Professional Documents
Culture Documents
Pdfslide - Tips Angkan NG Wika
Pdfslide - Tips Angkan NG Wika
3 DOMAiN
1. COGNiTiVE – utak
2. AFFECTiVE – damdamin
3. PSYCHOMOTOR – paggawa/kilos
TEORiYA:
1. Ding-dong - bagay
2. Bow-wow - likha ng kalikasan
3. Pooh-pooh - masidhing damdaming ng tao
4. Ta-ta-yum-yum - kumpas o galaw ng kamay
5. Yo-he-ho - pwersang pisikal
6. Ta-ra-ra-boom-de-ay - ritwal
7. Tore ng Babel (Genesis 11:1-9) - *Babilonya - pagtatayuan ng tore
KAGAMiTAN NG WiKA:
1. proseso ng pagpapalitan ng impormasyon
2. pagpapahayag ng pangungusap
3. pagpapaliwanag o pangungusap
4. pagsasalitaan
KATANGiAN
"Ang wika ay pangunahin & pinaka-elaborate na anyong simbulikong anyo gawaing
pantao."
- Archibald Hill
KAHALAGAHAN NG WiKA
1. Instrumento ng Komunikasyon
2. Nag-iingat at Nagpapalaganap ng Kaalaman
3. Nagbubuklod ng bansa
4. Lumilinang ng Malikhaing Pag-iisip
Dr. Alfonso Santiago- sumulat ng Panimulang Linggwistika (hindi nagkakaisa ang mga
palaaral & mananaliksik tungkol sa pinagmulan ng iba’t ibang wika sa kapuluan)
PAGBASA
- pagtanggap ng mensahe sa pamamagitan ng pagtugon ng damdaming at kaisipan sa
mga titik & simbolong nakalimbag
- mahalaga sapagkat nakatutulong sa pagtuklas ng karunungan sa iba’t ibang larangan
- nakapagdaragdag ng kaalaman, nagpapalawak ng pananaw, nagbibigay ng kasiyahan,
& nakapagdadala sa isang tao sa iba’t ibang lugar
- nagbibigay sa tao ng mga kaalamang nagpapaunlad & nagpapayaman sa kanyang
kaisipan
- nakapagpapalawak ng pananaw sa buhay, nakapagpapaunlad ng kaisipan,
nakapagpapabuhay ng imahinasyon & nakatutulong sa paglutas ng problemang
kinakaharap
- maaaring makalibang, makapagpalimot ng bumabagabag sa damdamin, & makatakas
sa problema sa buhay at dalhin ang diwa sa pantasya
I. Pang-unawang Literal
II. Interpretasyon (Interpretation)
III. Mapanuring Pagbabasa (Critical Reading)
IV. Aplikasyon ng mga Kaisipang Nakuha sa Pagbabasa
V. Pagpapahalaga (Appreciation)
“Ang pagbabasa ay psycholinguistic game dahil ang isang mambasa ay binubuong muli
ng kaisipan o mensahe hango sa kanyang tekstong binasa.”
- Goodman
HAKBANG SA PAGBABASA
1. Perception/Persepsyon
- hakbang sa pagkilala sa mga nakalimbag na simbolo at maging sa pagbigkas ng wasto
sa simbolong nababasa
2. Comprehension/Komprehensyon
- proseso na nagaganap sa kaisipan at pag-unawa
3. Reaction/Reaksyon
- paghahatol o pagpapasya; kahusayan at kawastuhan at pagpapahalaga sa tekstong
binasa
4. Assimilation/Asimilasyon
- pagsasama-sama o pag-uugnay ng mga kaalaman & karanasan sa tekstong binasa
3 BAHAGi NG TEKSTO
a. Simula
b. Katawan
c. Wakas
4 NA PARAAN NG PAGPAPAHAYAG
a. Paglalahad
b. Paglalarawan
c. Pagsasalaysay
d. Pangangatwiran
Ang kahalagahan ng pag-aaral na ito ay nilalalaman ng Artikulo XIV ng ating Saligang Batas na
nagsasaad na kailanganang tugunan ng pansin at ipagpatuloy ang mga pananaliksik at pag-
aaral ng mga wika sa Pilipinas upang mapaunlad, mapanatili at mapayaman ang wikang ito.
