Sosyal Algı

Social Perception
Genel Psikoloji

Turan Gündüz/turangunduz07@gmail.com
Sosyal Algı Nedir?
Nesnelerin ve Kişilerin Algılanması Arasındaki Fark
–1. Görünümün ötesine geçme/kişilik özelliklerinin devreye girmesi.
–2. Gözlendiğinin farkında olup olmama
–3. Duygusal güç ve beklenti
- 4. Kişi kendisi hakkında da karar verebilir.
–5. Motivasyonel amaçlar devreye girer
 Diğerleri Hakkında Çıkarım Yaparken
Hangi Bilgilerden Faydalanırız?

BİLGİ TOPLAMA
OBSERVATION
Fiziksel İpuçları (görünüş, duruş, giyim, çekicilik)
(Halo effect)

Yüz İfadeleri/Duygular

Sosyal Rollere İlişkin Şemalar/Etiketler

 1. Çok az bilgi temelinde, çabuk ve genel özellikler yükleme eğilimimiz var
2. Genellikle odaklanılanlar daha çarpıcı ve olumsuz olan, diğerlerinden farklı olan
niteliklerdir. Tekerlekli sandalye (engelli şeması), hoş iyi bir adam ama cimri (olumsuzluk)

İzlenim Oluşturma 3. Davranışın gerçekleştirildiği bağlama, ortama bakarak anlam çıkarmaya çalışırız.
Aşamasındaki Bazı
Benzeştirme-Zıtlaştırma Etkileri /Öncelik Sonralık Etkileri
Genel İlkeler

4. Bilgileri ayrı ayrı işlemek yerine bir kategori altında toplama, sınıflandırma eğilimindeyiz
Kategori temelli bilgi işleme, kategorinin kolaylığı, ekonomik oluşu ve bilgi getirme ihtimali

5. Daha önceden oluşturulmuş şemalardan yararlanırız.

Örn. Rollere, kişilere ilişkin şemalar: Doktor şeması aklımızda bir doktor şeması var, aktifleşir.

6. Amaçlarımız ve gereksinimlerimiz diğerlerini nasıl algılayacağımızı bekler.

Çok sık karşılaşmayacağımız biri ise yüzeysel, işimize yarayacaksa derin bilgi işleme
İzlenim Oluştururken Yapılan Bazı Hata ve Yanlılıklar
• Pozitiflik Yanlılığı

-Genellikle insanları olumlu

algılamaya meyilliyiz. Bundan dolayı
kişi hakkında sunulan olumsuz
bilgiler bizim için kolaylıkla kabul
edilebilir olmuyor ve olumluluk
engeline takılıyor. Dolayısıyla
olumsuz özellikleri benimsemek için
daha çok çaba gerekiyor.
İzlenim Oluştururken Yapılan Bazı Hata ve Yanlılıklar
• Temel Çizgiyi İhmal Yanlılığı/İstatistiksel Bilgiye Karşı Olay Tarihçesi Bilgisi

-Veriler ve istatistikler çoğu zaman yakın bir gerçek örnek uğruna ya

da bazı genel geçer şemalar uğruna feda edilebiliyor. Olay tarihçesi bilgisi
demek bir ya da birkaç kişiye dayanan bilgi demektir. Örneğin iş yerinde % 80
oranında kimse yükselemiyor. Ancak bir tanıdığınız var yükselmiş ve biz %80’i
hiçe sayıp bu bilgiye göre hareket edebiliyoruz

-Kehneman ve Tversky (1973). %70 mühendis, %30 avukat

Soru: Büro işini seven ve iyi konuşan birisi var. Bu sizce hangi meslek
grubundan?

Cevap: Avukat. Çünkü genel bilinen bilgi bu yönde, halbuki sayısal ve

istatistiki olarak mühendis grubunda yer alma ihtimali fazla ama genel kanı
nedeniyle istatistik bilgisi feda edilip genel kanıya göre cevap veriliyor.

