YUNIT 3

BATAYANG KAALAMAN SA MGA TEORYA SA PANANALIKSIK

NA AKMA O MULA SA LIPUNANG PILIPINO
Upang magkaroon ng lalim ang pananaliksik at makapag-ambag ito sa
pagpapalawak, pagpapaliwanag, at paglikha ng mg konsepto o kaisipan, mahalaga ang
pagpili ng batayang teoretikal ng pananaliksik. Ayon kay Abend (2013), ang mga teorya
ay binuo upang “magpaliwanag, magbigay ng prediksyon hinggil sa, o makatulong sa
pag-unawa sa penomenon, at sa maraming sitwasyon, ay naglalayon ding suriin ang
kabuluhan at palawakin ang umiiral na kaalaman. Ang batayang teoretikal ang
estrukturang nagtatahi o sumusuporta sa teorya ng pananaliksik. Ipinapakilala at
inilalarawan nito ang teorya ng pananaliksik at ipinapaliwanag kung bakit umiiral ang
suliranin ng pananaliksik. Sa isang paliwanag ng isang modyul sa pananaliksik sa
University of Southern California (c.2018), ang batayang teoretikal ay binubuo ng mga
konsepto at teorya na magagamit sa pananaliksik, na pawing karaniwang nabubuo sa
pamamagitan ng kombinasyon ng mga teorya at konsepto mula sa mga umiiral na
pananaliksik na nagiging bahagi ng kaugnay na literature at kaugnay na pananaliksik.
Ayon pa kay Toraco (1997), may tatlong konsiderasyon sa pagpili ng teorya bilang
bahagi ng batayang teoretikal: (1) pagiging akma sa pananaliksik, (2) linaw o dali (ease)
ng aplikasyn sa pananaliksik, at (3) bisa ng teorya sa pagpapaliwanag o paghahanap
ng sagot sa mga tanong ng pananaliksik. Ipinaliwanag sa nasabing modyul ang apat na
tiyak na paraan kung paano napatitibay ng batayang teoretikal ang pananaliksik.
1. Tinutulungan nito ang mambabasa na suriing mabuti ang pananaliksik na
kaniyang binabasa;
2. Inuugnay nito ang mananaliksik sa mga umiiral na kaalaman at pananaliksik
na bahagi ng pagbabatayan ng mga paliwanag at pagsusuri sa tinitipong datos, at sa
mga sagot sa mga tanong ng pananaliksik;
3. Tinutulungan nito ang mananaliksik na malinaw ang hakbang-hakbang na
sagutin ang mga tanong ng pananaliksik sa pamamagitan ng swabeng transisyon mula
sa simpleng paglalarawan ng penomenon at mga obserbasyon tungo sa pagbubuo ng
mga kaisipan at/o teorya na may mas malawak na aplikasyon at magagamit sa
pagsusuri ng iba pang kaugnay na penomenon, sitwasyon atbp; at
4. Nililinaw rin nito ang saklaw at limitasyon ng pagsusuri sa datos at/o pagbubuo
ng mga kaisipan at/o teorya na isasagawa ng mananaliksik. Pokus ng araling ito ang
paglinang sa batayang kaalaman sa mga teorya sa pananaliksik na akma o buhat sa
lipunang Pilipino.
MGA DISKURSO SA NASYONALISMO AT TEORYANG DEPEDENSIYA
Sa isang bansang dating kolonya gaya ng Pilipinas, isa sa mga karaniwang lente
ng pagsipat sa mga pananaliksik ang mga diskurso ng nasyonalismo. Isang
magandang halimbawa ng pagdidiskurso sa nasyonalismo ang “Miseducation of the
Filipino” ni Renato Constantino, na malayang isinalin ni Martinez sa Filipino bilang
“Lisyang Edukasyon ng mga Pilipino.” Sa nasabing artikulo, sinuri ni Constantino ang
kasaysayan ng edukasyon sa bansa, partikular ang sitwasyon nito sa panahong
direktang kolonya pa ang Pilipinas. Nilinaw niya na ang nasyonalismo ay hindi lamang
isyung kultural, kundi political at ekonomiko rin. Para kay Constantino, kailangang
itransporma ang sistemang pang-edukasyon ng bansa upang matiyak na makapag-
aambag ito sa pagpapaunlad ng Pilipinas.

