ŠKOLA UČENIKA U PRIVREDI

MATURSKI RAD
Na temu: Ispitivanje i reparacija transformatora

Učenik: Miloš Milaković

Smjer: Električar

Banjaluka, maj 2020 godine

2
UVOD

Transformator je električni uređaj koji transformiše energiju iz jednog kola u drugo

posredstvom magnetne sprege, bez ikakvih pokretnih dijelova. Transformator se sastoji od
dva (ili više) spregnuta namotaja ili jednog namotaja sa više izvoda i, u većini slučajeva,
magnetnog jezgra koje koncentriše magnetni fluks. Naizmjenična struja u jednom namotaju
će indukovati struju u drugim namotajima. Transformatori se koriste da:

 spuštaju ili dižu napon,

 da mijenjaju impedansu i
 da obezbijede električnu izolaciju između kola.

Dakle, transformator je statički elektrotehnički aparat koji, uz pomoć elektromagnetne

indukcije pretvara jedan sistem naizmjeničnih struja u jedan ili više sistema naizmjeničnih
struja iste učestanosti i obično različitih vrijednosti struja i napona. Uloga transformatora u
elektroenergetskom sistemu je veoma značajna jer on omogućuje:

 ekonomičnu,
 pouzdanu i
 bezbijednu proizvodnju,
 prenos i distribuciju električne energije pri najprikladnijim naponskim nivoima.

Generalno, njegovom primjenom se, uz veoma male gubitke energije, rješavaju problemi
raznih naponskih nivoa i međusobne izolovanosti kola koje se nalaze narazličitim naponskim
nivoima.

3
1. O TRANSFORMATORU UOPŠTE

Transformator je jedan od najprostijih električnih uređaja. Njegov osnovni dizajn, materijali i

principi su se malo promijenili u poslednjih sto godina, ali opet, dizajn transformatora i
materijali nastavljaju da se unapređuju. Transformatori su od vitalnog značaja za prenos
energije visokim naponom koji obezbjeđuje uštedu tokom prenosa energije na velike daljine.
Jednostavnost i pouzdanost transformatora i ekonomičnost transformacije napona u njemu su
osnovni činioci u izboru prenosa naizmjeničnom strujom u Ratu struja kasnih osamdesetih
godina 19. vijeka. Transformatori audio-učestanosti su korišteni u najranijim eksperimentima
u razvoju telefona. Dok su neke rane elektronske primjene transformatora zamijenjene
alternativnim tehnikama, transformatori se još uvijek nalaze u mnogim elektronskim
uređajima. Transformatori dolaze u rasponu od malih transformatora sakrivenih u
mikrofonima do džinovskih transformatora snage gigavata koji se koriste za povežu velike
dijelove nacionalnih mreža, ali svi rade na istim osnovnim principima i sa velikim
sličnostima u dijelovima.

Transformator ne može da uradi sledeće:

1. transformiše jednosmjernu struju u naizmjeničnu i obrnuto

2. promijeni napon i struju jednosmjerne struje
3. promijeni učestanost naizmjenične struje

Ipak, transformatori su dijelovi sistema koji izvode sve ove radnje.

1.1 Osnovni principi

Transformator treba da bude projektovan i izrađen tako da izdrži moguća naprezanja kojima
je izložen tokom svog životnog vijeka. Naprezanja u osnovi možemo da svrstamo u tri glavne
grupe:

1. električna,
2. mehanička i
3. toplotna.

4
Kod električnih naprezanja prije svega treba obratiti pažnju na prenapone koji se javljaju kao
posljedica prekidanja u kolu, atmosferskih pražnjenja, lukova prema zemlji, kratkih spojeva,
kao i ispitnih napona. Pojave praćene velikim strujama u odnosu na naznačene (nominalne,
nazivne), (kratki spojevi u mreži), opasne su sa stanovišta mehaničkih i toplotnih naprezanja
(ova naprezanja su proporcionalna sa kvadratom struje). Do povećanih toplotnih naprezanja
dolazi i kod preopterećenja transformatora. Takođe treba obratiti pažnju i na buku
transformatora.