Dolayısıyla bazen kişilere ya da şeylere karşı izlenimlerimiz gerektiği kadar

istatistiğe dayanmak yerine bu tür yanlılıklardan etkilenebiliyor. Örn., bir kişi
bir çok sınavdan başarılı olmuş istatistiği var ancak zeki ya da çalışkan yorumu,
bir arkadaşınızın ben onu tanırım aptal birisidir demesi ile bir anda yerle bir
olabilir.
İzlenim Oluştururken Yapılan Bazı Hata ve Yanlılıklar

• Hatalı Korelasyon.

Korelasyon ne demek?

O halde hatalı korelasyon, aralarında ilişki

olmayan değişkenler arasında bir korelasyon
kurmak; var olmayan bir ilişki yaratmaktır. Bu
eğilim özellikle kalıpyargılamalar üzerinde
etkili olmaktadır. Genelde kaynağı az gözleme
dayanan bilgilerin genellenme eğilimidir.

Türkler kabadır

Saçı kısa olanın aklı da kısadır

Gözlüklüler zekidir

Sarışınlar aptaldır.

İçelim güzelleşelim.
 İzlenim Oluştururken Yapılan Bazı Hata ve Yanlılıklar

İnançların baskınlığı sonucu oluşan yanlılık

Oluşan inançlardan kolaylıkla vazgeçilemiyor.
İnancın aksi birşey söylenildiğinde ise bu kolay
kabul edilemiyor (tutarsızlık var).
Dolayısıyla bir izlenim oluştuğunda bu izlenimi
değiştirmek zorlaşıyor çünkü bu izlenimi
oluştururken belirli bilgileri kullandınız
entegre ettiniz vs (kötü eğitimci)
Bilişsel Tutarlılık Kuramları
İnançları koruma yönünde isteklilik var. İnancı
destekleyici davranışlar artıyor (kötü eğitimci
olmayı işaret eden bilgiler seçiliyor ve
desteklenme çabasına giriliyor)
İzlenim Oluştururken Yapılan Bazı Hata ve Yanlılıklar

• Karşıt olguların varlığına rağmen farklı düşünme

yanlılığı
Bu da yine oluşturduğumuz inançlardan, onlara karşı olan
olguların varlığında bile vazgeçemediğimize işaret ediyor.
Günlük yaşantımızda kendi düşünce yada tutumlarımıza
karşı olan bir çok olayla karşılaşırız ancak bunu farklı
algılayıp bu olayları bizim tutumlarımıza uygun olacak
biçimde faklı kurgularız
Tecavüzcüler, mağdur kişi sözü geçecek olan davranışları
yapmasa bile, bana göz kırptı, jest ve mimikleriyle bana
istediğini gösterdi şeklinde savunmalar yapabiliyor. Yani
olayı kendi lehine kurguluyor.
Kötü eğitimci örneği (ders çok iyi geçiyor, yüksek not
alınıyor vs ancak kişi yine de kötü olduğuna dair izlenimi
için bunların değerini azaltıyor: bu seferlik öyle denk
geldi, başkası daha iyi yapardı, verdiği bilgiler yanlıştı gibi)
 YÜKLEMELER
Kişi hakkında karar verirken bazen bazı davranışları neden yaptığına odaklanırız, böylece niyetini kestirmeye çalışırız

Yüklemelerin Doğuşu- Heider

Uyuşan Çıkarsamalar Kuramı- Jones & Davis

Kovaryans/Küp Modeli- Kelley

 YÜKLEMELER
• Diyelim ki bugün derse geldiniz ve 30 dk geçmesine rağmen ben halen
derse gelmedim. Ne düşünürdünüz?

• Hiç konuşmadığınız birisi vizeden bir hafta önce yanınıza gelip size hal
ve hatrınızı soruyor. Sizce bunu neden yapıyor?

• Kız arkadaşınızın okuldan bir arkadaşı (erkek), kız arkadaşınızına

doğum gününde saat 00.00’da doğum günü kutlama mesajı atıyor. Kız
arkadaşınız bunu size söylüyor ne düşünürdünüz?