Ang edukasyon ng Pilipino ay dapat maging isang Pilipinong edukasyon. Dapat

itong ibatay sa mga pangangailangan at adhikain ng bansa. Ang layunin ng edukasyon
ay hindi lamang ang makalikha ng mga lalake at babaeng marunong bumasa at
sumulat at marunong magkuwenta. Pangunahing layunin nito ang mahubog ang isang
mamamayang may malasakit sa bayan at nauunawaan ang kanilang pagiging bansa.
Isang mamamayang binibigkis ng layuning paunlarin ang buong lipunan hindi lamang
ang kani-kanilang mga sarili. Oo nga’t itinuturo sa mga mag-aaral ang buhay nina Rizal
at Bonifacio. Ngunit hindi iniaakma ang kanilang mga aral sa kasalukuyang suliranin ng
ating bayan at itinuturo ang kanilang buhay bilang mga maikling kuwento tungkol sa
mga nakalipas na pangyayari na ikinasisiyang pakinggan ng mga bata… Ang tungkulin
ngayon ng edukasyon ay iwasto ang maling pananaw na ito. Dapat na natin ngayong
isipin an gating mga sarili, ang ating kaligtasan, at ang ating kinabukasan. At hanggang
hindi natin inihahanda ang kaisipan ng mga kabataan sa pagpupunyaging ito,
mananatili tayong mamamayang walang pakialam sa ating bayan na walang tiyak na
patutunguhan at hindi tiyak kung ano ang kasasapitan sa araw ng bukas.
Kaugnay ng mga diskurso sa nasyonalismo, marami sa mga sinulat ng mga
bayani ng bansa ay maaaring gamitin sa pagbuo ng mga batayang teoretikal.
Halimbawa, maaaring balikan ang ideya ng nasyonalismo sa tulang “Pag-ibig sa
Tinubuang Lupa” at sanaysay na “Ang Dapat Mabatid ng Mga Tagalog” ni Andres
Bonifacio, gayundin ang “Kartilya ng Katipunan” at ang sanaysay na “Ningning at
Liwanag” ni Emilio Jacinto. Ang pagsusuri sa mga akda ng mga bayaning Pilipino ay
mainam ding sanggunian para sa mga diskurso hinggil sa nasyonalismo, gaya ng
sanaysay na “Ang Apat na Himagsik ni Francisco Balagtas” ni Lope K. Santos at ng
artikulong “Perspektibo, Realismo at Nasyonalismo” ni Rolando Tolentino.
Kaugnay ng mga diskurso sa nasyonalismo ang tinatawag na Teoria de la
dependencia o Teoryang Dependensiya na nagkaugat sa Amerika Latina. Ilan sa mga
kilalang teorista nito sina Raul Prebisch at Theotonio dos Santos, na kapwa mula sa
Amerika Latina. Ayon sa tagapagtaguyod ng Teoryang Dependensiya ,
pinagsasamantalahan ng mga bansang industriyalisado ang mga bansang mahirap sa
pamamagitan ng neokolonyalismo sa ekonomiya, bagay na malaki rin ang epekto sa
sistemang politikal at kultural ng bansa. Halimbawa, dahil sa pangingibabaw ng
kaisipan na dapat hikayatin ang pagpasok ng dayuhang puhunan o foreign investment
at dahil na rin sa kakulangan ng magagandang trabaho na may maayos na kita sa
Pilipinas (sitwasyong nagtutulak sa maraming mamamayan na magtrabaho sa ibang
bansa) ay higit na pinagtutuunang-pansin ng bansang gaya ng Pilipinas ang paggamit
ng English sa mataas na antas ng edukasyon.
