Ι.

Αρχές του Σύγχρονου Θεάτρου (1875 – 1915)

Το αστικό δράμα

Με την άνοδο της αστικής τάξης στην Ευρώπη επέρχεται μια αλλαγή στη δραματουργία
που παρακολουθεί αυτή την άνοδο. Οι απαρχές του αστικού δράματος ανιχνεύονται την
περίοδο του Διαφωτισμού, όταν στη Γαλλία ο Denis Diderot εισηγείται τον ρεαλισμό1.
Το αστικό δράμα αντλεί τα θέματά του από την καθημερινή πραγματικότητα. Οι
ήρωές του είναι γιατροί, δικηγόροι, φοιτητές, έμποροι, τραπεζίτες, υπηρέτες, άτομα
δηλαδή που με τη συμπεριφορά και τις αναζητήσεις τους απεικονίζουν την κοινωνία της
εποχής, όπου κυριαρχεί η αστική τάξη με τις επιτεύξεις και τα προβλήματά της. Οι
συγκρούσεις προκύπτουν τόσο από τη νέα ταξική δομή της κοινωνίας όσο και από την
ατομική ψυχοσύνθεση, όπως αυτή αναλύεται για πρώτη φορά τώρα από την επιστήμη.
Χώρος δράσης το κλειστό δωμάτιο (σαλόνι, γραφείο, κλπ), ο χώρος δηλαδή όπου κινείται
και δρα ο αστός.

ΟΙ ΣΥΓΓΡΑΦΕΙΣ

Αιμίλιος Ζολά (1840-1902) και Γάλλοι νατουραλιστές

1
Ο ρεαλισμός οφείλει πολλά στον θετικισμό του Αυγούστου Κοντ (Auguste Comte1798-1857), ο
οποίος θεώρησε την κοινωνιολογία ως την πιο σημαντική επιστήμη γιατί μπορεί – αν
συνεπικουρηθεί από τις άλλες επιστήμες και χρησιμοποιήσει επιστημονική μέθοδο – να παρέχει
τις απαραίτητες γνώσεις ώστε να προβλεφθεί η ανθρώπινη συμπεριφορά και να βελτιωθεί η
κοινωνία. Τα επιχειρήματα του Κοντ επηρέασαν όχι μόνο την επιστήμη και τη φιλοσοφία αλλά και
δημιούργησαν ένα νέο αίτημα για την καλλιτεχνική δημιουργία, το οποίο ουσιαστικά εισήγαγε την
τέχνη στην «επιστημονική εποχή». Το περιβάλλον αυτό θα επιτρέψει την εμφάνιση του ρεαλισμού.
Προσπάθειες να επιτευχθεί μια ρεαλιστική απεικόνιση εμφανίζονται σποραδικά ανά τους αιώνες
ήδη από την εποχή των αρχαίων Ελλήνων. Όλες οι προσεγγίσεις όμως αυτές έδιναν έμφαση
κυρίως στην εξιδανικευμένη φύση, στην «ωραία» φύση, στις ευχάριστες αντιθέσεις κ.α. Μόνο γύρω
στο 1850 οι κριτικοί άρχισαν να υποστηρίζουν την από κοντά και αντικειμενική παρατήρηση της
ζωής, άσχετα αν κάτι τέτοιο εμφάνιζε την ασχήμια ή την ομορφιά. Ως συνειδητό κίνημα ο
ρεαλισμός εντοπίζεται για πρώτη φορά στη Γαλλία γύρω στο 1853. Τα βασικά χαρακτηριστικά του
ήταν:
 Η τέχνη πρέπει να αποδίδει με ειλικρίνεια τον πραγματικό κόσμο
 Η αλήθεια πρέπει να προσεγγιστεί μόνο μέσα από άμεση παρατήρηση
 Μόνο οι σύγχρονοι τρόποι και η σύγχρονη ζωή μπορούν να γίνουν αντικείμενο άμεσης
παρατήρησης
 Ο παρατηρητής θα πρέπει να προσπαθεί να είναι όσο το δυνατόν περισσότερο
αντικειμενικός και να αποφεύγει το προσωπικό κοίταγμα.
Το 1870, στη Γαλλία, ο Emile Zola θα διατυπώσει τις αρχές του νατουραλισμού2. Έναν
αιώνα μετά τον Ντιντερό, ο Ζολά διατυπώνει το ίδιο αίτημα, όχι πια για να υπερασπιστεί
τον αστό αλλά για να τον καταγγείλει. Αντικείμενο εκμετάλλευσης τον αιώνα αυτό είναι
πια η εργατική τάξη. Η πρώτη κατάθεση του Ζολά για τα δόγματα του νατουραλισμού
έγινε το 1876, στον πρόλογο που έβαλε στη δραματοποίηση του μυθιστορήματός του
Τερέζ Ρακέν.
Οι νατουραλιστές θεωρούν την κληρονομικότητα και το περιβάλλον ως τους πιο
καθοριστικούς παράγοντες για την ανθρώπινη μοίρα. Μερικοί από τους οπαδούς του
Ζολά ήταν ακόμη πιο ριζοσπαστικοί στο αίτημα για θεατρική μεταρρύθμιση και
υποστήριζαν ότι το θεατρικό έργο έπρεπε να είναι απλώς μια «φέτα ζωής» μεταφερμένη
στη σκηνή. Έτσι, στο ζήλο τους να πλησιάσουν την επιστημονική αλήθεια, συχνά
έσβηναν οποιαδήποτε απόσταση μεταξύ τέχνης και ζωής.