Rasyonal ng Pag-aaral
Pinili ng mananalikisik ang pag-aralan ang wikang Sama upang matutunan ang kaibahan nito sa
wikang Filipino. Mahalaga ito sa mananaliksik, sapagkat maaari niyang magamit bilang
halimbawa sa kanyang pagtuturo ng wika. Magkakaroon din siya ng katibayan kapag siya ay
magtuturo ng wika, dahil hindi lang niya masasabing narinig niya o nabasa ang tungkol sa
wikang Sama kung ‘di nagawa niya ang paghahambing nito at nasuri.
Layunin
Layunin ng pag-aaral na ito na mapaghambing at masuri ang wikang Filipino at Sama. Ito ay
upang maipakita ang pagkakatulad at pagkakaiba ng dalawa sa ikalawang antas ng wika: ang
morpolohiya.
Tiyak na layunin:
1. Maihahambing at masusuri ang alomorp ng dalawang wika.
2. Maihahambing at masusuri ang palagitlingan ng dalawang wika.
3. Maihahambing at masusuri ang pagbabagong morpoponemiko ng dalawang wika.
4. Maihahambing at masusuri ang mga kayarian ng salita ng dalawang wika.
Kahalagahan ng Pag-aaral
Ang pag-aaral na ito ay mahalaga para sa mga guro, mag-aaral at kung sino mang dayuhan sa
wikang Sama. Sapagkat malalawig ang kanilang kaalaman ukol sa wikang Sama. Mahalaga rin
ang pag-aaral na ito dahil mapaghahambing na ang wikang Filipino sa wikang Sama.
Maaari rin itong magamit bilang kaugnay na literatura sa mga susunod pang mga
pag-aaral sa hinaharap. Maaari rin itong gawing basehan upang mapatunayan na ang mga wika
nga sa Pilipinas ay magkaka-angkan.
Sa dahilang ang wika ay patuloy na nagbabago at maaaring mamatay, ang pag-aaral na ito ay
napakahalaga. Sapagkat magkakaroon na ng dokumento ukol sa pag-aaral ng wikang Sama
bago pa man ito tuluyang pasukan ng ibang wika o ito ay mamatay.
Saklaw at Delimitasyon
Ang naturang pananaliksik ay nakatuon sa morpolohiya ng wikang Filipino at wikang Sama.
Pag-aaralan ng mananaliksik ang dalawang wika sa pamamagitan ng paghambing at pagsuri
ayon sa alomorp, palagitlingan, pagbabagong morpoponemiko at kayarian ng salita.
Limitasyon
Dahil sa hindi mapupuntahan ng mananaliksik ang pook kung saan ginagamit ang wika, kumuha
na lamang siya ng informant. Kaya hindi mailalahad ng mananaliksik ang nilalaman ng
matandang Sama.
Balangkas
Ang pag-aaralan ng manananliksik ay ang morpolohiya ng wikang Filipino at wikang Sama.
Paghahambingin at susuriin niya ang dalawa ayon sa (1) alomorp, (2) palagitlingan, (3)
pagbabagong morpoponemiko at (4) kayarian ng salita.
...................................................................................................................
................................................................
Kabanata II
Kaugnay na Literatura at Pag – aaral
Ipinaliwanag ni Trick (1997) na sa wikang Sama, ang panlaping [ngan] ay may mga alomorp.
Ang mga alomorp ng panlaping [ngan] ay ang mga unlaping [ngan-], [nga-] at [N-]. Ipinahayag
niya rin na ang panlaping hulaping [-an] sa Sama ay nakakabit sa mga pandiwa. Ngunit
nabanggit niya, na maaring ang pandiwa ay kabitan ng [-an] at maaari namang hindi. Dagdag
pa niya, ang panlaping [ni] ay may dalawang alomorp, at ito ay ang mga unlaping [ni-] at
gitlaping [-in-]. Ngunit ipinaliwanag niya, na hindi pa niya natutuklasan ang katuturan ng
panlaping unlaping [ni-] sa pagbuo ng salita sa Sama.