Sa artikulong “Kaisipang Nasyonalista at Teoryang Dependensiya sa Edukasyon:
Ideolohikal na Kritik ng Programang K to 12 ng Pilipinas” ni San Juan (2013) ay nilinaw
ang koneksyon ng mga diskurso sa nasyonalismo at ng Teoryang Dependensiya: “…sa
pananaw ni Constantino at ng iba pang nasyonalista, walang saysay ang anumang
programang pang-edukasyon kung hindi nito isinasaalang-alang ang kaunlaran ng mga
mamamayan ng bansa. Sa mas tahas na pananalita: walang saysay ang edukasyong
hindi nasyonalista, kahit pa ito’y sumunod sa “pamantayang global.” Sa kabuuan,
binigyang-diin ni Constantino na hangga’t kontrolado ng mga dayuhan at ng mga
Pilipinong elite na kanilang kasabwat, ang ekonomiya, politika at kultura (kasama na
ang edukasyon) ng Pilipinas, mananatiling mahirap at walang pag-unlad ang mayorya
ng sambayanang Pilipino. Sa pangkalahatan, maituturing na kapanalig ng mga
naniniwala sa bisa at katotohanan ng Teoryang Dependensiya si Constantino.”
Sa artikulong “Pambansang Salbabida at Kadena ng Dependensiya: Isang
Kritikal na Pagsusuri sa Labor Export Policy (LEP) ng Pilipinas” naman ay ipinaliwanag
ni San Juan (2014) ang kritisismo ng mga tagapagtaguyod ng Teoryang Dependensiya
sa neokolonyal na sistemang nangingibabaw sa mga bansang gaya ng Pilipinas: “Higit
na malaki ang pakinabang ng mga bansang mauunlad at/o mayaman sa kapital sa
ganitong sistema sapagkat: 1) ang puhunan nila sa Third World (bansang mahihirap) au
tumutubo nang malaki (bagay na karaniwang ineeksport nila pabalik sa kanilang mga
bansa mula sa Third World); 2) kontrolado nila ang maraming pinansiyal na institusyong
gaya ng IMF, World Banl, at maging malalaking pribadong bangko na nagpapautang sa
mga bansang Third World; 3) hindi nila gaanong tinutulungan ang mga bansang Third
World na umunlad sa teknolohiya at/o pagmamanupaktura ng makinarya upang
mapanatili ang kanilang lucrative na monopolyo rito; 4) mababa ang halaga, sa
pangkalahatan, ng mga hilaw na materyales at semi-manupaktura ng Third World na
ineeksport sa mga bansang mauunlad at/o mayaman sa kapital, kumpara sa halaga ng
makinarya/teknolohiya at iba pang produktong iniimport ng una sa huli; 5) ang
migrasyon ng mga manggagawa/propesyunal mula Third World tungong mga bansang
mauunlad at/o mayayaman sa kapital ay nakababawas sa pangkalahatang yamang tao
(human resources) na kinakailangan ng una upang maiahon sa kahirapan at
depedensiya ang kanilang sarili.” Pigura 3.2 bubuod ng konsepto ng Teoryang
Depedensiya sa konteksto ng Pilipinas, batay sa artikulo ni San Juan (2014), gayundin
ang mga mungkahing paksa na maaaring lapatan ng pagsusuring nasyonalista at
Teoryang Depedensiya.