Ερρίκος Ίψεν (1828 – 1906, Νορβηγία)

Πρότυπο για τους συγγραφείς της ρεαλιστικής σχολής: εφαρμόζει μιαν εκλεπτυσμένη
μορφή της συνταγής του «καλοφτιαγμένου έργου» 3, εγκαταλείπει το έμμετρο δράμα, τα
«κατ’ ιδίαν», τους μονολόγους, παρέχει κίνητρα για οποιαδήποτε έκθεση χαρακτήρα ή
δράσης, με έμφαση στα εσωτερικά ψυχολογικά κίνητρα. Αμφισβητίας, τα θέματα των
έργων του θα ξεσηκώσουν θύελλα διαμαρτυριών παγκοσμίως. Γρήγορα, θα στραφεί
προς τον συμβολισμό καθώς και σε θέματα που αναφέρονται περισσότερο σε
διαπροσωπικές σχέσεις παρά σε κοινωνικά προβλήματα. Έργα του όπως Πέερ Γκυντ, Οι
Βρυκόλακες, Το σπίτι της κούκλας, Έντα Γκάμπλερ, Μπραντ, Η αγριόπαπια κ.α.,
παραμένουν και σήμερα αξεπέραστα.

Αύγουστος Στρίντμπεργκ (1849 – 1912)

2
Η επιστημονική απόληξη του ρεαλισμού. Βασικό του αξίωμα (που στηρίχθηκε σε μεγάλο βαθμό
στη θεωρία του Δαρβίνου για την εξέλιξη των ειδών) είναι ότι η κληρονομικότητα και το
περιβάλλον αποτελούν καθοριστικούς παράγοντες της ανθρώπινης συμπεριφοράς, παράγοντες
που σε μεγάλο ποσοστό ο άνθρωπος δεν μπορεί να ελέγξει και γι αυτό δεν μπορεί να θεωρηθεί και
απόλυτα υπεύθυνος για τις πράξεις του. Ο κύριος άξονας του νατουραλιστικού κινήματος υπήρξε
το ενδιαφέρον για τη μοίρα των εργατικών τάξεων και τα δικαιώματα των απλών ανθρώπων.
Κύρια μέσα για την αντιμετώπισή των σύγχρονων προβλημάτων θεωρούνταν πλέον η επιστήμη
και η τεχνολογία και οι νατουραλιστές υποστήριζαν ότι τα κοινωνικά προβλήματα θα μπορούσαν
να λυθούν με τη συστηματική εφαρμογή της επιστημονικής μεθόδου.
Ως συνειδητό κίνημα ο νατουραλισμός πρωτοεμφανίστηκε στη Γαλλία τη δεκαετία του 1870.
Εισηγητής του ο Αιμίλιος Ζολά (1840 – 1902). Υποστήριξε ότι ο δραματουργός, στην αναζήτηση της
αλήθειας, θα πρέπει να παρατηρεί, να καταγράφει και να «πειραματίζεται» κρατώντας την ίδια
αποστασιοποιημένη στάση που έχει ο επιστήμονας. Ο Ζολά σύγκρινε τον συγγραφέα με τον
παθολόγο, που αναζητεί τα αίτια μιας αρρώστιας προκειμένου να τη γιατρέψει και δεν εξωραΐζει
τη μόλυνση αλλά τη φέρνει στο φως για να την εξετάσει. Κατ’ ανάλογο τρόπο θεωρούσε πως ο
δραματουργός έπρεπε να παρουσιάζει την κοινωνική παθολογία για να μπορέσει να
αντιμετωπιστεί και να θεραπευτεί. Επιπλέον, υποστήριζε πως το περιβάλλον που διαμορφώνει
τους χαρακτήρες και τα γεγονότα έπρεπε να παρουσιάζεται με απόλυτη ακρίβεια στη σκηνή για
να αποκαλύπτεται η σχέση ανάμεσα στο αίτιο και το αποτέλεσμα.

3
Βλ. piece bien faite του Ευγένιου Σκριμπ, που προσδιόρισε τις 4 βασικές αρχές του
καλοφτιαγμένου έργου:
 Προσεκτική έκθεση και προετοιμασία των επερχόμενων γεγονότων
 Αιτιώδης σχέση της επεισοδιακής δράσης
 Κλιμάκωση των σκηνών μέχρι την κορύφωση
 Χρήση πληροφοριών που αποκρύπτονται μέχρι να προκαλέσουν ανατροπή.
Αν και καθιερώνεται ως νατουραλιστής συγγραφέας με τα έργα Πατέρας και Δεσποινίς
Τζούλια, με το πέρασμα στον 20ο αι., μετά από μια κρίση τρέλας, θα αρχίσει να γράφει
«ονειρικά έργα», που ανασκευάζουν την πραγματικότητα σύμφωνα με τη δική του
υποκειμενική οπτική (Προς τη Δαμασκό, Ονειρόδραμα, Το σπίτι των φαντασμάτων).
Όντας ο πρώτος δραματουργός που χρησιμοποίησε εκτενώς το ασυνείδητο, άσκησε
σημαντική επιρροή στους θεατρικούς συγγραφείς που τον διαδέχθηκαν. Η μεγάλη
αποδοχή των όψιμων έργων του πιθανότητα υποβοηθήθηκε από τη διάδοση του
ενδιαφέροντος για τις ψυχαναλυτικές θεωρίες του Σίγκμουντ Φρόυντ.