Natuklasan naman ni Cruz (1999), na ang panlaping unlaping [a-] ng Sama ay tinutumbasan o
katumbas ng panlaping unlaping [ma-] ng Filipino. At kung ikinakabit sa salitang-ugat ang mga
morpemang ito, ay parehong bumubuo ng mga salitang gumaganap bilang pang-uri. Tulad ng
ahap ( [a-] + [hap] ) ng Sama, na katumbas ng mabuti ( [ma-] + [buti] ) sa Filipino. At ang
asigpit ( [a-] + [sigpit] ng Sama ay katumbas ng salitang mahirap ( [ma] + [hirap] ) sa Filipino.
Natuklasan niya rin na ang pag-uulit ng salita sa Sama ay nangyayari upang ipakita ang kaliitan
o maagang baytang ng paglaki o kaunlaran. Halimbawa ang riki-riki na ibig sabihin ay
napakaliit. Ito ay galing sa salitang-ugat na [riki] na ibig sabihin ay liit. Para sa pandiwa
naman, ang pag-uulit ay nagpapakita na nagaganap ang kilos na tinataglay nito. Halimbawa
ang ang agpuli-puli na ibig sabihin ay tumatakbo. Ito ay galing sa salitang-ugat na [puli] na
ibig sabihin ay [takbo]. Ginagamit din kung ang pandiwa ay pangmaramihan. Gumaganap din
ang pag-uulit bilang bahagi ng pamilangan. Halimbawa ay at tallo-tallo na ibig sabihin ay
tatlo-tatlo sa Filipino. Mula sa salitan-ugat na [tallo] na ibig sabihin ay [tatlo].
...................................................................................................................
................................................................
Kabanata III
Metodolohiya ng Pag – aaral
Upang mapag-aralan ang wika, kumuha ang mananaliksik ng limang informant. Isang (1)
pangunahing informant at apat (4) na taga-balideyt ng mga datos na nalikom ukol sa wikang
Sama. Ang mga informant ay pawang bihasa sa wikang ito sapagkat ito ang wikang giangamit
nila sa araw-araw. Ang mga informant ay kamag-aaral sa paaralan ng mananaliksik at kawpa
tubong Bongao, Tawi-Tawi. Ilan sa kanila ay nabibilang sa pangkat-etnikong Samal na
bumubuo ng 80% ng kabuuang populasyon ng Tawi-Tawi. Samantala, ang ilan naman ay mga
Tausug ngunit bihasa rin sa wikang ito dahil nakasanayan na nila ang wika.
Ang mananaliksik ay nakikipanayam sa kanyang informant tuwing Lunes, Miyerkules at
Biyernes sa loob ng mahigit apat na buwan. Nagsimula noong Hunyo hanggang Setyembre ng
taong 2004. Samantala, sa mga taga-balideyt naman ay tuwing Martes, Huwebes at Sabado ng
naturang mga buwan rin. Ang dahilan sa pagkuha ng mananaliksik ng taga-balideyt ay upang
masigurado na ang mga inpormasyon ay tama. Dahil ang kanyang pangunahing informant na
mismo ay nakiusap na kung maaari ay kumuha rin ng ibang opinyon dahil unti-unti na rin
niyang nalilimutan ang wika sapagkat may katagalan na rin siya sa Zamboanga.
Sa pagkuha ng mga datos, ang mananaliksik ay nagbabanggit at sumusulat ng mga salita sa
Filipino at siya namang tinutumbasan ng informant sa wikang Sama. Kinabukasan ay
makikipagkita naman siya sa apat na taga-balideyt.
Nang makalikom na ng sapat na salita ang mananaliksik, ay pinangkat-pangkat naman niya ang
mga ito ayon sa kanilang gamit sa pananalita. Narito ang mga bilang ng mga salitang kanyang
nalikom ayon sa gamit at bilang:
Bahagi ng Pananalita
Bilang
Pangngalan
50
Panghalip
15
Pandiwa
45
Pang-uri
30
Pang-abay
10
...................................................................................................................
................................................................
Kabanata IV
Pagsusuri, Presentasyon at Interpretasyon
Katulad ng [pang], ang panlaping [mang] ay may tatlong alomorp din. Ito ay ang mga unlaping
[mang-], [mam-] at [man-]. Ang [sang] at [sing] naman ay [sang-], [sam-], [san-] at [sing-],
[sim-], [sin-]. Ang mga ito ay sumusuod sa tuntunin ng panalaping [pang]. Narito ang
balangkas upang lubasang maintindihan.
