‫ادﺑﻴﺎت ﭘﺎرﺳﻲ ﻣﻌﺎﺻﺮ‪ ،‬ﭘﮋوﻫﺸﮕﺎه ﻋﻠﻮم اﻧﺴﺎﻧﻲ و ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ‬

‫دوﻓﺼﻞﻧﺎﻣﺔ ﻋﻠﻤﻲ ـ ﭘﮋوﻫﺸﻲ‪ ،‬ﺳﺎل ﻧﻬﻢ‪ ،‬ﺷﻤﺎرة اول‪ ،‬ﺑﻬﺎر و ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن ‪80 – 59 ،1398‬‬

‫ﺗﺎرﻳﺦ ﻧﻘﺪ ادﺑﻲ ﻣﻌﺎﺻﺮ در ﺗﺮازوي ﻧﻘﺪ‬

‫)ﻧﮕﺎﻫﻲ اﻧﺘﻘﺎدي ﺑﻪ ﭘﮋوﻫﺶﻫﺎي اﻧﺠﺎم ﺷﺪه‬
‫‪1‬‬
‫درﺑﺎرة ﺗﺎرﻳﺦ ﻧﻘﺪ ادﺑﻲ ﻣﻌﺎﺻﺮ(‬

‫*‬
‫ﻋﻴﺴﻲ اﻣﻦﺧﺎﻧﻲ‬

‫ﭼﻜﻴﺪه‬
‫ﻧﻘﺪ ادﺑﻲ در ﺳﺎلﻫﺎي اﺧﻴﺮ ﺑﺎ اﻗﺒﺎل ﻓﺮاواﻧﻲ از ﺳﻮي ﭘﮋوﻫﺸـﮕﺮان ﻣﻮاﺟـﻪ ﮔﺮدﻳـﺪه اﺳـﺖ‪.‬‬
‫ﺟﺪاي از اﻧﺒﻮه ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﻧﻘﺪ آﺛﺎر ادﺑﻲ را رﺳﺎﻟﺖ و ﺧﻮﻳﺸﻜﺎري ﺧﻮد ﺳﺎﺧﺘﻪ‪ ،‬آﺛﺎر ﻣﺘﻌﺪدي‬
‫در ﻧﻘﺪ آﺛﺎر ﺷﺎﻋﺮان و ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎن آﻓﺮﻳﺪهاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺮﺧﻲ دﻳﮕﺮ از ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮان ﻣﻌﺎﺻﺮ ﺑﻪ ﻣﺒﺎﺣﺚ‬
‫ﭘﻴﺮاﻣﻮﻧﻲ ﻧﻘﺪ ادﺑﻲ ﭼﻮن ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺷﻨﺎﺳﻲ ﻧﻘﺪ ﺗﻮﺟ‪‬ﻪ ﻛﺮده‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﻘﺪ و ﻣﺒﺎﺣـﺚ آن ﭘﺮداﺧﺘـﻪاﻧـﺪ؛‬
‫ﺗﺎرﻳﺦ ﻧﻘﺪ ادﺑﻲ ﻳﻜﻲ از اﻳﻦ ﻣﺒﺎﺣﺚ ﭘﻴﺮاﻣﻮﻧﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ درﭼﻨﺪ دﻫﺔ ﮔﺬﺷﺘﻪ ﻧﮕﺎه ﺑﺴـﻴﺎري از‬
‫ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮان و ﻣﺤﻘّﻘﺎن را ﺑﻪ ﺧﻮد ﻣﻌﻄﻮف ﺳﺎﺧﺘﻪ اﺳـﺖ‪ .‬ﻧﺘﻴﺠـﺔ اﻳـﻦ ﺗﻮﺟـﻪ اﻧﺘﺸـﺎر آﺛـﺎر‬
‫ارزﺷﻤﻨﺪي ﭼﻮن ﻧﻘﺪ ادﺑﻲ زرﻳﻦ ﻛﻮب ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬اﻟﺒﺘّﻪ اﻳﻦ ﺗﻮﺟ‪‬ﻪ ﺑـﻪ ﺗـﺎرﻳﺦ ﻧﻘـﺪ ﺗﻨﻬـﺎ ﺑـﻪ‬
‫دوران ﭘﻴﺸﺎﻣﺸﺮوﻃﻪ ﺧﻼﺻﻪ ﻧﻤﻲﺷﻮد و ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮاﻧﻲ ﻧﻴﺰ ﺑﻮدهاﻧﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺗﺤﻘﻴﻖ و ﭘـﮋوﻫﺶ‬
‫ﭘﻴﺮاﻣﻮن ﺗﺎرﻳﺦ ﻧﻘﺪ ادﺑﻲ ﻣﻌﺎﺻﺮ ﭘﺮداﺧﺘﻪاﻧﺪ؛ ﭘﻴﺸﮕﺎﻣﺎن ﻧﻘﺪ ادﺑﻲ در اﻳﺮان ازﻣﺤﻤﺪ دﻫﻘـﺎﻧﻲ و‬
‫روﺷﻨﮕﺮان اﻳﺮاﻧﻲ و ﻧﻘﺪ ادﺑﻲ از اﻳﺮج ﭘﺎرﺳﻲ ﻧﮋاد دواﺛﺮ ﺷﺎﺧﺺ )و ﻳـﺎ ﺷـﺎﺧﺺﺗـﺮﻳﻦ( در‬
‫ﺣﻮزة ﺗﺎرﻳﺦ ﻧﻘﺪ ادﺑﻲ ﻣﻌﺎﺻﺮ ﻫﺴﺘﻨﺪ؛ در ﻣﻘﺎﻟﺔ ﺣﺎﺿـﺮ ﺑـﻪ ﻧﻘـﺪ و ﺑﺮرﺳـﻲ اﻳـﻦ دو اﺛـﺮ )و‬
‫ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﻛﺘﺎبِ ﺑﻨﻴﺎﻧﮕﺬاران ﻧﻘﺪ ادﺑﻲ ﺟﺪﻳﺪ در اﻳﺮان( ﭘﺮداﺧﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬ﺑﻪ زﻋـﻢ ﻧﻮﻳﺴـﻨﺪة‬
‫اﻳﻦ ﻣﻘﺎﻟﻪ در ﻛﺘﺎبﻫﺎي ﻣﺬﻛﻮر ـ ﻛﻪ ﺑﺎﻳﺪ آﻧﻬﺎ را از ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ ﭘـﮋوﻫﺶﻫـﺎي ﭼﻨـﺪ دﻫـﺔ اﺧﻴـﺮ‬
‫داﻧﺴﺖ ـ ﻋﻠﻲرﻏﻢ ﻣﺤﺎﺳﻦ ﺑﺴﻴﺎري ﭼﻮن ﻧﻮآوري‪ ،‬ﺑﺮﺧﻲ ﻛﺎﺳﺘﻲﻫـﺎ ﻧﻴـﺰ دﻳـﺪه ﻣـﻲﺷـﻮد‪.‬‬
‫اﺻﻠﻲﺗﺮﻳﻦ اﻳﻦ ﻛﺎﺳﺘﻲﻫﺎ ﻛﻪ ﺗﻘﺮﻳﺒﺎً در ﺗﻤﺎم اﻳﻦ ﺳﻪ اﺛﺮ دﻳـﺪه ﻣـﻲﺷـﻮد‪ ،‬ﻋﺒﺎرﺗﻨـﺪ از‪ :‬اﻟـﻒ(‬
‫ﻣﺸﺨّﺺ ﻧﺒﻮدن ﻣﻌﻴﺎرﻫﺎي اﻧﺘﺨﺎب ﻣﻨﺘﻘـﺪان ب( ﻓﻘـﺪان ﻧﮕـﺎه ﺗﺎرﻳﺨﻴـﭗ( ﻛـﻢﺗـﻮﺟ‪‬ﻬﻲ ﺑـﻪ‬
‫ﺗﺤﻮ‪‬ﻻت ﻓﻜﺮي ﻣﻨﺘﻘﺪان ت( ﻏﻔﻠﺖ از ﺑﻨﻴﺎدﻫﺎي اﻳﺪﺋﻮﻟﻮژﻳﻚ ﻣﻨﺘﻘﺪا ِن ﻣﻌﺎﺻﺮ‪.‬‬

‫ﮔﻠﺴﺘﺎن‪i.amankhani@gu.ac.ir،‬‬‫* داﻧﺸﻴﺎر زﺑﺎن و ادﺑﻴﺎت ﻓﺎرﺳﻲ‪ ،‬داﻧﺸﮕﺎه‬

‫ﺗﺎرﻳﺦ درﻳﺎﻓﺖ‪ ،1397/12/15 :‬ﺗﺎرﻳﺦ‪1398/02/22 :‬‬
 ‫‪ 60‬ادﺑﻴﺎت ﭘﺎرﺳﻲ ﻣﻌﺎﺻﺮ‪ ،‬ﺳﺎل ﻧﻬﻢ‪ ،‬ﺷﻤﺎرة اول‪ ،‬ﺑﻬﺎر و ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن ‪1398‬‬

‫ﻛﻠﻴﺪواژهﻫﺎ‪ :‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻧﻘﺪ ادﺑﻲ‪ ،‬دورة ﻣﺸﺮوﻃﻪ‪ ،‬اﻳﺪﺋﻮﻟﻮژيﻫﺎي ﻣﻌﺎﺻﺮ‪ ،‬ﭘﻴﺸﮕﺎﻣﺎن ﻧﻘﺪ ادﺑﻲ در‬
‫اﻳﺮان‪ ،‬روﺷﻨﮕﺮان اﻳﺮاﻧﻲ و ﻧﻘﺪ ادﺑﻲ‪.‬‬

‫‪ .1‬ﺑﻴﺎن ﻣﺴﺌﻠﻪ‬
‫ﭘﮋوﻫﺶ درﺑﺎرة ﻧﻘﺪ ادﺑﻲ و ﺗﺎرﻳﺦ آن در اﻳﺮان‪ ،‬ﭘﻴﺸﻴﻨﺔ ﭼﻨﺪاﻧﻲ ﻧﺪارد و ﻣﺤﻘّﻘﺎن اﻳﺮاﻧﻲ ﺑﺴـﻴﺎر‬
‫دﻳﺮ ﺑﻪ ﺻﺮاﻓﺖ ﻧﮕﺎرش ﺗﺎرﻳﺦ ﻧﻘﺪ ادﺑﻲ ﺧﻮﻳﺶ اﻓﺘﺎدهاﻧﺪ‪ .‬ﻋﺒﺪاﻟﺤﺴﻴﻦ زرﻳﻦﻛﻮب ﮔﻮﻳﺎ اوﻟـﻴﻦ‬
‫ﻛﺴﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻛﺎر ﺑﺰرگ ﻫﻤﺖ ﮔﻤﺎرد و اوﻟﻴﻦ ﺗﺎرﻳﺦ ﻧﻘﺪ ادﺑﻲ را ﻧﻮﺷﺖ‪ .‬زرﻳﻦ ﻛﻮب‬
‫در ﻛﺘﺎب ﻧﻘﺪ ادﺑﻲ ﻛﻪ در اﺻﻞ رﺳﺎﻟﺔ دﻛﺘﺮي اﻳﺸﺎن ﺑﻮده اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﺑﺮرﺳﻲ ﺗﺎرﻳﺦ ﻧﻘﺪ ادﺑﻲ در‬
‫اﻳﺮان و ﺑﺮﺧﻲ ﻣﻮﺿﻮﻋﺎت ﭘﻴﺮاﻣﻮن آن ﻣـﻲﭘـﺮدازد و ﺗﺼـﻮﻳﺮي از ﻧﻘـﺪ ادﺑـﻲ در اﻳـﻦ دوران‬
‫ﻃﻮﻻﻧﻲ اراﺋﻪ ﻣﻲدﻫﺪ)زر‪‬ﻳﻦﻛﻮب‪.(1361،‬ﭘﺲ از زرﻳﻦﻛـﻮب و ﻛﺘـﺎب ارزﺷـﻤﻨﺪ اﻳﺸـﺎن ﻧﻴـﺰ‬
‫ﺟﺮﻳﺎن ﺗﺎرﻳﺦ ﻧﻘﺪ ادﺑﻲﭘﮋوﻫﻲ اداﻣﻪ ﭘﻴﺪا ﻛﺮد و دﻳﮕﺮاﻧﻲ ﭼﻮن ﻓﺮﺷﻴﺪورد آﺛﺎري در اﻳﻦ زﻣﻴﻨـﻪ‬
‫ﺗﺄﻟﻴﻒ ﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻃﻮر ﻛﻠّﻲ ﭘﮋوﻫﺶﻫﺎي اﻧﺠﺎم ﺷﺪه ﭘﻴﺮاﻣﻮن ﺗﺎرﻳﺦ ﻧﻘﺪ ادﺑﻲ را ﻣﻲﺗـﻮان ذﻳـﻞ‬
‫دو دﺳﺘﺔ ﻛﻠﻲ ﻗﺮار داد اﻟﻒ( آﺛﺎري ﻛﻪ ﻧﮕﺎﻫﻲ ﺟﺎﻣﻊ ﺑﻪ ﺗﺎرﻳﺦ ﻧﻘﺪ ادﺑﻲ در اﻳـﺮان داﺷـﺘﻪاﻧـﺪ‪.‬‬
‫ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎن اﻳﻦ دﺳﺘﻪ از آﺛﺎر‪ ،‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻧﻘﺪ ادﺑﻲ را از آﻏﺎزﻳﻦ روزﻫﺎي آن ﺗﺎ روزﮔـﺎر ﻣﺸـﺮوﻃﻪ‬
‫ﺑﺮرﺳﻲ ﻛﺮدهاﻧﺪ؛ ﻧﻘـﺪ ادﺑـﻲ در ادﺑﻴـﺎت ﻛﻼﺳـﻴﻚ ﻓﺎرﺳـﻲ)ﻣﺤﺒ‪‬ﺘﻲ‪ (1393،‬ﻳﻜـﻲ از آﺧـﺮﻳﻦ‬
‫ﭘﮋوﻫﺶﻫﺎ در اﻳﻦ زﻣﻴﻨﻪ اﺳﺖ‪ .‬ب( آﺛﺎري ﻛﻪ ﺑﻪ ﺑﺮرﺳﻲ ﺗﺎرﻳﺦ ﻧﻘﺪ ادﺑﻲ در ﻳﻚ دورة ﺧـﺎص‬
‫ﺑﺴﻨﺪه ﻛﺮدهاﻧﺪ؛ ﻧﻘﺪ ادﺑﻲ در ﺳﺒﻚ ﻫﻨﺪي از ﻓﺘﻮﺣﻲ ﻳﻜﻲ از ﻧﺎمآﺷﻨﺎﺗﺮﻳﻦ ﭘﮋوﻫﺶﻫﺎي اﻧﺠـﺎم‬
‫ﺷﺪه در اﻳﻦ ﮔﺮوه اﺳﺖ)ﻓﺘﻮﺣﻲ‪ .(1385 ،‬ﻛﺘﺎبﻫﺎي ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه درﺑﺎرة ﺗـﺎرﻳﺦ ﻧﻘـﺪ ادﺑـﻲ در‬
‫دورة ﻣﻌﺎﺻﺮ ﻳﻌﻨﻲ ﭘﻴﺸﮕﺎﻣﺎن ﻧﻘﺪ ادﺑﻲ در اﻳﺮان‪ ،‬روﺷﻨﮕﺮان اﻳﺮاﻧﻲ و ﻧﻘﺪ ادﺑـﻲ و ﺑﻨﻴﺎﻧﮕـﺬاران‬
‫ﻧﻘﺪ ادﺑﻲ ﺟﺪﻳﺪ در اﻳﺮان را ﻧﻴﺰ ﻣﻲﺗﻮان ذﻳﻞ ﮔﺮوه اﺧﻴﺮ ﻗﺮار داد‪.‬‬
‫ﺑﻪ دﻻﻳﻠﻲ ﻛﻪ ﺑﺮ اﻫﻞ ادب ﭘﻮﺷﻴﺪه ﻧﻴﺴـﺖ‪ ،‬ﺗـﺎ ﺳـﺎلﻫـﺎي اﺧﻴـﺮ‪ ،‬ادﺑﻴـﺎت ﻣﻌﺎﺻـﺮ ﺑـﺮاي‬
‫ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮان‪ ،‬ﭼﻨﺪان ﺟﺎذﺑﻪاي ﻧﺪاﺷﺖ و اﺳـﺘﺎدان ﺑـﺰرگ اﻳـﻦ ﺣـﻮزه ﻛﻤﺘـﺮ ﺑـﻪ اﻳـﻦ دوره‪-‬‬
‫ﭘﺮداﺧﺘﻪ اﻧﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﻛﻢﺗﻮﺟ‪‬ﻬﻲ ﺑﻪ ادﺑﻴﺎت ﻣﻌﺎﺻﺮ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪ ﺷﻌﺮ ﻳﺎ آﺛﺎر داﺳﺘﺎﻧﻲ ﺧﻼﺻﻪ ﻧﻤﻲﮔﺮدﻳﺪ‬
‫و ﺣﻮزهﻫﺎﻳﻲ ﭼﻮن ﻧﻘﺪ ادﺑﻲ را ﻧﻴﺰ در ﺑﺮ ﻣﻲﮔﺮﻓﺖ؛ ﻣﺴﺌﻠﻪاي ﻛﻪ ﭘﮋوﻫﺶ درﺑﺎرة ﺗـﺎرﻳﺦ ﻧﻘـﺪ‬
‫ادﺑﻲ دورة ﻣﻌﺎﺻﺮ را ﺗﺎ ﺳﺎلﻫﺎي ﭘﺎﻳﺎﻧﻲ دﻫﺔ ﻫﻔﺘﺎد ﺑﻪ ﺗﺄﺧﻴﺮ اﻧﺪاﺧﺖ‪ .‬ﻫﺮﭼﻨﺪ اﻧﺘﺸﺎر ﻫﻢزﻣـﺎنِ‬
‫دو ﻛﺘﺎبِ ارزﺷﻤﻨﺪ ﭘﻴﺸﮕﺎﻣﺎن ﻧﻘﺪ ادﺑﻲ در اﻳﺮان و روﺷﻨﮕﺮان اﻳﺮاﻧـﻲ و ﻧﻘـﺪ ادﺑـﻲ از آﻏـﺎزي‬
‫درﺧﺸﺎن در زﻣﻴﻨﺔ ﺗﺎرﻳﺦ ﻧﻘﺪ ادﺑﻲ ﻣﻌﺎﺻﺮ ﺣﻜﺎﻳﺖ ﻣﻲﻛﺮد و ﺧﺒﺮ از ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻓﺼﻞ ﻣـﻲداد؛ اﻣ‪‬ـﺎ‬
‫ﻣﺘﺄﺳﻔﺎﻧﻪ اﻳﻦ ﺟﺮﻳﺎن ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﺑﺎﻳﺪ و ﺷﺎﻳﺪ اﺳـﺘﻤﺮار ﻧﻴﺎﻓـﺖ و آﺛـﺎري ﻛـﻪ ﭘـﺲ از اﻳـﻦ دو ﺑـﻪ‬
‫ﺗﺎرﻳﺦ ﻧﻘﺪ ادﺑﻲ ﻣﻌﺎﺻﺮ در ﺗﺮازوي ﻧﻘﺪ )ﻧﮕﺎﻫﻲ اﻧﺘﻘﺎدي ﺑﻪ‪61 ...‬‬

‫ﺑﺎزار آﻣﺪ‪ ،‬ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺧﻼﺻﻪﻧﻮﻳﺴﻲ و ﺗﻜﺮار ﺑﺪون ﻧﻮآوري ﭘﮋوﻫﺶﻫﺎي ﭘﻴﺸﻴﻦ ﺑﻮد؛ ﺑﻨﻴﺎﻧﮕـﺬاران‬
‫ﻧﻘﺪ ادﺑﻲ ﺟﺪﻳﺪ در اﻳﺮان ﻳﻜﻲ از اﻳﻦ دﺳﺘﻪ آﺛﺎر اﺳﺖ‪ .‬در ﻣﻘﺎﻟﺔ ﺣﺎﺿﺮ و ﺑﺎ ﻗﺒﻮل اﻳﻦ واﻗﻌﻴـﺖ‬
‫ﻛﻪ آﺛﺎر ﻣﺬﻛﻮر از ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ ﭘﮋوﻫﺶﻫﺎي اﻧﺠﺎم ﺷﺪه در ﭼﻨﺪ دﻫﺔ اﺧﻴﺮ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﻘﺪ و ﺑﺮرﺳﻲ‬
‫اﻳﻦ ﭘﮋوﻫﺶﻫﺎ ﭘﺮداﺧﺘﻪ و ﺑﻪ ﺑﺮﺧﻲ از ﺿﻌﻒﻫﺎ و ﻛﺎﺳﺘﻲﻫﺎي آن )اﻟﺒﺘﻪ ﺑﻪ زﻋﻢ ﻣﺎ( ﻧﺸﺎن داده‬
‫ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ .2‬ﻣﻌﺮّﻓﻲ ﻛﺘﺎبﻫﺎ‬
‫ﭘﻴﺶ از ﭘﺮداﺧﺘﻦ ﺑﻪ ﻛﺎﺳﺘﻲﻫﺎي اﻳﻦ آﺛﺎر‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ درﺑﺎرة اﻳﻦ آﺛﺎر و ﺳﺎﺧﺘﺎر آﻧﻬﺎ ﻧﻴﺰ ﺑـﻪ اﺧﺘﺼـﺎر‬
‫ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺖ‪ .‬ﭘﻴﺸﮕﺎﻣﺎن ﻧﻘﺪ ادﺑﻲ در اﻳﺮان ﻛﻪ رﺳﺎﻟﺔ دﻛﺘﺮي ﻣﺤﻤﺪ دﻫﻘﺎﻧﻲ اﺳـﺖ‪ ،‬ﺟـﺪاي از‬
‫ﭘﻴﺸﮕﻔﺘﺎر‪ ،‬ﺑﻪ دو ﺑﺨﺶ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﺷﺪه اﺳﺖ؛ در ﺑﺨﺶ اول ﻛﻪ ﺳﺘﻴﺰ ﺑﺎ ﺳﻨّﺖ ﻧـﺎم ﮔﺮﻓﺘـﻪ اﺳـﺖ‪،‬‬
‫ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه ﺿﻤﻦ ﺑﺮرﺳﻲ ﻣﻮﺿﻮﻋﺎﺗﻲ ﭼﻮن ﺳﺮهﻧﻮﻳﺴﻲ و ﺑﺎﺳﺘﺎنﮔﺮاﻳﻲ ﺑﻪ ﻣﻌﺮّﻓﻲ دﻳـﺪﮔﺎهﻫـﺎي‬
‫ﭼﻬﺎر روﺷﻨﻔﻜﺮ‪/‬ﻣﻨﺘﻘﺪ ﻣﻌﺮوف ﻋﺼﺮ ﻣﺸﺮوﻃﻪ ﻳﻌﻨﻲ آﺧﻮﻧﺪزاده‪ ،‬ﻣﻴﺮزا آﻗﺎﺧﺎن ﻛﺮﻣﺎﻧﻲ‪ ،‬ﻣﻠﻜﻢ‪-‬‬
‫ﺧﺎن و ﻃﺎﻟﺒﻮف ﻣﻲﭘﺮدازد و ﺑﻪ اﻳﺠﺎزِ ﻫﺮ ﭼﻪ ﺗﻤﺎمﺗﺮ دﻳﺪﮔﺎهﻫﺎي آﻧﻬﺎ را ﻣﺮور ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬ﺑﺨـﺶ‬
‫دوم ﻛﻪ ﻋﻨﻮان ﺗﺠﺪ‪‬د را دارد‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻌﺮّﻓﻲ دﻳﺪﮔﺎهﻫﺎي اﻧﺘﻘﺎدي ﭼﻬﺮهﻫﺎﻳﻲ ﭼﻮن ﻣﺤﻤﺪ ﻗﺰوﻳﻨـﻲ‪،‬‬
‫ﺳﻴﺪ ﺣﺴﻦ ﺗﻘﻲزاده‪ ،‬ﻋﻠﻲ اﻛﺒﺮ دﻫﺨﺪا‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪ ﺗﻘﻲ ﺑﻬﺎر‪ ،‬اﺣﻤﺪ ﻛﺴﺮوي‪ ،‬ﺑﺪﻳﻊاﻟﺰﻣﺎن ﻓﺮوزاﻧﻔﺮ‪،‬‬
‫ﻓﺎﻃﻤﻪ ﺳﻴﺎح‪ ،‬ﻧﻴﻤﺎ ﻳﻮﺷﻴﺞ و‪ ...‬اﺧﺘﺼﺎص ﻳﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬در ﻣﻌﺮّﻓﻲ اﻳﻦ اﻓﺮاد‪ ،‬ﻧﻮﻳﺴـﻨﺪه ﻛﻮﺷـﻴﺪه‬
‫اﺳﺖ ﺗﺎ اﺻﻠﻲﺗﺮﻳﻦ ﻣﻮﺿﻮﻋﺎت ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ اﻳﻦ ﻣﻨﺘﻘـﺪان را ﺑﺮﺟﺴـﺘﻪ ﺳـﺎزد ﭼﻨﺎﻧﻜـﻪ ﻣـﺜﻼً در‬
‫ﻣﻌﺮّﻓﻲ ﻓﺎﻃﻤﻪ ﺳﻴﺎح ﺑﻪ ﻣﺴﺌﻠﺔ زن و ﺟﺎﻳﮕﺎه او در ادﺑﻴﺎت ﺗﻮﺟ‪‬ﻪ وﻳﮋهاي ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻳﺮج ﭘﺎرﺳﻲﻧﮋاد در ﻛﺘﺎب روﺷﻨﮕﺮان اﻳﺮاﻧﻲ و ﻧﻘﺪ ادﺑﻲ ﺑﻴﺸﺘﺮﻳﻦ ﺗﻮﺟ‪‬ﻪ ﺧﻮد را ﺑﻪ اﻓﺮادي‬
‫ﭼﻮن آﺧﻮﻧﺪزاده‪ ،‬ﻣﻴﺮزا ﻣﻠﻜﻢ ﺧﺎن‪ ،‬ﻃﺎﻟﺒﻮف‪ ،‬ﻣﻴﺮزا آﻗﺎﺧﺎن ﻛﺮﻣﺎﻧﻲ و زﻳﻦاﻟﻌﺎﺑﺪﻳﻦ ﻣﺮاﻏﻪاي ﻛﻪ‬
‫در ﻛﺘﺎب ﭘﻴﺸﮕﺎﻣﺎن ﻧﻘﺪ ادﺑﻲ در اﻳﺮان ﺑﻪ اﺷﺎرهاي ﺑﻪ آﻧﻬﺎ و دﻳـﺪﮔﺎهﻫـﺎي آﻧﻬـﺎ ﺑﺴـﻨﺪه ﺷـﺪه‪،‬‬
‫ﻣﻌﻄﻮف ﺳﺎﺧﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺟﺰ اﻳﻦ ﭼﻨﺪ ﻧﻔﺮ دو ﻓﺼﻞ ﻧﻴﺰ ﺑﻪ اﺣﻤـﺪ ﻛﺴـﺮوي و ﺻـﺎدق ﻫـﺪاﻳﺖ‬
‫اﺧﺘﺼﺎص ﻳﺎﻓﺘﻪ‪ ،‬دﻳﺪﮔﺎهﻫﺎي آﻧﻬﺎ ﺑﺎ ﺗﻔﺼﻴﻞ ﺑﻴﺎن ﺷﺪه اﺳـﺖ‪ .‬در ﭘﺎﻳـﺎن ﻛﺘـﺎب ﻧﻴـﺰ دو رﺳـﺎﻟﺔ‬
‫ﻣﻌﺮوف ﻗﺮﺗﻴﻜﺎي آﺧﻮﻧﺪزاده و ﺳﻴﺎﺣﻲ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪ ‬ﻣﻠﻜﻢ ﺧﺎن و ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﺗﺼـﻮﻳﺮي از ﺻـﻔﺤﺔ‬
‫اول رﺳﺎﻟﺔ ﻧﺎﺗﻤﺎم آﻗﺎﺧﺎن ﻛﺮﻣﺎﻧﻲ ﻳﻌﻨﻲ رﻳﺤﺎن ﺑﻮﺳﺘﺎن اﻓﺮوز ﺑﻪ ﺷـﻜﻞ ﭘﻴﻮﺳـﺖ آﻣـﺪه اﺳـﺖ‪.‬‬
‫آﺧﺮﻳﻦ اﺛﺮي ﻛﻪ در اﻳﻦ ﻣﻘﺎﻟﻪ ﺑﻪ آن ﭘﺮداﺧﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻨﻴﺎﻧﮕﺬاران ﻧﻘﺪ ادﺑﻲ ﺟﺪﻳﺪ در اﻳـﺮان‬
‫از ﺳﻌﻴﺪ رﺿﻮاﻧﻲ ﻧﺎم دارد‪ .‬ﻓﺎﺻﻠﺔ زﻣﺎﻧﻲ اﻧﺘﺸﺎر اﻳﻦ ﻛﺘﺎب ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ دو ﻛﺘﺎﺑﻲ ﻛﻪ ﭘﻴﺸﺘﺮ از آﻧﻬﺎ‬
‫ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻴﻢ‪ ،‬ﺑﻴﺶ از ﻳﻚ دﻫﻪ )دوازده ﺳﺎل( اﺳﺖ و ﻃﺒﻴﻌﺘﺎً ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه‪ ،‬ﻫﻨﮕـﺎم ﺗـﺄﻟﻴﻒ ﻛﺘـﺎب‬
 ‫‪ 62‬ادﺑﻴﺎت ﭘﺎرﺳﻲ ﻣﻌﺎﺻﺮ‪ ،‬ﺳﺎل ﻧﻬﻢ‪ ،‬ﺷﻤﺎرة اول‪ ،‬ﺑﻬﺎر و ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن ‪1398‬‬

