Φυσική Γ λυκείου κατεύθυνσης Συμπληρωματικές θεωρητικές επισημάνσεις «Κρούσεις και Σχετικές κινήσεις»

Πλάγια ελαστική κρούση μεταξύ δύο σφαιρών(μπίλιων μπιλιάρδου) ίσων μαζών

U

που η μία είναι ακίνητη.

Θεωρούμε υο την ταχύτητα της αρχικά κινούμενης σφαίρας πριν την κρούση (άσπρη μπίλια του μπι-
λιάρδου) που συγκρούεται πλάγια και ελαστικά με μία άλλη (κόκκινη μπίλια) ίδιας μάζας, που αρχικά
είναι ακίνητη.
Εφόσον η κρούση είναι ελαστική, οι δυνάμεις που αναπτύσσονται μεταξύ των σφαιρών κατά την διάρ-
U

κεια της κρούσης θα έχουν την διεύθυνση της διακέντρου των δύο σφαιρών.
Επιλέγουμε δύο άξονες κάθετους μεταξύ τους
α)τον yy' που έχει την διεύθυνση της διακέντρου των σφαιρών, την στιγμή της κρούση και
β) τον xx΄ που είναι κάθετος στον yy' όπως φαίνεται στο σχήμα.
ΠΡΙΝ την κρούση
U U ΜΕΤΑ την κρούση
U

y y
V2

x΄ x x΄ x
υoημφ φ V1
υο
φ
υοσυνφ
y΄ y΄

Έστω υο η ταχύτητα της άσπρης μπίλιας πριν την κρούση και V1, V2 οι ταχύτητες που έχει η άσπρη και
η κόκκινη μπίλια αντίστοιχα μετά την κρούση.
V1x, V1y και V2x, V2y οι συνιστώσες των V1 και V2 στους άξονες xx' και yy'.
Επειδή οι δυνάμεις αναπτύσσονται στην διεύθυνση yy' η ορμή κάθε μίας μπίλιας στον άξονα xx' θα πα-
U

ραμένει σταθερή.
Εφαρμόζοντας την αρχή διατήρησης ορμής στον άξονα xx' για την άσπρη μπίλια προκύπτει:
mυ ox  mV1x  υ ox  V1x  V1x  υ o συνφ (1)
Η κόκκινη μπίλια αρχικά ήταν ακίνητη, οπότε λόγω αρχής διατήρησης ορμής στον άξονα xx' για την
κόκκινη μπίλια προκύπτει:
V2x  0 (2)
Στον άξονα yy' η ορμή του συστήματος παραμένει σταθερή οπότε:
U U

mυ oy  mV1y  mV2y  υ oy  V1y  V2y  V2y  υ o ημφ - V1y (3)

Επειδή η κρούση είναι ελαστική η μηχανική ενέργεια του συστήματος παραμένει σταθερή
U

1 2 1 2 1 2 2 2 2 2 2 2 2 2
mυo  mV1  mV2  υ o  V1  V2  υ o  V1x  V1y  V2x  V2y
2 2 2
και λόγω των (1), (2) και (3) προκύπτει
2 2 2
 υ o  (υ o συνφ) 2  V1y  (υ o ημφ  V1y ) 2  V1y  V1y υ o ημφ  0
οπότε ή V1y  0 ή V1y  υ o ημφ
Αν ισχύει V1y  υ o ημφ τότε λόγω της (2) και (3) προκύπτει ότι V2  0 που σημαίνει ότι δεν έχουμε
κρούση άρα θα ισχύει:
V1y  0 (4)
Η σχέση (4) μας λέει ότι η άσπρη μπίλια θα κινηθεί μετά την κρούση πάνω στον άξονα xx' και η (2) ότι
η κόκκινη μετά την κρούση θα κινηθεί πάνω στον yy', δηλαδή οι μπίλιες μετά την κρούση θα κινη-
θούν σε κάθετες διευθύνσεις (xx' και yy') με ταχύτητες

Γεώργιος Στυλιανίδης σελίδα O - 6

Φυσική Γ λυκείου κατεύθυνσης Συμπληρωματικές θεωρητικές επισημάνσεις «Κρούσεις και Σχετικές κινήσεις»
2 2 2
V1  V1x  V1y από τις (1) και (4) προκύπτει V1 = υοσυνφ
2 2 2
V2  V2x  V2y από τις (2) και (3) προκύπτει V2 = υοημφ
Σύμφωνα με τα παραπάνω δείξαμε ότι κατά την πλάγια ελαστική κρούση μεταξύ δύο όμοιων σφαι-
ρών που η μία αρχικά είναι ακίνητη, οι σφαίρες μετά την κρούση κινούνται σε κάθετες μεταξύ
τους διευθύνσεις.
Αυτό θα μπορούσε να δειχθεί και με πιο απλό τρόπο χωρίς όμως να βρεθούν οι διευθύνσεις και τα μέ-
τρα των ταχυτήτων των σφαιρών μετά την κρούση, ως εξής:

