Psikososyal Risk

Etmenleri
Nilüfer Kosku, MD, PhD.
(Halk Sağlığı)
PSİKOSOSYAL
EĞİTİMİN AMACI
• İşyerindeki sağlığı ve güvenliği olumsuz etkileyen

psikososyal risk etmenlerin

• Bu etmenlere karşı alınması gereken iş sağlığı ve

güvenliği tedbirlerinin

öğrenilmesini sağlamaktır.
 Ana Başlıklar
1) İş sağlığını olumsuz etkileyebilecek psikososyal risk etmenleri
– Çalışma ortamı ve süresi

– Ücret

– Yönetsel ve çalışanlarla ilgili faktörler

– Sendikalaşma

– Kreş, gündüz bakımevi vb.

– Gebe ve emziren çalışanlar

– Genç çalışanlar

– Stress

– Ayrımcılık, baskı, taciz

2) Psikososyal risk etmenlerine maruziyetin yüksek olduğu iş kolları

3) Korunmada ekip çalışması ve iş psikoloğunun önemi

4) İlgili mevzuat
HEDEFLER

✓ Çalışanları olumsuz etkileyen psikososyal risk etmenlerini ortadan

kaldırmak,
✓ Psikososyal risk ölçümleri yapmak,
✓ Psikososyal risk etmenlerine maruziyetin yüksek olduğu iş kollarını
belirlemek,
✓ Çalışanların sağlıklarının korunmasında ekip çalışması ve iş
psikoloğunun önemini kavramak
✓ İşyerinde stres kavramını değerlendirmek,
✓ Psikososyal risk etmenlerinin işyerinde kontrolünü sağlamak, …
Psikososyal Risk Etmenleri
İşyerinde olumsuz psikososyal risk etmenleri

✓ Çalışma ortamı ve süresi ✓ Gebe ve emziren çalışanlar

✓ Ücret ✓ Genç çalışanlar
✓ Yönetsel ve çalışanlarla ilgili ✓ Tacizler
faktörler ✓ Stress
✓ Sendikalaşma ✓ Ayrımcılık, baskı ve taciz,
✓ Kreş, gündüz bakımevi vb.
 Doğrudan Yol Dolaylı Yol / Stres

Fiziksel Etkiler
Psikososyal Etkiler
(Sağlık Sorunlar)
(Sağlık Sorunlar)
 PSİKOSOSYAL TEHLİKELER?

1.Yapılan işin gerekleri; İşçinin bilgi, beceri ve ihtiyaçlarıyla

çatıştığında (nicel aşırı yük, nitel düşük yük) Toplam İş Yükü / İşin Güçlük
Derecesi
2.İşçinin işi üzerindeki denetimi ve işi ile ilgili sosyal destek
yetersizliği söz konusu olduğunda ,
Ortaya çıkan psikososyal riskler stres yapıcı özellik kazanır
ve sağlığı etkilemeye başlar.
«Psikososyal riskler (tehlikeler) sağlığı doğrudan ya da
stres aracılığı ile dolaylı olarak etkiler»
Sağlığı etkileyebilecek psikososyal özellikler

1.Nicel yük,
2.Nitel yük,
3.İş üzerinde denetim eksikliği,
4.Sosyal destek eksikliği,