‫ﺧﻮﻳﺶ‪ ،‬آن دو ﻛﺘﺎب را ﭘﻴﺶ روي ﺧﻮد داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه‪ ،‬ﻛﺘﺎب ﺧﻮد را ﺑﻪ ﭘـﻨﺞ ﻓﺼـﻞ‬
‫ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻛﺮده‪ ،‬در ﻫﺮ ﻓﺼﻞ ﺑﻪ ﻳﻜﻲ از ﭼﻬﺮهﻫﺎي آﻏﺎزﻳﻦ ﻧﻘﺪ ادﺑـﻲ‪ ،‬آﺧﻮﻧـﺪزاده‪ ،‬ﻣﻠﻜـﻢﺧـﺎن‪،‬‬
‫ﻣﻴﺮزا آﻗﺎﺧﺎن ﻛﺮﻣﺎﻧﻲ‪ ،‬ﻃﺎﻟﺒﻮف و ﻣﺮاﻏﻪاي‪ ،‬ﭘﺮداﺧﺘﻪ اﺳـﺖ‪ .‬ﺳـﺎﺧﺘﺎر دروﻧـﻲ ﺗﻤـﺎم ﻓﺼـﻞﻫـﺎ‬
‫ﻳﻜﺴﺎن اﺳﺖ‪ :‬در اﺑﺘـﺪا ﻧﻮﻳﺴـﻨﺪه ﺑـﻪ اراﺋـﺔ آراء ادﺑـﻲ ﻣﻄـﺮح ﺷـﺪه از ﺳـﻮي ﻳﻜـﻲ از اﻳـﻦ‬
‫ﻣﻨﺘﻘﺪان ﻣﻲﭘﺮدازد‪ ،‬در اداﻣﻪ زﻧﺪﮔﻲ او را رواﻳﺖ ﻣﻲﻛﻨﺪ و در ﭘﺎﻳﺎن ﻧﻴﺰ ﻧﻤﻮﻧﻪاي از آﺛـﺎر او را‬
‫ﺑﺮاي آﺷﻨﺎﻳﻲ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺧﻮاﻧﻨﺪﮔﺎن ﺑﻪ ﺷﻜﻞ ﺿﻤﻴﻤﻪ ﻣﻲآورد‪.‬‬
‫ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ اﻳﻦ ﻛﺘﺎبﻫـﺎ و ﺑـﻪ وﻳـﮋه دو ﻛﺘـﺎب ﭘﻴﺸـﮕﺎﻣﺎن ﻧﻘـﺪ ادﺑـﻲ در اﻳـﺮان و‬
‫روﺷﻨﮕﺮان اﻳﺮاﻧﻲ و ﻧﻘﺪ ادﺑﻲ از ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ ﭘﮋوﻫﺶﻫﺎي اﻧﺠﺎم ﺷـﺪه در دورة ﻣﻌﺎﺻـﺮ ﻫﺴـﺘﻨﺪ و‬
‫ﻃﺒﻴﻌﺘﺎً ﻣﺤﺎﺳﻦ ﺑﺴﻴﺎري ﻧﻴﺰ دارﻧﺪ‪ .‬از آﻧﺠﺎ ﻛﻪ ذﻛﺮ ﺗﻤـﺎم اﻳـﻦ ﻣﺤﺎﺳـﻦ و وﻳﮋﮔـﻲﻫـﺎ در اﻳـﻦ‬
‫ﻣﺨﺘﺼﺮ ﻣﻤﻜﻦ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﺎﮔﺰﻳﺮ در اﻳﻨﺠﺎ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪ ذﻛﺮ ﭼﻨﺪ ﻧﻤﻮﻧﻪ از اﻳـﻦ وﻳﮋﮔـﻲﻫـﺎ ﺑﺴـﻨﺪه‬
‫ﻣﻲ ﺷﻮد‪ .‬اوﻟﻴﻦ وﻳﮋﮔﻲ اﻳﻦ آﺛﺎر‪ ،‬ﺗﺎزﮔﻲ آﻧﻬﺎ اﺳﺖ‪ .‬ﺗﺎ زﻣﺎن اﻧﺘﺸﺎر اﻳـﻦ دو ﻛﺘـﺎب‪ ،‬ﺟـﺰ ﭼﻨـﺪ‬
‫ﺑﺤﺚ ﭘﺮاﻛﻨﺪه در ﻣﻴﺎنِ آﺛﺎر ﺑﺮﺧﻲ ﻣﻮر‪‬ﺧﺎن ﭼﻮن ﻓﺮﻳﺪون آدﻣﻴﺖ‪ 2‬ﺗﻘﺮﻳﺒﺎً ﻫﻴﭻ ﭘﮋوﻫﺶ ﻣﺴﺘﻘﻠﻲ‬
‫درﺑﺎرة ﺗﺎرﻳﺦ ﻧﻘﺪ ادﺑﻲ دورة ﻣﺸﺮوﻃﻪ‪/‬ﻣﻌﺎﺻﺮ وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺖ‪ .‬ﻫﻤﻴﻦ ﻓﻘﺪان ﭘﻴﺸﻴﻨﻪ‪ ،‬ﺗﺄﻟﻴﻒ اﻳـﻦ‬
‫ﻛﺘﺎبﻫﺎ را دﺷﻮار و ﺻﺪ اﻟﺒﺘﻪ ارزﺷﻤﻨﺪ ﺳﺎﺧﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨـﻴﻦ روﻳﻜـﺮد ﻋﻠﻤـﻲ و ﻧﺴـﺒﺘﺎًﺑﻲ‪-‬‬
‫ﻃﺮﻓﺎﻧﺔ ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎن اﻳﻦ ﻛﺘﺎبﻫﺎ ﻧﻴﺰ اﻣﺮي اﺳﺖ ﻛﻪ ﻧﺒﺎﻳﺪ ﺑﻪ راﺣﺘﻲ از ﻛﻨﺎر آن ﮔﺬﺷﺖ و آن را‬
‫ﻧﺎدﻳﺪه ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬اﻫﻤﻴﺖ اﻳﻦ ﻣﺴﺌﻠﻪ زﻣﺎﻧﻲ آﺷﻜﺎر ﻣﻲﮔﺮدد ﻛﻪ اﻧﺒﻮة ﭘـﮋوﻫﺶﻫـﺎي ﺳﻴﺎﺳـﺖزده‬
‫درﺑﺎرة اﻓﺮادي ﭼﻮن آﺧﻮﻧﺪزاده و ﺗﻘﻲزاده را ﭘﻴﺶ ﭼﺸﻢ داﺷـﺘﻪ ﺑﺎﺷـﻴﻢ‪ .‬ﺑـﺮﺧﻼف روﻳﻜـﺮد‬
‫ﺣﺎﻛﻢ در اﻳﻦ ﺳﺎلﻫﺎ ﻛﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ اﻓﺮادي ﭼﻮن آﺧﻮﻧﺪزاده‪ ،‬ﻛﺴﺮوي و ﻫـﺪاﻳﺖ ﻧﮕـﺎﻫﻲ ﻏﻴـﺮ‬
‫اﻧﺘﻘﺎدي و ﺣﺘّﻲ اﻧﻜﺎري دارﻧﺪ‪ ،‬ﻧﮕﺎه ﻣﺤﻘّﻘﺎﻧﻲ ﭼﻮن دﻫﻘﺎﻧﻲ و ﭘﺎرﺳﻲﻧﮋاد ﺑﻪ اﻳﻦ اﻓـﺮاد و آﺛـﺎر‬
‫آﻧﻬﺎ اوﻻً ﻓﺎرغ از ﺣﺐ‪ ‬و ﺑﻐﺾﻫﺎي ﻣﺮﺳﻮم اﻳﻦ زﻣﺎﻧـﻪ و ﺛﺎﻧﻴـﺎً ﻋﻠﻤـﻲ و ﻣﻨﺼـﻔﺎﻧﻬﺒﻮده اﺳـﺖ‪.‬‬
‫ﻣﺤﻘّﻘﺎن ﻣﺬﻛﻮر‪ ،‬آﺛﺎر اﻳﻦ اﻓﺮاد را ﻓﺮاﺳﻮي ﻫﺠﻤﻪﻫﺎي راﻳﺞِ اﻳﻦ روزﮔـﺎر ﺧﻮاﻧـﺪه‪ ،‬ﺗﺼـﻮﻳﺮي‬
‫ﻧﺰدﻳﻚ ﺑﻪ واﻗﻌﻴﺖ از آﻧﻬﺎ و دﻳﺪﮔﺎهﻫﺎي ادﺑﻲﺷﺎن اراﺋﻪ ﻛﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫در ﻛﻨﺎر اﻳﻦ ﻣﺤﺎﺳﻦ و ﻣﺤﺎﺳﻦ ﺑﺴﻴﺎر دﻳﮕﺮ‪ ،‬ﺑﻪ زﻋﻢ ﻧﻮﻳﺴﻨﺪة اﻳﻦ ﺳﻄﻮر‪ ،‬ﺑﺮﺧﻲ ﻛﺎﺳﺘﻲﻫﺎ‬
‫ﻧﻴﺰ در اﻳﻦ ﻛﺘﺎبﻫﺎ دﻳﺪه ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﺑﺮﺧﻲ از اﻳﻦ ﻛﺎﺳﺘﻲﻫﺎ‪ ،‬ﺟﺰﺋﻲ و ﺑـﻪ اﺻـﻄﻼح ﻣ‪‬ـﻼ ﻧﻘﻄـﻲ‬
‫وﺑﺮﺧﻲ دﻳﮕﺮ ﻛﻼناﻧﺪ و ﺑﻪ ﻣﺒﺎﺣﺚ ﺳﺎﺧﺘﺎري و روشﺷﻨﺎﺧﺘﻲ اﻳﻦ ﻛﺘﺎبﻫﺎ ﺑﺎز ﻣﻲﮔﺮدﻧﺪ؛ ﺑـﺎ‬
‫ﭼﺸﻢﭘﻮﺷﻲ از ﻣﻮارد ﺟﺰﺋﻲ‪ ،‬در ﻣﻘﺎﻟﺔ ﺣﺎﺿﺮ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪ ﻛﺎﺳﺘﻲﻫﺎي ﻧﻮع دوم ﻛﻪ ﺗﻘﺮﻳﺒـﺎً در ﺗﻤـﺎم‬
‫اﻳﻦ ﭘﮋوﻫﺶﻫﺎ وﺟﻮد دارد و ﻫﻤﺔ آﻧﻬﺎ ﺑﻪ ﻧﻮﻋﻲ دﭼﺎر آن ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺧﻮاﻫﻴﻢ ﭘﺮداﺧﺖ‪.‬‬
‫ﺗﺎرﻳﺦ ﻧﻘﺪ ادﺑﻲ ﻣﻌﺎﺻﺮ در ﺗﺮازوي ﻧﻘﺪ )ﻧﮕﺎﻫﻲ اﻧﺘﻘﺎدي ﺑﻪ‪63 ...‬‬

‫‪ 1.2‬ﻛﺎﺳﺘﻲﻫﺎي ﻛﺘﺎبﻫﺎي ﻣﺬﻛﻮر‬

‫‪ 1.1.2‬ﻣﺸﺨّﺺ ﻧﺒﻮدن ﻣﻌﻴﺎرﻫﺎي اﻧﺘﺨﺎب ﻣﻨﺘﻘﺪان‬
‫اوﻟﻴﻦ ﭘﺮﺳﺸﻲ ﻛﻪ در ﺧﻮاﻧﺶ اﻧﺘﻘﺎدي اﻳﻦ ﻛﺘﺎبﻫﺎ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﺑﺮاي ﺧﻮاﻧﻨﺪه ﭘﻴﺶ آﻳﺪ‪ ،‬ﻣﻌﻴﺎر‬
‫ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎن ﺑﺮاي اﻧﺘﺨﺎب ﻣﻨﺘﻘﺪان و ﭼﻴﺴﺘﻲ اﻳﻦ ﻣﻌﻴﺎرﻫﺎ اﺳﺖ‪ .‬آﻧﭽﻪ ﻣﺸﺨّﺺ اﺳﺖ اﻳﻨﻜﻪ در‬
‫دورة ﻣﻌﺎﺻﺮ ﺗﻌﺪاد اﻓﺮادي ﻛﻪ ﺑﻪ ﻧﻘﺪ و ﻧﻘﺪ ادﺑﻲ ﭘﺮداﺧﺘﻪاﻧـﺪ و آﺛـﺎري اﻧﺘﻘـﺎدي از ﺧـﻮد ﺑـﻪ‬
‫ﻳﺎدﮔﺎر ﻧﻬﺎدهاﻧﺪ‪ ،‬ﻓﺮاوان اﺳﺖ؛ ﺟﺪاي از ﺷﺨﺼﻴﺖﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﻧـﺎم آﻧﻬـﺎ در ﻛﺘـﺎبﻫـﺎي ﻣـﺬﻛﻮر‬
‫آﻣﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﻲﺗﻮان از اﻓﺮاد ﺑﺴﻴﺎر دﻳﮕﺮي ﭼﻮن ﺗﻘﻲ رﻓﻌﺖ‪ ،‬و ﺗﻘـﻲ اراﻧـﻲ ﻧﻴـﺰ ﻳـﺎد ﻛـﺮد و‬
‫ﻧﺎم ﺑﺮد؛ اﻓﺮادي ﻛﻪ اﮔﺮﭼﻪ آﺛﺎر ﺑﺴﻴﺎري از آﻧﻬﺎ ﺑﺮ ﺟﺎي ﻧﻤﺎﻧﺪه اﺳﺖ؛ اﻣ‪‬ﺎ ﺟﺎﻳﮕﺎه آﻧﻬـﺎ در ﻧﻘـﺪ‬
‫ادﺑﻲ ﻛﻤﺘﺮ از ﻛﺴﺎﻧﻲ ﭼﻮن زﻳﻦاﻟﻌﺎﺑـﺪﻳﻦ ﻣﺮاﻏـﻪاي ﻧﻴﺴـﺖ‪ .‬اﻳـﻦ ﻛﺜـﺮت اﻓـﺮاد‪ ،‬ﻧﻮﻳﺴـﻨﺪﮔﺎن‬
‫ﻛﺘﺎب ﻫﺎي ﻣﺬﻛﻮر را ﻧﺎﮔﺰﻳﺮ از اﻧﺘﺨﺎب و ﮔﺰﻳﻨﺶ ﻣﻲﺳﺎﺧﺘﻪ اﺳﺖ؛ ﻧﻜﺘﻪاي ﻛﻪ ﻫﺴـﺖ اﻳﻨﻜـﻪ‬
‫ﺑﺮاي ﻫﺮ ﮔﺰﻳﻨﺶ و اﻧﺘﺨﺎﺑﻲ ﺑﺎﻳﺪ ﻣﻌﻴﺎر‪/‬ﻣﻌﻴﺎرﻫﺎﻳﻲ وﺟـﻮد داﺷـﺘﻪ ﺑﺎﺷـﺪ اﻣـﺎ ﻣﻌﻴﺎر‪/‬ﻣﻌﻴﺎرﻫـﺎي‬
‫ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎن اﻳﻦ ﻛﺘﺎبﻫﺎ )اﻟﺒﺘﻪ ﺑﻪ اﺳﺘﺜﻨﺎء ﻛﺘﺎب ﺑﻨﻴﺎﻧﮕـﺬاران ﻧﻘـﺪ ادﺑـﻲ ﺟﺪﻳـﺪ در اﻳـﺮان( ﺑـﻪ‬
‫درﺳﺘﻲ ﻣﺸﺨّﺺ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل ﭘﺎرﺳﻲﻧﮋاد ﻛﻪ در ﻛﺘﺎب ﺧﻮﻳﺶ ﺑﻪ آﺧﻮﻧﺪزاده‪ ،‬ﻣﻠﻜـﻢ‬
‫ﺧــﺎن‪ ،‬ﻣﻴــﺮزا آﻗﺎﺧــﺎن ﻛﺮﻣــﺎﻧﻲ‪ ،‬ﻣﺮاﻏــﻪاي‪ ،‬ﻃــﺎﻟﺒﻮف‪ ،‬اﺣﻤــﺪ ﻛﺴــﺮوي و ﺻــﺎدق ﻫــﺪاﻳﺖ‬
‫ﭘﺮداﺧﺘﻪ اﺳـﺖ‪ ،‬ﻫـﻴﭻ ﺗﻮﺿـﻴﺤﻲ درﺑـﺎرة اﻧﺘﺨـﺎب اﻳـﻦ اﻓـﺮاد از ﻣﻴـﺎن اﻧﺒـﻮه ﻣﻨﺘﻘـﺪانِ دورة‬
‫ﻣﻌﺎﺻﺮ ﻧﻤﻲدﻫﺪ‪ .‬درﺑﺎرة اﻧﺘﺨﺎب ﭘﻨﺞ ﺷﺨﺼﻴﺖ اول‪ ،‬اﻟﺒﺘﻪ اﻳﺮادي وﺟﻮد ﻧﺪارد ﭼﺮاﻛﻪ اﻳﻦ اﻓﺮاد‬
‫ﺗﻘﺮﻳﺒﺎً ﭼﻬﺮهﻫﺎي اﺻﻠﻲ و ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪة ﻧﻘﺪادﺑﻲ در دورة ﻣﺸﺮوﻃﻪاﻧﺪ اﻣﺎ درﺑﺎرة اﻧﺘﺨﺎب اﺣﻤﺪ‬
‫ﻛﺴﺮوي و ﺻﺎدق ﻫﺪاﻳﺖ ﭼﻪ ﻣﻲﺗﻮان ﮔﻔﺖ؟ اﮔﺮ ﻣﺴﺌﻠﺔ زﻣﺎﻧﻲ ﻣﻼك اﻳﺸﺎن ﺑﻮده ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺳﻴﺪ‬
‫ﺣﺴﻦ ﺗﻘﻲزاده و ﻣﺤﻤﺪﻋﻠﻲ ﻓﺮوﻏﻲ ﺑﺮ ﻫﺪاﻳﺖ ﻓﻀﻞ ﺗﻘﺪ‪‬م و ﭼﻪ ﺑﺴﺎ ﺣﺘّﻲ ﺗﻘﺪ‪‬م ﻓﻀﻞ دارﻧﺪ‪.‬‬
‫اﮔﺮ ﻣﻌﻴﺎر ﮔﺰﻳﻨﺶ اﻳﻦ دو ﺗﺄﺛﻴﺮﮔﺬاري ﺑﻮده ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ ﮔﻔﺖ ﻛﻪ ﺗﺄﺛﻴﺮ اﻓﺮادي ﭼﻮن ﻧﻴﻤﺎﻳﻮﺷﻴﺞ‬
‫در ﺣﻮزة ﻧﻘﺪ ادﺑﻲ ﺑﻪ ﻣﺮاﺗﺐ ﺑﻴﺸﺘﺮ از ﻫﺪاﻳﺖ ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬ﻣﺘﺄﺳﻔﺎﻧﻪ ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه ﺧﻮد ﻧﻴﺰ ﺗﻮﺿﻴﺤﻲ‬
‫درﺑﺎرة ﻣﻌﻴﺎرﻫﺎي اﻧﺘﺨﺎب ﺧﻮد ﻧﻤﻲدﻫﺪ و ﺑﺤﺚﻫﺎي آﻏﺎزﻳﻦ او در اﺑﺘﺪاي ﻫﺮ ﻓﺼﻞ ﻧﻴﺰ ﭼﻴﺰي‬
‫را در اﻳﻦ ﻣﻮرد روﺷﻦ ﻧﻤﻲﺳﺎزد‪ .‬ﻣﺜﻼً دﻟﻴﻞ او ﺑﺮاي اﻧﺘﺨﺎب ﻫـﺪاﻳﺖ از ﻣﻴـﺎن اﻧﺒـﻮه ﻣﻨﺘﻘـﺪان‬
‫دورة ﻣﻌﺎﺻﺮ‪ ،‬دﻗّﺖﻧﻈﺮ و ﻗﺪرت ﺗﻤﻴﻴﺰ ﻫﺪاﻳﺖ ﺑﻴﺎن ﺷﺪه اﺳﺖ و ﺑﺲ‪:‬‬
‫ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ در آﺛﺎري ﻛﻪ ﻫﺪاﻳﺖ در ﺣﻮزة ﻧﻘﺪ ادﺑﻲ از ﺧﻮد ﺑﻪ ﺟﺎ ﮔﺬاﺷﺘﻪ ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﺪ ﻛـﻪ‬
‫او ﮔﺬﺷﺘﻪ از ﻫﻨﺮ ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﻲ‪ ،‬در ﻧﻘﺪ ادﺑﻲ ﻧﻴﺰ ﺻﺎﺣﺐ دﻗﺖﻧﻈﺮ و ﺗﻴﺰﺑﻴﻨﻲ و ﻗﺪرت ﺗﻤﻴﻴﺰ‬
‫و ﺗﺸﺨﻴﺺ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﮔﻔﺘﺔ ﭘﺮوﻳﺰ ﻧﺎﺗﻞ ﺧﺎﻧﻠﺮي "]ﻫﺪاﻳﺖ[ درﺑﺎرة آﻧﭽـﻪ ﻣـﻲﺧﻮاﻧـﺪ‬
‫ﮔﺬﺷﺘﻪ از ﺳﻠﻴﻘﺔ ﺧﺎص ﺧﻮدش‪ ،‬ﻧﻈﺮ اﻧﺘﻘﺎدي دﻗﻴﻖ و ﺻﺎﺋﺒﻲ داﺷﺖ‪ .‬ﻣﻲﺗﻮاﻧﺴـﺖ ارزش‬
 ‫‪ 64‬ادﺑﻴﺎت ﭘﺎرﺳﻲ ﻣﻌﺎﺻﺮ‪ ،‬ﺳﺎل ﻧﻬﻢ‪ ،‬ﺷﻤﺎرة اول‪ ،‬ﺑﻬﺎر و ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن ‪1398‬‬

‫ﻫﺮ اﺛﺮ ادﺑﻲ را درﺳﺖ ﺗﻌﻴﻴﻦ ﺑﻜﻨﺪ‪ .‬ﻣﻦ در ﻃـﻲ اﻳـﻦ دوﺳـﺘﻲ ﻣﻤﺘـﺪ از اﻃﻼﻋـﺎت او در‬
‫ادﺑﻴﺎت ﺟﻬﺎﻧﻲ و از ﻧﻈﺮ اﻧﺘﻘﺎدي او ﺑﻬﺮهﻫﺎ ﺑﺮدم" ﻣﺎ ﻣﻲﻛﻮﺷﻴﻢ ﺑﻪ ﻫﺮ ﻳﻚ از آﺛﺎر اﻧﺘﻘـﺎدي‬
‫ﻫــﺪاﻳﺖ در ﻣﻘﻮﻟــﺔ ادﺑﻴــﺎت ﺟﺪاﮔﺎﻧــﻪ ﺑﭙــﺮدازﻳﻢ و آﻧﻬــﺎ را ﺑــﻪ دﻗّــﺖ‪ ،‬ﺗﺤﻠﻴــﻞ و ﻧﻘــﺪ و‬
‫ارزﻳﺎﺑﻲ ﻛﻨﻴﻢ )ﭘﺎرﺳﻲﻧﮋاد‪.(278 :1380،‬‬