• Özel bir gün olmamasına karşın sevgiliniz size güzel bir çiçek hediye
ediyor? Sizce sebebi ne?
 YÜKLEMELER

O halde olaylara farklı açıklamalar

getiriyoruz.

Örneğin

• Sınavdan 95 aldım. (Başarılıyım, iyi

notun sebebi benim)
• Hoca 55 vermiş. (Başarılıyım, kötü
notun sebebi hocanın cinsliği)
 YÜKLEMELER
Heider ve Yüklemelerin Doğuşu

• Bizler birer gözlemciyiz ve

gözlemlediğimiz olaylarda aktörler var.
Ve gözlemciler olarak bizler
çevremizde olan bitene yönelik makul
nedenler arayışındayız
• Naif Psikolog /Amatör bilim insanı
(The Psychology of Interpersonal
Relations)

Fritz Heider
YÜKLEMELER
Neden Yapılır?

-Çevremizi anlamlı kılmak

-Mantıksızlık yaşamamak
-Bilişsel anlamda tutarlılık sağlamak
-Olabilecekler hakkında tahminde bulunmak
 YÜKLEMELER
Nasıl Yapılır?

Gözlediğimiz davranışların sonucunu

hangi faktörlere dayandırabiliriz ?

Motivasyon (Amaç, niyet) Kapasite/Yetenek Çevre

Kişisel nedenler Kişisel olmayan nedenler

(personal causes) (impersonal causes)
 YÜKLEMELER
• O halde genel anlamda çevrede gerçekleşen olay ve davranışlara
ilişkin nedenler iki başlık altında toplanır:

İçsel nedenler Dışsal nedenler

Kişinin kendisinden kaynaklanan, amacı Kişinin kendisiyle ilgili olmayan çevresel
niyeti güdüsü gibi faktörleri içeren faktörlerdir. Bu diğer bir kişi, bir durum ya da
nedenlerdir. başka herhangi bir uyaran olabilir

Arkadaşınız sınavdan 40 aldı.

Bunun nedenine ilişkin açıklamalar ne olabilir

Tembel, başarısız, ders çalışmayı Sınav zordu, hastaydı, sınava geç

sevmeyen bir kişi geldi, uykusuzdu
 YÜKLEMELER
ÖRNEK - Turan sınıfa giriyor ve sınıfa girdiği andan itibaren bir
kişi gülmeye başlıyor. Turan gülen kişinin kendisine baktığını görüyor
ve neden güldüğünü merak ediyor. Ve aklına gülen kişinin neden
güldüğüne dair birkaç tane açıklama getiriyor.

Açıklamalar Nedensel
-Deli mi ne! içsel
-Açıkta birşey mi var acaba? dışsal
-Ne kadar neşeli bir insan içsel
-Yanındaki yine iyi bir espri yapmış olmalı dışsal
-Herhalde saçım yine çok komik gözüküyor. dışsal
 YÜKLEMELER
Jones ve Davis/ Uyuşan Çıkarsamalar Kuramı

• Jones ve Davis (1965). (Niyet Önemli)

• Kurama göre, kişinin davranışlarının nedenleri ancak onun
niyetinde aranır çünkü kişi genellikle niyeti olmadan
davranmaz. O halde davranışı açıklamaya çalışan
gözlemciler davranışı açıklarken kişinin ona uygun olan
kişilik özelliklerini ya da niyetlerini bulmaya çalışırlar.
 YÜKLEMELER

Kişinin davranışlarından hareketle niyetine yönelik

çıkarım yapmayı kolaylaştıran (evet bunu yaptıran içsel
faktörlerdir demeyi kolaylaştıran) üç faktör vardır

Ortak Olmayan Sonuçlar İlkesi Sosyal Arzulanırlık İlkesi Hedonik İlgililik İlkesi

Davranışın olası başka bir Arzulanır olmayan davranışlar Gözlemcinin konuya yönelik
davranış ile arasında ortak yorumlamayı etkiler hedonik ilgililiği yorumlamayı
olmayan sonuçlar etkiler
yorumlamayı etkiler
 YÜKLEMELER
Ortak Olmayan Sonuçlar İlkesi