[pang-] [pam-] [pan-]
[mang-] [mam-] [man-]
[sang-] [sam-] [san-]
[sing-] [sim-] [sin-]
abd
epl
ir
os
ut
k
g
ng
m
n
w
y
nengkoh ngandugsuh
Ang mga salitang-ugat na [tengkoh] at [dugsuh] ay kapwa nagsisimula sa katinig. At ito ay ang
mga ponemang d at t. Ang mga alomorp na [pan-], [man-], [san-] at [sin-] ay ikikabit sa mga
salitang-ugat na nagsisimula sa mga ponemang /d,l,r,s,t/ dahil ang punto ng artikulasyon ng
mga ito ay sa ngipin at gilagid. Maging ang artilulasyon ng mga salitang [tengkoh] at [dugsuh]
ay panggilagid at pang-ngipin sapagkat ito’y nagsisimula sa ponemang t at d. Ibig sabihin, ang
alomorp [ngan-] ay ikinakabit sa mga salitang nagsisimula sa /d/at /t/, tulad ng mga alomorp
na [pan-], [man-], [san-] at [sin-] ng wikang Filipino. Ngunit hindi nangangahulugang ang mga
salitang nagsisimula sa l, r at s sa wikang Sama ay kinakabitan ng alomorp na [ngan-]
sapagakat ang mananaliksik ay hindi pa nakatagpo ng salitang nilapian ng alomorp na [ngan-]
na nagsisimula sa l, r at s.
Ang alomorp na [nga-] naman ay makikita sa salitang ngadjal (magluto). Ang salitang ito ay
nagmula sa salitang-ugat na [adjal] na ibig sabihin ay luto.
ngadjal
pan.un. s.u.
[nga-] [adjal]
Ang alomorp na [nga-] sa salitang ngadjal ay ikinabit sa salitang-ugat na [adjal] na nagsisimula
sa patinig na /a/. Sa Filipino, ang mga salitang nagsisimula sa mga patinig na
/a, e, i, o, u/ at mga katinig na /k,g,ng,m,n,w,y/ ay kinakabitan lamang ng mga alomorp na
[pang-], [mang-], [sang-] at [sing-]. Ito ang palatuntunang sinusundan sa Filipino.
Samakatuwid, ang alomorp na [nga-] sa Sama at ang mga alomorp na [pang-], [mang-], [sang-]
at [sing-] ng Filipino ay parehong ikinakabit sa salitang nagsisimula sa ponemang /a/. Ngunit
kinakailanagan pa ang mga pagpapalawak at pagpapaunalad sa pag-aaral na ito.
Ang alomorp na [N-] ay makikita sa salitang mowa (bubuhatin). Ang salitang ito ay nagmula sa
salitang-ugat na [bowa] na ibig sabihin ay buhat.
mowa
pan.un. s.u.
[N-] [bowa]
Ang alomorp na [N-] sa salitang mowa ay ikinabit sa salitang-ugat na [bowa]. Ang salitang-ugat
na ito ay nagsisimula sa ponemang /b/. Sa Filipino, ang mga salitang-ugat na nagsisimula sa
mga ponemang /b/ at /p/ ay maaari lamang unlapian ng mga sumusunod na alomorp: [pam-],
[mam-], [sam-] at [sim-]. Tulad ng Filipino, ang alomorp na [N-] ay maaari ikabit sa mga
salitang nagsisimula sa ponemang /b/ kagaya ng apat na alomorp sa Filipino na kababanggit
lamang. Ngunit hindi sinasabi na ang mga salita na nagsisimula sa ponemang /p/ sa wikang
Sama ay kinakabitan ng alomorp na [N-], sapagkat ang mananaliksik ay hindi pa nakatagpo ng
mga salitang nilapian ng alomorp na [N-] at ang salitang-ugat ay nag-uumpisa sa ponemang
/p/.
Ang paggamit ng gitling ay hindi lang basta basta. Sapagkat ang paggigitling ay may mga
palatuntuning sinusunod. Sa Filipino, mayroong labing-isang palatuntunang sinusunod sa
paggigitling. At ito ay ilalahad sa ibaba.