Άντον Τσέχωφ (1860-1904, Ρωσία)

Από τους σημαντικότερους δραματουργούς που πρόσφερε αξεπέραστα έργα στην

παγκόσμια δραματουργία, όπως: Ο γλάρος, Ο θείος Βάνια, Ο βυσσινόκηπος, Οι τρεις
αδελφές. Στα έργα του Τσέχωφ δεν υπάρχει ο μύθος, ο κεντρικός ήρωας, η κλιμάκωση, η
εξαιρετική στιγμή. Αντίθετα, υπάρχει η απλή καθημερινή ζωή που κυλάει. Μια ομάδα
ανθρώπων, ούτε μοναδικών ούτε ηρωικών, μοιράζονται τη σκηνική δράση. Η εξαιρετική
στιγμή υπάρχει σε επίπεδο μακροδομής: αλλάζουν οι κοινωνικές συνθήκες. Σ’ αυτή τη
μεταβατική εποχή οι ήρωές του, άνθρωποι κυρίως της ανώτερης τάξης που ψυχορραγεί,
ζουν σαν σε μια αίθουσα αναμονής. Η υποδόρια ειρωνεία και ο αυτοσαρκασμός είναι οι
συνιστώσες του κωμικού και ταυτόχρονα του πικρού στοιχείου που διαπνέει τα έργα του.

Γκέρχαρτ Χάουπτμαν (1862-1946, Γερμανία)

Τα νατουραλιστικά του έργα Πριν από το ξημέρωμα και Οι Υφαντές θα σημειώσουν

τρομακτική επιτυχία, ο Χάουπτμαν όμως θα συνεχίσει, όπως και ο Ίψεν, με έργα πιο
συμβολικά, όπως το Η Χάνελλε πάει στον παράδεισο και το Βουλιαγμένη Καμπάνα.

Μπέρναντ Σω (1856 – 1950, Αγγλία)

Ο Μπέρναντ Σω σχετίζεται με το κίνημα του ρεαλισμού, διαφοροποιείται όμως

σημαντικά από την πλειοψηφία των συγγραφέων της σχολής. Αν και αναγνώριζε τη
σημασία της κληρονομικότητας και του περιβάλλοντος, στα έργα του πάντοτε
υπονοείται πως ο άνθρωπος έχει ελευθερία στις επιλογές του. Έργα του: Ο Άνθρωπος
και τα Όπλα, Ταγματάρχης Βαρβάρα, Αγία Ιωάννα, Καίσαρ και Κλεοπάτρα κ.α.

ΟΙ ΠΡΩΤΟΙ ΣΚΗΝΟΘΕΤΕΣ

Κονσταντίν Σεργκέγιεβιτς Στανισλάφσκι (Μόσχα)

Στο τέλος του αιώνα (1898), ιδρύεται από τον Κονσταντίν Σεργκέγιεβιτς Στανισλάφσκι
(1863 – 1938) και τον Βλαντιμίρ Νεμίροβιτς – Νταντσένκο (1858-1943) το Θέατρο Τέχνης
της Μόσχας. Χαρακτηριστικά: ομαδικό παίξιμο (θέατρο συνόλου), απουσία
πρωταγωνιστών – αστέρων. Βασικοί δραματουργοί συνδεδεμένοι με το Θέατρο Τέχνης, ο
Τσέχωφ και ο Γκόρκυ. Πάνω απ’ όλα όμως ο Στανισλάφσκι είναι σήμερα γνωστός για
τις προσπάθειες του να τελειοποιήσει μια προσέγγιση υποκριτικής [Η Ζωή μου στην
Τέχνη (1924), Ένας Ηθοποιός δημιουργείται: 1. Η δουλειά του Ηθοποιού στη διαδικασία της
Βίωσης (1936). Η μέθοδος Στανισλάφσκι κυκλοφόρησε στο σύνολό της έξω από τη Ρωσία
μόλις το 1949, με το 2ο μέρος του παραπάνω βιβλίου: Ένας Ηθοποιός δημιουργείται: 2. Η
δουλειά του Ηθοποιού στη διαδικασία της Ενσάρκωσης (1949), που συμπληρώθηκε με το
Πλάθοντας έναν ρόλο (1961)].
Αντρέ Αντουάν (Γαλλία)

Ο θίασος που αποτέλεσε χώρο διερεύνησης νέων τεχνικών παραγωγής του θεάματος
είναι το Theatre Libre του Αντρέ Αντουάν (1858 – 1943) στο Παρίσι. Το Theatre Libre,
οργανωμένο με βάση ένα σύστημα συνδρομητών και, επομένως, ανοικτό μόνο στα μέλη
του, ανέβαζε έργα χωρίς να μπορεί η λογοκρισία να το αγγίξει (νατουραλιστικά, που δεν
είχαν κατορθώσει να πάρουν άδεια παράστασης, και ξένα έργα, όπως του Τολστόι και
του Ίψεν). Ο Αντουάν προσπάθησε να δημιουργήσει την αίσθηση του «τέταρτου τοίχου»,
σχεδιάζοντας τα σκηνικά σαν να επρόκειτο για πραγματικά δωμάτια και επιχειρώντας
να αναπαραστήσει το περιβάλλον με όλες του τις λεπτομέρειες (βλ. Κρεοπωλείο, 1888).