Bunlar işçinin işini stresli olarak algılamasını neden olur ve

işçinin sağlığını etkilemeye başlar.
PSİKOSOSYAL RİSK ETMENLERİ –
I. İşin yapıldığı koşullar ve iş
çevresi
 Örgütsel kültür ve işlev
 Örgütsel rol
 Kariyer gelişimi
 Karar serbestisi/karara
katılım/denetim
 Kişiler arası ilişkiler
 İş-ev çatışması
Sınıflandırma-1991
II. İşin içeriği
 İş çevresi ve teçhizat
 Görev tasarımı
 İş yükü ve iş hızının artması
 Çalışma saatleri
 İŞ KOŞULLARI VE İŞ ÇEVRESİ Kişiler arası ilişkilerde ;
Sosyal desteğin azalması sıkıntı
Kişi bir örgütün parçası olmayı; hissini, duygulanımsal tükenmeyi,
kendi kimliği, özgürlüğü ve özerkliği iş gerilimini ve iş
için bir tehdit olarak algılayabilir. doyumsuzluğunu artırır.
Görev , sorun çözme, gelişme çevresi İşte şiddet ve taciz (mobbing)
olarak örgüt yetersiz ise stres ortaya olayları %40 depresyon nedenidir.
çıkar 1
Örgütsel
4 Kültür -
5
İş-Ev Çatışması İşleyiş
-İş-Aile Kişiler Arası İlişki
İş-Ev Çatışması;
-Boş Zaman Azlığı (Ast-Üst-Aynı)
▪Ev ile zaman istemi
▪İşe yönelik taahhütler
-İş Değişimi Destek Azalması Beklenen kariyer gelişiminin
İşin Yapıldığı sağlanmaması strese neden olur
▪Destek ile ilgili
Koşullar
2 3 ▪İş güvencesizliği ve düşük ücret
İş Çevresi
▪İşte eskimiş olarak görülme,
Örgütsel Kariyer
Gelişimi ▪Statü uyuşmazlığı (geçmişle…),
Rol 6
▪Rol belirsizliği (bilgilendirmeme), Karar
▪Rol çatışması (değerleriyle- Serbestisi -
birbiriyle), Karara Katılım Denetim yetersizliği/kaybı «karar
▪Rol yetersizliği (yetenek-eğitim
serbestisinin azalması» stresi, sıkıntıyı,
atıl),
depresyonu, isteksizliği ve tükenmeyi
▪Sorumluluk artışı,
artırır.
 İŞİN İÇERİĞİ • İş yükü (nicel-nitel yük),
• İş hızı ve zaman darlığı,
• Tek düze çalışma
• Güvenilirlik, • Tekrarlayıcı-monoton çalışma
• Uygunluk, • Sistem veya makine denetimli
• Ulaşılabilirlik, çalışma
• Bakım ve onarım sorunları

• Belirsizlik (geri bildirim yok)

• Yarı vasıflı-vasıfsız çalışma • Vardiyalı çalışma (gece çalışma)
«İşin değersiz olması, vasıfların • Uzun süreli kesintisiz çalışma
kullanılmaması, görev çeşitliliğinin
olmaması, tekrarlayıcı iş, belirsizlik,
öğrenme fırsatı bulamama ve yetersiz
kaynaklar kronik stres nedenidir»
İŞYERİ ÇALIŞMA ORTAMI
Gürültü-Titreşim
Aydınlatma
Aydınlatması iyi olmayan çalışma
ortamında, göz bozuklukları,
kazalar ve malzeme kayıpları
meydana gelir ve üretim yavaşlar.
Çalışanlar çevre ve iklim değişikliklerine
adaptasyonda zorlanırlar.
1
Hava Koşulları
(Sıcaklık-Nem)
4 5
Tozlar-Toksinler
6
Kişisel
Koruyucuları
2 3
Renkler
Temizlik-Bakım
Endüstride renklerdirmede amaç
çalışma alanının renk ahengini
sağlamak, aydınlatmayı artırmak ve
renkleri uyarı işareti olarak
Çalışanlar, kendilerini rahat kullanmaktır.
hissettikleri is koşullarında daha
verimli çalışabilirler.
BİR BAŞKA TANIMLAMA
İşteki Özel Sorun

Örgütteki Rolü

İş İlişkileri Boz

Kariyer Gelişimi

KİŞİSEL KRONİK STRES Örgüt Yapısı Sor ÖRGÜTSEL STRES

•Kan basınç artışı •İşten kalmada artı

•Depresyon •İş ilişkisinde güçlük
•Aşırı duyarlılık •Kalite den. güçlüğü
•Göğüs ağrısı KİŞİ

Kalp dolaşım bozulur Çalışma barışı bozulur

Diğer sistemler bozulur Kazalarda artış olur
Akıl sağlığı bozulması (sıklık-ağırlık)
STRES TANIMI
KRONİK STRES ETKİLERİ