Ang gitling sa Filipino ay ginagamit:
Kung inuulit ang salita
>araw-araw >dala-dalawa > punung-puno > gabi-gabi
Sa pagitan ng panlaping nagtatapos sa katinig at salitang-ugat na nagsisimula sa patinig
>pag-ibig > tag-araw > pang-ulo >mag-aaral
Sa pagitan ng panlapi at pangngalang pantangi
>maka-Filipino > nag-Jollibee >taga-Bacolod > mag-Otso-otso
Sa pagitan ng panlapi at salitang hiram o banyag
>nag-rent >mag-cable >mag-jet >nag-Smart
Sa pagitan ng dalawang aslitang magkasalungat
>urong-sulong >atras-abante >umulan-umaraw > akyat-baba
Kung may katagang nawawala sa pagitan ng dalawang salitang pinagtatambal
>bahay na kubo >dalagang taga-bukid
bahay-kubo dalagang-bukid
Sa Sama naman, ang paggamit ng gitling ay may mga palatuntunan ding sinusunod. Ilalahad
ang paggamit ng gitling sa Sama sa ibaba.
Ang gitling sa Sama ay ginagamit:
Kung inuulit ang salita
>onde-onde (bata) > duwa-duwa (dala-dalawa) >subu-subu (madaling araw)
Sa pagitan ng panlaping unlapi na nagtatapos sa katinig at salitang-ugat na nagsisimula sa
patinig
>mag-ajdal (magluto) > mag-api (mag-apoy)
Kapag ang panghalip na panao ay ikinakabit sa hulihan ng salitang inaari ng panghalip sa loob
ng pangungusap
>indaman-ku (hiramin ko) >anak-na (anak niya) >paanda-ta (ipakita kita)
Sa paggamit ng gitling sa Sama, ang unang dalawang tuntunin nito ay katulad ng unang
dalawang tuntunin ng Filipino sa itaas. Ibig sabihin, ang wikang Filipino at Sama ay may iilang
parehong tuntuning sinusunod sa paggamit ng gitling. At ito ay ang unang dalawang tuntunin
ng dalawang wika sa paggamit ng gitling sa itaas.
Samantala, ang mananaliksik ay may bagong natuklasang gamit ng gitling at panibagong
tuntunin mula sa wikang Sama. Sa ikatlo at huling tuntuning nakalista sa itaas na gamit ng
gitling sa Sama, ginagamit ito sa pagitan ng panghalip at salitang inaari nito sa pangungusap.
Ibig sabihin, ang Sama ay may kakaibang gamit ng gitling na wala sa wikang Filipino. At ito ay
ang pagkabit ng panghalip na panao sa salitang inaari nito sa pangungunap (tuntunin bilang 3
ng paggamit ng gitling sa Sama). Ngunit kinakailanagan pa ang mga pagpapaunlad at
pagpapalawak sa pag-aaral na ito.
Sa pagbuo ng salita, maraming prosesong nagaganap. Ang mga prosesong ito ay tinatawag na
‘pagbabagong morpoponemiko.’ Ang mga prosesong ito ay nagaganap sa pagbuo ng
panibagong salita mula sa isang salita at nagbibigay ng panibagong kahulugan. Bilang
pangkalahatang alituntunin, mayroong limang uri ng pagbabagong morpoponemiko. Ang (1)
asimilasyon, (2) pagpapalit-ponema, (3) pagkakaltas-ponema, (4) paglilipat-diin at (5)
metatesis.
Ang mga pagbabagong morpoponemikong ito ay siyang nagaganap sa wikang Filipino at iba
pang wika sa buong mundo. Ang pag-alam nito ay mahalaga sa pag-aaral ng wika. Dahil ito ay
maaaring maging sagot sa matagal nang suliranin, ang pagkaka-angkan ng wika sa Pilipinas at
maging sa buong mundo.