Mga Mungkahing Paksa:
1. “Nasyonalistang Pagsusuri sa Patakarang English-Only Policy ng Piling Pribadong
Senior High School sa Pilipinas”
2. “Kritikal na Pagsusuri sa Sektor ng Business Process Outsourcing (BPO) sa Pilipinas
sa Gabay ng Teoryang Dependensiya”
3. “Kooperasyon sa Paglilipat-Teknolohiya (Technology Transfer) Mula U.S at China
Tungong Pilipinas: Aral Mula sa Teorya Dependensiya”
MARXISMO, FEMINISMO, MGA TINIG MULA SA IBABA, PAG-
AKLAS/PAGBAKLAS/PAGBAGTAS AT IBA PANG KRITIKAL NA DISKURSO SA
IBA’T IBANG ISYU
Marxismo ang tawag sa mga kaisipang nakabatay sa mga sinulat ni Karl Marx,
pilosopong Aleman na kritiko ng sistemang kapitalismo, at katuwang sa pananaliksik ni
Friedrich Engles. Sa Pilipinas, karaniwang ginagamit sa panunuring pampanitikan ang
Marxismo. Sa ganitong konteksto, ganito ang karaniwang sinasagot ng mananaliksik na
gumagamit ng Marxismo: 1) Ano-ano uring panlipunan (social class) ang nasa teksto,
pelikula at iba pa.?; 2) Paano nagtunggalian ang mga uring panlipunan sa teksto,
pelikula atbp.; 3) Sino ang nang-api at inapi, ang samantala o pinagsamantalahan sa
teksto, pelikula at iba pa.; 4) Paano inilarawan ang mga karakter: bida ba o kontrabida
ang nang-api o inapi, ang nagsamantala o ang pinagsamantalahan?; 5) Paano
bumangon sa kaapihan o sitwasyong mapagsamantala ang mga karakter?; 6) Paano
nagsamantala sa iba ang ilang karakter?; 7) Aling uri ng panlipunan ang nagtagumpay
sa huli? Sa artikulong “Kontra-Gahum: Pagsipat sa Tema, Pilosopiya at Ideolohiya ng
Piling Kontemporaryong Tulang Radikal Tungo sa Kontekstwalisasyon ng Kritisismong
Marxista” ni San Juan (2010), inilahad ang tatlong karagdagang tanong ng mga
Marxistang mananaliksik: “Sa anong paraan nagsisilbing propaganda ng status quo ang
katha; o ito ba’y nagtatangkang sumalansang sa status quo?; Ano ang sinasabi ng
katha ukol sa pagsasamantala; o isinasantabi ba nito ang mga tunggalian sa lipunan o
dili kaya’y isinisisi sa ibang bagay?; May solusyon bang inihahapag ang katha sa mga
suliraning inilahad…?” Sa kontekstong Pilipino, isa sa mga mabisang adapsyon ng mga
ideyang Marxista sa panunuring pampanitikan ang konseptong
Pagaklas/Pagbaklas/Pagbagtas ni Tolentino sa nasabing aklat na ang
Politikal na pagbasa ang asinta ng libro ng pampanitikang kritisismong ito.
Politikal bilang pagkilala sa substansyang nakahihigit na kodeterminasyon at
korelasyon sa loob at labas ng panunuring pampanitikan at panlipunan. Na sa una’t
huling usapin, tumataya ang kritiko sa binabasa at pinag-aaralang akdang
pampanitikan, at ang pagtatayang ito ang nakakapagkawing sa kaniyang posisyon sa
binabasa at panitikan , sa mga pwersang historikal, panlipunan, at modernism. Sa mga
kabanata sa libro, tatlong hakbang ang isinasaad: pag-aklas bilang impetus sa
panunuring historikal at panlipunan na susing kawing ang panitikan; pagbaklas bilang
pagbuwag sa naunang formalistiko at makasentronh-sining na panunuring
pampanitikan; at pagbagtas bilang mapagpalayang pagdalumat sa panitikang
pangunahing nagsasaalang-alang ng makauring panunuri. Kaya matutunghayan sa
mga kabanta ang ideolohikal na pagbasang nagkakawing kina Fidel Ramos, Joseph
Estrada, Gloria Macapagal-Arroyo, at ang susunod na pambansang administrasyon sa
isang banda, at sa Makabayan Curriculum, Enchanted Kingdom, politikal na
pagpaslang at aktibismo sa kabilang banda bilang ispesipikong sityo ng panlipunan,
pangkasaysayan, at nag-aastang modernong pag-aakda, pagbabasa at pag-aaral ng
panitikan.