V2
P2μετά

υο Pπριν
θ Pμετά

V1 P1μετά
(πριν) (μετά) Ανυσματική παράσταση ορμών
U

Από αρχή διατήρηση της ορμής του συστήματος προκύπτει

P πριν  P μετα  P1πριν
2
 P1μετα
2
 P2μετα
2
 2P1μετα P2μετα συνθ 
2 2 2
(mυo ) 2  (mV1 ) 2  (mV2 ) 2  2mV1mV2 συνθ  υ o  V1  V2  2V1V2 συνθ (5)
Επειδή η κρούση είναι ελαστική η μηχανική ενέργεια του συστήματος παραμένει σταθερή
1 2 1 2 1 2 2 2 2
K πριν  K μετα  K 1πριν
2
 K 1μετα
2
 K 22μετα  mυ o  mV1  mV2  υ o  V1  V2 (6)
2 2 2
Συνδυάζοντας τις (5) και (6) προκύπτει 2V1V2 συνθ  0 (7)
Επειδή η κρούση δεν είναι κεντρική V1  0 και επειδή έχουμε κρούση V2  0 επομένως η (7) μας δίνει
π
συνθ  0  θ 
2

Ελαστική κρούση σφαίρας (μπίλιας) με ακλόνητο οριζόντιο δάπεδο.

U

1η περίπτωση (η σφαίρα συγκρούεται κάθετα με το δάπεδο)

Θεωρούμε μία σφαίρα μάζας m, που συναντά κάθετα με ταχύτητα u1 οριζόντιο δάπεδο και μετά την ε-
λαστική της κρούση με αυτό, ανακλάται με ταχύτητα u2 . Έστω F η μέση δύναμη που ασκείται στην
σφαίρα από το δάπεδο κατά την διάρκεια της κρούσης και Δt η διάρκεια της κρούσης.

Επειδή η κρούση είναι ελαστική ισχύει:

u2
F 1 2 1 2
K ΠΡΙΝ  K ΜΕΤΑ  mu1  mu 2 
u1 2 2
u1=u2
Η ορμή της σφαίρας μεταβάλλεται. Ορίζο-
ντας θετική φορά την προς τα πάνω προ-
κύπτει:
(Πριν) (Μετά) ΔP mu 2  (mu1 )
W=mg ΣF   F  mg  
Δt Δt
(κατά την διάρκεια της κρούσης) 2mu1
F  mg 
Δt
Σύμφωνα με τα παραπάνω δείξαμε ότι όταν μία σφαίρα πέσει κάθετα σε οριζόντιο ακλόνητο επίπεδο
και συγκρουστεί ελαστικά μ’ αυτό τότε ανακλάται με αντίθετη ταχύτητα.
Η δύναμη που θα ασκηθεί πάνω της θα είναι μεγαλύτερη από το βάρος της σφαίρας.

Γεώργιος Στυλιανίδης σελίδα O - 7

Φυσική Γ λυκείου κατεύθυνσης Συμπληρωματικές θεωρητικές επισημάνσεις «Κρούσεις και Σχετικές κινήσεις»

2η περίπτωση (η σφαίρα συγκρούεται πλάγια με το δάπεδο)

Έστω σφαίρα μάζας m, που συναντά με ταχύτητα u1 οριζόντιο δάπεδο παρουσιάζοντας γωνία προσπτώ-
σεως θ1 και μετά την ελαστική της κρούση με αυτό, αποκτά ταχύτητα u2 παρουσιάζοντας γωνία ανα-
κλάσεως θ2. Επειδή η κρούση είναι ελαστική η μέση δύναμη F που ασκείται στην σφαίρα από το δάπεδο
U U

κατά την διάρκεια της κρούσης θα είναι κάθετη στο δάπεδο. Έστω Δt η διάρκεια της κρούσης.
U U

u2συνθ2 u2
u2 u1ημθ1 F
θ2
θ1 θ1 θ2
u1 u1 u2ημθ2
u1συνθ1

(ΠΡΙΝ) mg (ΜΕΤΑ)

(κατά την διάρκεια της κρούσης)

Επειδή η κρούση είναι ελαστική ισχύει:

1 2 1 2
K ΠΡΙΝ  K ΜΕΤΑ mu1  mu 2  u1  u 2 (1)
2 2
Επειδή οι δυνάμεις που ασκούνται στην σφαίρα κατά την διάρκεια της κρούσης βρίσκονται πάνω στην
κατακόρυφη διεύθυνση yy΄, η ορμή της σφαίρας στην οριζόντια διεύθυνση xx΄ δεν μεταβάλλεται οπότε:
PX ΠΡΙΝ  PX ΜΕΤΑ  mu1 ημθ1  mu 2 ημθ 2  u1 ημθ1  u 2 ημθ 2 και λόγω της (1) προκύπτει
ημθ1  ημθ 2  θ1  θ 2 (2)
Δηλαδή γωνία προσπτώσεως είναι ίση με την γωνία ανακλάσεως
Η ορμή της σφαίρας μεταβάλλεται στην διεύθυνση του άξονα yy΄. Ορίζοντας θετική φορά την προς τα
πάνω προκύπτει:
ΔPy mu 2 συνθ 2  ( mu1συνθ1 ) 2mu1συνθ1
ΣFy   F  mg   F  mg 
Δt Δt Δt

Ανελαστική κρούση σφαίρας (μπίλιας) με ακλόνητο οριζόντιο δάπεδο.