1. Fiziksel
STRES 3. Psikolojik
2. Davranışsal
 Stres
FİZİKSEL Etkileri
Stresin Fiziksel Sonuçları - 1

1. Kalp-dolaşım sistemi,
2. Sindirim sistemi,
3. Kas-iskelet sistemi
4. Bağışıklık sistemi

 İş stresi kalp dolaşım sistemi hastalıklarının oluşumuna neden olur. Bu etki, strese
bağlı hormonal değişikliklerle veya stresle birlikte artış gösteren sigara ve içki
içme, aşırı ve kötü beslenme gibi sağlıksız davranışlar sonucunda ortaya
çıkmaktadır.
 Stres
DAVRANIŞSAL Etkileri
 İş stresiyle sigara, çay, kahve tüketiminin artması, yeme ve
içmenin artması veya azalması, madde bağımlılığı, uyku
bozuklukları, işe devamsızlıkta artış gibi davranışsal
bozukluklar arasında ilişki vardır.*

Kafein yoğun çalışma etkinliğinde dayanıklılığı kısa süreli olarak

artırmakla birlikte, bu dönemi aşırı yorulmaya bağlı tükenme
izler.

Uyku bozukluklarının en yaygın olanı uykusuzluktur. Stres en

önemli geçici uykusuzluk nedenlerinden biridir.
 Stres
PSİKOLOJİK Etkileri
STRES YAPICILAR VE AKIL SAĞLIĞI SORUNLARI İLİŞKİSİ
İş (İş Dışı) Çevresi

Psikososyal Riskler
❑ İşin Psikolojik Gerekleri
❑ İşi Denetleme Olanakları
❑ Kişilerarası İlişki Olanakları
❑ Sosyal Destek Olanakları

Kişisel Özellikler

❑ Yaş
(+) (–) (+) (–)
❑ Cinsiyet
❑ Kişilik
❑ Stresi Algılama Biçimi
❑ Motivasyon Düzeyi
❑ Stresle Başa Çıkma Tarzı

Kısa Dönemli ASS Semptomatik

Uzun Dönemli ASS
❑ Tükenme Sendromu
❑ Duygudurum-Duygulanım Değişikliği ❑ Travma Sonrası Stres Bozukluğu
❑ Davranış Değişiklikleri ❑ Psikozlar
❑ Fizyolojik Yanıtlar ❑ Bilişsel Bozukluklar
❑ Madde Kötüye Kullanımı

«Üç boyutlu işin gerekleri-İşi denetleme olanakları-Sosyal destek modeli / Karasek»