Μαξ Ράινχαρντ (1873-1943, Βερολίνο)

Ο Μαξ Ράινχαρντ (1873-1943) είναι ο μεγαλύτερος Γερμανός σκηνοθέτης και θεατρικός

παραγωγός, ο πρώτος σκηνοθέτης που κέρδισε τη διεθνή εκτίμηση και συνέβαλε στο να
γίνουν τα καινούρια κινήματα και οι καινούριες τεχνικές αποδεκτές από το ευρύ κοινό.
Η επίδρασή του οφείλεται στην ποικιλία μορφών που παρουσίασε, καθώς αντιμετώπιζε
κάθε έργο ως πρόβλημα προς λύση, όχι μέσω της εφαρμογής δοκιμασμένων «συνταγών»
αλλά μέσω των ενδείξεων που πρόσφερε το ίδιο το έργο. Το αποτέλεσμα αυτού του
εκλεκτικισμού ήταν η συμφιλίωση πολλών αλληλοσυγκρουόμενων κινημάτων από τον
ρεαλισμό ως τον εξπρεσιονισμό και τον συμβολισμό. Ένα από τα πιο βασικά
χαρακτηριστικά της προσφοράς του ήταν η έρευνα του σχετικά με τον ιδανικό σκηνικό
χώρο για κάθε έργο, πιστεύοντας ότι τόσο η φυσική διευθέτηση του θεάτρου όσο και η
σχέση κοινού – ηθοποιών μέσα στον χώρο συνιστούσαν το θεατρικό ύφος μιας
παράστασης.

Η αντίδραση στον ρεαλισμό και νατουραλισμό

Η ρεαλιστική και νατουραλιστική αντίληψη, οι υπερβολικές απαιτήσεις για
αντικειμενικότητα που χαρακτήριζαν την περίοδο αυτή προκάλεσαν αρκετές
διαμαρτυρίες. Η σημαντικότερη απ’ αυτές προερχόταν από τους γάλλους συμβολιστές 4
που πέρασαν στην αντεπίθεση το 1885, μ’ ένα μανιφέστο.
Στη Γαλλία ο συμβολισμός συνδέεται με την εμφάνιση μιας ανεξάρτητης ομάδας
που ίδρυσε ο δεκαεπτάχρονος Πωλ Φορ (1872-1962), το Theatre d’ Art, και στη συνέχεια
ένα άλλο σχήμα, το Theatre de l’ Oeuvre, με επικεφαλής τον Λυνιέ Πω (1869 – 1940). Με
σύνθημα «ο λόγος είναι η σκηνογραφία» ο Λυνιέ Πω περιόρισε τη σκηνογραφία σε
απλές συνθέσεις γραμμών και χρωμάτων που ζωγραφίζονταν σε παραπετάσματα στο
βάθος της σκηνής, προσπαθώντας να δημιουργήσει μιαν ενότητα ύφους και
ατμόσφαιρας. Το 1896, ο Λυνιέ Πω παρουσιάζει το «Υμπύ Βασιλιάς» του Αλφρέ Ζαρρύ,
έργο που αν και σχετίζεται με τα έργα του συμβολισμού, έχει χαρακτηριστεί ως το πρώτο
δράμα του παραλόγου, λόγω της grotesque οπτικής του, και, στη δεκαετία του 1920,
απέκτησε πολλούς θαυμαστές ανάμεσα στους σουρεαλιστές.
Στην Αγγλία, ο Όσκαρ Ουάιλντ (1854-1990), οπαδός του δόγματος «Η τέχνη για
την τέχνη» ή του κινήματος του αισθητισμού, που ήταν παράλληλο με τον γαλλικό
συμβολισμό, απορρίπτει την ιδέα ότι η τέχνη πρέπει να έχει κάποια χρησιμότητα ή ότι το
ευρύ κοινό είναι ο κατάλληλος κριτής της αξίας της. Αίτημά του η μετατροπή της ζωής
σε έργο τέχνης αντί για τον καταναγκασμό η τέχνη να μιμείται τη ζωή.