May timplang Marxista rin ang panunuring pangmidya ni Tolentino (2013) na mababasa
sa artikulong “Ang mga Gamit ng Teorya ng Media at Lipunan, o Teorya ng Kritikal na
Buhay at Lipunan.” Sa artikulong ito, binibugyang-diin ni Tolentino ang ugnayan ng
monopoly ng mga kapitalista sa midya at ng nilalaman o direksyon mismo ng midya:
“Ang lahat ng aktwal na karanasan ay natutunghayan na lamang sa pamamagitan ng
mediasyon ng global na kapitalismo na nanghihimok ng lifestyle shift tungo sa gitnang
uring panuntunan sa isang banda at higit na pagsasamantala sa uring anakpawis,
maralita, kababaihan, at iba pang sexualidad, at mismong gitnang uri (sa pamamagitan
ng substansasyon ng uring ito ng higit sa regular na konsumerismo) sa kabilang banda;
at ng mismong media na gamit ang tungkulin nitong magpalaganap ng impormasyon at
itaas ang kalidad ng opinion-making ng mamamayan pero dahil sa istruktura ng
pagmamay-ari nito at ang nesesidad ng pagpapalaki pa ng media conglomerate (o ang
politikal na ekonomiya ng pagmamay-ari ng media), ang kasalukuyang inprastraktura
na bumabalangkas ng kalidad ng impormasyon at ipinalalaganap na textong media, ay
diin ay sa kita at hindi sa pagbabalita. Sa katunayan, ang dating kalakaran na ang balita
ang tampok sa broadcasting at journalism ay nabago na, ginagamait na lamang ang
balita dahil kahilingan ito para sa franchise na ipinagkaloob ng gobyerno, at kung
gayon, ito ay naging isang format na lamang na mas mababa ang entertainment na
kalidad kumpara sa iba pa, tulad ng teleserye, sitcom, talent show, reality show, at
global spectacle boxing, Miss Universe at Oscar Awards. Ang nagawa ng pagmamay-
ari ng media na ang diin ay kita ay ang tranformasyon ng media bilang daluyan ng
entertainment o pagbibigay-aliw ( na para bang pagkatapos magtrabaho sa opisina at
pabrika o paaralan ay ang hanap ng individual ay hindi higit pang balita ng
consequence ng dinanas nila kundi ng aliw para maibsan kundi man temporal na
makaligtaan ang paggawa (labor) na ibinibigay at sinamantala sa kanila.) Ang media ay
repositoryo ng mismong kapital na komoditi- na magical na nagbubura ng anumang
bahid ng paggawa, at sa epektibong branding ay nakakapanghimok ng pagtangkilik sa
dalawang antas, bilang aspirational na gitnang uring panuntunan na maaaring
pagnasahan, at bilang gitnang uring panuntunan na mas magiging pribilehiyado kaysa
sa aktwal na mababang uring pinagmulan ng manonood ( na sa kalabisan at kabuuan
ay nagreresulta sa pagtatatwa ng mababa’t abang uri ng manonood at “bilhin” ang
lifestyle choice na inilalako sa kanya ng textong media) – kaakibat na lifestyle na
transformasyon tungo sa global na pagkamamamayan na ang akses lamang ay sa
pamamagitan ng pagpaloob at higit na intensifikasyon ng global na kapitalismo.”