‫اﻳﻦ ﻣﺴﺌﻠﻪ در ﻛﺘﺎب ﭘﻴﺸﮕﺎﻣﺎن ﻧﻘﺪ ادﺑﻲ در اﻳﺮان ﻧﻴﺰ دﻳﺪه ﻣﻲﺷـﻮد؛ ﻣﻌﻠـﻮم ﻧﻴﺴـﺖ ﭼـﺮا‬
‫ﻧﻮﻳﺴﻨﺪة ﻓﺎﺿﻞ ﻛﺘﺎب‪ ،‬ﻓﺼﻠﻲ را ﺑﻪ ﻋﻠﻲ دﺷﺘﻲ و دﻳﺪﮔﺎهﻫـﺎي او اﺧﺘﺼـﺎص داده اﺳـﺖ اﻣـﺎ‬
‫ﺷﺨﺼﻴﺖﻫﺎي ﺑﺮﺟﺴﺘﻪ و ﺑﺴﻴﺎر ﺗﺄﺛﻴﺮﮔﺬاري ﭼﻮن اﺣﺴﺎن ﻃﺒـﺮي را از ﻗﻠـﻢ اﻧﺪاﺧﺘـﻪ اﺳـﺖ؟‬
‫ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﻣﺸﺨّﺺ ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ ﭼﺮا ﻣﺜﻼً ﺑﻪ ﺟﺎي ﺗﻘﻲ اراﻧﻲ‪ ،‬از ﻓﺎﻃﻤﻪ ﺳﻴﺎح و دﻳـﺪﮔﺎهﻫـﺎي او‬
‫ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ ﺣﺎل آﻧﻜﻪ آﺛﺎر اراﻧﻲ در ﻧﻘﺪ ادﺑﻲ ﺑﻪ ﻣﺮاﺗﺐ ﺗﺄﺛﻴﺮﮔﺬارﺗﺮ از آﺛﺎر ﻓﺎﻃﻤـﻪ‬
‫ﺳﻴﺎح ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬اراﻧﻲ در ﻃﻮل زﻧﺪﮔﺎﻧﻲ ﻛﻮﺗﺎه ﺧﻮﻳﺶ‪ ،‬آﺛﺎر اﻧﺘﻘـﺎدي ﻣﺘﻌـﺪ‪‬د و ﺗﺄﺛﻴﺮﮔـﺬاري‬
‫ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ؛ دﻳﺪﮔﺎهﻫﺎي او درﺑﺎرة زﺑﺎن ﻓﺎرﺳﻲ و ﺿﺮورت ﺗﺼﻔﻴﺔ آن از واژﮔﺎن ﺑﻴﮕﺎﻧﻪ)اراﻧﻲ‪،‬‬
‫‪ ،(1303‬ﻧﻘﺪ او ﺑﺮ ﺗﺼﻮ‪‬ف و ﻋﺮﻓﺎن اﻳﺮاﻧﻲ)اراﻧﻲ‪ (10 :1312/1 ،‬ﺣﺘّﻲ ﻫﻨـﻮز ﻫـﻢ ارزﺷـﻤﻨﺪ و‬
‫ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻮﺟ‪‬ﻪ اﺳﺖ و اﻫﻤﻴﺖ ﺑﺴﻴﺎر دارﻧﺪ‪ .‬ﺟﺪاي از آﺛﺎر اﻧﺘﻘﺎدي اراﻧـﻲ‪ ،‬ﺟﺎﻳﮕـﺎه او در اﻧﺪﻳﺸـﺔ‬
‫ﺳﻴﺎﺳﻲ ﻣﻌﺎﺻﺮ و ﺑﻪ ﺧﺼﻮص ﻧﻀﺞ اﻧﺪﻳﺸﻪﻫﺎي ﻣﺎرﻛﺴﻴﺴﺘﻲ ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﻫﻴﭻ وﺟﻪ ﻗﺎﺑﻞ ﻗﻴـﺎس ﺑـﺎ‬
‫ﻓﺎﻃﻤﻪ ﺳﻴﺎح ﻧﻴﺴﺖ؛ ﭘﺎﻳﻪﮔﺬاران ﺣﺰب ﺗﻮده‪ ،‬اﺻﻠﻲﺗﺮﻳﻦ ﺣﺰب ﻣﺎرﻛﺴﻴﺴﺘﻲ اﻳـﺮان‪ ،‬اراﻧـﻲ را‬
‫اﻟﻬﺎمﺑﺨﺶ ﺧﻮد و ﻧﺸﺮﻳﺔ دﻧﻴﺎي او را آﻏﺎزﮔﺮ ﺟﻨﺒﺶ ﻣﺎرﻛﺴﻴﺴﺘﻲ در اﻳﺮاﻧﻤـﻲداﻧﺴـﺘﻨﺪ)ﻃﺒﺮي‪،‬‬
‫‪(13 :1357‬؛ در ﻳﻚ ﻛﻼم ﺑﺪون اراﻧﻲ و ﻧﺸﺮﻳﺔ دﻧﻴﺎي او‪ ،‬ﺣﺰب ﺗﻮدهاي در اﻳﺮان ﺷﻜﻞ ﻧﻤﻲ‪-‬‬
‫ﮔﺮﻓﺖ و ﻣﺎرﻛﺴﻴﺴﻢ و ﺟﺮﻳﺎن ﻗﺪرﺗﻤﻨﺪ ﻧﻘﺪ ادﺑﻲ ﻣﺎرﻛﺴﻴﺴﺘﻲ ﺑﺪﻳﻦ ﮔﺴﺘﺮدﮔﻴﺪر اﻳﺮانِ ﻣﻌﺎﺻﺮ‬
‫رﻳﺸﻪ ﻧﻤﻲدواﻧﻴﺪ‪.‬‬
‫از ﻣﻴﺎن ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎن ﻛﺘﺎبﻫﺎي ﺗﺎرﻳﺦ ﻧﻘﺪ ادﺑﻲ در دورة ﻣﻌﺎﺻﺮ‪ ،‬اﻧﺘﺨﺎبﻫﺎي رﺿـﻮاﻧﻲ ﺑـﻪ‬
‫ﻧﻈﺮ ﻋﺎري از اﻳﺮاد اﺳﺖ‪ .‬اﻓﺮادي ﻛﻪ او اﻧﺘﺨﺎب ﻛﺮده‪ ،‬در ﻛﺘﺎب ﺧﻮﻳﺶ ﺑﻪ آﻧﻬﺎ ﭘﺮداﺧﺘﻪ اﺳﺖ‬
‫ﻳﻌﻨﻲ آﺧﻮﻧﺪزاده‪ ،‬ﻣﻠﻜﻢ ﺧﺎن‪ ،‬ﻃﺎﻟﺒﻮف‪ ،‬زﻳﻦاﻟﻌﺎﺑﺪﻳﻦ ﻣﺮاﻏﻪاي و ﻣﻴﺮزا آﻗﺎﺧﺎن ﻛﺮﻣﺎﻧﻲ ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ‬
‫ﺷﺪهﺗﺮﻳﻦ ﻣﻨﺘﻘﺪان ﻋﺼﺮ ﻣﺸﺮوﻃﻪاﻧﺪ‪ .‬رﺿﻮاﻧﻲ در اﻧﺘﺨﺎب ﺧﻮد از ﺷـﻴﻮة راﻳـﺞ ﭘﮋوﻫﺸـﮕﺮان‬
‫ﺣﻮزة ﺗﺎرﻳﺦ ﺗﺒﻌﻴﺖ ﻛﺮده و اﻳﻦ ﺗﺒﻌﻴ‪‬ﺖ از ﺳﻨّﺖﻫﺎي ﻣﺮﺳﻮم‪ ،‬ﻛﺘﺎب او را ﺑﻪ ﻟﺤﺎظ اﻧﺘﺨـﺎب و‬
‫ﮔﺰﻳﻨﺶ اﻓﺮاد‪ ،‬ﻣﺼﻮن از ﭼﻮن و ﭼﺮا ﮔﺮداﻧﻴﺪه اﺳﺖ؛ ﻣﻌﻴﺎر او ﺑﺮاي اﻧﺘﺨﺎب اﻳﻦ اﻓـﺮاد زﻣـﺎﻧﻲ‬
‫اﺳﺖ ﺑﺪﻳﻦ ﻣﻌﻨﻲ ﻛﻪ او ﻛﺴﺎﻧﻲ را ﺑﺮﮔﺰﻳﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ ﻳﺎ ﺗﺎ ﺳﺎل اﻣﻀﺎء ﻓﺮﻣﺎن ﻣﺸﺮوﻃﻪ از ﺟﻬﺎن‬
‫ﻓﺎﻧﻲ رﺧﺖ ﺑﺴﺘﻪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺳﺮاي دﻳﮕﺮ ﺷﺘﺎﻓﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ و ﻳﺎ اﻳﻨﻜﻪ ﺗﺎ اﻳﻦ زﻣـﺎن‪ ،‬آﺛـﺎر ﺧـﻮد را ﻣﻨﺘﺸـﺮ‬
‫ﻛﺮده ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺗﺎرﻳﺦ ﻧﻘﺪ ادﺑﻲ ﻣﻌﺎﺻﺮ در ﺗﺮازوي ﻧﻘﺪ )ﻧﮕﺎﻫﻲ اﻧﺘﻘﺎدي ﺑﻪ‪65 ...‬‬

‫‪ 2.1.2‬ﻓﻘﺪان ﻧﮕﺎه ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﺑﻪ ﻣﺴﺌﻠﺔ ﻧﻘﺪ و ﭘﻴﺪاﻳﺶ آن‬

‫ﻧﺴﺒﺖ ﻣﻴﺎن ﻧﻘﺪ و دوران ﻣـﺪرن اﻳﺮاﻧﻲ‪/‬ﻣﺸـﺮوﻃﻪ دﺷـﻮارﺗﺮﻳﻦ ﻣﺴـﺌﻠﻪ در ﺗـﺎرﻳﺦ ﻧﻘـﺪ ادﺑـﻲ‬
‫ﻣﻌﺎﺻﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ رواﻳﺖ ﺑﻴﺸﺘﺮِﻣﺤﻘّﻘﺎن‪ ،‬اﻳﺮاﻧﻴﺎنِ ﭘﻴﺸﺎﻣﺸﺮوﻃﻪ ﺑﺎ ﻧﻘﺪ‪ ،‬ﻣﻴﺎﻧﻪاي ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ و ﺗﺎ ﺟﺎي‬
‫ﻣﻤﻜﻦ از ﻧﻘﺪ‪ ،‬اﺣﺘﺮاز ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﭘﺮﻫﻴﺰ و اﺟﺘﻨﺎب اﻣ‪‬ﺎ ﺑﺎ ﻓﺮاﺳﻴﺪن ﻋﺼﺮ ﻣﺸـﺮوﻃﻪﺧـﻮاﻫﻲ‬
‫ﭘﺎﻳﺎن ﮔﺮﻓﺖ و ﻧﻘﺪ و ﺿﺮورت آن ﺑﻪ ﺷﻌﺎر روﺷﻨﻔﻜﺮان و ﻧﺨﺒﮕﺎن آن دوره ﭼﻮن آﺧﻮﻧـﺪزاده‬
‫ﺗﺒﺪﻳﻞ ﮔﺮدﻳﺪ‪ .‬ﺑﻪ اﻋﺘﻘﺎد ﺑﺴﻴﺎري از ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮان‪ ،‬در زﻣﻴﻨـﺔ ﻧﻘـﺪ ادﺑـﻲ ﻣﻌﺎﺻـﺮ ﺑـﺎز ﻫـﻢ اﻳـﻦ‬
‫آﺧﻮﻧﺪزاده ﺑﻮد ﻛﻪ ﻓﻀﻞ ﺗﻘﺪ‪‬م داﺷﺖ و اﻳﻦ آﺧﻮﻧﺪزاده ﺑﻮد ﻛﻪ ﺑﺮاي اوﻟﻴﻦ ﺑﺎر از ﺿﺮورت ﻧﻘﺪ‬
‫ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺖ و دﻳﮕﺮان را ﻧﻴﺰ ﺑﻪ آن ﺗﺮﻏﻴﺐ ﻛﺮد‪ .‬ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎنِ ﺗﻮارﻳﺦ ﻧﻘﺪ ادﺑﻲ ﻣﻌﺎﺻـﺮ ﻧﻴـﺰ ﺑـﺎ‬
‫اﻳﻦ داوري ﻫﻤﺪﻟﻲ دارﻧﺪ؛ آﻧﻬﺎ در آﺛﺎر ﺧﻮﻳﺶ‪ ،‬ﺑﻪ اﻳﻦ ﭘﻴﺸﮕﺎﻣﻲ اﺷـﺎره ﻛـﺮده‪ ،‬آﺧﻮﻧـﺪزاده را‬
‫ﺑﻨﻴﺎنﮔﺬار ﻧﻘﺪ ﺟﺪﻳﺪ در اﻳﺮان ﻣﻌﺮّﻓﻲ ﻛﺮدهاﻧﺪ)دﻫﻘﺎﻧﻲ‪30 :1380،‬و ﭘﺎرﺳـﻲﻧـﮋاد‪ 49 :1380،‬و‬
‫رﺿﻮاﻧﻲ‪(14 :1393،‬ﺑﻪ ﺑﺎور اﻳﻦ ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮان اوﻻً ﻧﻘﺪ ادﺑﻲ در ﮔﺬﺷﺘﻪ وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺘﻪ اﺳـﺖ و‬
‫اﻳﻦ ﺟﺮﻳﺎن ﺑﺎ آﺧﻮﻧﺪزاده و دﻳﮕﺮ روﺷﻨﻔﻜﺮان ﻫﻢﻧﺴﻞ او ﻇﻬﻮر ﻳﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ و ﺛﺎﻧﻴـﺎً دﻟﻴـﻞ اﻳـﻦ‬
‫ﻏﻴﺎب در ﻓﻘﺪان ﻧﻈﺮﻳﻪ و ﺗﻔﻜّﺮ اﻧﺘﻘﺎدي ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل دﻫﻘﺎﻧﻲ ﺑﺎ اﻳﻦ اﺳـﺘﺪﻻل ﻛـﻪ‬
‫ﻣﺒﺎﻧﻲ ﻓﻠﺴﻔﻲ ﻧﻘﺪ ادﺑﻲ در اﻳﺮانِ ﭘﻴﺸﺎﻣﺸﺮوﻃﻪ وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺘﻪ اﺳﺖ؛ ﺗﺤﻘّﻖ ﻧﻘـﺪ ادﺑـﻲ ﺗـﺎ اﻳـﻦ‬
‫دوره را ﻧﺎﻣﻤﻜﻦ داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﺑﺎور اﻳﺸﺎن ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻧﻴﻢ ﺑﻨﺪ‪ ‬واﺑﺴـﺘﻪ ﺑـﻪ اﻟﻬﻴـﺎت‪ ‬اﻳﺮاﻧﻴـﺎن‪ ،‬ﻧﻤـﻲ‪-‬‬
‫ﺗﻮاﻧﺴﺖ ﻣﻮﻟﺪ ﻧﻘﺪ ادﺑﻲ در اﻳﺮان ﭘﻴﺸﺎﻣﺸﺮوﻃﻪ ﺑﻮده ﺑﺎﺷﺪ‪:‬‬
‫ﻧﻘﺪ ادﺑﻲ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﻌﻨﻲ ﺟﺪﻳﺪ در اﻳﺮان از ﺣﺪود ‪ 150‬ﺳﺎل ﭘﻴﺶ ﭘﺎ ﺑﻪ ﻋﺮﺻﺔ وﺟﻮد ﻧﻬﺎد‪...‬‬
‫ﻣﻲداﻧﻴﻢ ﻛﻪ ﻧﻘﺪ ادﺑﻲ ﺑﺎﻳﺪ ﻣﺒﺘﻨﻲ ﺑﺮ ﻧﻈﺮﻳﺔ ادﺑﻲ ﺑﺎﺷﺪ و ﻧﻈﺮﻳﺔ ادﺑﻲ ﺑﻴﺶ از ﻫـﺮ ﭼﻴـﺰ ﺑـﻪ‬
‫ﭘﺸﺘﻮاﻧﺔ ﻓﻠﺴﻔﻲ ﻧﻴﺎز دارد‪ .‬ﻣﺘﺄﺳﻔﺎﻧﻪ در اﻳﺮان‪ ،‬ﺳﻨّﺖ ﻓﻠﺴﻔﻲ ﻧﻴﺮوﻣﻨﺪي وﺟﻮد ﻧﺪاﺷـﺖ‪ .‬آن‬
‫ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻧﻴﻢﺑﻨﺪي ﻫﻢ ﻛﻪ ﺗﺎ ﭘـﻴﺶ از دورة ﺟﺪﻳـﺪ و ورود ﻓﻠﺴـﻔﺔ ﻏـﺮب ﺑـﻪ اﻳـﺮان دﻳـﺪه‬
‫ﻣﻲ ﺷﻮد‪ ،‬ﺳﺨﺖ واﺑﺴﺘﻪ ﺑﻪ اﻟﻬﻴﺎت و ﻋﻠﻢ ﻛﻼم ﺑﻮد و ﻣﺨﺼﻮﺻﺎً در ﺣﻴﻄﺔ ﻫﻨﺮ و ادﺑﻴـﺎت‬
‫ﻧﺘﻮاﻧﺴﺖ اﺑﺮاز وﺟﻮد ﻛﻨﺪ و ﻣﻮﻟﺪ ﻧﻈﺮﻳﻪﻫﺎي ادﺑﻲ ﻳﺎ ﻫﻨﺮي ﺑﺎﺷﺪ )دﻫﻘﺎﻧﻲ‪.(9 :1380،‬‬

‫ﺗﻘﺮﻳﺒﺎً ﻫﻤﻴﻦ دﻳﺪﮔﺎه در ﻛﺘﺎب روﺷﻨﮕﺮان اﻳﺮاﻧﻲ و ﻧﻘﺪ ادﺑﻲ ﻧﻴﺰ دﻳﺪه ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﭘﺎرﺳﻲﻧـﮋاد‬
‫ﻧﻴﺰ ﻧﻘﺪ و ﻧﻘﺪ ادﺑﻲ را ﻣﺤﺼﻮل ﻇﻬﻮر ﺗﻔﻜّﺮ اﻧﺘﻘﺎدي ﻣﻲداﻧﺪ و از آﻧﺠـﺎ ﻛـﻪ در ﺟﺎﻣﻌـﺔ اﻳـﺮان‬
‫ﭘﻴﺸﺎﻣﺸﺮوﻃﻪ ذﻫﻨﻴﺖ‪ ،‬ﻧﻘﻠﻲ ﺣﺎﻛﻢ ﺑﻮده؛ ﻧﻘﺪ ﺑﻪ ﻃﻮر اﻋﻢ و ﻧﻘﺪ ادﺑﻲ ﺑﻪ ﻃـﻮر اﺧـﺺ‪ ،‬اﻣﻜـﺎن‬
‫ﻇﻬﻮر ﭘﻴﺪا ﻧﻜﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ اﻋﺘﻘﺎد اﻳﺸﺎن آﺷﻨﺎﻳﻲ اﻳﺮاﻧﻴﺎن ﺑـﺎ ﻏـﺮب و ﻓﻠﺴـﻔﺔ ﻧـﻮﻳﻦ آن دﻳـﺎر‪،‬‬
‫اﻳﺮاﻧﻴﺎن را ﺑﺎ ﺗﻔﻜّﺮ ﻋﻘﻼﻧﻲ و ﻣﺘﻌﺎﻗﺒﺎً اﻧﺘﻘﺎدي آﺷﻨﺎ ﺳﺎﺧﺖ و ﺑﺪﻳﻦ ﻧﺤﻮ زﻣﻴﻨﻪ ﺑﺮاي ﻇﻬﻮر ﻧﻘـﺪ‬
‫ادﺑﻲ ﻓﺮاﻫﻢ ﮔﺮدﻳﺪ‪:‬‬
 ‫‪ 66‬ادﺑﻴﺎت ﭘﺎرﺳﻲ ﻣﻌﺎﺻﺮ‪ ،‬ﺳﺎل ﻧﻬﻢ‪ ،‬ﺷﻤﺎرة اول‪ ،‬ﺑﻬﺎر و ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن ‪1398‬‬

‫در ﻣﻄﺎﻟﻌﺔ ﻋﻮاﻣﻞ ﭘﻴﺪاﻳﺶ ﻧﻘﺪ ادﺑﻲ در اﻳﺮان ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻪ ﻋﺎﻣﻞ اﻧﺘﻘﺎد اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﺗﻮﺟ‪‬ﻪ ﻛﺮد ﻛـﻪ‬
‫ﺧﻮد ﺣﺎﺻﻞ ﻇﻬﻮر ﺗﻔﻜّﺮ اﻧﺘﻘﺎدي در ﺟﺎﻣﻌﺔ اﻳﺮاﻧﻲ اﺳﺖ‪ .‬ﺗﻔﻜّﺮ اﻧﺘﻘﺎدي ﻧﻴﺰ ﺧـﻮد ﻣﻮﻟـﻮد‬
‫ﻧﮕﺮش ﻋﻘﻠﻲ اﺳﺖ‪ ...‬و اﻣﺎ ﻧﮕﺮش ﻋﻘﻠﻲ‪ ،‬ﻛﻪ ﻣﻮﺟﺐ ﭘﺪﻳـﺪ آﻣـﺪن ﺗﻔﻜّـﺮ اﻧﺘﻘـﺎدي ﺷـﺪ‪،‬‬
‫ﺣﺎﺻﻞ آﺷﻨﺎﻳﻲ اﻳﺮاﻧﻲ ﺑﺎ ﻓﺮﻫﻨﮓ ﺟﺪﻳﺪ ﻣﻐﺮب زﻣﻴﻦ ﺑﻮد ﻛﻪ از ﻫﻤﺎن آﻏﺎز ﻗﺮن ﻧـﻮزدﻫﻢ‪،‬‬
‫آﺛﺎر آن را در ﻧﻮﺷﺘﻪﻫﺎ و ﮔﻔﺘﻪﻫﺎي ﻣﺘﻔﻜّﺮان اﻳﺮاﻧﻲ ﻣﻲﺑﻴﻨﻴﻢ‪ .‬ﺗﺄﺛﻴﺮ ﻋﻘﺎﻳﺪ ﻓﻠﺴﻔﻲ دﻛﺎرت و‬
‫ﻗﻮاﻧﻴﻦ ﻓﻴﺰﻳﻜﻲ ﻧﻴﻮﺗﻦ و ﻋﻘﺎﻳﺪ ﺳﻴﺎﺳﻲ ﻋﺼـﺮ روﺷـﻨﺎﻳﻲ ﻳـﺎ روﺷـﻨﮕﺮي و روش ﻋﻠﻤـﻲ‬
‫آﮔﻮﺳﺖ ﻛﻨﺖ و اﺻﻮل ﻃﺒﻴﻌﻲ داروﻳﻦ را در ﺑﺮرﺳﻲ ﻋﻮاﻣﻞ ﺗﺤﻮ‪‬ل ﻓﻜﺮي ﻳﺎد ﻛﺮدهاﻧﺪ‪ .‬از‬
‫اﻳﻦ رو زﻣﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﻧﻈﺮﻳﺎت ﻋﻘﻠﻲ ﺟﺎﻧﺸﻴﻦ ﺳﻨّﺖ اﺣﻜﺎم ﻧﻘﻠﻲ ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬ﺗﻔﻜّﺮ اﻧﺘﻘﺎدي ﭘﺪﻳﺪ‬
‫ﻣﻲآﻳﺪ و ﺗﻤﺎﻳﻞ ﺑﻪ ﺗﺠﺪ‪‬د ﭘﻴﺪا ﻣﻲﺷﻮد؛ ﺗﺠﺪ‪‬دي ﻛﻪ اﺻﻮل ﺗﺎزة ﻣﺒﺘﻨﻲ ﺑﺮ ﻧﻴﺎزﻫـﺎي ﻣﻌﻘـﻮل‬
‫زﻣﺎﻧﻪ را از اﻗﺘﺼﺎد و ﺳﻴﺎﺳﺖ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺗﺎ ﻫﻨﺮ و ادﺑﻴﺎت ﻃﻠﺐ ﻣﻲﻛﻨـﺪ )ﭘﺎرﺳـﻲﻧـﮋاد‪:1380،‬‬
‫‪.(11‬‬

‫اﻳﻦ دﻳﺪﮔﺎه ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪ ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎن ﻣﺬﻛﻮر اﺧﺘﺼﺎص ﻧﺪارد و ﺟﺰ اﻳﻦ ﻧﻮﻳﺴـﻨﺪﮔﺎن‪ ،‬دﻳﮕﺮاﻧـﻲ‬
‫ﻧﻴﺰ ﺑﺎ آﻧﻬﺎ ﻫﻢ ﻋﻘﻴﺪه ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﺑﺮ درﺳﺘﻲ اﻳﻦ دﻳﺪﮔﺎه ﺻﺤﻪ ﮔﺬاﺷﺘﻪاﻧﺪ ﺑﺎ اﻳـﻦ ﺣـﺎل و ﺑـﺪون‬
‫اﻳﻨﻜﻪ ﻗﺼﺪﻣﺎن اﺛﺒﺎت ﻧﺎدرﺳﺘﻲ اﻳﻦ دﻳﺪﮔﺎه ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻧﺎﮔﺰﻳﺮ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻪ ﻧﻜﺘﻪاي اﺷﺎره ﻛﺮد و آن اﻳﻨﻜﻪ‬
‫ﺗﻘﻠﻴﻞ ﻣﺴﺌﻠﺔ اﻣﻜﺎن ﻳﺎ اﻣﺘﻨﺎع ﻧﻘﺪ ادﺑﻲ در اﻳﺮان ﻣﻌﺎﺻﺮ ﺑﻪ ﻣﺴﺌﻠﻪاي ﺻﺮﻓﺎً ﻓﻠﺴـﻔﻲ‪ ،‬ﺣﺘّـﻲ اﮔـﺮ‬
‫ﻧﺎدرﺳﺖ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﺴﻠّﻤﺎً ﻧﺎﻛﺎﻓﻲ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻧﻮﻳﺴﻨﺪة اﻳﻦ ﺳﻄﻮر در ﻛﻨﺎر ﻧﮕﺎه‪ ‬ﻓﻠﺴـﻔﻲ‪ ،‬ﻧﮕـﺎه‬
‫ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﻧﻴﺰ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ در ﻓﻬﻢ ﭼﺮاﻳﻲ ﭘﻴﺪاﻳﺶ ﻧﻘﺪ و ﻧﻘﺪ ادﺑﻲ ﻣﺪرن ﻣﺜﻤﺮ ﺛﻤﺮ واﻗﻊ ﮔﺮدد و ﺑـﻪ‬
‫روﺷﻦﺗﺮ ﺷﺪن ﻣﺴﺌﻠﻪ ﻳﺎري رﺳﺎﻧﺪ‪ .‬در ﺣﻘﻴﻘﺖ آﻧﭽﻪ اﻳﺮاﻧﻴـﺎن را ﺑـﻪ ﺗﻮﺟ‪‬ـﻪ ﺑﻴﺸـﺘﺮ ﺑـﻪ ﺗﻔﻜّـﺮ‬
‫اﻧﺘﻘﺎدي واداﺷﺖ‪ ،‬در وﻫﻠﺔ اول ﺑﺤﺮانﻫﺎي ﭘﻴﺶ روي اﻳﺮاﻧﻴﺎن در دوران ﻗﺎﺟﺎر ﺑﻮد و ﻧﻪ ﺳﻠﻄﺔ‬
‫ﺗﻔﻜّﺮ ﻧﻘﻠﻲ؛ ﺷﻜﺴﺖﻫﺎي اﻳﺮاﻧﻴﺎن از روﺳﻴﻪ و اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن و ﺗﺒﻌﺎت ﮔﺴﺘﺮده و ﻓﺮاﮔﻴﺮ اﻗﺘﺼـﺎدي‪،‬‬
‫ﺳﻴﺎﺳﻲ و اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ اﻳﻦ ﺷﻜﺴﺖﻫﺎ‪ ،‬اﻳﺮانِ آن روزﮔﺎر را در آﺳﺘﺎﻧﺔ ﻧﻴﺴـﺘﻲ و زوال ﻗـﺮار داده‪،‬‬
‫اﻳﺮاﻧﻴﺎن را ﻧﺎﮔﺰﻳﺮ از ﻧﻘﺪ ﺳﻨّﺖ ﺗﺎرﻳﺨﻲ و ﻓﺮﻫﻨﮓ ﺧﻮد ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺑـﻮد‪ .3‬ﻧﺨﺒﮕـﺎن اﻳﺮاﻧـﻲ ﺑـﺮاي‬
‫رﻫﺎﻳﻲ از اﻳﻦ ﺑﺤﺮان‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﻘﺪ و اﺻﻼح ﺳﺎﺧﺘﺎرﻫﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ و ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ ﺧﻮد ﻣﺒﺎدرت ﻛﺮدﻧﺪ و‬
‫ﻫﻤﻴﻦ ﻣﺴﺌﻠﻪ ﺳﺒﺐ ﻧﻬﺎدﻳﻨﻪ ﺷﺪن ﻧﻘﺪ در اﻳﺮان آن روزﮔـﺎر ﮔﺮدﻳـﺪ‪ .‬ﮔـﻮاه درﺳـﺘﻲ اﻳـﻦ اد‪‬ﻋـﺎ‬
‫ﻫﻤﻨﺸﻴﻨﻲ ﻣﺪاوم ﻣﻔﺎﻫﻴﻤﻲ ﭼﻮن ﺑﺤﺮان‪ ،‬ﻣﺮگ و زوال ﺑﺎ اﺻﻼح‪/‬ﻧﻘﺪ در ﻣﺘﻮن اﻳﻦ دوره اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﻪ ﺗﻌﺒﻴﺮ دﻳﮕﺮ اﻳﻦ ﺗﺮس از زوال و ﻧﺎﺑﻮدي ﺑﻮد ﻛﻪ اﻳﺮاﻧﻴﺎن را ﺑـﻪ ﻓﻜـﺮ اﺻـﻼح ﺳـﺎﺧﺘﺎرﻫﺎي‬
‫ﺳﻴﺎﺳﻲ‪ ،‬ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ و ادﺑﻲ ﺧﻮﻳﺶ اﻧﺪاﺧﺖ و ﻧﻪ ﺻﺮﻓﺎً آﺷﻨﺎﻳﻲ ﺑﺎ اﻧﺪﻳﺸﻪﻫﺎي ﻓﻼﺳﻔﻪاي ﭼـﻮن‬
‫دﻛﺎرت‪.‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل در رﺳﺎﻟﺔ ﻣﻌﺮوف‪ ‬ﻟﺌﺎﻟﻲاﻟﻤﺮﺑﻮﻃﻪ ﻓﻲ وﺟﻮباﻟﻤﺸﺮوﻃﻪ ﻣﻲﺧﻮاﻧﻴﻢ‪:‬‬
‫ﺗﺎرﻳﺦ ﻧﻘﺪ ادﺑﻲ ﻣﻌﺎﺻﺮ در ﺗﺮازوي ﻧﻘﺪ )ﻧﮕﺎﻫﻲ اﻧﺘﻘﺎدي ﺑﻪ‪67 ...‬‬