4
Οι συμβολιστές υποστήριξαν πως οι εκφράσεις του ψυχισμού αντιπροσώπευαν μιαν ανώτερη
μορφή αλήθειας από εκείνη που ήταν σε θέση να αποκαλύψει η απλή παρατήρηση των
εξωτερικών φαινομένων. Η βαθύτερη σημασία επομένως δεν μπορεί να παρασταθεί απ’ ευθείας
αλλά μόνο να ανακληθεί στη μνήμη μέσω συμβόλων, θρύλων, ατμόσφαιρας. Βασικά εκφραστικά
στοιχεία: η μουσικότητα και η υποβλητικότητα.
 ΙΙ. Το Ευρωπαϊκό Θέατρο του Μεσοπολέμου
Το αστικό δράμα στην Ευρώπη θα το διαδεχθεί το εξπρεσιονιστικό δράμα 5 με βασικούς
εκπροσώπους τον Αυστροουγγαρικής καταγωγής Εντεν φον Χόρβατ (Ιστορίες από το
δάσος της Βιέννης, Καζιμίρ και Καρολίνα), τον Φέρντιναντ Μπρούκνερ (Αρρώστια της
νιότης) και τον Φρανκ Βέντεκιντ (Το ξύπνημα της Άνοιξης, Πνέυμα της Γης, Κουτί της
Πανδώρας) στη Γερμανία. Ο τελευταίος ιδιαίτερα με το έργο του Το ξύπνημα της άνοιξης
προαναγγέλλει την εισβολή της ψυχανάλυσης στο θέατρο. Η ανάμειξη στοιχείων
νατουραλισμού και συμβολισμού, ωμής ειλικρίνειας και λυρικής έκφρασης χαρακτηρίζει
το έργο του. Θα ασκήσει σημαντική επιρροή στους εξπρεσιονιστές, που τον βρίσκουν
ελκυστικό εξαιτίας τόσο της εξέγερσής του ενάντια στις καθιερωμένες αξίες όσο και των
πειραματισμών του με τα υφολογικά στοιχεία.
Την ίδια περίοδο ο Μπρέτολτ Μπρεχτ προτείνει το επικό – πολιτικό θέατρο.
Έργα του, τα οποία γράφει πριν και μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο είναι: Ταμπούρλα
μες στη Νύχτα, Βάαλ, Η όπερα της πεντάρας, Άνοδος και πτώση της πόλης του
Μαχαγκόνυ, Τρόμος και αθλιότητα στο Γ΄ Ράιχ, Η Αγία Ιωάννα των Σφαγείων, Η Μάνα
Κουράγιο και τα παιδιά της, Ο καλός άνθρωπος του Σε Τσουάν, Ο βίος του Γαλιλαίου, Ο
κύκλος με την κιμωλία, κ.α. Ο Μπρεχτ εισηγείται καινούρια δραματική και σκηνική
φόρμα προκειμένου ο θεατής να μη συμπαρασύρεται στη σκηνική δράση, να συμπάσχει
και να ταυτίζεται με τον ήρωα αλλά να παρατηρεί, να τοποθετείται απέναντι στη
σκηνική δράση και να κρίνει τη συμπεριφορά του ήρωα. Οι καινοτομίες που εισήγαγε ο
Μπρεχτ καθώς και η άποψή του ότι ο ηθοποιός δεν πρέπει να «ταυτίζεται» με τον
χαρακτήρα που παίζει – θεωρία αντίθετη από τη «μέθοδο» του Στανισλάβσκυ –
οδήγησαν σ’ ένα καινούριο στυλ ερμηνείας και σκηνικής απόδοσης, με ιδιαίτερη
επίδραση στα θέατρα της Ανατολικής Ευρώπης, στην Αγγλία (ανέβασμα κλασικών
έργων, Theater Workshop της Joan Littlewood), στη Νέα Υόρκη (Living Theater), κ.α.
Η δραματουργία ωστόσο ακολουθεί και άλλους δρόμους. Ο Αυστριακός Ούγκο
φον Χοφμανσταλ έχει ήδη δώσει από τις αρχές του αιώνα επίκαιρο χαρακτήρα στον
αρχαίο ελληνικό μύθο, εισάγοντας στοιχεία ψυχανάλυσης (Ηλέκτρα). Από τον ίδιο χώρο
αντλούν την έμπνευσή τους και οι Γάλλοι συγγραφείς Ζαν Κοκτό με το έργο Η δαιμόνια
μηχανή, ο Ζαν Ζιροντού με το έργο Ο πόλεμος της Τροίας δεν θα γίνει και στη συνέχεια,
κατά τη διάρκεια της ναζιστικής κατοχής, ο Ζαν Ανούιγ με την Αντιγόνη του.
Στην Ιταλία ο Λουίτζι Πιραντέλλο (1867 – 1936) θα υποστηρίξει τη σχετικότητα
της αλήθειας. Στα έργα του πραγματεύεται την αυταπάτη της ζωής, την απελπισμένη
προσπάθεια του ανθρώπου να γνωρίσει την πραγματικότητα, αφού η αλήθεια είναι
διαφορετική για κάθε άνθρωπο, την αδυναμία επικοινωνίας, αφού η γλώσσα σημαίνει το
φαίνεσθαι και όχι το είναι (Ερρίκος Δ΄, Έξι πρόσωπα ζητούν συγγραφέα, Έτσι είναι αν
έτσι νομίζετε, Απόψε αυτοσχεδιάζουμε, Η ηδονή της τιμιότητας, κ.α.). Η επίδραση του
Πιραντέλλο στη γεμάτη απογοητεύσεις γενιά του 1920 και 1930 ήταν βαθιά. Ακόμη και
σήμερα εξακολουθεί να ασκεί σημαντική επιρροή στους ανά τον κόσμο θεατρικούς
συγγραφείς.
Στην Ισπανία ο μεγάλος ποιητής Φεντερίκο Γκαρθία Λόρκα (1898-1936), που
δολοφονήθηκε σε ηλικία 38 ετών από τους εθνικιστές του Φράνκο, θα διαπρέψει στο
ποιητικό θέατρο ανιχνεύοντας με ευαισθησία τα πάθη των ηρώων του, στους οποίους