Asimilasyon
Ang asimilasyon ay may dalawang uri. Ang ganap at di-ganap o parsyal. Sa asimilasyong di-
ganap, ang pagbabago ay nagaganap sa panlapi lamang. Halimbawa ay,
[mang-] + [butas] = mambutas [pang-] + [tali] = pantali
Ang panlaping [mang-] ay nagiging [mam-] habang ang salitang-ugat na [butas] ay nanatili ang
anyo at baybay. Ang panlaping [pang-] naman ay nagiging [pan-] ngunit ang salitang-ugat na
tali ay nanatili ang anyo at baybay. Ang mga panlaping [mam-] at [pan-] ay mga alomorp ng
panlaping [mang-] at [pang-] at may mga palatuntuning sinusunod. Ito ay ipinapaliwanag sa
itaas, ang tungkol as alomorp.
Ang asimilasyong ganap, ang pagbabago ay nagaganap sa kapwa panlapi at salitang-ugat.
Halimbawa ay,
[pang-] + [palo] = pamalo [pang-] + [tahi] = panahi
ang panlaping [pang-] ay nagiging [pam-] at ang salitang-ugat na [palo] ay nakakaltasan ng
ponemang /p/. Sa ikalawang halimbawa naman, ang panlaping [pang-] ay nagiging [pan-] at
ang salitang-ugat na [tahi] ay nakakaltasan ng ponemang /t/. Samakatuwid, ang pagbabago ay
makikita sa panlapi at salitang-ugat. Ang mga panlaping [pam-] at [pan-] ay mga alomorp ng
panalping [pang]. Ito ay nagbabago dahil may alituntuning sinusunod. Ito ay naipaliwanag na
sa itaas, ang tungkol sa alomorp.
Pagkakaltas-Ponema
Ang pagkakaltas-ponema ay nagaganap kapag ang huling ponemang patinig ng salitang-ugat ay
nawawala sa paghuhulapi nito. Halimbawa ay,
Pagpapalit-Ponema
Ang pagpapalit-ponema ay nagaganap kapag ang salitang-ugat ay kinakaltasan ng isa o higit
pang ponema kapag ito ay kinakabitan ng iba pang morpema. Halimbawa ay,
biruin marumi hagkan
Metatesis
Ang metatesis ay nagaganap kapag nagkakapalitan ng pusisyon ang dalwang ponema sa loob
ng isang salita. Ito ay nangyayari kung ang mga salitang-ugat na nagsisimula sa mga ponemang
katinig na /l/, /r/ at /y/ ay ginigitlapian ng gitlaping [-in-]. Ngunit, hindi ibig sabihin na
maaari lamang ito maganap sa mga salitang-ugat na nagsisimula sa /l/, /r/ at /y/ at
ginigitlapian ng [-in-]. Dahil nagaganap din ito sa mga salitang-ugat na ‘di nagsisimula sa
tatlong nabanggitn na ponemang katinig tulad ng aptan at sidlan. Nasabi lamang ito dahil ito
ay karaniwang nagaganap. Halimbawa ay,
s.u. pan.git.
Makikita na ang diin ng salitang hinulapian ay hindi na sa dating diin. Nalipat ang diin mula sa
loob ng salitang-ugat at nalipat sa hulihan nito. Ang proseso ay katulad ng sa Filipino. Ibig
sabihin, kapwa sa Filipino at Sama ay nagaganap ang paglilipat-diin.
Sa isang tingin, ang salitang mangan ay isang payak na salita. Ngunit hindi ito payak. Ito ay
maylaping salita. Galing ito sa salitang-ugat na [kakan] na ibig sabihin ay kain ay panlaping
unlaping [ngan-]. Mapapansin na nawawalang tuluyan ang salitang [kakan]. Ang magkalang
naman ay kakaiba rin. Dahil ito ay nagmula sa salitang-ugat na [talangan] na ibig sabihin ay
kanta. Ngunit ng ito ay nilapian na upang at naging magkalang, mapapansin na ang ‘t’ sa
salitang-ugat na [talangan] ay napalitan ng ‘k’ at ang huling dalawang ponemang ‘a’ at ‘n’ ay
nawala. Hindi masasabing pagkakaltas-ponema ang naganap dahil nawala ang dalawang huling
ponema, sapagkat nagaganap din ang pagkakaltas-ponema. Hindi rin masasabing pagpapalit-
ponema ang naganap sapagkat naganap ang pagkakaltas-ponema. Parehong naganap ang
dalawang proseso. Ngunit hindi ito matatawag na iisa.Ibig sabihin, ang prosesong naganap ay
talagang iba. Ito ay bagong uri ng pagbubuo ng salita sa Sama. Ibig sabihin, na ang Sama ay
mayroong sariling proseso sa pagbuo ng salita. Mayroong pagkakapareho ay dalawang wika at
mayroon namang pagkakaiba. Ngunit kinakailangan pa ang pagpapaunlad at pagpapalawak sa
pag-aaral na ito.