Slika 1. Transformator1

U idealnom transformatoru, odnos primarnog i sekundarnog napona je jednak odnosu broja

navojaka u namotajima, tj. napon po jednom navojku je isti u oba namotaja. Odnos struja u
primaru i sekundaru je obrnuto proporcionalan odnosu broja navojaka. Ovo vodi najčešćoj
upotrebi transformatora: preobražavanju električne energije jednog napona u električnu
energiju drugog napona upotrebom namotaja sa različitim brojem navojaka.

5
1.2 Pronalazak transformatora

Majkl Faradej, je izmislio indukcioni prsten 29. avgusta 1831. Ovo je bio prvi transformator,
iako ga je Faradej koristio samo da bi pokazao princip elektromagnetne indukcije i nije
predvidio drugu namjenu za koju može da se eventualno iskoristi. Lusijen Galard i DŽon
Dikson Gibs, koji su prvi prikazali uređaj nazvan sekundarni generator u Londonu 1881 i
kasnije su prodali ideju američkoj kompaniji Vestinghaus. Oni su takođe prikazali pronalazak
u Torinu 1884, gde je iskorišten za električno osvjetljenje. Ovi rani uređaji su koristili
otvoreno gvozdeno jezgro, koje je kasnije napušteno zaslugom efikasnijeg jezgra sa
zatvorenim kružnim magnetnim putem. Vilijam Stenli, inženjer koji je radio za Vestinghausa,
koji je razvio prvi praktičan uređaj, nakon što je Džordž Vestinghaus kupio Galardove i
Gibsove patente. Jezgro je bilo napravljeno od spojenih gvozdenih limova u obliku slova E.
Ovaj dizajn je prvi put komercijalno upotrebljen 1886. godine. Mađarski inženjeri Oto Blati,
Mikša Đeri i Karolj Cipernovski iz kompanije Ganc iz Budimpešte 1885, koji su stvorili
efikasan ZBD model zasnovan na dizajnu Galarda i Gibsa. Nikola Tesla koji je 1891, izumio
Teslin kalem, visokonaponski rezonantni transformator sa vazdušnim jezgrom za generisanje
vrlo visokih napona na visokim učestanostima.

Slika 2. Patent prvog transformatora2

1.3 Dijagnostika i ispitivanje distribucijskih transformatora

6
Dijagnostika distribucijskih transformatora utiče na prevenciju kvarova i prekida napajanja
potrošača. Ona omogućuje planiranje održavanja i pravodobnu zamjenu transformatora, te
samim time smanjuje troškove pogona. Sa tim ciljem se u praksi primjenjuju brojne
dijagnostičke metode kojima se provjeravaju, odnosno procjenjuju stanja praktično svih
bitnih dijelova transformatora kao što su:

 izolacija transformatora,
 navoji,
 jezgra,
 provodnici,
 regulaciona sklopka i slično.

U pravilu se na mjestu ugradnje transformatora primjenjuju električke dijagnostičke metode,

dok se u fizikalno-hemijskom laboratoriju primjenjuju dijagnostičke metode zasnovane na
uzorcima materijala, kojima se analizira stanje transformatorskog ulja i papira. Opseg
dijagnostičkih metoda kojeg treba primijeniti na pojedini distribucijski transformator zavisi
od važnosti transformatora u mreži, te njegovoj snazi i starosti.

Pod pojmom dijagnostike transformatora podrazumijeva se primjena jedne ili više

dijagnostičkih metoda sa ciljem određivanja stanja transformatora, odnosno u krajnjem
slučaju, određivanja i lociranja kvara transformatora. Dijagnostika transformatora na terenu
se razlikuje od tvorničkih ispitivanja u laboratoriju proizvođača transformatora već samim
time što je na mjesto ugradnje transformatora moguće dopremiti samo prenosivu ispitnu
opremu. Naravno, i "tvornička" i "terenska" ispitivanja imaju svoju zadaću. Na osnovu
njihovog poređenja, provjerava se je li došlo do promjene određenih mjerenih parametara od
trenutka kada je transformator proizveden (tj. u ispravnom stanju) do trenutka ispitivanja na
terenu. U tom smislu, prema mjestu ispitivanja, dijagnostiku energetskih transformatora
možemo podijeliti na:

 Ispitivanja na terenu - koja koriste prenosive uređaje za mjerenje električkih,

ultrazvučnih i toplinskih veličina.
 Ispitivanja u laboratoriju – koja koriste uređaje predviđene za rad u laboratorijskim
uslovima, najčešće su to ispitivanja na uzorcima izolacionih materijala iz
transformatora.