‫از ﻃﺮف دﻳﮕﺮ ﻋﺒﺪه ﺻﻠﻴﺐ ]ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن[ ﭼﻮن ﻣﻮر و ﻣﻠـﺦ دور ﺳـﻮرِ ]دﻳﻮارﻫـﺎي ﺷـﻬﺮ[‬
‫ﻣﻤﻠﻜﺖ اﺳﻼﻣﻴﺔ ﻣﺎ را اﺣﺎﻃﻪ ﻛﺮده در ﻛﻤﺎل ﺑﻴﺪاري و ﻧﻬﺎﻳﺖ ﻫﻮﺷﻴﺎري ﻣﺘﺮﺻ‪‬ﺪ ﺑﻬﺎﻧﻪاﻧﺪ و‬
‫از ﭼﭗ و راﺳﺖ‪ ،‬ﺣﺪود ﻣﻤﻠﻜﺖ ﺑﻪ اﺳﻢﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻣﻲزﻧﻨﺪ و ﻓﻮاﻳﺪ ﻣﻠﻜﻴﻪ و ﺟﻬـﺎت‬
‫ﺛﺮوت ﻣﻠّﺖ را ﺑﻪ اﻣﺘﻴﺎزات ﻣﺨﺘﻠﻔﻪ ﻛﻪ دوﻟﺖ را از ﻣﻀﺎر و ﻣﻔﺎﺳﺪ آن اﻏﻔﺎل ﻛﺮده و ﻣـﻲ‪-‬‬
‫ﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬ﻣﻲﺑﺮﻧﺪ و اﮔﺮ ﻛﺎر از روي اﻳﻦ ﻣﻴﺰان ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻋﻦ ﻗﺮﻳﺐ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑـﺮ ﺗﻤـﺎم ﺟﻬـﺎت‬
‫ﺛﺮوت ﻣﻠﺖ و ﻓﻮاﻳﺪ ﻛﻠﻴﻪ ﻣﻤﻠﻜﺖ ﻣﺴﺘﻮﻟﻲ ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﺷﺪ و روح ﻣﻤﻠﻜﺖ ﺑﻪ ﺗﺼﺮّف آﻧﻬـﺎ‬
‫ﺧﻮاﻫﺪ آﻣﺪ و از دوﻟﺖ ﺟﺰ اﺳﻤﻲ ﺑﻲرﺳﻢ‪ ...‬ﻛﻪ آن ﻫﻢ در ﻣﻌﻨﻲ دﺳﺖ ﻧﺸﺎﻧﺪه آﻧﻬﺎﺳـﺖ‪،‬‬
‫ﭼﻴﺰي ﺑﺎﻗﻲ ﻧﻤﻲﻣﺎﻧﺪ آن ﻫﻢ ﺗﺎ زﻣﺎﻧﻲ ﻛﻪ دﺳﺖ آوﻳـﺰ ﺗﺴـﻠّﻂ آﻧﻬـﺎ ﺑﺎﺷـﺪ‪ .‬ﭘـﺲ از آﻧﻜـﻪ‬
‫اﺳﺘﻴﻼي ﺗﺎم ﺣﺎﺻﻞ ﻛﺮدﻧﺪ از آن ﺻﻮرت ﺑﻪ ﺣﻘﻴﻘﺖ ﻫﻢ ﻣﻌـﺬرت ﺧﻮاﻫﻨـﺪ ﺧﻮاﺳـﺖ و‬
‫ﺧﻮدﺷﺎن ﺑﺎﻟﻤﺒﺎﺷﺮه ]ﻣﺴﺘﻘﻴﻤﺎً[ ﺗﻤﺎم اﻣـﻮر ﻣﻤﻠﻜـﺖ را اداره ﺧﻮاﻫﻨـﺪ ﻛـﺮد و ﺑـﻪ ﻣﻨﺘﻬـﺎي‬
‫آرزوي ﺧﻮد ﻛﻪ ﺳﺎلﻫﺎﺳﺖ ﺑﻪ ﻣﻘﺪ‪‬ﻣﺎﺗﺶ ﻣﺸﻐﻮﻟﻨﺪ‪ ،‬ﺧﻮاﻫﻨـﺪ رﺳـﻴﺪ)ﻣﺤﻼﺗـﻲ‪1386 ،‬‬
‫‪.4(76‬‬

‫اﺻﻼﺣﺎت ﮔﺴﺘﺮدة ﺳﻴﺎﺳﻲ‪ ،‬اﻗﺘﺼﺎدي و ﻓﺮﻫﻨﮕﻲاي ﻛﻪ در دورة ﻗﺎﺟﺎر و ﺗﻮﺳﻂ ﻧﺨﺒﮕﺎﻧﻲ‬

‫ﭼﻮن ﻋﺒﺎس ﻣﻴﺮزا‪ ،‬اﻣﻴﺮﻛﺒﻴﺮ‪ ،‬ﺳﭙﻬﺴﺎﻻر و‪ ...‬ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬ﻧﺘﻴﺠﺔ ﭼﻨـﻴﻦ ﻣﻮﻗﻌﻴ‪‬ـﺖ دﺷـﻮار و‬
‫ﺧﻄﺮﻧﺎﻛﻲ ﺑﻮد‪ .‬ﺑﺤﺮانﻫﺎي ﭘﻴﺶ آﻣﺪه‪ ،‬اﻳﺮاﻧﻴﺎن را واداﺷﺖ ﺗﺎدر ﺳﻨّﺖﻫﺎي ﺗﺎرﻳﺨﻲ و ﻓﺮﻫﻨﮕـﻲ‬
‫ﻫﺰار ﺳﺎﻟﺔ ﺧﻮد ﺑﺎ دﻳﺪي اﻧﺘﻘﺎدي ﺑﻨﮕﺮﻧﺪ و ﺑﻪ ﻗﻀﺎوت آﻧﻬﺎ ﺑﻨﺸﻴﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺤﺮانﻫﺎي آن روز اﻳﺮان‪ ،‬در ﺑﻪ وﺟﻮد آﻣﺪنِ ﻧﮕﺎه اﻧﺘﻘـﺎدي ﺑـﻪ ادﺑﻴـﺎت‬
‫ﻓﺎرﺳﻲ ﻧﻴﺰ ﻣﺆﺛّﺮ ﺑﻮد‪ .‬ارﺗﺒﺎط اﻳﻦ ﻣﻮﻗﻌﻴﺖ ﺑﺤﺮاﻧﻲ ﺑﺎ ادﺑﻴﺎت و ﻧﻘﺪ ادﺑﻲ را از دو ﻣﻨﻈﺮ ﻣﻲﺗﻮان‬
‫ﻧﮕﺮﻳﺴﺖ اﻟﻒ( روﺷﻨﻔﻜﺮاﻧﻲ ﻛﻪ ﻧﮕﺎه اﻧﺘﻘﺎدي را ﺗﻨﻬﺎ ﻧﮕﺎه ﻫﻨﺠﺎر و د‪‬رﺳﺖ ﺑﻪ ﺳﻴﺎﺳﺖ‪ ،‬ﺗﺎرﻳﺦ‬
‫و‪ ...‬اﻳﺮان ﻣﻲداﻧﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻃﺒﻴﻌﺘﺎً ﺑﻪ ﻓﺮﻫﻨﮓ و ادﺑﻴـﺎت ﻫـﺰار ﺳـﺎﻟﺔ ﺧـﻮﻳﺶ ﻧﻴـﺰ از ﻫﻤـﻴﻦ ﻣﻨﻈـﺮ‬
‫ﻣﻲ ﻧﮕﺮﻳﺴﺘﻨﺪ و ﺑﺎ ﻧﮕﺎﻫﻲ اﻧﺘﻘﺎدي آن را ارزﻳـﺎﺑﻲ ﻛﺮدﻧـﺪ و ب( از آﻧﺠـﺎ ﻛـﻪ ﺑﺮﺧـﻲ از اﻳـﻦ‬
‫روﺷﻨﻔﻜﺮان ﻋﻠّﺖ اﺻﻠﻲ ﻋﻘﺐ ﻣﺎﻧﺪﮔﻲ اﻳﺮاﻧﻴﺎن را ادﺑﻴﺎت ﻣﻨﺤﻂ ﮔﺬﺷﺘﺔ آﻧﺎن ﻣﻲداﻧﺴـﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑـﻪ‬
‫ادﺑﻴﺎت ﻓﺎرﺳﻲ و ﺷﺎﻋﺮان و ﻧﻮﻳﺴـﻨﺪﮔﺎن ﺑـﺰرگ آن ﭼـﻮن ﺳـﻌﺪي و ﻣﻮﻻﻧـﺎ ﻧﻴـﺰ ﺑـﺎ دﻳـﺪي‬
‫اﻧﺘﻘﺎدي ﻣﻲﻧﮕﺮﻳﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﻣﺜﻼً اﮔﺮ آﺧﻮﻧﺪزاده ﺑﻪ ﻧﻘﺪ اﻟﻔﺒﺎ و رﺳﻢاﻟﺨﻂ اﻳﺮاﻧﻴﺎن ﻣﻲﭘﺮدازد و اﺻﻼح‬
‫آن را ﻻزم و ﺿﺮوري ﻣﻲﺑﻴﻨﺪ ﺑﻪ اﻳﻦ دﻟﻴـﻞ اﺳـﺖ ﻛـﻪ ﻋﻠّـﺖ ﻋﻘـﺐ ﻣﺎﻧـﺪﮔﻲ اﻳﺮاﻧﻴـﺎن را در‬
‫دﺷﻮاري اﻟﻔﺒﺎ و رﺳﻢاﻟﺨﻂ آﻧﻬﺎ ﻣﻲداﻧﺴﺖ و اﻋﺘﻘﺎد داﺷﺖ ﻛﻪ ﺑﺮاي رﻫـﺎﻳﻲ اﻳـﺮان از ﺑﺤـﺮان‪،‬‬
‫ﭘﻴﺶ از ﻫﺮ ﻛﺎر ﺑﺎﻳﺪ اﻟﻔﺒﺎء ﻓﺎرﺳﻲ و رﺳﻢاﻟﺨﻂ اﻳﺮاﻧﻴﺎن را اﺻﻼح ﻛﺮد؛ او ﺣﺘّﻲ ﺗﻐﻴﻴﺮ و اﺻﻼح‬
‫اﻟﻔﺒﺎ را ﻣﻬﻤﺘﺮ از وﺿﻊ ﻗﺎﻧﻮن و ﻛﺸﻴﺪن راه آﻫﻦ ﻣﻲداﻧﺴﺖ)آﺧﻮﻧﺪزاده‪.(228 :1357،‬‬
 ‫‪ 68‬ادﺑﻴﺎت ﭘﺎرﺳﻲ ﻣﻌﺎﺻﺮ‪ ،‬ﺳﺎل ﻧﻬﻢ‪ ،‬ﺷﻤﺎرة اول‪ ،‬ﺑﻬﺎر و ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن ‪1398‬‬

‫ﺑﻪ اﺧﺘﺼﺎر آﻧﻜﻪ روﻳﻜﺮد ﻓﻠﺴﻔﻲ ﺑﻪ ﻣﺴﺌﻠﺔ ﻧﻘﺪ ادﺑﻲ و ﺗﻘﻠﻴﻞ اﻣﻜﺎن ﻳﺎ اﻣﺘﻨﺎع ﻧﻘـﺪ ادﺑـﻲ در‬
‫اﻳﺮانِ ﭘﻴﺸﺎﻣﺸﺮوﻃﻪ ﺑﻪ ﻳﻚ ﻣﺴﺌﻠﺔ ﺻﺮﻓﺎً ﻓﻠﺴﻔﻲ‪ ،‬ﺑـﻪ ﺗﻨﻬـﺎﻳﻲ ﻧﻤـﻲﺗﻮاﻧـﺪ ﭘﺎﺳـﺨﮕﻮي ﭘﺮﺳـﺶ‬
‫آﻏﺎزﻳﻦ اﻳﻦ ﺑﺨﺶ ﻳﻌﻨﻲ ﻧﺴﺒﺖ ﻧﻘﺪ ادﺑﻲ ﺑﺎ دورة ﻣﺪرن‪/‬ﻣﺸﺮوﻃﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﺮاي اراﺋﺔ ﭘﺎﺳﺦ ﺑﻪ اﻳﻦ‬
‫ﭘﺮﺳﺶ‪ ،‬ﺟﺪاي از روﻳﻜﺮد ﻓﻠﺴﻔﻲ ﻧﺎﮔﺰﻳﺮ ﺑﺎﻳﺪ ﻧﮕﺎه ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﻧﻴﺰ داﺷﺖ و اﺳﻨﺎد ﺑﻪ ﺟﺎ ﻣﺎﻧﺪه از‬
‫آن دوران را ﻧﻴﺰ ﻛﺎوﻳﺪ‪ .‬ﺟﺎﻟﺐ آﻧﻜﻪ اﻳﺮاﻧﻴﺎن زﻣﺎﻧﻲ ﺑﻪ ﻧﻘﺪ ﺳـﺎﺧﺘﺎرﻫﺎي ﺳﻴﺎﺳـﻲ‪ ،‬اﻗﺘﺼـﺎدي و‬
‫ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ ﺧﻮﻳﺶ ﻣﺒﺎدرت ورزﻳﺪﻧﺪ ﻛﻪ ﻫﻨﻮز آﺷﻨﺎﻳﻲ ﭼﻨﺪاﻧﻲ ﺑﺎ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻏﺮب و آراء ﻓﻴﻠﺴﻮﻓﺎﻧﻲ‬
‫ﭼﻮن دﻛﺎرت‪ ،‬ﺑﻴﻜﻦ و داروﻳﻦ ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﺑﺪﻳﻦ ﻣﻌﻨﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ در ﮔﺴﺘﺮش ﻧﻘﺪ و ﻧﻘﺪ ادﺑﻲ‬
‫در اﻳﻦ دوره‪ ،‬ﺷﺮاﻳﻂ ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﻣﻘﺪ‪‬م و ﻣﺆﺛّﺮﺗﺮ از دﻳﮕﺮ ﻣﻮارد ﺑﻮدﻧﺪ و ﻧﻬﺎدﻳﻨﻪ ﺷﺪن و ﻧﻀﺞ ﻧﻘﺪ‬
‫در آن دوران در درﺟﺔ اول‪ ،‬ﻣﻌﻠﻮل ﺑﺤﺮانﻫﺎي آن ﻋﺼﺮ و در درﺟـﺔ دوم ﻧﺘﻴﺠـﺔ آﺷـﻨﺎﻳﻲ ﺑـﺎ‬
‫ﺗﻔﻜّﺮ اﻧﺘﻘﺎدي راﻳﺞ در ﻏﺮب و آﺛﺎر ﻓﻼﺳﻔﻪاي ﭼﻮن دﻛﺎرت ﺑﻮد‪.‬‬

‫‪ 3.1.2‬ﻛﻢﺗﻮﺟ‪‬ﻬﻲ ﺑﻪ دﮔﺮﮔﻮﻧﻲﻫﺎي ﻓﻜﺮي ﻣﻨﺘﻘﺪان دورة ﻣﺸﺮوﻃﻪ و ﭘﺲ از آن‬

‫ﻏﻔﻠﺖ از ﺗﺤﻮ‪‬ل دﻳﺪﮔﺎهﻫﺎي ﻣﻨﺘﻘﺪان دورة ﻣﻌﺎﺻـﺮ ﻳﻜـﻲ دﻳﮕـﺮ از ﻛﺎﺳـﺘﻲﻫـﺎي ﻛﺘـﺎبﻫـﺎي‬
‫ﻣﺬﻛﻮر اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺴﻴﺎري از روﺷﻨﻔﻜﺮان و ﻣﻨﺘﻘﺪاﻧﻲ ﻛﻪ دﻳﺪﮔﺎهﻫﺎي آﻧﻬﺎ در ﻛﺘﺎبﻫﺎي ﺗﺎرﻳﺦ ﻧﻘﺪ‬
‫ادﺑﻲ ﻣﻌﺎﺻﺮ ﺑﺮرﺳﻲ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬در ﻃﻮل زﻧـﺪﮔﻲ ﺧـﻮد‪ ،‬ﺑﺎرﻫـﺎ ﺗﻐﻴﻴـﺮ اﻧﺪﻳﺸـﻪ دادهاﻧـﺪ و در‬
‫ﺟﻬﺎنﻧﮕﺮي و دﻳﺪﮔﺎهﻫﺎي ﺧﻮد ﺗﺤﻮ‪‬ﻻت و دﮔﺮﮔﻮﻧﻲﻫـﺎي ﺑﻨﻴـﺎدﻳﻨﻲ اﻳﺠـﺎد ﻧﻤـﻮدهاﻧـﺪ‪ .‬اﻳـﻦ‬
‫ﺗﺤﻮ‪‬ﻻت ﮔﺎه ﭼﻨﺎن ﭘﺮداﻣﻨﻪ و ﺑﻨﻴﺎدﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ راﺣﺘﻲ ﻣﻲﺗﻮان زﻧﺪﮔﻲ ﺳﻴﺎﺳﻲ و ادﺑﻲ اﻳـﻦ‬
‫دﺳﺘﻪ از روﺷﻨﻔﻜﺮان را ﺑﻪ دو دورة ﻛﺎﻣﻼً ﻣﺠﺰّا از ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻛﺮد‪ .‬ﺳﻴﺪ ﺣﺴـﻦ ﺗﻘـﻲزاده‪،‬‬
‫ﻣﺤﻤﺪ اﻣﻴﻦ رﺳﻮلزاده و ﺑﺴﻴﺎري دﻳﮕﺮ از روﺷﻨﻔﻜﺮان اﻳﺮان ﻣﻌﺎﺻﺮ ﭼﻨﻴﻦ ﺳﺮﻧﻮﺷﺘﻲ داﺷـﺘﻪ‪،‬‬
‫ﺟﻬﺎنﻧﮕﺮي آﻧﻬﺎ در ﻃﻮل زﻧﺪﮔﻲ ﺑﺎرﻫﺎ ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻛﺮده اﺳﺖ؛ ﺗﻘﻲ اراﻧﻲ ﺷﺎﻳﺪ ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ ﻣﺜﺎل ﺑﺎﺷـﺪ‪.‬‬
‫او ﻛﻪ روزﮔﺎري ﺗﻔﻜّﺮات ﻧﺎﺳﻴﻮﻧﺎﻟﻴﺴﺘﻲ ﻗﺪرﺗﻤﻨﺪي داﺷﺖ و ﻧﺎﺳﻴﻮﻧﺎﻟﻴﺴﺘﻲ ﺗﻤﺎم ﻋﻴﺎر ﺑـﻮد‪ ،‬در‬
‫ﻣﻴﺎﻧﺔ ﻋﻤﺮ ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻣﺴﻠﻚ داد و ﺑﻪ ﻣﺎرﻛﺴﻴﺴﻢ ﮔﺮاﺋﻴﺪ؛ ﻧﺘﻴﺠﺔ اﻳﻦ ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻣﺴﻠﻚ‪ ،‬ﺗﻐﻴﻴﺮ دﻳﺪﮔﺎهﻫﺎي‬
‫ادﺑﻲ او ﺑﻮد؛ اراﻧﻲ ﻛﻪ در ﺟﻮاﻧﻲ و ﺗﺤﺖ ﺗﺄﺛﻴﺮ اﻧﺪﻳﺸﻪﻫﺎي ﻧﺎﺳﻴﻮﻧﺎﻟﻴﺴﺘﻲ ﺑـﻪ ﺗﺼـﺤﻴﺢ ﺑـﺪاﻳﻊ‬
‫ﺳﻌﺪي ﭘﺮداﺧﺘﻪ ﺑﻮد)ﺳﻌﺪي‪ ،5(1358،‬ﭘﺲ از ﺗﻐﻴﻴـﺮ ﻣﺴـﻠﻚ‪ ،‬از ﺿـﺮورت ﻛﻨـﺎر ﻧﻬـﺎدن آﺛـﺎر‬
‫ﺳﻌﺪي و ﺑﺴﻴﺎري دﻳﮕﺮ از ﺷﺎﻋﺮان و ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎن ﮔﺬﺷﺘﻪ ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺖ)اراﻧﻲ‪.(1 :1312،‬‬
‫اﻳﻦ ﺗﺤﻮ‪‬ل در ﺟﻬﺎنﻧﮕﺮيﻫﺎ ﻛﻪ ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎي آن در آن دوران ﺑﻪ ﻓﺮاواﻧـﻲ دﻳـﺪه ﻣـﻲﺷـﻮد‪،‬‬
‫ﻛﻤﺘﺮ ﻣﻮرد ﺗﻮﺟ‪‬ﻪ ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎن ﻛﺘﺎبﻫﺎي ﺗﺎرﻳﺦ ﻧﻘﺪ ادﺑﻲ ﻣﻌﺎﺻﺮ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ؛ اﻣـﺮي ﻛـﻪ‬
‫ﻧﺘﻴﺠﺔ آن اراﺋـﺔ ﺗﺼـﻮﻳﺮي ﻧﺎﺑﺴـﻨﺪه از زﻧـﺪﮔﻲ و دﻳـﺪﮔﺎه ادﺑـﻲ روﺷـﻨﻔﻜﺮان و ﻣﻨﺘﻘـﺪان آن‬
‫ﺗﺎرﻳﺦ ﻧﻘﺪ ادﺑﻲ ﻣﻌﺎﺻﺮ در ﺗﺮازوي ﻧﻘﺪ )ﻧﮕﺎﻫﻲ اﻧﺘﻘﺎدي ﺑﻪ‪69 ...‬‬

‫دوران اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل در ﻛﺘﺎب ﭘﻴﺸﮕﺎﻣﺎن ﻧﻘﺪ ادﺑﻲ در اﻳﺮان‪ ،‬ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه وﻗﺘﻲ ﺑـﻪ ﻣﻌﺮّﻓـﻲ‬
‫دﻫﺨﺪا ﻣﻲﭘﺮدازد‪ ،‬از دﻳﺪﮔﺎهﻫﺎي او درﺑﺎرة زﺑﺎن ﻧﻴﺰ ﺳﺨﻦ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪ .‬ﺗﻮﺟ‪‬ﻪ ﺑﻪ دﻳﺪﮔﺎه دﻫﺨـﺪا‬
‫درﺑﺎرة زﺑﺎن ﻓﺎرﺳﻲ‪ ،‬ﺷﮕﻔﺖ ﻧﻴﺴﺖ؛ اﻣ‪‬ﺎ ﻣﺴﺌﻠﻪ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛـﻪ ﻧﻮﻳﺴـﻨﺪة داﻧﺸـﻤﻨﺪ ﻛﺘـﺎب ﺗﻨﻬـﺎ‬
‫دﻳﺪﮔﺎهﻫﺎي دورة دوم زﻧﺪﮔﺎﻧﻲ ﺳﻴﺎﺳﻲ و ادﺑﻲ دﻫﺨﺪا را )ﻳﻌﻨﻲ زﻣﺎﻧﻲ ﻛﻪ دﻫﺨﺪا ﺑـﻪ ﺗـﺪوﻳﻦ‬
‫ﻟﻐﺖﻧﺎﻣﻪ اﺷﺘﻐﺎل داﺷﺖ( آوردهاﻧﺪ‪ .‬در اﻳﻦ دوره دﻫﺨﺪا ﻣﺘﺄﺛﺮ از ﻓﻀﺎي ﺣﺎﻛﻢ ﺑﺮ ﺟﺎﻣﻌﺔ اﻳﺮان‪،‬‬
‫زﺑﺎن را از ﻣﻨﻈﺮ اﻳﺪﺋﻮﻟﻮژي ﻧﺎﺳﻴﻮﻧﺎﻟﻴﺴﻢ ﻣﻲﻧﮕﺮﻳﺴﺖ و آن را »اس ﻣﻤﻴـﺰات ﻣﻠّـﺖ« و راﻫـﻲ‬
‫ﺑﺮاي رﻫﺎﻳﻲ از اﻧﻜﺴﺎر و ﺿﻌﻒ ﻣﻠّﺖ اﻳﺮان ﻣﻲداﻧﺴﺖ‪ .‬اﻧﻌﻜﺎس اﻳﻦ دﻳﺪﮔﺎه دﻫﺨـﺪا را ﻣـﻲ‪-‬‬
‫ﺗﻮان در ﻣﻘﺪﻣﺔ او ﺑﺮ ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻟﻐﺖ ﺧﻮﻳﺶ دﻳﺪ‪:‬‬
‫وﻗﺘﻲ ﺿﻌﻒ و اﻧﻜﺴﺎر ﻣﻠّﺖ ﺧﻮد را دﻳﺪم داﻧﺴﺘﻢ ﻛﻪ ﻣـﺎ ﻧـﺎﮔﺰﻳﺮ ﺑﺎﻳـﺪ ﺑـﺎ ﺳـﻼح وﻗـﺖ‬
‫ﻣﺴﻠّﺢ ﺷﻮﻳﻢ و آن آﻣﻮﺧﺘﻦ ﺗﻤﺎم ﻋﻠﻮم اﻣﺮوزي ﺑﻮد و اﮔﺮﻧﻪ ﻣﺎ را ﺟﺰو ﻣﻠﻞ وﺣﺸﻲ ﻣـﻲ‪-‬‬
‫ﺷﻤﺮﻧﺪ و ﺑﺮ ﻣﺎ آﻗﺎﺋﻲ روا ﻣﻲﺑﻴﻨﻨﺪ و آﻣﻮﺧﺘﻦ آن اﮔﺮ ﺑﻪ زﺑـﺎن ﺧـﺎرﺟﻲ ﺑـﻮد اﻟﺒﺘّـﻪ ﻣﻴﺴـﺮ‬
‫ﻧﻤﻲ ﺷﺪ و اﮔﺮ ﺑﺮ ﻓﺮض ﻣﺤﺎل ﻣﻴﺴﺮ ﻣﻲﮔﺮدﻳﺪ‪ ،‬زﺑﺎن ﻣﺎ ﻛـﻪ اس ﻣﻤﻴـﺰات ﻣﻠﻴـﺖ اﺳـﺖ‬
‫ﻣﺘﺰﻋﺰع ]ﻟﺮزان[ ﻣﻲﮔﺸﺖ‪ .‬ﭘﺲ ﺑﺎﻳﺴﺘﻲ آن ﻋﻠﻮم و ﻓﻨﻮن را ﻣﺎ ﺗﺮﺟﻤـﻪ ﻣـﻲﻛـﺮدﻳﻢ و در‬
‫دﺳﺘﺮس ﻣﻜﺎﺗﺐ ﺑﮕﺬارﻳﻢ و اﻳﻦ ﻣﻴﺴﺮ ﻧﻤﻲﺷﺪ ﺟﺰ ﺑﺪﻳﻦ ﻛﻪ اول ﻟﻐـﺎت ﺧـﻮد را ﺑـﺪاﻧﻴﻢ‬
‫)دﻫﺨﺪا‪.(1373:389،‬‬