Ang salita ay may iba’t ibang kayarian. Kaya ang salita ay nauuri sa apat, (1) payak,
(2) maylapi, (3) inuulit at (4) tambalan.
Ang mananaliksik ay nakalikom rin ng mga salita at hinanay niya ito ayon sa kayarian. Makikita
sa talahanayan sa ibaba ang bilang ng mga salita ayon sa kayarian,
Kayarian ng Salita
Bilang
Payak
80
Maylapi
50
Inuulit
20
Tambalan
5
Payak
Ang salita ay masasabing payak, kung ito ay binubuo lamang ng salitang-ugat, at walang
panlapi; hindi inuulit at walang katambal na ibang salita.
Filipino Sama = Katumbas sa Filipino
tao daah huwag
ganda ero aso
puno esog lakas
guro danda babae
sayaw tulih tulog
Ang mga halimbawa sa itaas ay mga payak na salita. Makikita na sa Filipino sa unang hanay,
na ang salitang payak ay binubuo lamang ng salitang-ugat. Sa ikalawang hanay naman ay ang
mga salitang Sama na payak. Binubuo rin ito ng salitang-ugat lamang. At ang katumbas nito sa
Filipino ay payak na salita rin. Ibig sabihin, ang mga salitang payak sa Sama ay payak din ang
katumbas sa Filipino.
Maylapi
Ang salita ay masasabing maylapi kapag ito ay nilalapian. Ang panlapi ay may tatlong uri: (1)
unlapi, (2) gitlapi at (3) hulapi. At may iba’y ibang uri naman ng paglalapi. Ito ay ang mga
pag-uunlapi; paggigitlapi; paghuhulapi; pag-uunlapi at paggigitlapi; pag-uunlapi at
paghuhulapi; paggigitlapi at paghuhulapi; at pag-uunlapi, paggigitlapi at paghuhulapi.
\\ Pag-uunlapi sa Filipino
umihi natulog
\\Pag-uunlapi sa Sama
Agpatambal (nagpagamot) ahap (mabuti)
\\Paggigitlapi sa Filipino
Tumulong sinabi
\\Paggigitlapi sa Sama
Binelli (binili) kinakan (kinain)
\\Paghuhulapi sa Filipino
Linisin unahin
\\Paghuhulapi sa Sama
Indaman (hihiramin) esogin (gamitan ng lakas)
ipagsumigawan
Tambalan
Mapapansin na ang tambalang salita sa Sama ay maaari ring tumbasan ng tambalan sa Filipino.
Ngunit may pagkakataon ring ito ay bumubuo ng tambalang salita na nananatili ang kahulugan
ng dalawang salita tulad ng lumah-sarirap na bahay-kubo sa Filipino. Nananatili ang kahulugan
ng salitang /lumah/ na ibig sabihin ay bahay at /sarirap/ na ibig tawag naman sa ‘dahon ng
niyog’ na ginagamit sa paggawa ng lumah-sarirap. Ngunit may pagkakataon namang
nagkakaroon ng ikatlong kahulugan ang tambalang salitaqng Sama gaya ng engkot-kollong.
Mula sa mga salitang /engkot/ na ibig sabihin ay ‘tali’ at /kollong/ na ibig sabihin ay ‘leeg.’
Hindi naman ito nangangahulugang ‘pantali sa leeg’ kung ‘di kwintas. Tulad ng bahaghari sa
Filipino, na hindi nangangahulugang ‘bahag ng hari’ kung ‘di “rainbow.”
...................................................................................................................
................................................................