U terenskim uslovima po pravilu nije moguće osigurati referentne uslove koji su za

laboratorijske uslove normirani. Zbog toga treba smatrati da su laboratorijska ispitivanja u

7
pravilu tačnija i zbog toga se smatraju referentnima. Međutim, uticaj referentnih uslova i
mogućih smetnji koje one uzrokuju se u većini slučajeva može kontrolisati posebnom
obukom ispitivača i odgovarajućim načinom primjene mjernih metoda prilagođenih
terenskim uslovima. Razvoj dijagnostičkih metoda je intenzivan i u pogledu terenskih i
laboratorijskih metoda, ali je sveprisutno nastojanje ka omogućavanju primjene što većeg
broja metoda u terenskim uslovima.

1.3.1 Podjela dijagnostičkih metoda

Broj dijagnostičkih metoda za određivanje stanja transformatora prilično je veliki. Primjena

svih poznatih dijagnostičkih metoda na svakom pojedinom distribucijskom transformatoru
predstavljala bi izuzetno zahtjevan, skup i vremenski dugotrajan posao, koji u većini
slučajeva ne bi bio isplativ. Zbog toga je uvedena podjela dijagnostičkih metoda u nekoliko
nivoa primjene:

 Standardni opseg dijagnostičkih metoda

 Prošireni opseg dijagnostičkih metoda
 Specijalne dijagnostičke metode

Primjena tako podijeljenih dijagnostičkih metoda je pojednostavljena. Standardni opseg

dijagnostike primjenjuje se na sve transformatore. Prošireni opseg se primjenjuje prilikom
prvog puštanja u pogon ili u okviru postupka procjene preostalog vijeka trajanja
transformatora. Pokaže li se potreba za analizom kvara ili posve specijalizovanim metodama
primjenjuju se specijalne dijagnostičke metode. Razvrstavanje pojedinih dijagnostičkih
metoda u grupe na opisani način ipak treba shvatiti uslovno. Naime, razvojem i
pojednostavljenjem dijagnostičke tehnike prisutna je tendencija povećanja standardnog
opsega na račun proširenog i specijalnog opsega dijagnostičkih metoda. Ovakav pristup
dijagnostici energetskih transformatora pokazao se ekonomičnim i efikasnim.

Transformatori u ispravnom stanju, tj. veći dio instaliranih transformatora, su pod redovnim
dijagnostičkim nadzorom, ali trošak njihove dijagnostike nije velik, niti transformator treba

8
dugotrajno isključiti sa mreže. Tek ako se stanje transformatora pogorša ili ukoliko nastupi
kvar transformatora, primjenjuje se viši nivo dijagnostike koja zahtijeva dugotrajnije
isključenje transformatora sa mreže. Povećani trošak dijagnostike u tom slučaju se opravdava
smanjivanjem troškova održavanja i eventualnog popravka transformatora te smanjenjem
vjerovatnosti budućeg kvara.

1.3.2 Standardni opseg dijagnostičkih metoda

Standardni opseg dijagnostičkih ispitivanja primjenjuje se u redovnim vremenskim

intervalima tokom vijeka pouzdanog pogona transformatora. Zadatak takvih ispitivanja je
pratiti promjene stanja transformatora od njegovog puštanja u pogon do trenutka ispitivanja.
Ovim opsegom ispitivanja kontrolirše se izolacijski sistem transformatora, provodnici,
izolacija jezgra, te spojevi i geometrija namota. Učestalost primjene standardnog opsega
dijagnostičkih metoda zavisi od:

1. Važnosti i naponskom redu transformatora (veći transformatori i transformatori koji

nemaju zamjenu kontrolišu se češće u odnosu na slabije opterećene transformatore
koji, primjera radi, rade u paralelnom radu).
2. Starosti transformatora (starije transformatore treba češće kontrolisati zbog veće
mogućnosti pojave odstupanja odnosno kvara nego kod novijih transformatora).
3. Internim propisima za održavanje transformatora.