‫اﻣ‪‬ﺎ اﻳﻦ دﻳﺪﮔﺎه ﺑﻪ زﺑـﺎن‪ ،‬ﺗﻨﻬـﺎ دﻳـﺪﮔﺎه دﻫﺨـﺪا ﻧﺒـﻮده اﺳـﺖ‪ .‬دﻫﺨـﺪا در دورة ﻧﺨﺴـﺘﻴﻦ‬
‫زﻧﺪﮔﻲ اش و زﻣﺎﻧﻲ ﻛﻪ در اﻧﺘﺸﺎر ﺻﻮر اﺳﺮاﻓﻴﻞ ﻧﻘﺶ داﺷﺖ‪ ،‬زﺑﺎن را ﻧﻪ در ﭘﻴﻮﻧﺪ ﺑـﺎ ﻣﻠﻴـﺖ‬
‫ﺑﻠﻜﻪ آن را در ﻧﺴﺒﺖ ﺑﺎ آرﻣﺎنﻫﺎي ﺳﻮﺳﻴﺎﻟﻴﺴﻢ درك ﻣﻲﻛﺮد‪ .‬در اﻳﻨﻜﻪ دﻫﺨـﺪا در ﺳـﺎلﻫـﺎي‬
‫اوﻟﻴﺔ زﻧﺪﮔﻲ ﺳﻴﺎﺳﻲاش‪ ،‬ﺑﻪ آرﻣﺎنﻫﺎي ﺳﻮﺳﻴﺎﻟﻴﺴﻢ ﺗﻌﻠّﻖ ﺧﺎﻃﺮ داﺷﺖ و ﺑﺎ ﻧﻮﺷـﺘﻦ ﻣﻘـﺎﻻﺗﻲ‬
‫درﺑﺎرة ﺿﺮورت اﺻـﻼﺣﺎت اراﺿـﻲ ﺑـﻪ ﺗـﺮوﻳﺞ اﻳـﻦ اﻳـﺪﺋﻮﻟﻮژي ﻣـﻲﭘﺮداﺧـﺖ‪ ،‬ﺗﺮدﻳـﺪي‬
‫وﺟﻮد ﻧﺪارد)ﻳﺰداﻧﻲ‪ .(130 :1386،‬دﻫﺨﺪا در اﻳﻦ دوره‪ ،‬درﻛﻲ ﻓﺮاﻣﻠّﻲ از زﺑﺎن داﺷﺖ و آن را‬
‫در ارﺗﺒﺎط ﺑﺎ ﻃﺒﻘﺎت اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﺗﻔﺴﻴﺮ ﻣﻲﻛﺮد‪ .‬اﻧﻌﻜﺎس اﻳـﻦ دﻳـﺪﮔﺎه دﻫﺨـﺪا درﺑـﺎرة زﺑـﺎن را‬
‫ﻣﻲ ﺗﻮان در ﻳﻜﻲ از ﻣﻘﺎﻻت او در روزﻧﺎﻣﺔ ﺻﻮر اﺳﺮاﻓﻴﻞ دﻳﺪ‪ .‬در اﻳﻦ ﻣﻘﺎﻟﻪ ﻛﻪ ﺟﻬـﺎنﻧﮕـﺮي‬
‫ﺳﻮﺳﻴﺎﻟﻴﺴﺘﻲ ﻧﻮﻳﺴﻨﺪة آن از ﻫﻤﺎن ﺳﻄﻮر آﻏﺎزﻳﻦ آﺷﻜﺎر اﺳﺖ‪ ،‬دﻫﺨﺪا از ﻓﺮا رﺳـﻴﺪن روزي‬
‫ﺳﺨﻦ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ در آن ﺗﻤﺎم اﻃﻔﺎل ﺧﺎك‪ ،‬اﻧﺴﺎنﻫﺎ‪ ،‬ﻳﻚ ﻫﻴﺄت ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲدﻫﻨﺪ و ﺑﻪ ﻳـﻚ‪-‬‬
‫زﺑﺎنِ واﺣﺪ ﺳﺨﻦ ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ‪:‬‬
‫ﭘﺲ اﺗّﺤﺎد ﻛﺪام اﺳﺖ؟ اﺗّﺤﺎد ﻫﻤﺎن ﻧﺘﻴﺠﻪ و ﺛﻤـﺮه و ﺧﻼﺻـﺔ ﻗـﻮة اﻧـﺲ اﺳـﺖ‪ .‬اﻣـﺮوز‬
‫داﻧﺸﻤﻨﺪان دﻧﻴﺎ ﺑﻪ ﻗﺪري ﻟﺬّت ﺛﻤﺮات اﻳﻦ ﻗﻮه را ﺣﺲ ﻛـﺮدهاﻧـﺪ و ﺑـﻪ اﻧـﺪازهاي ﺑـﺮاي‬
 ‫‪ 70‬ادﺑﻴﺎت ﭘﺎرﺳﻲ ﻣﻌﺎﺻﺮ‪ ،‬ﺳﺎل ﻧﻬﻢ‪ ،‬ﺷﻤﺎرة اول‪ ،‬ﺑﻬﺎر و ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن ‪1398‬‬

‫آﺳﺎﻳﺶ ﻧﻮع اﻧﺴﺎن ﺗﻮﺳﻌﺔ آن را ﻣﻔﻴﺪ ﻣﻲداﻧﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ اﻧﺲ و اﺗّﺤﺎد ﺧﺎﻧﻮاده‪ ،‬ﻃﺎﻳﻔﻪ‪ ،‬ﻣﻠّﺖ و‬
‫دوﻟﺖ ﻗﻨﺎﻋﺖ ﻧﻜﺮده و در ﻫﻤﺎن ﺣﻴﻦ ﻛﻪ ﺳﻼﻃﻴﻦ ﺣﺮﻳﺺ دﻧﻴـﺎ درﺻـﺪد ﺧـﻮردن ﻣﻠـﻞ‬
‫ﻫﻤﺠﻮار و ﺑﻠﻌﻴﺪن دﻧﻴﺎ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺳﻌﻲ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ ﻛﻪ ﻳﻚ روز در زﻳﺮ ﻳﻚ ﻟﻮاء ﻣﻮﺳﻮم ﺑﻪ ﻟﻮاء‬
‫ﺑﺸﺮي در ﻳﻚ اﻧﺠﻤﻦ ﻣﺴﻤﻲ ﺑﻪ اﻧﺠﻤﻦ اﻃﻔﺎل ﺧﺎك از ﺗﻤـﺎم دﻧﻴـﺎ ﻳـﻚ ﻫﻴﺌـﺖ ﺗﺸـﻜﻴﻞ‬
‫دﻫﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻳﻚ زﺑﺎن ﺣﺮف ﺑﺰﻧﻨﺪ و در ﺗﺤﺖ ﻳﻚ ﻧﻈـﻢ ﺣﺮﻛـﺖ ﻛﻨﻨـﺪ )دﻫﺨـﺪا‪:1361،‬‬
‫‪.(28‬‬

‫اﻳﻦ ﻧﻮع ﻧﮕﺎه ﺑﻪ زﺑﺎن‪ ،‬دﻳﺪﮔﺎه راﻳﺞ در ﻣﻴﺎن ﺳﻮﺳﻴﺎﻟﻴﺴﺖﻫﺎي آن دوره اﺳﺖ و ﺟﺰ دﻫﺨﺪا‬
‫در آﺛﺎر دﻳﮕﺮ ﻧﺨﺒﮕﺎن ﺳﻮﺳﻴﺎﻟﻴﺴﺖ آن روزﮔﺎر ﻫﻢ ﻧﻈـﺎﻳﺮي دارد‪ .‬ﺑـﻪ ﻋﻨـﻮان ﻣﺜـﺎل در ﻣﺠﻠـﺔ‬
‫ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻛﻪ آن را ﺟﻤﻌﻲ از ﺳﻮﺳﻴﺎﻟﻴﺴﺖﻫﺎي ﮔﻴﻼﻧﻲ ﻣﻨﺘﺸﺮ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑـﺎ ﻫﻤـﻴﻦ ﺗﻌﺮﻳـﻒ از‬
‫زﺑﺎن ﺑﺮﺧﻮرد ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ‪ .‬اﺑﻮاﻟﻘﺎﺳﻢ ذر‪‬ه‪ ،‬ﻧﻮﻳﺴﻨﺪة ﻣﻘﺎﻟﺔ ﺟﺎﻣﻌﺔ ﻧﻮ زﺑﺎن ﻧﻮ ﻻزم دارد‪ ،‬ﺑﺸﺎرات ﻓﺮا‬
‫رﺳﻴﺪن روزﮔﺎري را ﻣﻲدﻫﺪ ﻛﻪ در آن ﻫﻤﺔ ﺑﺸﺮ ﺑﺎ ﻳﻚ زﺑﺎن ﺳﺨﻦ ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ و ﺑﻪ ﻳﻚ زﺑـﺎن‬
‫ﺗﻜﻠّﻢ ﻣﻲﻧﻤﺎﻳﻨﺪ‪:‬‬
‫ﻫﻤﺎن ﻃﻮر ﻛﻪ ﺗﺸﻜﻴﻞ و ﺗﺄﺳﻴﺲ ﻳﻚ ﻣﻠّﺖ از اﺑﺘـﺪا ﺑـﻪ واﺳـﻄﺔ اﺷـﺘﺮاك ﭼﻨـﺪ ﻗﺒﻴﻠـﻪ و‬
‫ﺧﺎﻧﻮاده در ﻳﻚ ﺑﺎزار ﺧﺮﻳﺪ و ﻓﺮوش ﺑﻮده‪ ،‬ﭘﻴﺪا ﺷﺪن زﺑﺎن و ﻋﺎدات و رﺳﻮم واﺣـﺪه در‬
‫ﻣﻴﺎﻧﺔ آﻧﻬﺎ ﻧﻴﺰ ﻧﺘﻴﺠﺔ ﻫﻤﻴﻦ دوام و اﺳﺘﻘﺮار رواﺑﻂ اﻗﺘﺼﺎدي ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻤﻴﻦ ﻗﺴﻢ ﻫﻢ ﻫﺮ‬
‫ﻗﺪر ﺑﺎزار ﺧﺮﻳﺪ و ﻓﺮوش ﻳﻚ ﻣﻠّﺖ ﺗﻮﺳﻌﻪ ﻳﺎﻓﺘﻪ و ﺑـﻪ ﻣﻠـﻞ دﻳﮕـﺮ و ﺑـﺎزار دﻧﻴـﺎ ﺑﻴﺸـﺘﺮ‬
‫ﻣﺮﺑﻮط ﺷﻮد‪ ،‬ﺑﻪ ﻫﻤﺎن ﻧﺴﺒﺖ ﻟﻐﺎت ﺑﻴﻦاﻟﻤﻠﻠﻲ اﻳﻦ ﻣﻠّﺖ زﻳﺎد ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬وﺿـﻌﻴﺖ ﻣﻤﺎﻟـﻚ‬
‫اروﭘﺎ و اﺳﺘﻘﺮاض ﻟﻐﺎت از زﺑﺎنﻫﺎي ﻫﻤﺪﻳﮕﺮ ﭘﺲ از ﺗﻮﺳﻌﺔ رواﺑﻂ آﻧﻬﺎ ﺑﺎ ﻫﻢ ﺑـﺮاي ﻣـﺎ‬
‫دﻟﻴﻞ ﻛﺎﻓﻲ اﺳﺖ‪ .‬ﭘﻴﺶ از ازدﻳﺎد و ﺗﺮﻗّﻲ ﻓﻮقاﻟﻌﺎدة رواﺑﻂ اﻗﺘﺼﺎدي ﻣﻠﻞ ﻣﺨﺘﻠﻔﺔ اروﭘـﺎ و‬
‫ﻋﺎﻟﻢ ﺑﺎ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﻫﻴﭻ ﻛﺲ ﺑﻪ ﺧﻴﺎل اﺧﺘﺮاع و ﻳﺎ ﻟﺰوم ﻳﻚ زﺑﺎن ﺑﻴﻦاﻟﻤﻠﻠﻲ ﻧﻴﻔﺘﺎده ﺑﻮد وﻟﻲ‬
‫ﺳﻴﺮ ﺗﻮﺳﻌﺔ رواﺑﻂ اﻗﺘﺼﺎدي و اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﻣﻠﻞ ﻋﺎﻟﻢ رﻓﺘﻪ رﻓﺘﻪ ﺑﺸﺮ را ﺑﻪ ﺧﻴﺎل وﺟﻮب ﻳﻚ‬
‫زﺑﺎن ﺑﻴﻦاﻟﻤﻠﻠﻲ اﻧﺪاﺧﺘﻪ و ﺳﻴﺮ ﺗﺎرﻳﺨﻲ در آﺗﻴﺔ دور ﻳﺎ ﻧﺰدﻳﻚ اﻳﻦ ﺧﻴﺎل ﻗـﺪرت ﻓﻌﻠﻴـﺖ‬
‫ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﺨﺸﻴﺪ‪ :‬وﺻﻮل ﺑﻪ ﻳﻚ زﺑﺎن ﺑﻴﻦاﻟﻤﻠﻠﻲ ﻛﻪ ﻫﻤﺔ ﺑﺸﺮ را از ﻣﺸﻘّﺖ زﺑـﺎنﻫـﺎي‬
‫ﻣﺘﻌﺪدة ﻣﺸﻜﻠﺔ اﻣﺮوزي رﻫﺎﻳﻲ ﺑﺨﺸﺪ‪ ،‬آﺧﺮﻳﻦ ﺳﺮﻧﻮﺷـﺖ ﻫﻤـﺔ ﻣﻠّـﺖﻫـﺎي ﻣـﺎ اﺳـﺖ‬
‫)ذره‪.(154-5 :1396،‬‬

‫اﻣﺎ ﭼﺮا اﻳﻦ ﺗﺤﻮ‪‬ل و ﺗﻐﻴﻴﺮ در دﻳﺪﮔﺎه دﻫﺨﺪا و ﺑﺴـﻴﺎري دﻳﮕـﺮ از ﻫـﻢ ﻧﺴـﻼن او اﻳﺠـﺎد‬
‫ﮔﺮدﻳﺪ و ﭼﺮا دﻳﺪﮔﺎهﻫﺎي دﻫﺨﺪا دﭼﺎر دﮔﺮﮔﻮﻧﻲ ﮔﺮدﻳﺪ؟ ﺑﺮاي ﭘﺎﺳﺦ ﺑﻪ اﻳﻦ ﺳـﺆال ﺑﺎﻳـﺪ ﺑـﻪ‬
‫ﺗﺤﻮ‪‬ﻻت ﺳﻴﺎﺳﻲ و اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﻋﺼﺮي ﻛﻪ دﻫﺨﺪا در آن ﻣﻲزﻳﺴﺖ‪ ،‬ﺗﻮﺟ‪‬ﻪ ﻛـﺮد‪ .‬ﻫـﻢزﻣـﺎن ﺑـﺎ‬
‫ﺳﺮﺧﻮردﮔﻲ روﺷﻨﻔﻜﺮان از ﻣﺸﺮوﻃﻪ و ﻧﻈﺎم ﭘﺎرﻟﻤﺎﻧﻲ و ﺗﻮﺟ‪‬ﻪ آﻧﻬـﺎ ﺑـﻪ اﻳﺠـﺎد ﻧﻈـﻢ ﺳﻴﺎﺳـﻲ‬
‫ﺗﺎرﻳﺦ ﻧﻘﺪ ادﺑﻲ ﻣﻌﺎﺻﺮ در ﺗﺮازوي ﻧﻘﺪ )ﻧﮕﺎﻫﻲ اﻧﺘﻘﺎدي ﺑﻪ‪71 ...‬‬

‫ﺟﺪﻳﺪ ﻳﻌﻨﻲ اﺳﺘﺒﺪاد ﻣﻨﻮ‪‬ر‪ ،‬اﻳﺪﺋﻮﻟﻮژي آﻧﻬﺎ ﻧﻴﺰ ﺑـﻪ ﻧـﺎﮔﺰﻳﺮ ﺗﻐﻴﻴـﺮ ﻛـﺮد و ﻧﺎﺳﻴﻮﻧﺎﻟﻴﺴـﻢ‪ ،‬ﺟـﺎي‬
‫ﻟﻴﺒﺮاﻟﻴﺴﻢ و ﺳﻮﺳﻴﺎﻟﻴﺴﻢ را در ذﻫﻦ و زﺑﺎن آﻧﻬﺎ ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬ﺳﻮﺳﻴﺎﻟﻴﺴﺖﻫﺎي دﻳﺮوز ﻛـﻪ ﻃﺮﻓـﺪار‬
‫ﻧﻈﺎم ﻣﺸﺮوﻃﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬از اﺳـﺘﺒﺪاد ﻣﻨـﻮ‪‬ر و اﻳـﺪﺋﻮﻟﻮژي آن ﺣﻤﺎﻳـﺖ ﻛﺮدﻧـﺪ و ﺣﺘّـﻲ ﺧـﻮد از‬
‫ﻃﺮﻓﺪاران آن ﮔﺮدﻳﺪﻧﺪ و ﺑﻪ ﺗﺮوﻳﺞ اﻳﻦ اﻳﺪﺋﻮﻟﻮژي و ﻧﻈﻢ ﺟﺪﻳﺪ ﻫﻤﺖ ﮔﻤﺎردﻧـﺪ؛ ﺗﻘـﻲزاده و‬
‫دﻫﺨﺪا از اﻳﻦ ﮔﺮوه از ﻧﺨﺒﮕﺎن اﻳﺮاﻧﻲ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﻫﻤﺮاﻫﻲ ﺑﺎ ﻧﻈﺎم ﺳﻴﺎﺳﻲ ﺟﺪﻳﺪ و اﻳﺪﺋﻮﻟﻮژي آن‪،‬‬
‫ﻧﺎﮔﺰﻳﺮ ﺑﻪ ﺗﻐﻴﻴﺮ دﻳﺪﮔﺎهﻫﺎي ادﺑﻲ اﻳﻦ اﻓﺮاد و ﻣﺜﻼً زﺑﺎن ﮔﺮدﻳﺪ‪ .‬ﻏﻔﻠﺖ از اﻳﻦ ﻣﺴـﺌﻠﻪ‪ ،‬ﻳﻜـﻲ از‬
‫ﻛﺎﺳﺘﻲﻫﺎي ﺗﻤﺎم ﻛﺘﺎبﻫﺎﻳﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ درﺑﺎرة ﺗﺎرﻳﺦ ﻧﻘﺪ ادﺑﻲ ﻣﻌﺎﺻﺮ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ 4.1.2‬ﻏﻔﻠﺖ از ﻣﺒﺎﻧﻲ‪ /‬ﺷﺎﻟﻮدهﻫﺎي ﻧﻘﺪ در دورة ﻣﻌﺎﺻﺮ‬

‫آﻧﭽﻪ ﺑﻪ زﻋﻢ ﻧﻮﻳﺴـﻨﺪة اﻳـﻦ ﻣﻘﺎﻟـﻪ‪ ،‬ﺿـﻌﻒ اﺻـﻠﻲ ﻛﺘـﺎبﻫـﺎي ﺗـﺎرﻳﺦ ﻧﻘـﺪ ادﺑـﻲ در دورة‬
‫ﻣﻌﺎﺻﺮ اﺳﺖ‪ ،‬ﻏﻔﻠﺖ ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎن آﻧﻬﺎ از ﻣﺒﺎﻧﻲ ﻧﻘﺪ ﻣﻨﺘﻘﺪان دورة ﻣﻌﺎﺻﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎن اﻳﻦ‬
‫ﻛﺘﺎبﻫﺎ ﻫﻴﭻ ﺳﺨﻨﻲ از ﻣﺒﺎﻧﻲ ﻧﺎﻗﺪان دورة ﻣﺸﺮوﻃﻪ و ﭘﺲ از آن ﺑﻪ ﻣﻴﺎن ﻧﻤﻲآورﻧﺪ و درﺑـﺎرة‬
‫ﻣﻌﻴﺎرﻫﺎي آﻧﻬﺎ در ﻧﻘﺪ ﭼﻴﺰي ﻧﻤﻲﮔﻮﻳﻨﺪ‪.‬اﻣ‪‬ﺎ ﺑﻪ راﺳﺘﻲ ﻣﻨﺘﻘﺪان و روﺷﻨﻔﻜﺮان اﻳـﻦ دوره ﭼـﻮن‬
‫آﺧﻮﻧﺪزاده و ﻣﻠﻜﻢﺧﺎن ﺑﺮ اﺳﺎس ﭼﻪ ﻣﺒﻨﺎﻳﻲ ﺑﻪ داوري آﺛﺎر ادﺑﻲ ﮔﺬﺷﺘﮕﺎن و ﻳـﺎ ﻣﻮﺿـﻮﻋﺎﺗﻲ‬
‫ﭼﻮن ﻗﺎﻓﻴﻪ‪ ،‬اﻟﻔﺒﺎ و‪ ...‬ﭘﺮداﺧﺘﻪاﻧﺪ و ﻣﻌﻴﺎر آﻧﻬﺎ ﺑﺮاي داوريﻫﺎي ﺧﻮد ﭼﻪ ﺑﻮده اﺳﺖ؟ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان‬
‫ﻣﺜﺎل‪ ،‬وﻗﺘﻲ آﺧﻮﻧﺪزاده‪ ،‬آﻗﺎﺧﺎن ﻛﺮﻣﺎﻧﻲ و ﺑﺴﻴﺎري دﻳﮕﺮ از روﺷﻨﻔﻜﺮان دورة ﻣﻌﺎﺻﺮ ﺣﻜﻢ ﺑـﻪ‬
‫ﻛﺮاﻫﺖ ﻗﺎﻓﻴﻪ ﻣﻲدادهاﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺒﻨﺎي ﺣﻜﻢ آﻧﻬﺎ ﭼﻪ ﺑﻮده اﺳﺖ؟‬
‫ﭘﺎﺳﺦ اﻳﻦ ﭘﺮﺳﺶﻫﺎ از دو وﺟﻪ ﺑﻴﺮون ﻧﻴﺴﺖ؛ ﻳﺎ اﻳﻨﻜﻪ اﻳﻦ اﺣﻜﺎم ذوﻗﻲ ﺑﻮده‪ ،‬ﻫﻴﭻ ﻣﺒﻨﺎﻳﻲ‬
‫ﻧﺪاﺷﺘﻪ و ﻳﺎ اﻳﻨﻜﻪ ﻣﻌﻴﺎر و ﻣﺒﻨﺎﻳﻲ در ﻛﺎر ﺑﻮده اﺳﺖ و اﻳﻦ ﻣﻨﺘﻘﺪان ﺑﺮ اﺳـﺎس آن ﺣﻜـﻢ داده‪،‬‬
‫ﻗﻀﺎوت ﻣﻲﻛﺮدهاﻧﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﺷﻖ دوم درﺳﺖ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻧﺎﮔﺰﻳﺮ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﺮاي اﻳﻦ ﭘﺮﺳﺶ ﻧﻴـﺰ ﺑـﻪ دﻧﺒـﺎل‬
‫ﭘﺎﺳــﺨﻲ ﺑــﻮد‪ :‬ﻣﺒﻨﺎ‪/‬ﺷــﺎﻟﻮدة ﻧﻘ ـﺪ‪ ‬ﻣﺘﻘــﺪان دورة ﻣﺸــﺮوﻃﻪ و ﭘــﺲ از آن ﺑــﺮاي داوريﻫــﺎ و‬
‫ﻗﻀﺎوت ﻫﺎﻳﺸﺎن ﭼﻪ ﺑﻮده اﺳﺖ؟ ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎن ﻛﺘﺎبﻫـﺎي ﻣـﺬﻛﻮر از ﭘﺎﺳـﺦ‬
‫دادن ﺑﻪ اﻳﻦ ﭘﺮﺳﺶ ﺑﻨﻴﺎدﻳﻦ ﺗﻦ زده‪ ،‬ﻏﺎﻟﺒﺎً درﺑﺎرة آن ﺳﻜﻮت ﻛﺮدهاﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﺗﻌﺒﻴﺮ دﻳﮕﺮ‪ ،‬آﻧﻬﺎ ﺗﻨﻬﺎ‬
‫ﺗﻔﺴﻴﺮﮔﺮ دﻳﺪﮔﺎهﻫﺎي اﻳﻦ ﻣﻨﺘﻘﺪان ﺑﻮدهاﻧﺪ و ﺑﺲ‪ .‬ﻣﺜﻼً ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎن ﻫﺮ ﺳﻪ ﻛﺘـﺎب‪ ،‬در ﻣﻌﺮّﻓـﻲ‬
‫آﺧﻮﻧﺪزاده و دﻳﺪﮔﺎهﻫﺎي اﻧﺘﻘﺎدي او‪ ،‬ﺑﻪ رﺳﺎﻟﺔ درﺑﺎرة ﻣـﻼي روﻣـﻲ و ﺗﺼـﻨﻴﻒ او ﻛـﻪ در آن‬
‫آﺧﻮﻧﺪزاده ﺑﻪ ﻧﻘﺪ ﻣﻮﻻﻧﺎ و ﺟﻬﺎنﻧﮕﺮي او ﭘﺮداﺧﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬اﺷﺎرهاي ﻫﻢ ﻛﺮدهاﻧﺪ اﻣﺎ ﻫﻴﭻ ﻳﻚ از‬
‫اﻳﻦ ﻣﺮﺣﻠﻪ ﮔﺎﻣﻲ ﻓﺮاﺗﺮ ﻧﻨﻬﺎده‪ ،‬از ﻣﺒﺎﻧﻲ ﻧﻘﺪ آﺧﻮﻧﺪزاده ﭼﻴﺰي ﻧﮕﻔﺘﻪاﻧﺪ‪.‬‬
 ‫‪ 72‬ادﺑﻴﺎت ﭘﺎرﺳﻲ ﻣﻌﺎﺻﺮ‪ ،‬ﺳﺎل ﻧﻬﻢ‪ ،‬ﺷﻤﺎرة اول‪ ،‬ﺑﻬﺎر و ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن ‪1398‬‬