U

1η περίπτωση (η σφαίρα συγκρούεται κάθετα με το δάπεδο)

Θεωρούμε μία σφαίρα μάζας m, που συναντά κάθετα με ταχύτητα u1 οριζόντιο δάπεδο και μετά την
κρούση με αυτό, ανακλάται με ταχύτητα u2 . Έστω F η μέση δύναμη που ασκείται στην σφαίρα από το
δάπεδο κατά την διάρκεια της κρούσης και Δt η διάρκεια της κρούσης.
Επειδή η κρούση είναι ανελαστική ένα μέρος της μηχανικής ενέργειας της σφαίρας μετατρέπεται σε
θερμότητα που εκλύεται στο περιβάλλον της. Η θερμότητα αυτή θα είναι ίση με την μεταβολή της κινη-
τικής ενέργειας της σφαίρας οπότε:
u2 Q  ΔK  Q  K ΠΡΙΝ  K ΜΕΤΑ 
F
u1 1 2 1 2
Q  mu1  mu 2
2 2
Η ορμή της σφαίρας μεταβάλλεται.
Ορίζοντας θετική φορά την προς τα πάνω
προκύπτει:
(Πριν) (Μετά) ΔP mu 2  (mu1 )
ΣF   F  mg  
W=mg Δt Δt
(κατά την διάρκεια της κρούσης) 2m(u1  u 2 )
F  mg 
Δt
Γεώργιος Στυλιανίδης σελίδα O - 8
Φυσική Γ λυκείου κατεύθυνσης Συμπληρωματικές θεωρητικές επισημάνσεις «Κρούσεις και Σχετικές κινήσεις»

2η περίπτωση (η σφαίρα συγκρούεται πλάγια με το δάπεδο)

Έστω σφαίρα μάζας m, που συναντά με ταχύτητα u1 οριζόντιο δάπεδο παρουσιάζοντας γωνία προσπτώ-
σεως θ1 και μετά την ανελαστική της κρούση με αυτό, αποκτά ταχύτητα u2 παρουσιάζοντας γωνία ανα-
κλάσεως θ2. Επειδή η κρούση είναι ανελαστική η μέση δύναμη F που ασκείται στην σφαίρα από το δά-
U U

πεδο κατά την διάρκεια της κρούσης δεν θα είναι κάθετη στο δάπεδο. Έστω Δt η διάρκεια της κρούσης.
U U

F FY u2συνθ2
u2 u1ημθ1 u2
θ2
θ1 θ1 θ2
u1 u1συνθ1 u1 FX u2ημθ2

(ΠΡΙΝ) mg (ΜΕΤΑ)
(κατά την διάρκεια της κρούσης)

Επειδή η κρούση είναι ανελαστική ένα μέρος της μηχανικής ενέργειας της σφαίρας μετατρέπεται σε
θερμότητα που εκλύεται στο περιβάλλον της. Η θερμότητα αυτή θα είναι ίση με την μεταβολή της κινη-
τικής ενέργειας της σφαίρας οπότε:
1 2 1 2
Q  ΔK  Q  K ΠΡΙΝ  K ΜΕΤΑ  Q  mu1  mu 2
2 2
Οι δυνάμεις που ασκούνται στην σφαίρα κατά την διάρκεια της κρούσης είναι το βάρος της mg που
βρίσκεται πάνω στην κατακόρυφη διεύθυνση yy΄ και η δύναμη από το δάπεδο F που έχει συνιστώσες Fx
και Fy στην οριζόντια διεύθυνση xx΄ και στη κατακόρυφη διεύθυνση yy΄ αντίστοιχα.
Η ορμή της σφαίρας μεταβάλλεται και στις δύο διευθύνσεις. Ορίζοντας ως θετική φορά για τον άξονα
xx΄ την προς τα δεξιά και για τον yy΄ την προς τα πάνω προκύπτει:

ΔPx mu 2 ημθ 2  mu1 ημθ1 m(u 2 ημθ 2 - u1 ημθ1 ) m(u1ημθ1 - u 2 ημθ 2 )

ΣFx   Fx   Fx   Fx  
Δt Δt Δt Δt

ΔPy mu 2 συνθ 2  (mu1συνθ1 ) m(u 2 συνθ 2  u 1συνθ1 )

ΣFy   Fy  mg   Fy  mg 
Δt Δt Δt

Η συνολική δύναμη που ασκείται στην σφαίρα από το δάπεδο θα υπολογιστεί από την σχέση:
2 2 Fy
F  Fx  Fy και εφω 
Fx
όπου ω η γωνία που σχηματίζει η F με το δάπεδο.

Γεώργιος Στυλιανίδης σελίδα O - 9