Sa malawak na aspekto, ginagamit ng mga ekonomista at eksperto sa araling
pangkaunlaran (development studies) ang Marxismo para suriin ang mga patakarang
ekonomiko at mga planong pangkaunlaran, partikular ang epekto nito sa uring
manggagawa at ibang sektor na kabilang sa “inaapi” o “pinagsasamantalahan.” Batay
sa mga ganitong tanong na karaniwang sinasagot ng mananaliksik na Marxista, ang
Feminismo ay maituturing na malapit na malapit sa Marxismo bilang batayang
teoretikal. Kung pang-aapi o pagsasamantala sa ilang partikular na uring panlipunan
ang pokus ng Marxismo, pang-aapi o pagsasamantala naman sa isang partikular na
kasarian (babae) ang Feminismo. Ang malinaw na ugnayan ng Marxismo at Feminismo
ay ipinaliwanag ni Taguiwalo (2013) sa sanaysay na “Ang Marxistang Lapit sa Isyu ng
Kababaihan.” Bukod sa Feminismo, maituturing na konektado rin sa Marxismo ang
perspektibong “mga tinig mula sa ibaba” ni Teresita Gimenez Maceda, isang eksperto
sa diskurso at pagsusuri ng mga dokumento sa Araling Pilipinas. Sa kaniyang
nalathalang disertasyon ay tinalakay ni Maceda (1996) ang kasaysayan ng mga
kilusang panlipunan sa Pilipinas sa pamamagitan ng pagsusuri at kontekstwalisasyon
ng mga awitin ng mga nabanggit na organisasyon ng mga manggagawa, magsasaka,
at iba pa. Para kay Maceda, ang mga tunggalian ng mga uring panlipunan ay malinaw
na maririnig din sa mga awitin, mababasa sa mga pahayag ng mga ordinaryong
mamamayan- ng mga tinig mula sa ibaba.
Kaugnay ng Marxismo ang iba pang kritikal na diskurso hinggil sa iba’t ibang
isyu,maaaring basahin din ang bahaging “Marxistang Yugto” ng artikulong “Ang
Pilosopiya ni Jean Baudrillard bilang Batayang Teoretikal sa Araling Pilipino” nina
Demeterio at De Leon, (2015), at ang “Ang Pilosopiya ni Pierre Bourdieu bilang
Batayang Teoretikal sa Araling Pilipino” ni Demeterio at Liwanag (2014). Isang
magandang halimbawa naman ng tesis na naglalapat ng teoryang Marxista ang “Sayaw
sa Bubog:Pagsipat sa pagtalakay ng Pinoy Weekly sa isyu ng karapatang pantao sa
unang taon ng Administrasyong Aquino” ni Fajarda (2011). Nasa ibaba ang
halimbawang paksa na maaring lapatan ng pagsusuring Marxista.
Mga mungkahing paksa:
1. “Buhay sa Loob at sa Labas ng Kapitalismo: Pagsusuring Marxista sa mga
Pahayag/Manipesto ng Piling Organisasyon Pangmanggagagawa sa Pilipinas”
2. “Feministang Pagsipat sa mga Pangunahing Karakter sa mga Nobela ni Lualhati
Bautista”
3. “Marxistang Pagsusuri sa Sistemang Pangkalusugan ng Bansa: Pokus sa
Pribatisasyon ng mga Publikong Ospital at Kontratwalisasyon ng mga Manggagawang
Pangkalusugan”

PANTAYONG PANANAW, PANTAWANG PANANAW, TEORYA NG BANGA,

SIKOLOHIYANG PILIPINO AT BAKOD/BUKOD/BUKLOD
Ang pantayong pananaw ay perspektiba sa pagtalakay ng kasaysayan, kultura at
iba pa, na nilinang ni Zeus Salazar, isang multilinggwal na historyador mula sa
Unibersidad ng Pilipinas, upang bigyang-diin ang kahalagahan ng diskursong internal
hinggil sa iba’t ibang isyu. Detalyadong nilinaw ni Salazar (1997) sa artikulong
“Pantayong Pananaw: Isang Paliwanag” ang buod ng kaniyang perspektiba:
Sa lahat ng wikang Pilipino, may mga konseptong katumbas ng “tayo”, “kami”,
“sila”, at “kayo” na tumutukoy sa mga nagsasalita at lahat ng kaniyang kausap, kasama
kahit na iyong wala. Halimbawa, “tayong mga Plipino,” kung ihahambing sa “kaming
mga Plipino,” ay nangangahulugang ang nagkakausap- usap ay mga Pilipino mismo at
implisitong hindi kasali ang mga banyaga. Sa sitwasyong ito, ang bagay, konsepto,
kaisipan at ugali na maaaring pagtuunan ng pansin ay madaling maintindihan, dahil sa
nakapaloob sa ating sariling lipunan at kultura. Mapag-uunay natin sila sa isa’t isa na
hindi kailangang magkaroon pa ng pantukoy sa iba pang mga konsepto, tao, ugali at
kaisipan na kaugnay nila. Katunayan nga, maraming bagay ang implisito nating
nauunawaan. Ibig sabihin, kung ang isang grupo ay ng tao ay nag-uusap lamang
hinggil sa sarili at sa isa’t isa, iyan ay parang sistemang “closed circuit”, pagka’t
nagkakaintindihan ang lahat. Samakatuwid, ang lipunan at kultura natin ay may
“pantayong pananaw” lang kung tayong lahat ay gumagamit ng mga konsepto at ugali
na alam natin lahat ang kahulugan,pati ng relasyon ng mga kahulugan, pati ang
relasyon ng mga kahulugang ito sa isa’t isa. Ito ay nangyayari lamang kung iisa ang
“code”- ibig sabihin, may isang pagkabuuang pag-uugnay at pagkakaugnay ng mga
kahulugan, kaisipan at ugali. Mahalaga (at pundamental pa nga) rito ang iisang wika.