5
Το κίνημα αναπτύχθηκε ως αντίδραση στο νατουραλισμό και στον εμπρεσιονισμό, είχε τις ρίζες
του στα έργα του Βαν Γκογκ και του Γκογκέν, αλλά αγκάλιασε όλες τις τέχνες. Θέατρο, μουσική,
ζωγραφική, αρχιτεκτονική αμφισβητούν τις καθιερωμένες αστικές αξίες, οι φόρμες
απελευθερώνονται, τα συναισθήματα εκδηλώνονται με βία, έξω από κάθε συμβατικό ή λογικό
περιορισμό. Αναπτύχθηκε, κυρίως, στη Γερμανία από το 1910-1925.
δίνει πανανθρώπινη εμβέλεια. Κορυφαία έργα του: Το σπίτι της Μπερνάντα Άλμπα,
Ματωμένος Γάμος, Γέρμα.

ΙΙΙ. Το Αμερικανικό Θέατρο

Το θέατρο στις Η.Π.Α. ευδοκιμεί ήδη από τις αρχές του 20 ου αιώνα, με σημαντικότερο
δραματουργό τον Ευγένιο Ο’ Νηλ, ο οποίος έχοντας αφομοιώσει το ευρωπαϊκό αστικό
δράμα και βαθιά επηρεασμένος από τον Στρίντμπεργκ κινείται από τον νατουραλισμό,
στο συμβολισμό και τον εξπρεσιονισμό και γράφει έργα που τάραξαν τα νερά. Στο έργο
του πραγματεύθηκε θέματα, όπως αιμομιξία, παιδοκτονία, εκδίκηση (Πόθοι κάτω από
τις λεύκες), αγωνίες της εφηβείας (Ερημιά), σχέσεις ανάμεσα σε γονείς και τα παιδιά
τους (Μακρύ ταξίδι της μέρας μέσα στη νύκτα). Εμπνέεται κι αυτός από την αρχαία
ελληνική τραγωδία και αναπαράγει τα αρχετυπικά θέματα μέσα από μια ψυχολογική
προσέγγιση (Το πένθος ταιριάζει στην Ηλέκτρα).
Η οικονομική κρίση του 1929 έχει επιπτώσεις στα έργα των δραματουργών.
Ενδεικτική η περίπτωση του Άρθουρ Μίλλερ (1914 - ) που σημάδεψε το αμερικανικό
θέατρο μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. Έργα όπως Ο Θάνατος του Εμποράκου
αντανακλούν το γκρέμισμα των ονείρων για οικονομική και κοινωνική άνοδο του
μικροαστού και αποκαλύπτουν τη διάβρωση του καπιταλιστικού συστήματος που
ισοπεδώνει τον άνθρωπο στο όνομα του χρήματος.
Ο συγγραφέας όμως που θα σφραγίσει το αμερικανικό θέατρο και θα το
καταξιώσει στη διεθνή σκηνή είναι ο Τέννεσση Ουίλλιαμς, που έπλασε αξέχαστους
χαρακτήρες, εγκλωβισμένους σε ψυχολογικά και κοινωνικά αδιέξοδα, που ξεπερνούν το
πλαίσιο της κοινωνίας του αμερικανικού Νότου και αποκτούν παγκόσμια εμβέλεια.
Ανάμεσα στα έργα του είναι τα: Λεωφορείον ο Πόθος, Ο Γυάλινος κόσμος, Η
Λυσσασμένη γάτα, Η νύκτα της Ιγκουάνα.
Οι σημαντικότεροι συνεχιστές της μεγάλης αμερικανικής παράδοσης, που
παρακολουθούν τις εξελίξεις στο σύγχρονο παγκόσμιο θέατρο είναι ο Έντουαρντ
Άλμπι (Η Ιστορία του Ζωολογικού Κήπου, Ποιος φοβάται τη Βιρτζίνια Γουλφ) ο
Ντέιβιντ Μάμετ (Αμερικανικός Βούβαλος) και ο Σαμ Σέπανρντ (Θαμμένο παιδί)

IV. Το Θέατρο του Παραλόγου και οι Νεότερες τάσεις στο θέατρο

Η κρίση των αξιών, όπως αυτή είχε αρχίσει να διαφαίνεται μετά τον Β΄ Παγκόσμιο
Πόλεμο, η έλλειψη επικοινωνίας, η μοναξιά και το υπαρξιακό κενό απασχολούν
σύγχρονους συγγραφείς, οι οποίοι, παρά τις επιμέρους διαφορές τους,, γράφουν έργα τα
οποία κατατάσσονται στο θέατρο του Παραλόγου 6. Κοινά γνωρίσματα των συγγραφέων
αυτών είναι ότι η υπόθεση αναπτύσσεται χωρίς προδιαγεγραμμένη λογική αλληλουχία
ενώ η γλώσσα υπονομεύεται και χάνει την επικοινωνιακή της αξία. Πίσω όμως απ’ αυτή
την επιφανειακή ισοπέδωση του λόγου υπάρχει ο έντονος υπαρξιακός προβληματισμός
και η αγωνία των ηρώων να βρουν νόημα σ’ έναν κόσμο χωρίς προορισμό.
Στο Θέατρο του Παραλόγου απουσιάζει οποιοδήποτε κοσμικό σύστημα αξιών. Το
σύμπαν είναι στερημένο από μια γενικώς παραδεκτή ολοκληρωτική αρχή, έχει χάσει τον
πυρήνα και το νόημά του. Εκφράζοντας την τραγική αίσθηση αυτής της απώλειας, το
θέατρο παρουσιάζει στον θεατή την ερημιά του ανθρώπου σ’ έναν χωρίς νόημα κόσμο,
παρωδεί τον παραλογισμό μιας ζωής χωρίς επίγνωση, διαλύει όλες τις «αισιόδοξες
ψευδαισθήσεις». Αρνείται να προσφέρει οποιαδήποτε εξήγηση και βλέπει την
αξιοπρέπεια του ανθρώπου να βρίσκεται στην ικανότητά του να αντιμετωπίζει την