Kabanata V
Kongklusyon at Rekomendasyon
Kongklusyon
Alomorp ng Filipino at Sama
Ibig sabihin, ang alomorp [ngan-] ay ikinakabit sa mga salitang nagsisimula sa /d/at /t/, tulad
ng mga alomorp na [pan-], [man-], [san-] at [sin-] ng wikang Filipino. Samakatuwid, ang
alomorp na [nga-] sa Sama at ang mga alomorp na [pang-], [mang-], [sang-] at [sing-] ng
Filipino ay parehong ikinakabit sa salitang nagsisimula sa ponemang /a/. Tulad ng Filipino,
ang alomorp na [N-] ay maaari ikabit sa mga salitang nagsisimula sa ponemang /b/ kagaya ng
apat na alomorp sa Filipino na kababanggit lamang.
Palagitlingan sa Filipino at Sama
Ang mananaliksik ay hindi pa nakatagpo ng salitang Sama na nabuo sa prosesong asimilasyon,
ganap man o hindi. Ngunit hindi ibig sabihin na hindi ito nagaganap sa wikang Sama. Maaaring
nagaganap ito at maaari ring hindi. Ibig sabihin, ang pagakakalatas-ponema ay parehong
nagaganap sa dalawang wika. Ibig sabihin, ang wikang Filipino at Sama ay kapwang
nagpapalit-ponema sa pagbuo ng salita. Ibig sabihin, kapwa sa Filipino at Sama ay nagaganap
ang paglilipat-diin. Ibig sabihin, ang metatesis sa Sama ay may tuntunin ding sinusunod. At ito
ay ang pagpapalitan ng pusisyon ang ponemang /n/ ng gitlaping [-in-] at ponemang /l/ ng
salitang-ugat nma nagsisimula sa katinig na /l/. Ito ay isa ring tuntunin sa Filipino. Ibig
sabihin, parehong nagaganap ang metatesis sa Filipino at Sama kung ang salitang-ugat
nagsisimula sa katinig na /l/ ay ginigitlapian ng [-in-].
Kayarian ng Salita
Payak
Ibig sabihin, ang mga salitang payak sa Sama ay payak din ang katumbas sa Filipino.
Maylapi
Ang pag-uunlapi ay nagaganap sa Filipino at Sama. Ang paggigitlapi ay kapwa nagaganap sa
Filipino at Sama. Ang paghuhulapi ay kapwa nagaganap sa Filipino at Sama. Walang nagaganap
na pag-uunlapi at paggigitlapi sa wikang Sama. Ang Pag-uunlapi at Paghuhulapi ay kapwa
nagaganap sa Filipino at Sama. Ang Paggigitlapi at Paghuhulapi ay kapwa nagaganap sa
Filipino at Sama. Ang Pag-uunlapi, Paggigitlapi, at Paghuhulapi ay hindi nagaganap sa wikang
Sama.
Inuulit
Ang pag-uulit sa Filipino ay nagpapakita ng dalas at rami na tinataglay ng salita. Samantala,
sa Sama naman; inuulit ang salita upang ipakita ang kaliitan o kaagahan na taglay ng salita.
Tambalan
Ibig sabihin, ang tambalang salita sa Sama ay maaaring tambalan rin ang katumbas sa Filipino.
Ngunit hindi sa lahat ng pagkakataon, sapagkat mayroon din mga tambalang salita sa hindi
tambalan ang katumbas sa Filipino kung ‘di payak na salita o iba pang kayarian.
Rekomendasyon
Dahil sa kahinaang taglay ng mananaliksik, pinanapayo ang marami at higit pang malalimang
pagpapalawak at pagpapaunlad sa wikang Sama. Kinakailangan ito upang mapagtibay ng husto
ang mga natuklasan ng mananaliksik.
Maaari ring tunguhan ang lugar ng mga informant sa Bongao, Tawi-Tawi na pinaniniwalaang
pugad ng wikang Sama upang mapag-aralan na rin ang nilalaman ng matanadang Sama at
mapaghambing ito sa makabagong Sama at iba pang wika.
...................................................................................................................
................................................................
Mga Sanggunian
Casino, Eric. (1976). The Jama Mapun: A Changing Samal Society in the Southern Philippines
Cruz, Leticia C. (1999). Sama Badjao, Sama Bangingi, Sama Sibuco: A Description and
Comparison, Ateneo de Zamboanga
Mga Informant:
Pangunahing Informant: Fariborz T. Koh
About Me
Name: Filipino
Links
ADZU online
shandyborz
morokids
Tula
Maikling Kwento
archives
September 2006
October 2006