‫ﺑﻪ ﺑﺎور ﻧﻮﻳﺴﻨﺪة اﻳﻦ ﺳﻄﻮر‪ ،‬ﻣﺒﻨﺎي ﻧﻘﺪ ﻏﺎﻟﺐ ﻣﻨﺘﻘﺪان اﻳﻦ دوره را ﺑﺎﻳﺪ در اﻳﺪﺋﻮﻟﻮژيﻫﺎي‬
‫راﻳﺞ آن ﻋﺼﺮ ﺟﺴﺘﺠﻮ ﻛﺮد‪ .‬ﺑﺮﺧﻼف دوران ﭘﻴﺸﺎﻣﺸﺮوﻃﻪ‪ ،‬در دورة ﻣﺸﺮوﻃﻪ و ﭘﺲ از آن ﻣﺎ‬
‫ﻧﻪ ﺑﺎ اﻓﺮاد ﺑﻠﻜﻪ ﺑﺎ ﺟﺮﻳﺎنﻫﺎي اﻳﺪﺋﻮﻟﻮژﻳﻚ ﺳﺮ و ﻛﺎر دارﻳﻢ‪ .‬ﻧﺨﺒﮕﺎن اﻳﻦ دوره‪ ،‬ﻣﻌﻤﻮﻻً ﺣـﻮل‬
‫ﻳﻚ ﺟﺮﻳﺎن‪/‬اﻳﺪﺋﻮﻟﻮژي ﮔﺮد ﻣﻲآﻣﺪﻧﺪ و آراء ﺧﻮد را ﺑﺎ اﻳﻦ اﻳﺪﺋﻮﻟﻮژيﻫﺎ ﻫﻤﺎﻫﻨﮓ ﻣﻲﺳﺎﺧﺘﻨﺪ‬
‫ﻣﺜﻼً اراﻧﻲ ﻫﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ ﻛﻪ در ﻧﻘﺪ ﺣﻘﻮق ﭼﺸﻢ ﺑﻪ آﻣﻮزهﻫﺎي ﻣﺎرﻛﺴﻴﺴﻢ داﺷـﺖ)ﻣﺆﻣﻨﻲ‪: 1383،‬‬
‫‪ ،(36‬ﻋﺮﻓﺎن و ﺗﺼﻮ‪‬ف اﻳﺮاﻧﻴﺎن را ﻧﻴﺰ ﺑﺎ ﺗﻜﻴﻪ ﺑـﺮ ﻣﺒـﺎﻧﻲ ﻣﺎرﻛﺴﻴﺴـﻢ‪ ،‬ﻧﻘـﺪ ﻣـﻲﻛـﺮد و‪ . ...‬ﺑـﻪ‬
‫اﺧﺘﺼﺎر‪ ،‬آﻧﻜﻪ ﺑﺮاي ﻓﻬﻢِ ﺑﻬﺘﺮ دﻳﺪﮔﺎهﻫﺎي ﻣﻨﺘﻘﺪان اﻳﻦ دوره‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ ﻣﻴﺎن دﻳـﺪﮔﺎهﻫـﺎي آﻧـﺎن ﺑـﺎ‬
‫اﻳﺪﺋﻮﻟﻮژي آﻧﻬﺎ ارﺗﺒﺎﻃﻲ ﺑﺮﻗﺮار ﻧﻤﻮد و ﻳﻜﻲ را ﺑﺎ اﺳﺘﻌﺎﻧﺖ از دﻳﮕﺮي ﺗﻔﺴـﻴﺮ و ﺗﺒﻴـﻴﻦ ﻧﻤـﻮد‪.‬‬
‫ﺑﺮاي ﺗﺒﻴﻴﻦ ﺑﻬﺘﺮ اﻳﻦ ﻣﺴﺌﻠﻪ )اﻳﺪﺋﻮﻟﻮژيﻫﺎ در ﻣﻘﺎمِ ﻣﻌﻴﺎر ﻧﻘﺪ( اﺑﺘﺪا ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻪ ﺟﺮﻳﺎنﻫﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ‬
‫و ﻓﻠﺴــﻔﻲ اﻳــﻦ دوره )از ﻣﺸــﺮوﻃﻪ ﺗــﺎ ‪ (1332‬اﺷــﺎره ﻛــﺮد‪ .‬درﺧﺼــﻮص دورة ﻣﺸــﺮوﻃﻪ و‬
‫ﺟﺮﻳﺎن ﻫﺎي ﻣﻮﺟﻮد در آن ﺑﺎﻳﺪ ﮔﻔﺖ ﻛﻪ ﻣﺤﻘّﻘـﺎن ﺳـﻪ ﺟﺮﻳـﺎنِ ﺳﻴﺎﺳـﻲ را در اﻳـﻦ دوره از‬
‫ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﻣﺘﻤﺎﻳﺰ ﻛﺮدهاﻧﺪ‪ :‬ﻟﻴﺒﺮال دﻣﻮﻛﺮاﺳﻲ‪ ،‬ﺳﻮﺳﻴﺎل دﻣﻮﻛﺮاﺳﻲ و ﻣﺎرﻛﺴﻴﺴـﻢ)رﻫﺒﺮي‪:1391،‬‬
‫‪ .(216‬آﺷﻨﺎﻳﻲ اﻳﺮاﻧﻴﺎن ﺑﺎ ﻟﻴﺒﺮاﻟﻴﺴﻢ ﻛﻪ ﻧﻈﺎم ﺳﻴﺎﺳﻲ ﺣﺎﻛﻢ در ﺑﺮﺧﻲ ﻛﺸﻮرﻫﺎي اروﭘﺎﻳﻲ ﭼـﻮن‬
‫اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن ﺑﻮده اﺳﺖ‪ ،‬ﻋﻤﺪﺗﺎً از ﻃﺮﻳﻖ ﺳﻴﺎﺣﺎن و داﻧﺸﺠﻮﻳﺎﻧﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ ﺑﻪ دﻻﻳﻞ ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺑـﻪ آن‬
‫ﺳﺮزﻣﻴﻦ اﻋﺰام ﻣﻲﮔﺮدﻳﺪﻧﺪ‪ .‬آﻧﻬﺎ ﺿﻤﻦ اﻧﺠﺎم وﻇﺎﻳﻒ ﺳﻴﺎﺳﻲ ﻳﺎ ﻋﻠﻤﻲ ﺧﻮﻳﺶ‪ ،‬ﺑﺎ آﻣﻮزهﻫـﺎي‬
‫ﻟﻴﺒﺮاﻟﻴﺴﻢ ﻣﺎﻧﻨﺪ آزادي و ﻧﻬﺎدﻫﺎي ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻪ از اﻳﻦ اﻳﺪﺋﻮﻟﻮژي ﭼﻮن ﭘﺎرﻟﻤﺎن آﺷـﻨﺎ ﻣـﻲﺷـﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫آﺷﻨﺎﻳﻲ اﻳﺮاﻧﻴﺎن ﺑﺎ آﻣﻮزهﻫﺎي ﺳﻮﺳﻴﺎﻟﻴﺴﻢ اﻣ‪‬ﺎ ﺑﻪ واﺳﻄﺔ ﻫﻤﺴﺎﻳﺔ ﺷـﻤﺎﻟﻲ اﻳـﺮان ﻳﻌﻨـﻲ روﺳـﻴﻪ‬
‫ﻣﻤﻜﻦ ﮔﺮدﻳﺪ‪ .‬ﻛﺎرﮔﺮان اﻳﺮاﻧﻲ ﻛﻪ ﺑﺮاي ﻛﺎر ﺑﻪ ﻣﻨﺎﻃﻖ ﻧﻔﺖ ﺧﻴﺰ ﺑﺎﻛﻮ و دﻳﮕﺮ ﺷﻬﺮﻫﺎي روﺳﻴﻪ‬
‫ﻣﻲرﻓﺘﻨﺪ‪ ،‬در ﻣﻌـﺮض ﺗﺒﻠﻴﻐـﺎت ﺳﻮﺳﻴﺎﻟﻴﺴـﺖﻫـﺎﻳﻲ ﻛـﻪ در آﻧﺠـﺎ ﺑـﻪ ﺷـﺪ‪‬ت ﻓﻌ‪‬ـﺎل ﺑﻮدﻧـﺪ‪،‬‬
‫ﻗﺮار داﺷﺘﻨﺪ‪ .‬ﻫﻤﻴﻦ آﺷﻨﺎﻳﻲ زﻣﻴﻨﻪﺳﺎز ﭘﻴﺪاﻳﺶ اﺣﺰاب ﺳﻮﺳﻴﺎل دﻣﻮﻛﺮاﺳﻲاي ﭼﻮن اﺟﺘﻤﺎﻋﻴﻮن‬
‫ﻋﺎﻣﻴﻮن در اﻳﻦ ﻣﻨﺎﻃﻖ و ﺑﺴﻴﺎري دﻳﮕﺮ از ﺷﻬﺮﻫﺎي اﻳﺮان ﮔﺮدﻳﺪ؛ اﻳﻦ ﺟﺮﻳﺎن ﺑﻪ دﻟﻴـﻞ وﺟـﻮد‬
‫ﻧﺨﺒﮕﺎﻧﻲ ﭼﻮن ﺗﻘﻲزاده)ﺷﺎﻛﺮي‪ (322 :1384،‬ﻧﻘﺶ ﺑﺰرﮔـﻲ در ﺗﺤـﻮ‪‬ﻻت ﺳﻴﺎﺳـﻲ اﻳـﺮان در‬
‫ﻋﺼﺮ ﻣﺸﺮوﻃﻪ ﺑﺎزي ﻛﺮد‪ .‬در ﻣﻮرد ﻣﺎرﻛﺴﻴﺴﻢ ﻧﻴﺰ ﺑﺎﻳﺪ ﮔﻔﺖ ﻛﻪ اوﻟﻴﻦ ﻧﻄﻔﻪﻫﺎي اﻳـﺪﺋﻮﻟﻮژي‬
‫ﻣﺎرﻛﺴﻴﺴﻢ در اواﺧﺮ دورة ﻗﺎﺟﺎر و ﺑﺎ ﺗﺄﺳﻴﺲ ﻓﺮﻗﺔ ﻋﺪاﻟﺖ ﺷـﻜﻞ ﮔﺮﻓﺖ)ﺧﺴـﺮوﭘﻨﺎه‪:1392،‬‬
‫‪ .(1‬ﭘﺲ از ﻏﻴﺮ ﻗﺎﻧﻮﻧﻲ اﻋﻼم ﺷﺪن اﻳـﻦ ﻓﺮﻗـﻪ‪/‬ﺣﺰب در دورة رﺿﺎﺷـﺎه‪ ،‬ﻓﻌﺎﻟﻴـﺖ اﺣـﺰاب و‬
‫ﺷﺨﺼﻴﺖﻫﺎي ﻣﺎرﻛﺴﻴﺴﺖ ﺑﺮاي ﻣﺪ‪‬ﺗﻲ ﺑﻪ ﺣﺎﻟﺖ ﺗﻌﻠﻴﻖ در آﻣﺪ ﺗﺎ اﻳﻨﻜﻪ ﺑﺎ ﺳﻘﻮط رﺿﺎﺷـﺎه و‬
‫ﺑﺎز ﺷﺪن ﻓﻀﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ‪ ،‬ﺟﺮﻳﺎنﻫﺎي ﻣﺎرﻛﺴﻴﺴﺘﻲ دوﺑﺎره و اﻳﻦ ﺑﺎر ﺑﺴﻴﺎر ﮔﺴﺘﺮدهﺗﺮ ﺑﻪ ﻋﺮﺻﺔ‬
‫ﺳﻴﺎﺳﻲ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺑﺎزﮔﺸﺘﻨﺪ و اﺣﺰاﺑﻲ ﭼﻮن ﺣﺰب ﺗﻮده اﻋﻼم ﻣﻮﺟﻮدﻳﺖ ﻧﻤﻮدﻧﺪ‪ .‬ﺑﺎ آﺷﻜﺎر ﺷﺪن‬
‫ﺗﺎرﻳﺦ ﻧﻘﺪ ادﺑﻲ ﻣﻌﺎﺻﺮ در ﺗﺮازوي ﻧﻘﺪ )ﻧﮕﺎﻫﻲ اﻧﺘﻘﺎدي ﺑﻪ‪73 ...‬‬

‫ﻧﺎﺗﻮاﻧﻲ ﻧﻈﺎم ﻣﺸﺮوﻃﻪ ﺑﺮاي رﻫﺎﻳﻲ اﻳﺮان از ﻋﻘﺐﻣﺎﻧـﺪﮔﻲ‪ ،‬ﻧﻈـﺎم ﺳﻴﺎﺳـﻲ ﺗـﺎزهاي در ﻋﺮﺻـﺔ‬
‫ﺳﻴﺎﺳﻲ اﻳﺮان ﻇﻬﻮر ﻛﺮد؛ اﺳﺘﺒﺪاد ﻣﻨﻮ‪‬ر ﻧﻈﺎم ﺳﻴﺎﺳﻲ ﺗـﺎزهاي ﺑـﻮد ﻛـﻪ از اواﺧـﺮ دورة ﻗﺎﺟـﺎر‬
‫ﺟﺎﻳﮕﺰﻳﻦ ﻧﻈﺎم ﭘﺎرﻟﻤﺎﻧﻲ ﻋﺼﺮ ﻣﺸﺮوﻃﻪ ﮔﺮدﻳﺪ)رﺟﺒﻲﻓﺮد‪ .(1397 ،‬اﻳﻦ ﻧﻈﺎم ﺳﻴﺎﺳﻲ ﺗـﺎزه ﻛـﻪ‬
‫ﻣﺸﺮوﻋﻴﺖ ﺧﻮد را از ﻧﺎﺳﻴﻮﻧﺎﻟﻴﺴﻢ ﻛﺴﺐ ﻣﻲﻛﺮد‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﻮﺑﺔ ﺧﻮد ﺑﻪ ﺗﺮوﻳﺞ اﻳـﺪﺋﻮﻟﻮژي ﻣـﺬﻛﻮر‬
‫ﻧﻴﺰ ﻣﻲﭘﺮداﺧﺖ و آن را ﺗﻘﻮﻳﺖ ﻣﻲﻛﺮد‪.‬‬
‫روﺷﻨﻔﻜﺮان و ﻣﻨﺘﻘﺪان ادﺑﻲ دورة ﻣﺸﺮوﻃﻪ و ﭘﺲ از آن‪ ،‬ﻏﺎﻟﺒﺎً ﺑﻪ ﻳﻜﻲ از اﻳـﻦ ﺟﺮﻳـﺎنﻫـﺎ‬
‫ﺗﻌﻠّﻖ داﺷﺘﻨﺪ‪ .‬ﻣﺜﻼً ﺑﺮ اﺳﺎس اﻳﻦ ﺗﻘﺴﻴﻢﺑﻨﺪي آﺧﻮﻧﺪزاده و ﻣﻠﻜﻢﺧﺎن ذﻳﻞ ﻟﻴﺒﺮال دﻣﻮﻛﺮاﺳـﻲ‪،‬‬
‫ﻃﺎﻟﺒﻮف ذﻳﻞ ﺳﻮﺳﻴﺎل دﻣﻮﻛﺮاﺳﻲ و اراﻧﻲ‪ ،‬ﻓﺎﻃﻤﻪ ﺳﻴﺎح و اﺣﺴﺎن ﻃﺒﺮي ذﻳﻞ ﻣﺎرﻛﺴﻴﺴﻢ ﻗﺮار‬
‫ﻣﻲﮔﺮﻓﺘﻨﺪ؛ اﻓﺮادي ﭼﻮن ﻫﺪاﻳﺖ و ذﺑﻴﺢ ﺑﻬﺮوز ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﺟﺮﻳﺎن ﻧﺎﺳﻴﻮﻧﺎﻟﻴﺴﻢ ﺗﻌﻠّﻖ داﺷﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫اﻳﻦ اﻳﺪﺋﻮﻟﻮژيﻫﺎ و آﻣﻮزهﻫﺎي آﻧﻬﺎ ﻣﻌﻴﺎرﻫـﺎي ﻧﻘـﺪ روﺷـﻨﻔﻜﺮان اﻳـﺮان در دورة ﻣﻌﺎﺻـﺮ‬
‫ﺑﻮده اﻧﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﻣﻠﻜﻢﺧﺎن ﺑﻪ ﻧﻘﺪ ﺷﻴﻮة راﻳﺞ ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﻲ زﻣﺎن ﺧﻮﻳﺶ ﻛﻪ ﻋﻤـﺪﺗﺎً ﻣﺴـﺠ‪‬ﻊ ﺑـﻮد‪،‬‬
‫ﻣﻲﭘﺮداﺧﺖ؛ ﻣﺘﺄﺛﺮ از ﺟﻬﺎنﻧﮕﺮي ﻟﻴﺒﺮال ﺧﻮد ﺑﻮده اﺳﺖ ﻫﻤﭽﻨﺎﻧﻜﻪ ﻧﻘﺪ ﺗﻘﻲزاده و ﻗﺰوﻳﻨﻲ ﺑﺮ‬
‫ﺷﻴﻮة راﻳﺞ ﻧﺜﺮﻧﻮﻳﺴﻲ روزﮔﺎر ﺧﻮدش ﻛﻪ ﺗﺤـﺖ ﺗـﺄﺛﻴﺮ ﻓﺮﻧﮕـﻲ ﻣـ‪Ĥ‬ﺑﻲ روﺷـﻨﻔﻜﺮان آن دوره‪،‬‬
‫آﺷﻔﺘﻪ و ﺑﻪ ﺗﻌﺒﻴﺮ ﺧﻮدﺷﺎن ﺧﺎن واﻟﺪهاي ﺑﻮد‪ ،‬از ﺟﻬﺎنﻧﮕﺮي ﻧﺎﺳﻴﻮﻧﺎﻟﻴﺴﺘﻲ آﻧﻬـﺎ ﻧﺸـﺄت ﻣـﻲ‪-‬‬
‫ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬ﻧﻘﺪﻫﺎي آﺧﻮﻧﺪزاده ﺑﺮ ﻣﺜﻨﻮي ﻣﻮﻻﻧﺎ ﻫﻤﻴﻦﮔﻮﻧﻪ ﺑﻮد و ﻣﺒﻨﺎي اﻳﺪﺋﻮﻟﻮژﻳﻚ داﺷـﺖ و از‬
‫ﺟﻬﺎنﻧﮕﺮي ﻟﻴﺒﺮاﻟﻴﺴﺘﻲ آﺧﻮﻧﺪزاده ﻣﺘﺄﺛﺮ ﺑﻮد‪ .‬ﺑﺮاي ﺗﺒﻴﻴﻦ ﺑﻬﺘﺮ اﻳﻦ ﻣﺴﺌﻠﻪ‪ ،‬ﻣﺒﺎﻧﻲ ﻧﻘﺪ آﺧﻮﻧﺪزاده‬
‫ﺑــﺮ ﻣﻮﻟــﻮي و ﻧﻘــﺪ او و ﻣﻠﻜــﻢﺧــﺎن ﺑــﺮ ﺳـﻨّﺖ ﻧﺜﺮﻧﻮﻳﺴــﻲ آن دوره را ﺑــﻪ ﺗﻔﺼــﻴﻞ ﺑﺮرﺳــﻲ‬
‫ﺧﻮاﻫﻴﻢ ﻛﺮد‪.‬‬
‫ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﭘﻴﺸﺘﺮ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ آﺧﻮﻧﺪزاده در رﺳﺎﻟﺔ ﻣﻼي روﻣﻲ و ﺗﺼﻨﻴﻒ او ﭼﻨﺪ اﻳﺮاد اﺳﺎﺳﻲ‬
‫ﺑﻪ ﻣﻮﻻﻧﺎ و ﺟﻬﺎنﻧﮕﺮي اﻳﻦ ﻋﺎرف ﺑﺰرگ ﻗﺮن ﻫﻔﺘﻢ ﻣﻲﮔﻴﺮد؛ اﺻﻠﻲﺗﺮﻳﻦ اﻳﻦ اﻳﺮادﻫﺎ ﺑﻪ ﺑـﺎور‬
‫ﻣﻮﻻﻧﺎ ﺑﻪ ﻓﻨﺎ ﺑﺎز ﻣﻲﮔﺮدد‪:‬‬
‫اﺷﺘﺒﺎه دو‪‬م او اﻋﺘﻘﺎد ﺑﻪ ﻓﻨﺎﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﻟﻔﻈﻲ اﺳﺖ ﺑﻲﻣﻌﻨـﻲ ﻛـﻪ ﻧـﻪ ﺣﻜﻤـﺎي ﻫﻨـﺪو و ﻧـﻪ‬
‫ﺣﻜﻤﺎي اﺳﻼم ﻧﺘﻮاﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﻲ آن ﭘﻲ ﺑﺒﺮﻧﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﻫﺮ ﻛﺴﻲ آن را ﺷﻨﻴﺪه اﺳﺖ و اد‪‬ﻋﺎي‬
‫ﻓﻬﻢ آن را ﻛﺮدهاﻧﺪ‪ .‬ﻧﻘﻞ ﻛﺮدهاﻧﺪ ﻛﻪ ﮔﻮﻳﺎ در اﺑﺘﺪا ﺑﻮداي ﻫﻨﺪي اﻳﻦ ﻋﻘﻴﺪه را ﻣﺘﺪاول ﻛﺮده‬
‫و ﺑﺮاي وﺻﻮل ﺑﻪ وﺟﻮد ﻛﻞ آن را وﺳﻴﻠﻪاي ﺑﻪ ﺣﺴﺎب آورده‪ .‬اﻣﺎ ﻓﻨﺎ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﺎﺷﺪ و‬
‫ﺑﻪ ﭼﻪ ﻗﺮار ﺑﺎﻳﺪ ﺑﺎﺷﺪ و آﻳﺎ اﻣﻜﺎن دارد و ﺑﻪ ﭼﻪ ﺷﻜﻞ اﻣﻜﺎنﭘﺬﻳﺮ اﺳﺖ‪ ،‬ﻫﻴﭻ ﻛﺲ در اﻳﻦ‬
‫ﺑﺎب ﺑﻪ دادن ﺟﻮاب ﺻﺮﻳﺢ ﻗﺎدر ﻧﻴﺴﺖ )آﺧﻮﻧﺪزاده‪.(37-9 :1351،‬‬
 ‫‪ 74‬ادﺑﻴﺎت ﭘﺎرﺳﻲ ﻣﻌﺎﺻﺮ‪ ،‬ﺳﺎل ﻧﻬﻢ‪ ،‬ﺷﻤﺎرة اول‪ ،‬ﺑﻬﺎر و ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن ‪1398‬‬

‫آﺧﻮﻧﺪزاده ﺑﺎور ﺑﻪ ﻓﻨﺎ را از اﺳﺎس ﻧﺎدرﺳﺖ ﻣﻲداﻧﺴﺖ و آن را ﺧﻠﻞ و ﻧﻘﺼـﺎﻧﻲ در ﻧﻈـﺎم‬

‫ﻓﻜﺮي ﻣﻮﻻﻧﺎ ﻣﻲدﻳﺪ اﻣﺎ ﻧﻪ او و ﻧﻪ ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎن ﻛﺘﺎبﻫﺎي ﻣﺬﻛﻮر‪ ،‬ﻫﻴﭻﻛـﺪام ﺑـﻪ ﭼﺮاﻳـﻲ اﻳـﻦ‬
‫اﻧﻜﺎر و ﻣﺒﺎﻧﻲ اﻳﻦ داوري اﺷﺎرهاي ﻧﻤﻲﻛﻨﻨﺪ و ﺗﻨﻬﺎ ﭘﺎرﺳﻲﻧﮋاد اﺳﺖ ﻛﻪ ﺳﻌﻲ ﻣﻲﻛﻨﺪ ﺑﺮاي آن‬
‫ﭘﺎﺳﺨﻲ ﺑﻴﺎﺑﺪ‪ .‬ﭘﺎرﺳﻲﻧﮋاد دﻟﻴﻞ اﻳﻦ اﻧﺘﻘﺎدات را در ﻧﮕﺎه ﻣﺎﺗﺮﻳﺎﻟﻴﺴﺘﻲ آﺧﻮﻧﺪزاده ﻣﻲداﻧﺪ و اﻳﻨﻜﻪ‬
‫آﺧﻮﻧﺪزاده از ﻫﺮآﻧﭽﻪ اﻳﺪهآﻟﻴﺴﺘﻲ اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﻔﺮت دارد‪:‬‬
‫آﺧﻮﻧﺪزاده در ﻣﺴﺌﻠﺔ اﻋﺘﻘﺎد ﺑﻪ اﻳﻨﻜﻪ ﻧﻔﺲ آدﻣﻲ در ﻣﺮﺣﻠﺔ ﻓﻨﺎ ﺑﻪ ﺗﺼﺮّف اﻟﻬﻲ در ﻣﻲآﻳﺪ‪،‬‬
‫از ﮔﻮﻳﻨﺪة ﻣﺜﻨﻮي اﻧﺘﻘﺎد ﻣﻲﻛﻨﺪ و اﻳﻦ ﻃﺒﻴﻌﻲ اﺳﺖ زﻳﺮا ﻣﺘﻔﻜّﺮ ﻣﺎﺗﺮﻳﺎﻟﻴﺴﺖ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧـﺪ در‬
‫ﻣﺴــﺌﻠﺔ ﻓﻨــﺎ ﻛــﻪ ﺑــﻪ ﻛﻠــﻲ ﺟﻨﺒــﺔ اﻳــﺪهآﻟﻴﺴــﺘﻲ دارد‪ ،‬ﺑــﺎ ﺷــﺎﻋﺮ ﻋــﺎرف ﻣﻮاﻓــﻖ ﺑﺎﺷــﺪ‬
‫)ﭘﺎرﺳﻲ ﻧﮋاد‪.(89 :1380،‬‬

‫اﻣﺎ اﻳﻦ ﭘﺎﺳﺦِ ﻛﻠّﻲ‪ ،‬ﮔﺮﻫﻲ از ﻛـﺎر ﻧﻤـﻲﮔﺸـﺎﻳﺪ و ﺑﺴـﻴﺎر ﻧﺎﺑﺴـﻨﺪه اﺳـﺖ‪ .‬اﮔـﺮ ﻣﺨﺎﻟﻔـﺖ‬
‫آﺧﻮﻧﺪزاده ﺑﺎ ﻓﻨﺎ ﺑﻪ دﻟﻴﻞ ﻧﮕﺎه ﻣﺎﺗﺮﻳﺎﻟﻴﺴﺘﻲ او ﺑﻪ ﺟﻬﺎن ﺑﻮده‪ ،‬اﻳﻦ ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﺎ ﺗﻤﺎم ﻣﺜﻨﻮي و‬
‫آﻣﻮزهﻫﺎي آن ﺑﻮده ﺑﺎﺷﺪ ﺣﺎل آﻧﻜﻪ آﺧﻮﻧﺪزاده ﺑﺎ ﻣﻔﺎﻫﻴﻢ دﻳﮕﺮ ﻛﺎري ﻧـﺪارد و ﻣﺘﻌـﺮّض آﻧﻬـﺎ‬
‫ﻧﻤﻲﺷﻮد‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ اﮔﺮ دﻟﻴﻞ ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﺑﺎ ﻣﻮﻻﻧﺎ اﻧﺪﻳﺸﻪﻫﺎي ﻣﺎﺗﺮﻳﺎﻟﻴﺴﺘﻲ دوران ﺟﺪﻳـﺪ ﺑﺎﺷـﺪ‪،‬‬
‫آﻧﮕﺎه ﺑﺎﻳﺪ ﻣﻨﺘﻘﺪان ﻣﺎرﻛﺴﻴﺴﺘﻲ ﭼﻮن ﺑﻪ آذﻳﻦ و اﺣﺴﺎن ﻃﺒﺮي ﺑﻴﺸﺘﺮﻳﻦ ﻧﻘﺪ را ﺑﻪ ﻣﻮﻻﻧﺎ داﺷﺘﻪ‬
‫ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ آﻧﻬﺎ ﺳﺘﺎﻳﺸﮕﺮ ﻣﻮﻻﻧﺎ و ﺷﻌﺮ او ﺑﻮدهاﻧﺪ)ﺑﻪ آذﻳﻦ‪ 10 :1369،‬و ﻃﺒﺮي‪:1395،‬‬
‫‪ (538‬و در آﺛﺎري ﻛﻪ درﺑﺎرة ﻣﻮﻻﻧﺎ و ﻣﺜﻨﻮي او ﻧﻮﺷﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬ﻫﻴﭻ اﻳﺮادي ﺑﺮ ﺑﺎور ﻣﻮﻻﻧـﺎ ﺑـﻪ ﻓﻨـﺎ‬
‫ﻧﮕﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲآﻳﺪ ﻛﻪ ﻣﺒﻨﺎي ﻧﻘﺪ آﺧﻮﻧﺪزاده را ﺑﺎﻳﺪ در ﺟﺎي دﻳﮕـﺮ و ﻣـﺜﻼً در اﻳـﺪﺋﻮﻟﻮژي او‪،‬‬
‫ﻟﻴﺒﺮاﻟﻴﺴﻢ‪ ،‬ﺟﺴﺘﺠﻮ ﻛﺮد‪ .‬آﺧﻮﻧﺪزاده در ﻣﻜﺘﻮﺑﺎت ﺧﻮﻳﺶ‪ ،‬ﺑﻪ ﺻﺮاﺣﺖ ﺧﻮد را ﻟﻴﺒﺮال ﻣﺴـﻠﻚ‬
‫ﻣﻲﻧﺎﻣﺪ و از ﺗﻌﻠّﻖ ﺧﺎﻃﺮ ﺧﻮد ﺑﻪ اﻳﻦ اﻳﺪﺋﻮﻟﻮژي ﺳﺨﻦ ﻣﻲﮔﻮﻳـﺪ‪ .‬ﻟﻴﺒﺮاﻟﻴﺴـﻢ‪ ،‬اﻳـﺪﺋﻮﻟﻮژياي‬
‫اﺳﺖ ﻛﻪ ﻓﺮدﻳﺖ‪ ،‬ﺳﻨﮓ ﺑﻨﺎي آن اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﺗﻌﺒﻴﺮ ﻧﻮﻳﺴﻨﺪة ﻛﺘﺎب ﻇﻬﻮر و ﺳﻘﻮط ﻟﻴﺒﺮاﻟﻴﺴﻢ‪:‬‬
‫ﺗﺼﻮﻳﺮي ﻛﻪ ﻣﺘﻔﻜّﺮان ﺑﺮﺟﺴﺘﺔ رﻧﺴﺎﻧﺲ از اﻧﺴﺎن ﺗﺮﺳﻴﻢ ﻛﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﺻﺮف ﻧﻈﺮ از ﻣﻘﺼـﻮدي‬
‫ﻛﻪ داﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺘﻀﻤ‪‬ﻦ ﭼﺎﻟﺸﻲ ﺗﻠﻮﻳﺤﻲ ﺑﺎ اﻳﻦ دﻳﺪﮔﺎه ﺧﺪاﺷﻨﺎﺳﺎﻧﻪ ]ﻏﺎﻳﺖ آدﻣﻴـﺎن از ﭘـﻴﺶ‬
‫ﺗﻌﻴﻴﻦ ﺷﺪه اﺳﺖ[ ﺑﻮد‪ ...‬ﻓﻴﭽﻴﻨﻮ ﺑﻪ ﺻﺮاﺣﺖ اﻧﺴﺎن را از ﻃﺮح ﻣﺴﻴﺤﻲ ـ ارﺳﻄﻮﻳﻲ آن ﺑـﺎ‬
‫ﻏﺎﻳﺖﻫﺎ و ﻣﻘﺎﺻﺪ از ﭘﻴﺶ ﺗﻌﻴﻴﻦ ﺷﺪه ﻣﺘﻤﺎﻳﺰ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬در ﺣﻘﻴﻘﺖ‪ ،‬درﺳﺖ ﻫﻤـﻴﻦ ﻓﻘـﺪان‬
‫ﻣﻘﺎﺻﺪ از ﭘﻴﺶ ﺗﻌﻴﻴﻦ ﺷﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ ﻋﻈﻤﺖ و ﺷـﻜﻮه اﻧﺴـﺎن را ﺑـﻪ او ارزاﻧـﻲ ﻣـﻲدارد‬
‫)آرﺑﻼﺳﺘﺮ‪.(148 :1388،‬‬
‫ﺗﺎرﻳﺦ ﻧﻘﺪ ادﺑﻲ ﻣﻌﺎﺻﺮ در ﺗﺮازوي ﻧﻘﺪ )ﻧﮕﺎﻫﻲ اﻧﺘﻘﺎدي ﺑﻪ‪75 ...‬‬