Sa kaniyang pananaw, nararapat na magpokus ang mga Pilipino sa sarili nilang

pagtanaw sa kanilang kultura at kasaysayan : magtanong at magbigay ng kasagutan
batay sa karanasan ng bayan at ng mga mamamayan ng Pilipinas nang hindi
isinasasalang-alang at/o binibigyang pokus ang pananaw ng mga tagalabas o mga
dayuhan. Ilan sa mga babasahing kaugnay ng pantayong pananaw ang sumusunod:
“Ang isa at marami” ni U. Eliserio (2009) sa Pinoy Weekly, “Saysay ng sariling
kasaysayan: Ang Ambag ni Zeus Salazar sa Bayan” ni Chua (2013) sa GMA News
Online, at “Pantayong Pananaw o Pantasyang Pananaw Lamang?: Kamalayan sa mga
Konsepto/Dalumat ng Bayan, Mga Tinig Mula sa Ibaba” ni Chua (2014) sa Saliksik E-
Journal. Samantala,kritikal na pagsusuri naman sa pantayong pananaw ang aklat na
“Pook at Paninindigan: A Critical Appraisal of Pantayong Pananaw” ni Guillermo (2009).
Kaugnay at katunog ng pantayong pananaw ang pantawang pananaw ni Rhoderick
Nuncio na nakapukos naman sa katutubong pagsipat sa paraan ng pagpapatawa ng
mga Pilipino. Mababasa sa artikulong “Saysay at Salaysay ng Pantawang Pananaw
mula Pamumusong Hanggang Impersonasyon” pagsusuri ni Nuncio (2010) sa
kasaysayan ng pagpapatawa sa bansa.
Ang teorya ng banga ay buod naman ng mga ideya ni Prospero Covar (1993),
ang itinuturing na isa sa mga nangungunang tagapagtaguyod ng Filipinolohiya, hinggil
sa “Kaalamang Bayang Dalumat ng Pagkataong Pilipino.” Ayon kay Covar, “Tambalang
lapit ang pamamaraan sa pagdalumat ng pagkataong Pilipino : kung may labas, may
loob; kung may kaluluwa, may budhi. Kaya pala, nahahayag sa mahahalagang bahagi
ng ating katawan ang labas, loob at ilalim; at pinagagalaw ng tambalan ng budhi at
kaluuwa.” Para kay Covar, isang halimbawa ng pagsipat sa “labas” ng pagkataong
Pilipino ang paliwanag hinggil sa mukha: “Sa madaling sabi, sa mukha nasasalamin
ang samu’t-saring karanasan. Salamin ang mukha ng damdami’t kalooban ng
pagkataong nililok ng kulturang karanasan.” Ang loob naman ay “(m)alalim at malawak
ang pinag-uugatan… Mula sa salitang-ugat na “loob” nakagagawa tayo ng mga salitang
kalooban ng Diyos, saloobin, kaloob, looban, magandang loob, atbp.” Idinagdag niya pa
na “…ang konsepto ng loob ay nagiging malinaw kung ito’y ilalarawan sa konteksto ng
sisidlan. Ang sisidlan ay may loob at labas. Ang loob ay nilalagyan ng laman. Isang
libo’t isang laksa ang maaaring ilaman sa loob. Gayundin ang sa ating loob at
kalooban.” Ibinuod naman ni Guillermo (2009) sa dalawang dayagram na nasa papel na
“Pagkataong Pilipino: Isang teorya sa lalim ng Banga” ang teorya ng banga ni Covar,
gaya ng makikita sa Pigura 3.3. Sa madaling sabi, ang teorya ni Covar ay
pagtatangkang ipaliwanag ang koneksyon ng mga terminong kaugnay ng panlabas na
anyo at ng mga pariralang tumutukoy sa mga aspekto ng pagkataong Pilipino.