Standardni opseg električkih dijagnostičkih ispitivanja transformatora sa uljno-papirnom

izolacijom obuhvata ove metode:

 Ispitivanje otpora izolacije namota

 Ispitivanje kapaciteta i faktora dielektričkih gubitaka izolacije namota
 Ispitivanje kapaciteta i faktora dielektričkih gubitaka izolacije provodnika koji imaju
mjerni priključak ili su prilagođeni za mjerenje
 Ispitivanje struja magnetizovanja niskim naponom
 Ispitivanje otpora namota (kod transformatora sa regulacijom mjeri se i razlika
između susjednih položaja regulacije na čitavom rasponu regulacije)

 Ispitivanje rasipnog induktiviteta parova namota

 Ispitivanje frekvencijskog odziva transformatora (FRA)

9
Kod suhih transformatora standardni opseg dijagnostičkih ispitivanja ne sadrži mjerenje
kapaciteta i faktora dielektričkih gubitaka izolacije namota, koje se primjenjuje samo u
specijalnim slučajevima. Standardni opseg laboratorijskih dijagnostičkih ispitivanja, za uljne
transformatore čija je nazivna snaga veća ili jednaka 8 MVA, sastoji se od:

 hromatografske analize plinova otopljenih u transformatorskom ulju

 Fizikalno-hemijske analize transformatorskog ulja

Za transformatore snage manje od 8 MVA pod standardnim opsegom laboratorijskih

dijagnostičkih ispitivanja podrazumijeva se kontrola probojnog napona. Uprkos navedenom,
može se preporučiti proširenje standardnog opsega laboratorijskih ispitivanja i na
hromatografsku analizu za transformatore snage veće od 2,5 MVA.

1.3.3 Prošireni opseg dijagnostičkih metoda

Prošireni opseg dijagnostičkih metoda primjenjuje se prilikom puštanja u pogon i tokom

eksploatacije transformatora za provjeru preostalog vijeka trajanja, obično za distribucijske
transformatore veće važnosti. Ove metode se takođe mogu primijeniti i na bilo koji drugi
transformator u okviru posebnih istraživanja ili utvrđivanja uzroka kvara transformatora.
Prošireni opseg dijagnostičkih ispitivanja kod puštanja u pogon obuhvata slijedeće metode:

 Ispitivanje vlage izolacije metodom obnovljenog napona (RVM) - električka metoda

 Strukturna analiza ulja - laboratorijska metoda

Prošireni opseg dijagnostičkih ispitivanja za analizu preostalog vijeka trajanja transformatora

obuhvata slijedeće metode:

 Ispitivanje vlage izolacije metodom obnovljenog napona (RVM) - električka metoda

 Određivanje sadržaja vlage u papiru - laboratorijska metoda
 Analiza furana u transformatorskom ulju - laboratorijska metoda
 Procjena preostalog vijeka trajanja transformatorskog papira - laboratorijska metoda
 Procjena preostalog vijeka trajanja ulja - laboratorijska metoda
 Određivanje sadržaja čestica u ulju - laboratorijska metoda

1.4 Specijalne dijagnostičke metode

10
Specijalne dijagnostičke metode spadaju na najviši nivo dijagnostike koje osim angažmana
skupe dijagnostičke opreme, zahtijevaju i posebno obučene eksperte za ispravno provođenje
mjerenja i tumačenje dobijenih rezultata. Zbog toga se ove metode primjenjuju u pravilu
samo na većim distribucijskim jedinicama i u svrhu analize nedostatka/kvara transformatora.
Neke od specijalističkih metoda su:

1. Ispitivanje ultrazvučne aktivnosti transformatora - električka metoda

2. Ispitivanje strujne zavisnosti djelatnih otpora regulacijskog transformatora - električka
metoda

1.4.1

11