6
Ο όρος καθιερώθηκε από τον μελετητή του θεάτρου Μάρτιν Έσλιν
πραγματικότητα αδέσμευτος κι ελεύθερα, χωρίς ψευδαισθήσεις, να γελά μαζί της (το
μαύρο χιούμορ του θεάτρου του παραλόγου).

Τα βασικά μορφολογικά χαρακτηριστικά του Θεάτρου του Παραλόγου

1. Καθαρό θέατρο:
Αφηρημένα θεατρικά αποτελέσματα, έτσι όπως τα γνωρίζουμε στον κόσμο του τσίρκου,
στις γεμάτες νόημα πράξεις του ιερέα στη λειτουργία, στο έργο του ταυρομάχου ή του
ταχυδακτυλουργού. Το θέατρο είναι πάντα κάτι περισσότερο από τον λόγο. Ο λόγος
μπορεί να διαβαστεί, το θέατρο μόνο με την παράσταση μπορεί να δηλωθεί. Απέναντι
στην ποίηση του λόγου στέκεται εδώ η ποίηση της σκηνής (βλ. Οι Καρέκλες του Ιονέσκο,
το κάρο της Μάνας Κουράγιο του Μπρεχτ)

2. Κλοουνέσκ στοιχείο:
Μεγάλη παράδοση:
 Οι Μίμοι (η παράλογη συμπεριφορά τους ξεπηδά από την ανικανότητά τους να
κατανοήσουν και τις πιο απλές λογικές καταστάσεις).
 Οι Τρελοί του Σαίξπηρ (πρόδρομοι του παράλογου: ανάστροφοι λογικοί
συλλογισμοί, ελεύθεροι συσχετισμοί, αίσθηση της ματαιότητας και του παραλογισμού
της ανθρώπινης ύπαρξης)
 Οι Αρλεκίνοι της Commedia dell’ arte ( (τύποι: προβάλλουν στη σκηνή βασικές
παρορμήσεις του ανθρώπινου υποσυνείδητου με εικόνες δυνατές και άξεστες)
 Ο Βωβός κινηματογράφος, μια από τις πιο αποφασιστικές επιδράσεις του
Θεάτρου του Παραλόγου (υποβάλλει έναν κόσμο σε συνεχή και παντελώς άσκοπη
κίνηση και επανειλημμένα δηλώνει τη βαθιά ποιητική ενέργεια της βουβής και άσκοπης
δράσης. Οι μεγάλοι ερμηνευτές Τσάρλιν Τσάπλιν, Μπάστερ Κήτον, Χοντρός – Λιγνός
αντιπροσωπεύουν τέλειες ενσαρκώσεις του ανθρώπινου στωικισμού σ’ έναν κόσμο
τεχνικής επινόησης που έχει αποχαλινωθεί).
 Κινηματογράφος, και μετά την εμφάνιση του ήχου: Αδελφοί Μαρξ (Γκρούτσο,
Τσίκο και Χάρπο, με την ταχύτητα των αντανακλαστικών τους, την ικανότητά τους σαν
κλόουν του μιούζικαλ, τη βουβαμάρα του Χάρπο και τον άγριο σουρεαλισμό των
διαλόγων τους οι αδελφοί Μαρξ γεφύρωσαν την την παράδοση της Commedia dell’ arte
και του βαριετέ με το θέατρο του Παραλόγου). Αργότερα, ο Κύριος Υλώ του Ζακ Τατί (το
αδύνατο και παγιδευμένο θύμα του άψυχου μηχανικού πολιτισμού της εποχής μας)

3. Λεκτική ασυναρτησία7:
Διαστολή της γλώσσας (επεκτείνει τα όρια της λογικής, βλ. Ραμπελέ) – συστολή της
γλώσσας (σατιρική χρήση των κλισέ, βλ. Φλωμπέρ, Τζ. Τζόυς).

