) .‫ زﻫـﺮه‬،‫ و روح ﻓﺮ‬،‫ ﺟﻮاد‬،‫ﻧﻴﺴﺘﺎﻧﻲ‬
.‫ آرﻣﺎﻧﺸﻬﺮ‬:‫ ﺗﻬﺮان‬.‫زرﻳﻦﻓﺎم در اﻳﺮان‬
‫ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻻﺗﻴﻦ‬
Caiger-Smith, A. (1991). Lustre Ware Technique.
London: Herbert Press.
Carboni, S. (2001). Glass of the Sultans [Book]. New
York: Metropolitan Museum of Art.
Carboni, S. (2001). Glass from Islamic Lands.
London: The Al-Sabah Collection.
James, A. (1973). Abul-Qasims Treatise on Ceramics
Iran. London: The British Institute of Persian
Studies.
Klain. D. (1984). The History of Glass [Book].
London: Little Brownand Company.
Kroger, J. (1995). Nishapur glass of the early islamic
period [Book]. New York: Metropolitan Museum
of Art.
Lamm, C. J., & Hannibal, A. (1935). Glass from Iran
in the National Museum. CE Fritze.
‫ ﭘﺎﻳــﺎنﻧﺎﻣــﻪ‬.‫زرﻳــﻦﻓــﺎم ﺧﺎﻧــﺪان اﺑــﻮ ﻃــﺎﻫﺮ ﻛﺎﺷــﺎﻧﻲ‬
‫ ﻣﻨﺘﺸـﺮ‬.‫ داﻧﺸﮕﺎه ﻫﻨﺮ اﺳﻼﻣﻲ ﺗﺒﺮﻳـﺰ‬.‫ﻛﺎرﺷﻨﺎﺳﻲ ارﺷﺪ‬
.‫ﻧﺸﺪه‬
‫ ﺳﺎﺧﺖ ﻟﻌﺎب زرﻳـﻦ ﻓـﺎم‬.(1394) .‫ ﺳﻴﺪ ﻣﺤﻤﺪ‬،‫ﻣﻴﺮﺷﻔﻴﻌﻲ‬
Mason, R. B. (2004). Shine like the sun: Lustre-Painted
and Associated Pottery from the Medieval Middle east
(Vol. 12). Mazda Pub.
Mirshafiei, M., & Bagherzadeh Kasiri, M,. (2015).
The Study of Luster Glaze Synthesis on the
Basis of the First Formula in Book “Javaher
Name-ye-Nezami”. J. Color. Sci. Tech. JCST-21-
07-2015-1597.
Newby, M. (2000). Glass of four millennia.
Ashmolean Museum.
Piccolpasso, C., Lightbown, R. W., & Caiger-
Smith, A. (1980). The three books of the potter’s art
(I tre libri dell’arte del vasaio): a facsimile of the
manuscript in the Victoria and Albert Museum.
Tait, H. (2012). 5000 Years of Glass [Book]. London:
British Museum.
Watson, O. (1985). Persian Lustre ware. London:
Boston.
1394 ‫ ﭘﺎﻳﻴﺰ و زﻣﺴﺘﺎن‬،‫ ﺷﻤﺎره دوم‬،‫ │ ﺳﺎل اول‬38
 JOURNAL OF RESEARCH ON ARCHAEOMETRY

Received: 22 /12/2015 Accepted: 16/02/2016

Technology of Luster Glaze Enamel Production, Based on the

Formula in the Book of “Jawāher-nāma-ye Neāmi”

M. MIR-SHAFIEI a*, and M. MOHAMMADZADEHb

a
Instructor and faculty member of Tabriz Islamic Art University, Tabriz, IRAN
b
Assistant professor of Tabriz Islamic Art University, Tabriz, IRAN

Abstract
The enamel painting has a long history in Iran. However, this is a lost art and few glass artists are
interested in enameling. The oldest traces of Zarrin Faam performed on glass containers were
found in Egypt in the second century AH. Since then, this technique was used on glazed pottery at
the Islamic era. Zarrin Faam, a thin layer of copper and silver nanoparticles, is an enamel in which
luster glaze is used in painting and decorating on the glaze which is heated in reduced kiln as the
third step. There are two historical literature about technology and composition of luster glazes:
“Ares al-jawher wa nafes al-aeb”(by Abul Ghasem Kashani), and “Jawher-nma-ye Nemi”. But
the only book that explains art of enameling on glass is the second one by “Mohammad Ibn al
Barakat Neishabouri” written in 595 AH. The author has indicated the formulas for crystal
enameling. In this research, two formulas of this book has been explained and, it was tried to adopt
an experimental approach to introduce and recognize the art of lusterware enamel. Afterwards,
technique of glass Meenakari or enameling was practiced. The chemical composition of this layer
was investigated using scanning optical microscope, and the results suggested that vitreous Zarrin
Faam enamel can be made in accordance with the formulas mentioned in the book, and under
reduction conditions. It was found that type of glass, Mina compound or formula, and reduction
condition are among the factors influencing the formation of lusterware layers. It is noteworthy that
reduction firing includes several variables such as firing time, temperature, and fumigation intensity.
It could be concluded that making lusterware at the proper way can be achieved by choosing the
appropriate factors mentioned.
Keywords: Vitreous Zarrin Faam eamel, Jawaher-name-ye Nizami, Luster glaze, Reduction firing.

* - Corresponding author: mohamadmirshafiei@tabriziau.ac.ir

3