İŞLE İLGİLİ PSİKOLOJİK HASTALIKLAR-1
Zehirli Madde Maruziyetine
Bağlı Psişik Bozukluklar
MSS’ni tutan pek çok kimyasal
madde bazı mental bozuklukları
tetikleyebilir.
Cıva, kurşun, karbonmonoksit, klorlu çözücüler,
iyonizan ışınlar, yükseklik, derinlik, bakteri ve
virüsler gibi etmenlerin yol açtığı akut ya da
kronik ensefalopatiler genellikle geri döner.
Örneğin;
«Şapka sanayiinde cıvanın işçilerde psikoza
neden olduğu saptanmış ve “çılgın şapkacı
psikozu” olarak isimlendirilmiştir.»
Zaman Sınırlı veya Tekrarlayıcı
İşe Bağlı Nevrozlar
Telefon santrallerinde, yazı, hesap
makinesi ve bilgisayarla çalışanlarda
tanımlanmış olan iş nevrozları
WC’de sifon çekerken; sıradaki kişi, kesiyorum,
telefon bilgi işlem merkezi, dinliyorum…
Bu nevrozlarda;
• Genel-yaygın sinirsel yorgunluk sendromu
✓ Uyku bozuklukları
✓ Mizaç bozuklukları
✓ Ensefalopatiler
✓ Kronik spontan düşükler
• Mesleki lapsuslar (hatalar)
görülür
İŞLE İLGİLİ PSİKOLOJİK HASTALIKLAR-2
Doyumsuzluk
Doyumsuzluk kişinin yapısı,
özgeçmişi, tıbbi ve psikiyatrik öyküsü
ile bağlantılı olarak;
«Perseküsyon Sendromu» ile birlikte
gelişen bir nevrotik yetmezliktir.
Perseküsyon sendromu : «Kişinin çevresinde
istenmediği, umursanmadığı, önemsenmediği,
gözetlendiği, izlendiği veya iftiralara uğradığı
gibi duygulara kapılması»
Tatil, Emeklilik, İşsizlik
Psikopatolojisi
Psişik işleyiş bastırılmış olduğu için bu
koşullanmanın kırılması, isteği ve
bilinci yeniden güdüler ve ağır bir
psişik acıyı tetikler.
Çalışan bir işçinin olağan psişik işleyişine
kavuşması için günlerce, haftalarca dinlenmesi
gerekir, bu aşama gerçekleştiğinde ise, kendi
isteği karşısında şaşkınlığa kapılmak gibi ağır bir
psişik gerçekle yüzleşir.
İŞLE İLGİLİ PSİKOLOJİK HASTALIKLAR-3
Depresyon
İşin sürdürülebilmesi için isteğin
bastırılması ve sıkıntıya direnilmesi
sıklıkla depresyona yol açar.
Depresyon iş ile ilişkili en önemli akıl
sağlığı sorunudur. İşe bağlı psikososyal
risk etmenlerinin pek çoğu depresyona
yol açabilir.
“Benin, değersizleşmesi, toplumsal ilişkilerden
ve çoğu etkinlikten zevk almama akut
depresyon öncesi durumu tanımlayan, tıbbi
muayeneyi, ilaç kullanımını gerektiren ve işten
kalmaya yol açan genel bulgulardır.”
İşe Bağlı Anksiyete
Aşırı iş yükü, hızlı tempo, son teslim
tarihi baskısı, işçinin işini
denetleyememesi ile işçinin
kalıtımsal, gelişimsel ve kişilik yapısı
etkileşerek sorun ortaya çıkarır.
İşten çıkarma ya da söylentileri, küresel rekabet,
yeniden yapılanma gibi kurumsal etmenler
işçinin sürekli bir işi olacağı duygusunu
erozyona uğratarak işe bağlı anksiyeteye
katkıda bulunur.
İşçilerin iş üzerindeki denetimlerini ve karar
verme yetkilerini arttıran daha yatay bir
yapılanma, işe bağlı anksiyete bozukluklarının
önlenmesi ve işçinin iyilik halinin
geliştirilmesinde yaşamsal öneme sahiptir.

Travma Sonrası Stres Bozukluğu
Kişinin gündelik yaşamı için olağan
dışı sayılan, kişiyi ezen beklenmedik
ve genellikle yaşamı tehdit eden bir
yaralanmayla ya da ölümle
sonuçlanmış, sıklıkla şiddet de içeren
ve kişide korku, dehşet ve çaresizlik
yaratan bir olay (iş kazası, saldırı, vb)
yaşadığında ya da o olaya tanık olduğunda
veya bu olay sonrasında, donup kalma,
psikolojik ve sosyal geri çekilme, başta öfke
atakları olmak üzere duyguları denetleme
güçlüğü ve yaşanan olayı veya durumu yeniden
yaşama bulgularıyla ortaya çıkan
bozukluklardır.
Strese Bağlı Tükenmişlik
Sendromu (SBTS)
Çalışma yaşamındaki hızlı değişim,
işçiden kişisel gereksinimlerini,
beklentilerini, özlemlerini yok
sayarak bu değişime ayak uydurması
ve gereklerini yerine getirmesini
istendiğinde.
Genellikle işçi buna hazırlanmadığı ya da var
olan kapasitesini aştığı için, kapasitesini
zorlamaya başlar, bu koşullarla bir süre
dayanabilen işçi, bir süre sonra tükenir.
Tükenme, işçinin enerjisinin tükendiği, giderek
duygu, düşünce ve davranışlarında değişimin
ortaya çıktığı bir aşırı yüklenme durumudur.
 Karoshi
(Aşırı Çalışmaya Bağlı Ölüm)
Bu vakalarda ölüm nedeni beyin veya
kalp damarlarından birinde
kanamaya yol açan dolaşım sistemi
sorunlarıdır.
Bu kişilerin yaptıkları işin gereklerinin çok ağır,
sosyal desteğin zayıf, işin gereklerini denetleme
olanağının ise değişken olduğu görülmüştür.
Ölenler, işini seven, işine çok bağlı, dinlenme
sürelerini bile kullanmayan kişilerdir.
İşe Bağlı Psikozlar
Genellikle kişinin düşünmesini,
anımsamasını, iletişim kurmasını,
gerçeği ayırt etmesini ve uyum
sağlama yeteneğini sınırlayarak,
gündelik yaşam etkinliklerini
sürdürmesini ve çalışmasını
engelleyen bir akıl hastalığıdır.
Görev belirsizliği, rol çatışması, ayrımcılık,
üstlerle çatışma, iş yükü, iş düzenlemesi gibi işe
bağlı psikososyal risk etmenleriyle strese bağlı
hastalıklar, işe geç kalma, işe devamsızlık, kötü
performans, çökkünlük, kaygı… o.ç.
Çok şiddetli ya da gittikçe biriken strese bağlı
meydana gelir.
Stres Yönetimi
Organizmanın Strese Cevabı