4. Λογοτεχνία ονείρου και φαντασίας:

Χρήση μυθικών και αλληγορικών μεθόδων σκέψης. Η προβολή μιας ψυχολογικής
αλήθειας. Δύσκολο να παρακολουθήσουμε τα ίχνη της διαχωριστικής γραμμής ανάμεσα
στην ποιητική αναπαράσταση της πραγματικότητας από την αποκάλυψη ενός ονειρικού
κόσμου. βλ. Όνειρο Καλοκαιρινής Νύκτας – Τρικυμία (Σαίξπηρ), Η ζωή είναι όνειρο
(Καλντερόν), Ονειρόδραμα _ Σονάτα Φαντασμάτων (Στρίντμπεργκ): Αντιγράφουν με
μεγαλοφυή τρόπο όνειρα και εμμονές και αποτελούν άμεση πηγή του Θεάτρου του
Παραλόγου.
Όλα αυτά μέρος μιας πανάρχαιης παράδοσης, που μπορεί κατά καιρούς να ήταν
θαμμένη, τα ίχνη της όμως διακρίνονται ως την αρχαιότητα. Τα πρωτοποριακά

7
«Η απόλαυση της ασυναρτησίας έχει τη ρίζα της στο αίσθημα ελευθερίας που απολαμβάνουμε όταν
είμαστε σε θέση να εγκαταλείψουμε τον ζουρλομανδύα της λογικής (…) η απόλαυση αυτή είναι
καλυμμένη στη σοβαρή ζωή ως το σημείο της εξαφάνισης». Φρόυντ
κινήματα, σπάνια είναι καθ’ ολοκληρία καινούρια και χωρίς προηγούμενο. Το θέατρο
του Παραλόγου δεν είναι μέλημα ενός στενού κύκλου διανοουμένων, είναι μια
επιστροφή σε παλιές ακόμα και αρχαϊκές παραδόσεις. Το καινούριο στοιχείο βρίσκεται
στον, κατά κάποιο τρόπο, ασυνήθιστο συνδυασμό τους. (βλ. M. Esslin. Το θέατρο του
Παραλόγου).
Πρόκειται για μια καινούρια γλώσσα που αποκηρύσσει κάθε συζήτηση περί του
παράλογου της ανθρώπινης ύπαρξης, εγκαταλείπει τους ορθολογιστικούς και
επαγωγικούς συλλογισμούς. Δεν συζητά για το παράλογο αλλά το παρουσιάζει επί
σκηνής «εν τω γίγνεσθαι». Είναι:

 θέατρο καταστάσεων
 δεν αφηγείται μια ιστορία
 δεν παρουσιάζει έγκυρους χαρακτήρες (τα κίνητρα και οι πράξεις τους
παραμένουν ακατανόητα, δεν μπορείς να ταυτιστείς μαζί τους)
 βρίσκεται πέρα από τον διαχωρισμό κωμωδίας και τραγωδίας, συνδυάζει το γέλιο
με τη φρίκη.
 υποβιβάζει τη γλώσσα για να δείξει τη σχετικότητά της και για να αποκαλύψει
την αδυναμία της επικοινωνίας.
 αιφνιδιάζει το κοινό με μια γκροτέσκο, διαθλασμένη εικόνα ενός κόσμου που
έχει παραφρονήσει.

Σημαντικότεροι Εκπρόσωποι
Ευγένιος Ιονέσκο (1909-1994, Γαλλορουμάνος)
(Η Φαλακρή Τραγουδίστρια, Το μάθημα, Καρέκλες, Αμεδαίος ή Πώς να το ξεφορτωθείτε,
Ο Πίνακας, Ο ρινόκερος, Πείνα και Δίψα, Δολοφόνος χωρίς αμοιβή, Ο Βασιλιάς πεθαίνει)

Σάμουελ Μπέκετ (1906-1989, Ιρλανδός)

(Περιμένοντας τον Γκοντό, Τέλος Παιχνιδιού, Τελευταία Ταινία του Κραππ)

Ζαν Ζενέ (1910-1986, Γάλλος)

(Οι Δούλες, Μπαλκόνι, Οι Νέγροι )

Αρτούρ Αντάμοβ (1908-1970, Ρώσος αρμενικής καταγωγής)

(Η Παρωδία, Η Εισβολή, Μεγάλος και Μικρός Ελιγμός, Καθηγητής Ταράνν, Πιγκ – Πογκ ,
Πάολο Πάολι )

Φερνάντο Αραμπάλ (1932 - , Ισπανός

(Δυο Δήμιοι, Φάντο και Λιζ, Νεκροταφείο Αυτοκινήτων, Η Στέψη, Το Μέγα Τελετουργικό)

Συγγραφείς οι οποίοι προσαρμόζουν τις βασικές αρχές του Θεάτρου του Παραλόγου στις
δικές τους ανάγκες, πυροδοτώντας έτσι ποικίλες εκδοχές του μοντερνισμού είναι
ενδεικτικά οι:

Χάρολ Πίντερ (1930-2008, Άγγλος)

(Το Δωμάτιο, Βουβός Σερβιτόρος, Πάρτυ Γενεθλίων, Επιστάτης, Ο Εραστής)

Έντουαρτ Άλμπυ (1928 - , Αμερικανός)

(Ιστορία του Ζωολογικού Κήπου, Αμερικάνικο Όνειρο, Ποιος φοβάται τη Βιρτζίνια Γουλφ,
Η Μικροσκοπική Αλίκη, Ισορροπία τρόμου)

Σλαβομίρ Μρόζεκ (1930 - , Πολωνός)

(Τάνγκο, Εμιγκρέδες)

Ανώτερη Σχολή Δραματικής Τέχνης Αγίας Βαρβάρας

Σύγχρονο Ευρωπαϊκό Θέατρο

Σημειώσεις
 Ιστορία Θεάτρου

Καθηγήτρια: Βασιλική Δεμερτζή