Kişinin davranışının altındaki niyet, bu davranışın

alternatifi olabilecek başka davranışlardan faklı olan sonuçlarına
bakılarak anlaşılmaya çalışılır.
Eğer bir davranış olası başka alternatif davranışlarla
karşılaştırıldığında, onunla ortak olmayan bir takım sonuçlar
üretme kapasitesine sahipse o zaman o davranışa ilişkin yapılacak
olan yüklemeler daha az bulanık, daha çok belirgin olacaktır.
Ancak ortak sonuç üreten davranışlar söz konusuysa o
zaman kişinin birinci davranışı değil de neden ikinci davranışı
gerçekleştirdiğine dair çıkarım yapmak zorlaşır.
 YÜKLEMELER
Ortak Olmayan Sonuçlar İlkesi

Örnek:
Ortak olmayan sonuçlar ilkesi
 YÜKLEMELER
Ortak Olmayan Sonuçlar İlkesi

Kriterler

Kırmızı renk ve spor görünüm

Güvenlik donanımlarının tam olması

Bagaj hacminin iyi olması

90bin TL den daha az olması

 YÜKLEMELER
Ortak Olmayan Sonuçlar İlkesi

Kriterler

Kırmızı renk ve spor görünüm

Güvenlik donanımlarının tam olması

Bagaj hacminin iyi olması

90bin TL den daha az olması

 YÜKLEMELER
Ortak Olmayan Sonuçlar İlkesi

• O halde ortak olmayan sonuçlar kişinin niyetine

yönelik karar verme konusunda etkili
• Ortak olmayan sonuç fazla olursa durum nasıl değişir?
Bunu düşünün!
 YÜKLEMELER
Sosyal Arzulanırlık İlkesi
• Sosyal Arzulanırlık İlkesi
• Sosyal açıdan beğenilir, arzulanır olan davranışlar söz konusu olduğunda
burada içsel yüklemeler yapma ihtimali zayıflar. Yani bu ilkeye göre,
toplumsal normlardan sapmayan onlara uygun olan davranışlara ilişkin
nedensel yüklemeler yapılırken içsel bir neden aramıyoruz.
• Peki neden? Toplumsal normlara uygun olmayan davranışların sosyal
arzulanırlık düzeyi de düşük olacaktır ve dolayısıyla bu sapkın davranışlar
dışsal faktörlerle açıklanamaz bir hal alacaktır. Dolayısıyla bu durumu
yaratan şey ancak ve ancak kişinin niyeti ve içsel özellikler olabilir.
 YÜKLEMELER
Sosyal Arzulanırlık İlkesi
• Sosyal açıdan uygun olan davranış aktör için faklı bir çaba
gerektirmez ve dolayısıyla onun hakkında çok da fazla bilgi
vermez
Örn:
• Fakir ve işsiz birisiyle evlenmek isteyen genç kız.
• Normalde toplumsal olarak istendik olan işi olan ve para
kazanan eve bakabilecek kişilerle evlenmektir. O halde bu kişi
sosyal olarak beklenenin dışında davranmaktadır. Dolayısıyla bu
kişi hakkında daha kolay içsel yükleme yapılır: Örn., gerçekten
çok seviyor.
• İşi olan ve iyi para kazanan birisiyle evlenmek isteyen birisi için
bu kadar rahat içsel atıf yapmak mümkün olmayabilirdi.
 YÜKLEMELER
• Jones ve Davis’in ileri sürdüğü yükleme modeline göre
aşağıdaki gibi bir tablo ortaya çıkar:

FAKTÖRLER SOSYAL ARZULANIRLIK

ÇOK AZ

ORTAK ÇOK Belirsizlik Belirsizlik (dikkat çekici)