Kaç
▪ Bilinç durumunda uyanıklık artar,
▪ Kaygı düzeyi yükselir,
▪ Sempatik aktivite artar,
▪ Adrenalin düzeyi yükselir.

Zararlı Etken

Savaş
▪ Tehlike döneminde kaygı düzeyi artar,
▪ Endişe, karamsarlık, öfke, korku,
sinirlilik ve tedirginlik artar,
▪ Bilişsel işlevler olumsuz yönde etkilenir.
 Stres Yönetimi
Kişisel Stres Yönetimi Örgütsel Stres Yönetimi
▪ Gevşeme: Nefes alma,meditasyon ve ▪ Denetim: Kişinin bulunduğu ortamı
zihinsel gevşeme denetleyebilmesi sağlanmalı, kişi
▪ Egzersiz: Oksijen kullanımını artar, makinanın kontrolünden kurtarılmalı,
yüksek verim için haftada 2-3 kez ▪ Katılım: Sürece katılımları sağlanmalı,
▪ Perhiz: Stres yeme alışkanlıklarını ▪ Özerklik: Sorumluluk verilmeli,
değiştirir, genelde metabolizma hızlanır ▪ Esnek çalışma:
▪ Davranış değişikliği: Birey önce
içgüdüsel davranışlar gösterir.
Davranışlarını değiştirmesi istenebilir.
Özgüveni artırmaya yönelik eğitimler…
Sonuç Olarak

İşçilere stresin nedenleri, etkileri ve uzak durma yolları, uzak durulamıyorsa başa çıkmanın
yolları öğretilir. Bazı stres kaynakları kaçınılmaz olarak işin doğasında bulunabilir. Stres
kaynaklarından bazılarını yok etmede çalışma ortamını daha stressiz ve verimli hale
getirilmesi gerekir…
Stresten Korunma
Yolları
 Çalışma Çevresi;
STRESTEN Stresle başa çıkmanın en önemli yöntemi
stresi kaynağında yok etmektir.

KORUNMA ❖Görev içeriği yeniden tasarlanır

❖İlişkiler yeniden yapılandırılmalı
❖Danışmanlık ve destek birimleri
BİRİNCİL KORUMA kurulmalı
❖Değerlendirme sistemleri kurulmalı

Çalışanlar;
❖Çalışanlar işle ilgili sorunları tanımlayıp
çözmek için eğitilir

Çalışma Çevresi;
STRES
Çalışma Çevresi;
❑Özellikle risk gruplarına yönelik ❖Kişinin işyerine uyumu sağlanır
danışmanlık hizmetleri geliştirilir
Çalışanlar;
Çalışanlar; ❖Erken teşhis ve tedavi sürecini kapsar
❑Eğitim ve öğretim ile bilinçlendirme ve ▪ Psikoterapi
beceri geliştirme sağlanır
İKİNCİL KORUMA ÜÇÜNCÜL KORUMA