‫آﻧﭽﻪ ﻣﺴﻠّﻢ اﺳﺖ اﻳﻨﻜﻪ ﻫﻤﻨﺸﻴﻨﻲ ﻓﻨﺎ و ﻓﺮدﻳﺖ‪ ،‬ﭼﻴﺰي از ﻣﻘﻮﻟﺔ اﺟﺘﻤﺎع ﻧﻘﻴﻀﻴﻦ اﺳﺖ؛ ﻓﻨﺎ‬
‫ﻣﺮﺣﻠﻪاي اﺳﺖ ﻛﻪ در آن ﻋﺎرف ﺑﺎ اﺳﺘﺤﺎﻟﺔ ﺧﻮﻳﺶ در ﺧﺪاوﻧﺪ‪ ،‬ﻓﺮدﻳـﺖ ﺧـﻮﻳﺶ را ﺑـﻪ دور‬
‫ﻣﻲاﻧﺪازد ﺣﺎل آﻧﻜﻪ ﻓﺮدﻳﺖ‪ ‬ﻟﻴﺒﺮاﻟﻲ دﻗﻴﻘﺎً ﺑﺎ ﻫﻤـﻴﻦ اﺳـﺘﺤﺎﻟﻪ ﮔﺮدﻳـﺪن ﺳـﺮ ﻧﺎﺳـﺎزﮔﺎري دارد‪.‬‬
‫ارﺗﺒﺎط اﻳﺪﺋﻮﻟﻮژي ﻟﻴﺒﺮاﻟﻴﺴﻢ ﺑﺎ دﻳﺪﮔﺎهﻫﺎي اﻧﺘﻘﺎدي روﺷﻨﻔﻜﺮاﻧﻲ ﭼﻮن آﺧﻮﻧـﺪزاده ﺑـﻪ ﺷـﻜﻞ‬
‫ﻋﻴﺎنﺗﺮي در ﻣﻮرد ﻗﺎﻓﻴﻪ‪/‬ﺳﺠﻊ و ﻗﺎﻓﻴﻪاﻧﺪﻳﺸﻲ ﻧﻴﺰ دﻳﺪه ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬روﺷـﻨﻔﻜﺮان ﻟﻴﺒـﺮال ﻣﺴـﻠﻚ‬
‫ﻋﺼﺮ ﻣﺸﺮوﻃﻪ ﭼﻮن ﻣﻠﻜﻢﺧﺎن و آﺧﻮﻧﺪزاده ﺑﺮ اﻳﻦ ﺑـﺎور ﺑﻮدﻧـﺪ ﻛـﻪ ﻗﺎﻓﻴـﻪ و ﻗﺎﻓﻴـﻪاﻧﺪﻳﺸـﻲ‬
‫ﺑﺰرگﺗﺮﻳﻦ ﺑﻴﻤﺎري ادﺑﻴﺎت ﮔﺬﺷﺘﺔ اﻳﺮاﻧﻴﺎن ﺑﻮده‪ ،‬ادﺑﻴﺎت ﻓﺎرﺳﻲ را از ﻣﺴـﻴﺮ درﺳـﺖ ﺧـﻮﻳﺶ‬
‫دور ﺳﺎﺧﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻠﻜﻢﺧﺎن ﻛﻪ او ﻧﻴﺰ از ﺟﻤﻠﻪ ﻣﺘﻔﻜّﺮان ﻟﻴﺒﺮالِ آن ﻋﺼﺮ ﻣﺤﺴﻮب ﻣـﻲﺷـﻮد‪،‬‬
‫ﻣﺨﺎﻟﻒ ﺳﺮﺳﺨﺖ ﻗﺎﻓﻴﻪ‪/‬ﺳﺠﻊ و ﻗﺎﻓﻴﻪاﻧﺪﻳﺸﻲ ﺑﻮد‪ .‬او در رﺳﺎﻟﺔ ﺳﻴﺎﺣﻲ ﮔﻮﻳﺪ ﺑﻪ ﺻﺮاﺣﺖ ﺑـﻪ‬
‫اﻧﻜﺎر ﻗﺎﻓﻴﻪ و ﻗﺎﻓﻴﻪاﻧﺪﻳﺸﻲ ﺷﺎﻋﺮان و ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎن ﭘﺮداﺧﺘﻪ‪ ،‬آن را ﺑﻼي ادﺑﻴﺎت ﻓﺎرﺳﻲ ﻣﻲﻧﺎﻣﺪ‪.‬‬
‫ﻣﻠﻜﻢﺧﺎن در رﺳﺎﻟﺔ ﻣﺬﻛﻮر ﻣﻲﻧﻮﻳﺴﻨﺪ‪:‬‬
‫در ﻧﻮﺷﺘﻪﺟﺎت ﺑﻪ ﺟﺰ ﺗﺮﺗﻴﺐ ﻗﺎﻓﻴﻪ ﻣﻨﻈﻮري ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ و اﻏﻠﺐ اوﻗﺎت ﺑﻪ ﺟﻬﺖ ﺗﺮﺗﻴﺐ ﻳﻚ‬
‫ﻗﺎﻓﻴﻪ ﭼﻨﺪﻳﻦ ﺳﻄﺮ ﺟﻔﻨﮓ ﻣﻲﺑﺎﻓﺘﻨﺪ‪ ...‬و ده ﻫﺰار ﻗﺼﻴﺪه دﻳﺪم ﻛﻪ ﻫﻤﻪ ﺑﻪ ﻳﻚ ﻃﺮح و ﻳﻚ‬
‫ﻧﻬﺞ از ﺑﻬﺎر اﺑﺘﺪا ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ ،‬اﻳﻦ ﻗﺪر از ﻛﻮه ﺑﻪ ﻫﺎﻣﻮن و از درﻳﺎ ﺑﻪ ﺟﻴﺤﻮن ﻣﻲﺷﺘﺎﻓﺘﻨﺪ ﺗـﺎ‬
‫آﺧﺮ ﺑﻪ ﻫﺰار ﻣﻌﺮﻛﻪ ﺑﻪ ﺷﺨﺺ ﻣﻤﺪوح ﻣﻲرﺳﻴﺪﻧﺪ‪ .‬آن وﻗﺖ از ﻣﮋﮔﺎن ﺧﺪاوﻧﺪ زﻣـﻴﻦ و‬
‫زﻣﺎن ﻣﻲﮔﻔﺘﻨﺪ ﺗﺎ دم اﺳﺒﺶ ﻳﻚ ﻧﻔﺲ ﻗﺎﻓﻴﻪ ﻣﻲﺳﺎﺧﺘﻨﺪ‪ .‬ﭘﺲ از اﻏﺮاقﻫﺎي ﺑﻲﺣﺪ و اﻧﺪازه‬
‫آﺧﺮاﻻﻣﺮ در ﺗﻨﮕﻨﺎي ﻗﺎﻓﻴﻪ ﮔﺮﻓﺘﺎر ﻣﻲآﻣﺪﻧﺪ و از ﺳﭙﻬﺮ ﺧﻀﺮا ﻣﺴﺘﺪﻋﻲ ﻣﻲﺷﺪﻧﺪ ﻛـﻪ‪ :‬ﺗـﺎ‬
‫ﺟﻬﺎن در زﻣﺎن ﻧﻬﺎن ﺑﺎﺷﺪ‪/‬ﻋﻤﺮ ﻣﻤﺪوح ﺟﺎودان ﺑﺎﺷﺪ )ﻣﻠﻜﻢﺧﺎن‪.(368 :1380،‬‬

‫ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎن ﻛﺘﺎبﻫﺎي ﺗﺎرﻳﺦ ﻧﻘﺪ ادﺑﻲ در دورة ﻣﻌﺎﺻﺮ درﺑﺎرة ﻣﺒﺎﻧﻲ اﻳﻦ ﻗﺎﻓﻴﻪﺳـﺘﻴﺰي ﻧﻴـﺰ‬
‫ﺳﻜﻮت اﺧﺘﻴﺎر ﻛﺮدهاﻧﺪ‪ .‬در ﻣﻮرد ﻗﺎﻓﻴـﻪ ﺣﺘّـﻲ از دﻻﻳـﻞ ﻛﻠّـﻲاي ﭼـﻮن ﻣﺎﺗﺮﻳﺎﻟﻴﺴـﺘﻲ ﺑـﻮدن‬
‫ﺟﻬﺎن ﻧﮕﺮي آﺧﻮﻧﺪزاده و دﻳﮕﺮان ﻫﻢ ﻧﺸﺎﻧﻪاي وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ .‬ﻧﻬﺎﻳﺖ ﻛﺎر اﻳـﻦ ﻧﻮﻳﺴـﻨﺪﮔﺎن در‬
‫ﻣﻮرد ﻗﺎﻓﻴﻪ و دﻳﺪﮔﺎهﻫﺎي اﻓﺮادي ﭼـﻮن آﺧﻮﻧـﺪزاده‪ ،‬ﺻـﺤ‪‬ﻪ ﮔﺬاﺷـﺘﻦ ﺑـﺮ درﺳـﺘﻲ اﻧﺘﻘـﺎدات‬
‫آﻧﺎن اﺳﺖ)ﭘﺎرﺳﻲﻧﮋاد‪.(81 :1380،‬ﺗﻮﻗّﻒ در اﻳﻦ ﻣﺮﺣﻠﻪ‪ ،‬ﺧﻮاﻧﻨﺪة آﺷـﻨﺎ ﺑـﺎ آﺛـﺎر روﺷـﻨﻔﻜﺮان‬
‫ﻋﺼﺮ ﻣﺸﺮوﻃﻪ را ﺧﺸﻨﻮد ﻧﻤﻲﺳﺎزد‪ .‬او از ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه دﻟﻴﻞ اﻳﻦ ﻣﺨﺎﻟﻔﺖﻫﺎ را ﻧﻴﺰ ﻃﻠﺐ ﻣﻲﻛﻨﺪ و‬
‫از او ﻣﻲﺧﻮاﻫﺪ ﻛﻪ ﻣﺒﺎﻧﻲ ﭼﻨﻴﻦ ﻗﻀﺎوﺗﻲ درﺑﺎرة ﺷﻌﺮ و ﻋﻨﺎﺻﺮ آن ﭼﻮن ﻗﺎﻓﻴﻪ را ﻧﻴﺰ ﺑـﺮاي او‬
‫روﺷﻦ ﺳﺎزد‪ .‬ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ اﻳﻦ ﺗﻮﻗّﻊ اﻟﺒﺘﻪ در اﻳﻦ ﻛﺘﺎبﻫﺎ ﺑـﺮآورده ﻧﻤـﻲﺷـﻮد؛ ﭼـﺮا ﻛـﻪ‬
‫ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎن اﻳﻦ ﻛﺘﺎبﻫﺎ ﺑﻪ دﻧﺒﺎل ﻳﺎﻓﺘﻦ ﻣﺒﺎﻧﻲ اﻳﻦ ﻧﻘﺪﻫﺎ و ارﺗﺒﺎط اﻳﻦ داوريﻫﺎ ﺑﺎ ﺟﻬﺎنﻧﮕﺮي‬
 ‫‪ 76‬ادﺑﻴﺎت ﭘﺎرﺳﻲ ﻣﻌﺎﺻﺮ‪ ،‬ﺳﺎل ﻧﻬﻢ‪ ،‬ﺷﻤﺎرة اول‪ ،‬ﺑﻬﺎر و ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن ‪1398‬‬

‫ﻣﻨﺘﻘﺪان آن ﻋﺼﺮ ﻧﺒﻮدهاﻧﺪ‪ .‬اﻣ‪‬ﺎ ﻣﺒﺎﻧﻲ اﻳﻦ داوريﻫﺎ ﻛﺠﺎﺳﺖ و ﻣﻴﺎن اﻳﻦ ﻣﺒﺎﻧﻲ و داوريﻫﺎ ﭼـﻪ‬
‫ارﺗﺒﺎﻃﻲ وﺟﻮد دارد؟‬
‫ﺗﻮﺟ‪‬ﻪ ﺑﻴﺸﺘﺮ و دﻗﻴﻖﺗﺮ ﺑﻪ ﻧﻘﺪ ﻗﺎﻓﻴﻪاﻧﺪﻳﺸﻲ ﻣﻨﺘﻘﺪان ﻋﺼﺮ ﻣﺸﺮوﻃﻪ‪ ،‬رﺷﺘﻪﻫﺎي ﭘﻨﻬﺎن ﻣﻴـﺎن‬
‫ﺟﻬﺎنﻧﮕﺮي ﺣﺎﻛﻢ ﺑﺮ ذﻫﻦ ﻣﻨﺘﻘـﺪان اﻳـﻦ دوره ﻳﻌﻨـﻲ ﻟﻴﺒـﺮال دﻣﻮﻛﺮاﺳـﻲ و ﻗﺎﻓﻴـﻪﺳـﺘﻴﺰي را‬
‫آﺷﻜﺎرﺗﺮ ﻣﻲﺳﺎزد‪ .‬ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﻣﻲداﻧﻴﻢ‪ ،‬ﻳﻜﻲ از اﺳﺎﺳﻲﺗﺮﻳﻦ ارزشﻫﺎي ﻟﻴﺒﺮاﻟﻴﺴﻢ آزادي و رﻫﺎﻳﻲ‬
‫از ﻗﻴﻤﻮﻣﻴﺖﻫﺎ اﺳﺖ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ داﻳﺮة اﻳﻦ ﻗﻴﻤﻮﻣﻴﺖﻫﺎ را ﻧﺒﺎﻳﺪ ﺑـﻪ ﻣﻔـﺎﻫﻴﻢ ﺷـﻨﺎﺧﺘﻪ ﺷـﺪهاي ﭼـﻮن‬
‫ﺳﻨّﺖ‪ ،‬دﻳﻦ و‪ ...‬ﻣﺤﺪود ﻛﺮد‪ .‬اﮔﺮ ﻫﺮ ﻋﺎﻣﻠﻲ ﻛﻪ آزادي اﻧﺴﺎن را از او ﺳﻠﺐ ﻛﺮده‪ ،‬ذﻫﻦ و ﺧﺮد‬
‫اﻧﺴﺎن را دﻧﺒﺎﻟﻪرو و ﺗﺎﺑﻊ ﺧﻮد ﻣﻲﺳﺎزد‪ ،‬ﻗﻴ‪‬ﻢ ﺑﺪاﻧﻴﻢ؛ آﻧﮕﺎه ﻗﺎﻓﻴﻪ ﻧﻴﺰ ﻣﻲﺗﻮاﻧـﺪ ﻳﻜـﻲ از ﻗـﻴ‪‬ﻢﻫـﺎ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ؛ ﻗﻴ‪‬ﻤﻲ ﻛﻪ ذﻫﻦ ﺷﺎﻋﺮ را ﺑﻪ ﺗﺼﺮّف ﺧﻮد در ﻣﻲآورد و ﺑﺮﺧﻼف ﺧﻮاﺳﺖ و ارادة ﺷﺎﻋﺮ‪،‬‬
‫او را ﺑﻪ ﻫﺮﺟﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﻣﻲﺧﻮاﻫﺪ‪ ،‬ﻣﻲﺑﺮد‪ .‬ﮔﻮﻳﺎ وﻗﺘﻲ ﻣﻠﻜﻢﺧﺎن‪ ،‬ﺷﺎﻋﺮان را ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻣـﻲداﻧﺴـﺖ‬
‫ﻛﻪ ﺧﻴﺎﻻت آﻧﻬﺎ ﺗﺎﺑﻊ ﻟﻔﻆ ﮔﺮدﻳﺪه اﺳﺖ)ﻫﻤﺎن‪ (371 :‬دﻗﻴﻘﺎً ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ اﺳﺎرت ﺷﺎﻋﺮ و ﺧﻴـﺎل او‬
‫در زﻧﺠﻴﺮﻫﺎي ﻗﺎﻓﻴﻪ ﺗﻮﺟ‪‬ﻪ داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻗﻴﻤﻮﻣﻴﺖ ﻗﺎﻓﻴﻪ ﺑﺮ ذﻫﻦ و اﻧﺪﻳﺸﺔ ﺷﺎﻋﺮ را ﻣﻲﺗﻮان ﻧﻘﻄﺔ ﻣﻘﺎﺑﻞ ﻟﻴﺒﺮاﻟﻴﺴﻢ و آﻣﻮزهﻫـﺎي آن‬
‫ﭼﻮن آزادي داﻧﺴﺖ‪ .‬ﭘﺲ ﻋﺠﻴﺐ ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ روﺷﻨﻔﻜﺮان ﻟﻴﺒﺮاﻟﻴﺴﺖ آن ﻋﺼﺮ‪ ،‬ﻗﺎﻓﻴﻪ را ﺳﺪ راه‬
‫اﻧﺪﻳﺸﻪ و اﻧﻘﻴﺎد ذﻫﻦِ ﺷﺎﻋﺮ از ﺳﻮي ﻗﺎﻓﻴﻪ )ﻫﻤﺎن ﻗﺎﻓﻴﻪاﻧﺪﻳﺸﻲ( را ﻗﺒﻴﺢ ﻣﻲداﻧﺴـﺘﻨﺪ‪ .‬اﻧﻌﻜـﺎس‬
‫اﻳﻦ ﺗﻼش ﺑﺮاي رﻫﺎﺳﺎزي ذﻫﻦ ﺷﺎﻋﺮ و ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه از اﻧﻘﻴﺎد ﻗﺎﻓﻴﻪ را ﻣﻲﺗـﻮان در رﺳـﺎﻟﺔ اﻳـﺮاد‬
‫آﺧﻮﻧﺪزاده و در ﺿﻤﻦ ﮔﻔﺘﮕﻮي ﺧﻴﺎﻟﻲ او ﺑﺎ ﺑﺎ رﺿﺎﻗﻠﻲﺧﺎن ﻫﺪاﻳﺖ‪ ،‬ﻧﻮﻳﺴﻨﺪة ﻛﺘﺎب روﺿـﻪ‪-‬‬
‫اﻟﺼﻔﺎي ﻧﺎﺻﺮي‪ ،‬ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻛﺮد‪ .‬در رﺳﺎﻟﺔ ﻣﺬﻛﻮر‪ ،‬آﺧﻮﻧﺪزاده ﭼﻨﺪ ﺑﺎر ﺑﺮ رﺿﺎﻗﻠﻲ ﺧﺎن ﻫﺪاﻳﺖ‬
‫و ﺗﺎرﻳﺦ او اﻳﺮاد ﻣﻲﮔﻴﺮد و ﻣﻄﺎﻟﺐ آن را ﺧﻼف واﻗﻊ ﻣﻲداﻧـﺪ‪ .‬رﺿـﺎ ﻗﻠـﻲﺧـﺎن ﻫـﺪاﻳﺖ در‬
‫ﺟﻮاب او‪ ،‬اﻋﺘﺮاف ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ در زﻣﺎن ﻧﮕﺎرش ﻛﺘﺎب ﺧﻮد‪ ،‬ﺑﻴﺸﺘﺮ ﭘﺮواي ﻗﺎﻓﻴﻪ را داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‬
‫ﺗﺎ ﺑﻴـﺎن واﻗﻌﻴـﺖ‪ .‬در رﺳـﺎﻟﺔ ﻣـﺬﻛﻮر‪ ،‬آﺧﻮﻧـﺪزاده ﻣـﻲﻛﻮﺷـﺪ ﺗـﺎ ﻧﺸـﺎن دﻫـﺪ ﻛـﻪ ﭼﮕﻮﻧـﻪ‬
‫ﺣﺎﻛﻤﻴﺖ‪/‬ﺳﻠﻄﺔ ﻗﺎﻓﻴﻪ و ﻗﺎﻓﻴﻪاﻧﺪﻳﺸﻲ )ﺳﺠﻊﭘﺮدازي و‪ (...‬ﺑﺮ ذﻫﻦ رﺿﺎ ﻗﻠﻲﺧﺎن ﻫﺪاﻳﺖ‪ ،‬ﻛﺘﺎب‬
‫روﺿـــﻪاﻟﺼــــﻔﺎ ﻧﺎﺻــــﺮي او را ﺑــــﻪ اﻧﺒــــﺎﻧﻲ از اﺷــــﺘﺒﺎﻫﺎت و ﻳــــﺎوهﻧﻮﻳﺴــــﻲﻫــــﺎ‬
‫واداﺷﺘﻪ اﺳﺖ)آﺧﻮﻧﺪزاده‪.(154 :1351،‬‬
‫ﻧﺴﺒﺖ ﻣﻴﺎن اﻳﺪﺋﻮﻟﻮژي ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺒﺎﻧﻲ و ﻣﻌﻴﺎر ﻧﻘﺪﻫﺎي آﺧﻮﻧﺪزاده و ﻣﻠﻜﻢﺧـﺎن ﺗﻨﻬـﺎ در‬
‫ﻣﻮرد ﻧﻘﺪ اﻳﻦ روﺷﻨﻔﻜﺮان ﺻﺪق ﻧﻤﻲﻛﻨﺪ و ﻣﻲﺗﻮان آن را ﺑﻪ دﻳﮕﺮ ﻣﻨﺘﻘﺪان اﻳـﻦ دوره ﭼـﻮن‬
‫ﻣﻠﻚاﻟﺸﻌﺮاء ﺑﻬﺎر‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪ ﻗﺰوﻳﻨﻲ‪ ،‬ﺳﻌﻴﺪ ﻧﻔﻴﺴﻲ ﻧﻴﺰ ﺗﻌﻤﻴﻢ داد‪ .‬ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻧﻮﻳﺴـﻨﺪة اﻳـﻦ ﺳـﻄﻮر‪،‬‬
‫اﮔﺮ ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎن ﻛﺘﺎبﻫﺎي ﺗﺎرﻳﺦ ﻧﻘﺪ ادﺑﻲ ﻣﻌﺎﺻﺮ ﺑﻪ ﺟﺮﻳﺎنﻫﺎي ﺳﻴﺎﺳـﻲ و اﻳـﺪﺋﻮﻟﻮژيﻫـﺎي‬
‫ﺗﺎرﻳﺦ ﻧﻘﺪ ادﺑﻲ ﻣﻌﺎﺻﺮ در ﺗﺮازوي ﻧﻘﺪ )ﻧﮕﺎﻫﻲ اﻧﺘﻘﺎدي ﺑﻪ‪77 ...‬‬

‫ﻣﻌﺎﺻﺮ ﺗﻮﺟ‪‬ﻪ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ و اﻫﻤﻴﺖ ﺑﻴﺸﺘﺮي ﺑﻪ آﻧﻬﺎ ﻣﻲدادﻧﺪ‪ ،‬ﻛﺘﺎب آﻧﻬﺎ ارزش و ﻏﻨﺎي ﺑﻴﺸﺘﺮي‬
‫ﭘﻴﺪا ﻣﻲﻛﺮد و زواﻳﺎي ﭘﻨﻬﺎن ﻣﺎﻧﺪة ﻧﻘﺪ آن دوره را آﺷﻜﺎرﺗﺮ ﻣﻲﺳﺎﺧﺖ‪.‬‬

‫‪ .3‬ﻧﺘﻴﺠﻪﮔﻴﺮي‬
‫در ﺳﺎلﻫﺎي اﺧﻴﺮ آﺛﺎر ارزﺷﻤﻨﺪي در ﺧﺼﻮص ﺗﺎرﻳﺦ ﻧﻘﺪ ادﺑﻲ ﻣﻌﺎﺻﺮ ﭼﻮن ﭘﻴﺸـﮕﺎﻣﺎن ﻧﻘـﺪ‬
‫ادﺑﻲ در اﻳﺮان و روﺷﻨﮕﺮان اﻳﺮاﻧﻲ و ﻧﻘﺪ ادﺑﻲ اﻧﺘﺸﺎر ﻳﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ آﺛﺎر ﻛـﻪ ﺑﺎﻳـﺪ آﻧﻬـﺎ را از‬
‫ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎي ﺧﻮب و ﻣﻮﻓّﻖ ﭘﮋوﻫﺶﻫﺎي داﻧﺸﮕﺎﻫﻲ در اﻳﻦ ﺳﺎلﻫﺎ ﺑـﻪ ﺣﺴـﺎب آورد‪ ،‬در ﻛﻨـﺎر‬
‫ﻣﺤﺎﺳﻦ ﻓﺮاوان و ﻣﺘﻌﺪ‪‬د‪ ،‬ﺿﻌﻒﻫﺎ و ﻛﺎﺳﺘﻲﻫﺎﻳﻲ ﻧﻴﺰ دارﻧﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﺿﻌﻒﻫـﺎ را ﻣـﻲﺗـﻮان ذﻳـﻞ‬
‫ﭼﻬﺎر دﺳﺘﻪ ﻗﺮار داد‪ .‬اﻟﻒ( ﻣﻌﻴﺎرﻫﺎي ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎن اﻳﻦ ﻛﺘﺎبﻫﺎ در اﻧﺘﺨﺎب ﻣﻨﺘﻘﺪان آن دوره ﺑﻪ‬
‫وﺿﻮح روﺷﻦ ﻧﻴﺴﺖ ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﺧﻮاﻧﻨﺪه ﺑﻪ درﺳﺘﻲ در ﻧﻤﻲﻳﺎﺑﺪ ﻛﻪ ﭼﺮا ﺑﻪ ﺟﺎي ﻧﻴﻤﺎ‪ ،‬ﺑﻪ ﻫﺪاﻳﺖ‬
‫ﺗﻮﺟ‪‬ﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ و‪ ...‬ب( روﻳﻜﺮد ﻏﺎﻟﺒﺎً ﻓﻠﺴﻔﻲ و ﻋﻘﻼﻧﻲ اﻳﻦ ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮان در ﺑﺮرﺳﻲ ﻣﺴﺎﺋﻠﻲ‬
‫ﭼﻮن ﻧﺴﺒﺖ ﻧﻘﺪ ادﺑﻲ ﺑﺎ دوران ﻣﻌﺎﺻﺮ‪/‬ﻣﺪرن ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﻧﻈـﺮ ﻧﺎﺑﺴـﻨﺪه ﻣـﻲآﻳـﺪ‪ .‬پ( ﻧﻮﻳﺴـﻨﺪﮔﺎن‬
‫ﻛﺘﺎبﻫﺎي ﻣﺬﻛﻮر ﮔﺎه ﺗﺤﻮ‪‬ل و دﮔﺮﮔﻮﻧﻲ ﺟﻬﺎنﻧﮕﺮي ﻣﻨﺘﻘﺪان اﻳﻦ دوره را ﻧﺎدﻳﺪه ﮔﺮﻓﺘـﻪاﻧـﺪ؛‬
‫اﻣﺮي ﻛﻪ ﻧﺘﻴﺠﺔ آن اراﺋﺔ ﺗﺼﻮﻳﺮي ﻧﺎﺑﺴﻨﺪه و ﻣﺤﺪود از دﻳﺪﮔﺎهﻫﺎي ادﺑـﻲ ﻣﻨﺘﻘـﺪان اﻳـﻦ دوره‬
‫ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬ت( ﻏﻔﻠﺖ از ﻣﺒﺎﻧﻲ و ﺑﻨﻴﺎنﻫﺎي اﻳﺪﺋﻮﻟﻮژﻳﻚ ﻣﻨﺘﻘﺪان دورة ﻣﻌﺎﺻﺮ و ﻧﺴـﺒﺖ اﻳـﻦ‬
‫ﻣﺒﺎﻧﻲ ﺑﺎ دﻳﺪﮔﺎهﻫﺎي ادﺑﻲ آﻧﻬﺎ‪ ،‬آﺧﺮﻳﻦ ﺿﻌﻒ و ﻛﺎﺳﺘﻲاي اﺳﺖ ﻛﻪ در ﻛﺘﺎبﻫﺎي ﺗﺎرﻳﺦ ﻧﻘـﺪ‬
‫ادﺑﻲ دﻳﺪه ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬

‫ﭘﻲﻧﻮﺷﺖﻫﺎ‬
‫‪.1‬اﻳﻦ ﻣﻘﺎﻟﻪ را ﺑﻪ دﻛﺘﺮ ﻣﺤﻤﺪ دﻫﻘﺎﻧﻲ ﺗﻘﺪﻳﻢ ﻣﻲﻛـﻨﻢ؛ اﺳـﺘﺎد ﻓﺮﻫﻴﺨﺘـﻪ و ﮔﺮاﻧﻤﺎﻳـﻪاي ﻛـﻪ آﺷـﻨﺎﻳﻲ و‬
‫ﻋﻼﻗﻪام ﺑﻪ ﺗﺎرﻳﺦ ﻧﻘﺪ ادﺑﻲ ﻣﻌﺎﺻﺮ را ﻣﺮﻫﻮن اﻳﺸﺎن ﻫﺴﺘﻢ‪.‬‬
‫‪ .2‬اﻧﺪﻳﺸﻪﻫﺎي ﻣﻴﺮزا ﻓﺘﺤﻌﻠﻲ آﺧﻮﻧﺪزاده ﻧﺎم ﻛﺘﺎﺑﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻓﺮﻳﺪون آدﻣﻴﺖ درﺑﺎرة آﺧﻮﻧﺪزاده و‬
‫اﻧﺪﻳﺸﻪﻫﺎي اوﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬آدﻣﻴﺖ در ﻓﺼﻞ ﭘﺎﻳﺎﻧﻲ ﻛﺘﺎب‪ ،‬ﺑﻪ دﻳﺪﮔﺎهﻫﺎي ادﺑﻲ آﺧﻮﻧﺪزاده ﻧﻴﺰ‬
‫ﻣﻲﭘﺮدازد و ﺻﻔﺤﺎﺗﻲ را ﺑﻪ ﺑﺮرﺳﻲ آﺛﺎر ادﺑﻲ و اﻧﺘﻘﺎدي آﺧﻮﻧﺪزاده اﺧﺘﺼﺎص ﻣﻲدﻫﺪ‪.‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل‬
‫او در اﻳﻦ ﻓﺼﻞ ﺑﻪ ﺑﺮرﺳﻲ اﺟﻤﺎﻟﻲ رﺳﺎﻟﺔ ﻣﻼي روﻣﻲ و ﺗﺼﻨﻴﻒ او ﻣﻲﭘﺮدازد و دﻳﺪﮔﺎه آﺧﻮﻧﺪزاده‬
‫را ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻣﻮﻻﻧﺎ و اﺛﺮ او ﺷﺮح ﻣﻲدﻫﺪ)آدﻣﻴﺖ‪.(238-264 :1349 ،‬‬
‫‪ .3‬از ﻣﻴﺎن ﺳﻪ ﻧﻮﻳﺴﻨﺪة ﻛﺘﺎبﻫﺎي ﺗﺎرﻳﺦ ﻧﻘﺪ ادﺑﻲ‪ ،‬اﻳﻦ ﺗﻨﻬﺎ اﻳﺮج ﭘﺎرﺳﻲ ﻧﮋاد اﺳﺖ ﻛﻪ اﺷﺎرهاي ﻛﻮﺗﺎه‬
‫ﺑﻪ ﺗﺎرﻳﺦ اﻳﺮان ﻋﺼﺮ ﻗﺎﺟﺎر ﻣﻲﻛﻨﺪ و ﺷﺮاﻳﻂ دﺷﻮار آن روزﮔﺎر اﻳﺮان را ﻳﻜﻲ از دﻻﻳﻞ ﭘﻴﺪاﻳﺶ‬
 ‫‪ 78‬ادﺑﻴﺎت ﭘﺎرﺳﻲ ﻣﻌﺎﺻﺮ‪ ،‬ﺳﺎل ﻧﻬﻢ‪ ،‬ﺷﻤﺎرة اول‪ ،‬ﺑﻬﺎر و ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن ‪1398‬‬

‫ﺗﻔﻜّﺮ اﻧﺘﻘﺎدي ﻣﻲداﻧﺪ )ﭘﺎرﺳﻲﻧﮋاد‪ .(13 :1380،‬اﻟﺒﺘﻪ ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ اﻳﻦ اﺷﺎره ﺑﺴﻴﺎر ﻛﻮﺗﺎه و‬
‫ﻧﺎﻛﺎﻓﻲ اﺳﺖ و از ﺣﺪ ﺑﻴﺎن ﺑﺴﻴﺎر ﺳﺎده و ﻣﺨﺘﺼﺮ اوﺿﺎع ﺑﺤﺮاﻧﻲ اﻳﺮان در ﺳﺎلﻫﺎي ﭘﺎﻳﺎﻧﻲ ﻋﺼﺮ‬
‫ﻗﺎﺟﺎر ﻓﺮاﺗﺮ ﻧﻤﻲرود‪.‬‬
‫‪ .4‬ﺑﺮاي اﺛﺒﺎت اﻳﻦ ادﻋﺎ‪ ،‬ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎي ﻓﺮاوان دﻳﮕﺮي ﻧﻴﺰ ﻣﻲﺗﻮان ﻧﻘﻞ ﻛﺮد‪ .‬در اﻳﻨﺠﺎ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪ ذﻛﺮ ﻳﻚ‬
‫ﻧﻤﻮﻧﺔ دﻳﮕﺮ ﺑﺴﻨﺪه ﻣﻲﻧﻤﺎﻳﻴﻢ‪ .‬اﺑﻮاﻟﺤﺴﻦ ﻗﺎﺟﺎر ﻳﻜﻲ از روﺷﻨﻔﻜﺮان آن دوران در رﺳﺎﻟﺔ اﺗﺤﺎد اﺳﻼم‬
‫ﺧﻮد‪ ،‬ﭘﺲ از اﺷﺎره ﺑﻪ ﺧﻄﺮ ﻣﻮﺟﻮد ﺑﺮاي اﻳﺮان‪ ،‬وازة اﺻﻼح را ﻧﻴﺰ ﺑﻼﻓﺎﺻﻠﻪ ﻣﻲآورد‪:‬‬
‫ﺑﻪ اﻗﺘﻀﺎي ﺣﺎل و ﻣﻘﺎﻣﻲ ﻛﻪ اﻣﺮوزه اﺳﻼم را در ﻣﺨﺎﻃﺮة ﻋﻈﻴﻤﻪ ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﺪ ذﻣ‪‬ﺔ ﺑﺰرﮔﺎن روﺣـﺎﻧﻲ از‬
‫ﻣﺸﻐﻮﻟﻴﺖ ﺑﻪ اﺻﻼﺣﺎت ﻻزﻣﻪ ﻧﺒﺎﻳﺪ ﻓﺎرغ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﻣﺮوز ﺑﻴﺎن و ﺑﻨﺎن ﻋﻠﻤﺎ و ﻗﻀﺎت ﻗﺎﺋﻢ ﻣﻘـﺎم ﺳـﻴﻒ و ﺳـﻨﺎن‬
‫ﻣﺒﺎرزﻳﻦ و ﻏﺰات اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺎﻳﺪ ﺣﺪﺗﻲ و ﺑﺮﺷﻲ ﺑﻨﻤﺎﻳﺪ و ﻗﻠﻢ ﻣﺠﺘﻬﺪﻳﻦ ﻧﺎﻳﺐ ﻣﻨﺎب ﻋﻠﻢ ﻣﺠﺎﻫﺪﻳﻦ اﺳـﺖ ﺑﺎﻳـﺪ‬
‫ﭘﺮﭼﻢ ﻧﺼﺮت ﺑﮕﺸﺎﻳﺪ و از ﺑﺮﻛﺖ اﻧﻔﺎس ﻗﺪﺳﻴﻪ اﺧﺘﻼﻓﺎت داﺧﻠﺔ ﺣﻮزة اﺳﻼﻣﻴﻪ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺻﻠﺢ ﻋﻤﻮﻣﻲ ﺑﺮ‬
‫ﮔﺮدد و ﻏﺎﻓﻠﻴﻦ را ﻣﺘﺒ‪‬ﻪ ﺑﺎﻳﺪ ﻛﺮد ﻛﻪ در ﻣﻨﺎزﻋﺎت داﺧﻠﻪ ز ﻫﺮ ﻃﺮف ﻛﻪ ﺷﻮد ﻛﺸﺘﻪ ﺳﻮد اﺳﻼم ﻧﻴﺴﺖ و زﻳﺎن‬
‫دﻳﻦ اﺳﺖ‪ .‬ﻏﺮﺑﺖ ﺣﺎﻟﻴﻪ اﺳﻼم ﺑﺎ ﺻﺪ و ﭼﻬﻞ و ﭘﻨﺞ ﻣﻠﻴﻮن ﺟﻤﻌﻴﺖ ﺧﻄﺮﻧﺎكﺗﺮ از ﻏﺮﺑﺖ اﺑﺘﺪاﺋﻴـﺔ اﺳـﻼم ـ‬
‫ﻛﻪ ﺻﺪ و ﭼﻬﻞ و ﭘﻨﺞ ﺗﺎﺑﻊ ﻧﺪاﺷﺖ ـ زﻳﺮا ﻛﻪ آن ﻏﺮﺑﺖ در ﺧﻂ ﺗﺼﺎﻋﺪ و ﺻﺮاط ﺗﺰاﻳﺪ ﺑﻮد و اﻳﻦ ﻏﺮﺑﺖ رو‬
‫ﺑﻪ ﻫﺒﻮط و ﺳﻘﻮط ﻣﻲرود )اﺑﻮاﻟﺤﺴﻦ ﻣﻴﺮزا ﻗﺎﺟﺎر‪ ،‬ﻧﺴﺨﺔ ﺧﻄﻲ(‪.‬‬
‫‪ .5‬ﻧﻮﻳﺴﻨﺪة ﻛﺘﺎب اراﻧﻲ ﻓﺮاﺗﺮ از ﻣﺎرﻛﺲ ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ارﺗﺒﺎط ﺑﺎورﻫﺎي ﻧﺎﺳﻴﻮﻧﺎﻟﻴﺴﺘﻲ اراﻧﻲ ﺑﺎ ﺗﺼﺤﻴﺢ ﻣﺘﻦ‬
‫اﺷﺎره ﻣﻲﻛﻨﺪ و ﻣﻲﻧﻮﻳﺴﺪ »دﻛﺘﺮ اراﻧﻲ ﺳﺎلﻫﺎ ﺑﻌﺪ در ﭘﺎﻳﺎن ﻻﻳﺤﺔ دﻓﺎﻋﻴﻪاش ﺻﺮﻳﺤﺎً ﺑﻪ اﻓﻜﺎر‬
‫ﻧﺎﺳﻴﻮﻧﺎﻟﻴﺴﺘﻲ‪ ،‬اﺣﺴﺎﺳﺎت ﻣﻠﻲ و وﻃﻦ ﺧﻮاﻫﻲ ﺧﻮﻳﺶ در آﻟﻤﺎن و ﻣﺴﺎﻋﻲ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻮﺟﻬﻲ ﻛﻪ در‬
‫ﺟﻬﺖ ﻧﺸﺮ ﻣﺘﻮن ﻛﻬﻦ اﻳﺮان ﻣﺼﺮوف داﺷﺘﻪ ﺑﻮد‪ ،‬اﺷﺎره ﻧﻤﻮد«)ﺑﺮوﺟﺮدي‪ .(1382:14،‬ﺑﺮاي آﺷﻨﺎﻳﻲ‬
‫ﺑﺎ ﻧﺴﺒﺖ‪ ‬ﺗﺼﺤﻴﺢ ﻣﺘﻦ و اﻳﺪﺋﻮﻟﻮژي ﻧﺎﺳﻴﻮﻧﺎﻟﻴﺴﻢ ﺑﻪ ﻣﻘﺎﻟﺔ ﻣﺎ و ﻧﺎﮔﺰﻳﺮيﻣﺎن از ﻛﺎرﺑﺴﺖ ﻧﻈﺮﻳﻪﻫﺎي‬
‫ادﺑﻲ‪ :‬ﻧﮕﺎﻫﻲ اﻧﺘﻘﺎدي ﺑﻪ ﻛﺘﺎب ﺳﻨﺖ ﺗﺼﺤﻴﺢ ﻣﺘﻦ در اﻳﺮان ﭘﺲ از اﺳﻼم و ﻛﺎﺳﺘﻲﻫﺎي‬
‫روش ﺷﻨﺎﺳﺎﻧﺔ آن رﺟﻮع ﺷﻮد)اﻣﻦ ﺧﺎﻧﻲ‪.(57 :1397 ،‬‬

‫ﻛﺘﺎبﻧﺎﻣﻪ‬
‫آدﻣﻴﺖ‪ ،‬ﻓﺮﻳﺪون)‪ .(1349‬اﻧﺪﻳﺸﻪﻫﺎي ﻣﻴﺮزا ﻓﺘﺤﻌﻠﻲ آﺧﻮﻧﺪزاده‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﺧﻮارزﻣﻲ‪.‬‬
‫آرﺑﻼﺳﺘﺮ‪ ،‬آﻧﺘﻮﻧﻲ)‪ .(1388‬ﻇﻬﻮر و ﺳﻘﻮط ﻟﻴﺒﺮاﻟﻴﺴﻢ‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﺔ ﻋﺒﺎس ﻣﺨﺒﺮ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﻣﺮﻛﺰ‪.‬‬
‫آﺧﻮﻧﺪزاده‪ ،‬ﻣﻴﺮزا ﻓﺘﺤﻌﻠﻲ)‪ .(1351‬ﻣﻘﺎﻻت‪ ،‬ﺑﻪ ﻛﻮﺷﺶ ﺑﺎﻗﺮ ﻣﺆﻣﻨﻲ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬آوا‪.‬‬
‫آﺧﻮﻧﺪزاده‪ ،‬ﻣﻴﺮزا ﻓﺘﺤﻌﻠﻲ)‪ .(1357‬ﻣﻜﺘﻮﺑﺎت و اﻟﻔﺒﺎي ﺟﺪﻳﺪ‪ ،‬ﺗﺒﺮﻳﺰ‪ :‬اﺣﻴﺎ‪.‬‬
‫اﺑﻮاﻟﺤﺴﻦ ﻣﻴﺮزا ﻗﺎﺟﺎر‪ ،‬اﺗّﺤﺎد اﺳﻼم‪ ،‬ﻧﺴﺨﺔ ﺧﻄﻲ‪.‬‬
‫اراﻧﻲ‪ ،‬ﺗﻘﻲ)‪» .(1312‬دﻧﻴﺎ« ﭼﺎپ ﺷﺪه در ﻣﺠﻠﺔ دﻧﻴﺎ‪ ،‬ﺳﺎل اول‪ ،‬ﺷﻤﺎرة اول‪.‬‬
‫ﺗﺎرﻳﺦ ﻧﻘﺪ ادﺑﻲ ﻣﻌﺎﺻﺮ در ﺗﺮازوي ﻧﻘﺪ )ﻧﮕﺎﻫﻲ اﻧﺘﻘﺎدي ﺑﻪ‪79 ...‬‬

‫اراﻧﻲ‪ ،‬ﺗﻘﻲ)‪» .(1303‬آذرﺑﺎﻳﺠﺎن ﻳﻚ ﻣﺴﺌﻠﺔ ﺣﻴﺎﺗﻲ و ﻣﻤﺎﺗﻲ اﻳﺮان« ﭼﺎپ ﺷﺪه در ﻧﺎﻣﺔ ﻓﺮﻧﮕﺴﺘﺎن‪ ،‬ﺳﺎل اول‪،‬‬
‫ﺷﻤﺎرة ﭘﻨﺠﻢ‪ ،‬ﺻﺺ‬
‫اراﻧﻲ‪ ،‬ﺗﻘﻲ)‪» .(1312/1‬ﻋﺮﻓﺎن و اﺻﻮل ﻣﺎدي« ﭼﺎپ ﺷﺪه در ﻣﺠﻠﺔ دﻧﻴﺎ‪ ،‬ﺳﺎل اول‪ ،‬ﺷﻤﺎرة اول‪.‬‬
‫اﻣﻦﺧﺎﻧﻲ‪ ،‬ﻋﻴﺴﻲ)‪» .(1397‬ﻣﺎ و ﻧﺎﮔﺰﻳﺮيﻣﺎن از ﻛﺎرﺑﺴﺖ ﻧﻈﺮﻳﻪﻫﺎي ادﺑﻲ‪ :‬ﻧﮕﺎﻫﻲ اﻧﺘﻘﺎدي ﺑﻪ ﻛﺘـﺎب ﺳـﻨّﺖ‬
‫ﺗﺼﺤﻴﺢ ﻣﺘﻦ در اﻳﺮان ﭘﺲ از اﺳﻼم و ﻛﺎﺳﺘﻲﻫﺎي روش ﺷﻨﺎﺳﺎﻧﺔ آن« ﭼﺎپ ﺷﺪه در ﻓﺼـﻠﻨﺎﻣﺔ ﻧﻘـﺪ‬
‫ﻛﺘﺎب ادﺑﻴﺎت و ﻫﻨﺮ‪ ،‬ﺳﺎل اول‪ ،‬ﺷﻤﺎرة اول و دوم‪ ،‬ﺻﺺ ‪.57 -72‬‬
‫ﺑﺮوﺟﺮدي‪ ،‬ﺣﺴﻴﻦ)‪ .(1382‬اراﻧﻲ ﻓﺮاﺗﺮ از ﻣﺎرﻛﺲ‪ :‬ﭘﮋوﻫﺸﻲ ﭘﻴﺮاﻣﻮن ﺟﺮﻳﺎن ‪ 53‬ﻧﻔﺮ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﺗﺎزهﻫﺎ‪.‬‬
‫ﺑﻪآذﻳﻦ‪ ،‬م‪ .‬ا )‪ .(1369‬ﺑﺮ درﻳﺎ ﻛﻨﺎر ﻣﺜﻨﻮي‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﺟﺎﻣﻲ‪.‬‬
‫ﭘﺎرﺳﻲﻧﮋاد‪ ،‬اﻳﺮج)‪ .(1380‬روﺷﻨﮕﺮان اﻳﺮاﻧﻲ و ﻧﻘﺪ ادﺑﻲ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﺳﺨﻦ‪.‬‬
‫ﺧﺴﺮوﭘﻨﺎه‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪ ﺣﺴﻴﻦ)‪» .(1392‬ﻓﺮﻗﺔ ﻋﺪاﻟﺖ اﻳﺮان« ﭼﺎپ ﺷﺪه در ﻓﺮﻗﺔ ﻋﺪاﻟﺖ اﻳﺮان‪ :‬از ﺟﻨﻮب ﻗﻔﻘﺎز‬
‫ﺗﺎ ﺷﻤﺎل ﺧﺮاﺳﺎن ‪ ،1917-1920‬ﺑﻪ ﻛﻮﺷﺶ ﻣﺤﻤﺪﺣﺴﻴﻦ ﺧﺴﺮوﭘﻨﺎه و اﻟﻴﻮر ﺑﺎﺳﺖ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﺷﻴﺮازه‪.‬‬
‫دﻫﺨﺪا‪ ،‬ﻋﻠـﻲاﻛﺒـﺮ)‪» .(1373‬ﻣﻘﺪ‪‬ﻣـﺔ ﻟﻐـﺖﻧﺎﻣـﻪ« ﭼـﺎپ ﺷـﺪه در ﻟﻐـﺖﻧﺎﻣـﻪ‪ ،‬ﺗﻬـﺮان‪ :‬داﻧﺸـﮕﺎه ﺗﻬـﺮان و‬
‫اﻧﺘﺸﺎرات روزﻧﻪ‪.‬‬
‫دﻫﺨﺪا‪ ،‬ﻋﻠﻲاﻛﺒﺮ)‪» .(1361‬ﺑﻲﻧﺎ« ﭼﺎپ ﺷﺪه در ﺻﻮر اﺳﺮاﻓﻴﻞ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬رودﻛﻲ‪.‬‬
‫دﻫﻘﺎﻧﻲ‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪ)‪ .(1380‬ﭘﻴﺸﮕﺎﻣﺎن ﻧﻘﺪ ادﺑﻲ در اﻳﺮان‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﺳﺨﻦ‪.‬‬
‫ذر‪‬ه‪ ،‬اﺑﻮاﻟﻘﺎﺳﻢ)‪» .(1396‬ﺟﺎﻣﻌﺔ ﻧﻮ زﺑﺎن ﻧﻮ ﻻزم دارد« ﭼﺎپ ﺷﺪه در ﺟﻤﻌﻴﺖ ﻓﺮﻫﻨﮓ رﺷﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﻛﻮﺷـﺶ‬
‫ﻣﺤﻤﺪﺣﺴﻴﻦ ﺧﺴﺮوﭘﻨﺎه‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﺷﻴﺮازه‪.‬‬
‫رﺟﺒﻲﻓﺮد‪ ،‬ﺣﺴﻦ)‪.(1397‬اﺳﺘﺒﺪاد ﻣﻨﻮ‪‬ر در ﻣﻄﺒﻮﻋﺎت اﻳﺮان)‪ ،(1296-1304‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﻧﺸﺮ ﻣﻮر‪‬ﺧﺎن‪.‬‬
‫رﺿﻮاﻧﻲ‪ ،‬ﺳﻌﻴﺪ)‪ .(1393‬ﺑﻨﻴﺎﻧﮕﺬاران ﻧﻘﺪ ادﺑﻲ ﺟﺪﻳﺪ در اﻳﺮان‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﻓﺮﻫﻨﮕﺴﺘﺎن زﺑﺎن و ادب ﻓﺎرﺳﻲ‪.‬‬
‫رﻫﺒﺮي‪ ،‬ﻣﻬﺪي)‪ .(1391‬ﻣﺸﺮوﻃﺔ ﻧﺎﻛﺎم‪ :‬ﺗﺄﻣﻠﻲ در روﻳﺎروﻳﻲ اﻳﺮاﻧﻴﺎن ﺑﺎ ﭼﻬﺮة ژاﻧﻮﺳﻲ ﺗﺠﺪ‪‬د‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﻛﻮﻳﺮ‪.‬‬
‫زر‪‬ﻳﻦﻛﻮب‪ ،‬ﻋﺒﺪاﻟﺤﺴﻴﻦ)‪ .(1361‬ﻧﻘﺪ ادﺑﻲ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬اﻣﻴﺮﻛﺒﻴﺮ‪.‬‬
‫ﺳﻌﺪي ﺷﻴﺮازي‪ ،‬ﻣﺼﻠﺢاﻟﺪ‪‬ﻳﻦ)‪ .(1358‬ﺑﺪاﻳﻊ ﺷﻴﺦ ﺳﻌﺪي ﺷﻴﺮازي‪ ،‬ﺑﻪ ﻛﻮﺷﺶ ﺗﻘﻲ اراﻧﻲ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬اﻣﻴﺮﻛﺒﻴﺮ‪.‬‬
‫ﺷﺎﻛﺮي‪ ،‬ﺧﺴﺮو)‪ .(1384‬ﭘﻴﺸﻴﻨﻪﻫﺎي اﻗﺘﺼﺎدي ﺳﻴﺎﺳﻲ ﺟﻨﺒﺶ ﻣﺸﺮوﻃﻴﺖ و اﻧﻜﺸﺎف ﺳﻮﺳﻴﺎل دﻣﻮﻛﺮاﺳـﻲ‬
‫در آن ﻋﻬﺪ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬اﺧﺘﺮان‪.‬‬
‫ﻃﺒﺮي‪ ،‬اﺣﺴﺎن)‪» .(1395‬دﻳﺎﻟﻜﺘﻴﻚ در اﻧﺪﻳﺸﺔ ﺑﺮﺧﻲ از ﻣﺘﻔﻜّﺮان اﻳﺮاﻧﻲ« ﭼﺎپ ﺷﺪه در ﺑﺮﺧﻲ ﺑﺮرﺳﻲﻫـﺎ‬
‫ﭘﻴﺮاﻣﻮن ﺟﻬﺎنﺑﻴﻨﻲ و ﺟﻨﺒﺶﻫﺎي اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ در اﻳﺮان‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﻓﺮدوس‪.‬‬
‫ـ ﻃﺒﺮي‪ ،‬اﺣﺴﺎن)‪» .(1357‬دﻧﻴﺎ و اراﻧﻲ« ﭼﺎپ ﺷﺪه در زﻧﺪﮔﻴﻨﺎﻣﻪ و ﻣﺤﺎﻛﻤﻪ و ﻣـﺘﻦ دﻓﺎﻋﻴـﺔ دﻛﺘـﺮ اراﻧـﻲ‪،‬‬
‫ﺑﻲ ﺟﺎ‪.‬‬
‫ﻓﺘﻮﺣﻲ‪ ،‬ﻣﺤﻤﻮد)‪ .(1385‬ﻧﻘﺪ ادﺑﻲ در ﺳﺒﻚ ﻫﻨﺪي‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﺳﺨﻦ‪.‬‬
‫ﻣﺤﺒ‪‬ﺘﻲ‪ ،‬ﻣﻬﺪي)‪ .(1393‬ﻧﻘﺪ ادﺑﻲ در ادﺑﻴﺎت ﻛﻼﺳﻴﻚ ﻓﺎرﺳﻲ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﺳﺨﻦ‪.‬‬
‫ﻣﺤﻼﺗﻲ‪ ،‬اﺳﻤﺎﻋﻴﻞ)‪ .(1386‬اﻟﺌﺎﻟﻲ ﻣﺮﺑﻮﻃﻪ ﻓﻲ وﺟﻮب اﻟﻤﺸﺮوﻃﻪ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﺻﻤﺪﻳﻪ‪.‬‬
 ‫‪ 80‬ادﺑﻴﺎت ﭘﺎرﺳﻲ ﻣﻌﺎﺻﺮ‪ ،‬ﺳﺎل ﻧﻬﻢ‪ ،‬ﺷﻤﺎرة اول‪ ،‬ﺑﻬﺎر و ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن ‪1398‬‬

‫ﻣﻠﻜﻢﺧﺎن)‪» .(1380‬ﺳﻴﺎﺣﻲ ﮔﻮﻳﺪ« ﭼﺎپ ﺷﺪه در روﺷﻨﮕﺮان اﻳﺮاﻧﻲ و ﻧﻘﺪ ادﺑﻲ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﺳﺨﻦ‪.‬‬
‫ﻣﺆﻣﻨﻲ‪ ،‬ﺑﺎﻗﺮ)‪ .(1383‬دﻧﻴﺎي اراﻧﻲ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﺧﺠﺴﺘﻪ‪.‬‬
‫ﻳﺰداﻧﻲ‪ ،‬ﺳﻬﺮاب)‪ .(1386‬ﺻﻮر اﺳﺮاﻓﻴﻞ‪ :‬ﻧﺎﻣﺔ آزادي‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﻧﺸﺮ ﻧﻲ‪.‬‬