Kung may pantayong pananaw sa kasaysayan at teoryang banga sa pagsusuri
ng pagkataong Pilipino, mayroon ding Sikolohiyang Pilipino na naglalahad naman ng
kaisipan hinggil sa paraan ng pag-iisip at/o kamalayan ng mga Pilipino. Unang nilinang
ni Virgilio Enriquez, sang kilalang sikologong Pilipino, ang mga ideya, kaugnay ng
Sikolohiyang Pilipino. Ayon sa paliwanag ni Pe-Pua at Protacio Marcelino (2000), ang
Sikolohiyang Pilipino ay paraan ng pag-aaral sa sikolohiya bunga ng karanasan,
kaisipan, at oryentasyong Pilipino at pagpapaliwanag sa sariling paraan ng pag-iisip,
pagkilos, at pagpapakita ng damdaming Pilipino, na sinasabing maaaring may kaibahan
sa pag-iisip, pagkilos, at pagpapakita ng damdaming Pilipino, na sinasabing maaaring
may kaibahan sa pag-iisip, pagkilos at pagpapakita ng damdamin ng iba pang
mamamayan. Ilan sa mga artikulong nagsusuri o gumagamit ng Sikolohiyang Pilipino
ang “Sikolohiyang Pilipino: Papaloob o Papalabas?” ni Javier (1996) sa Layag at
“Tungo sa Isang Mas Mapagbuong Sikolohiya: Hamon sa Makabagong Sikolohiyang
Pilipino” ni Yacat (2013) sa Daluyan. Maaari ring sipatin ang mga artikulo sa DIWA E-
journal na “naglalayong maglathala ng mga makabuluhan makatuturang pag-aaral sa
Sikolohiyang Pilipino na nagsusuri at umuunawa sa diwa at pagkataong Pilipino mula
sa oryentasyon at perspektibong Pilipino tungo sa pagpapalawak ng pambansang
kamalayan at kamulatan sa sambayanang Pilipino.” Ito ang opisyal na journal ng
Pambansang Samahan sa Sikolohiyang Pilipino.
Maituturing naman na sangandaan ng ng ilang konseptong Marxista at ng mga
konseptong sariling atin ang pagdadalumat ni Morales-Nuncio (2012) sa konseptong
Bakod/Bukod/Buklod sa aklat na Ang Siyudad ng Mall: Ang Bakod, Bukod at Buklod
bilang Espasyo at Biswal mula Tabuan hanggang SM City North Edsa. Batay sa aklat
na ito, ang mga mall ay pisikal na nakahiwalay (may bakod) sa iba pang lugar, at may
figurative din na bakod- ang paghihiwalay sa may kakayahang mag-mall at sa walang
pambili ng mga produkto rito, kaya nagbubukod din ang mall: nagbubukod-bukod sa
ba’t ibang uring panlipunan deoende sa mall at sa mga tindahan sa loob ng mall mismo.
Makikita sa Talahanayan 3.1 na nagbubuod sa pagdadalumat na ito na itinala sa tesis
na “Konseptong Bakod, Bukod, at Buklod sa SM By The Bay, Mall of Asia"