OLMAYAN (önemsiz)
SONUÇLARIN AZ Belirginlik Belirginlik (dikkat çekici)
SAYISI (önemsiz) Yüksek çıkarım
 YÜKLEMELER
Kelley’in Kovaryans/Küp Modeli
• Kelley (1967,1974) ortaya attığı yükleme kuramında çevremizde cereyan eden
olayların ya da davranışların nedenlerine ilişkin çıkarımlar yaparken o olay ya
da davranışla ilgili sahip olduğumuz bilgilerin rolüne odaklanmıştır.
• Kelley’e göre yüklemeler iki koşul (bilgi miktarına bağlı) etrafında yapılır:
1. Yükleme yapacak olan kişinin birden fazla gözlemden elde etiği bilgiye sahip
olduğu koşul
2. Yükleme yapacak olan kişinin sadece bir gözlemden elde ettiği bilgiye sahip
olduğu koşul
 YÜKLEMELER
1. Koşul : Birden fazla bilgiye sahip olunan koşul
BİRLİKTE DEĞİŞİM MODELİ
Bu durumda bireyler olay ya da davranış hakkında 3 farklı bilgi boyutuna dikkat
ederler ve yüklemeleri bu bilgilerin düzeylerine göre şekillendirirler. Birlikte
değişim gözlenen olay ile onun olası sonuçları arasında bağlantı kurmayı sağlar
(Valins ‘in çalışması)
Kelley bu bilgileri bir küpün 3 kenarını temsi edecek şekilde göstermiş ve sahip
olunan bilgi düzeylerini küp üzerine işlemiştir. Bundan dolayı modele KÜP modeli de
denilmektedir. Küp üzerine yerleştirilen 3 boyut zaman(durum) uyaran ve kişi
boyutlarını kapsar
 YÜKLEMELER
Kelley bu bilgi kaynakları temelinde davranış değerlendirilirken bu 3 bilgi boyutuna
karşılık gelen bilgi türleri ileri sürmüştür. Bunlar, fikir birliği (konsensüs), ayırt
edicilik ve tutarlılıktır. Bu boyutlar aşağıdaki sorularla karakterize edilebilir

• Konsensus (Fikir birliği): Aynı koşullar

sağlandığında başkaları da aktörle aynı
şekilde mi davranıyor? Fikir birliğinin
yüksek olması aynı koşullarda başkalarının
de benzer şekilde davrandığı anlamını
ortaya çıkarırken, düşük olması aynı
koşulda sadece aktörün o şekilde
davrandığı bilgisini bize sunar.
 YÜKLEMELER
• Tutarlılık: Aktör, başka zamanlarda ve koşullarda
aynı uyarana aynı tepkiyi mi veriyor? Tutarlılığın
yüksek olması diğer zamanlarda da bu aktörün
aynı uyarana benzer tepkiyi verdiğine işaret
ederken; düşük olması aynı uyarana başka
zamanlarda aynı tepkiyi vermediğini gösterir

• Ayırt edicilik: Aktör, faklı uyaranlar söz konusu

olduğunda da aynı mı davranıyor? Yüksek ayırt
edicilik olması kişinin sadece belirli bir uyarana o
tepkiyi verdiği anlamını verirken; düşük ayırt
edicilik ise aktörün verdiği tepkinin belirli bir
uyarana yönelik olmadığını gösterir.
 Konsensus(fikir birliği, yaygınlık)
YÜKLEMELER

Ayırt edicilik, belirginlik

Tutarlılık
 YÜKLEMELER

Örneğin, Ahmet’in dün girmiş olduğu matematik sınavından başarısız olduğuna

ilişkin bilgiye sahip olduğumuzu düşünelim.

Bununla birlikte, ek olarak,

- neredeyse herkesin bu sınavdan başarılı olduğuna ilişkin bir bilginin yanında
(konsensus/fikir birliği)
- Ahmet’in neredeyse diğer tüm sınavlardan da başarısız olduğuna (ayırt edicilik) ve
- daha önceden matematik sınavından neredeyse hiç başarılı olmadığına ilişkin
bilgilere de sahip olduğumuzu düşünelim (tutarlılık).

- Şimdi sahip olduğumuz bu bilgileri küpe yerleştirelim

YÜKLEMELER

Ahmet’in sınavdaki başarısızlığı

hakkında edinilen bilgilerin küp
modeline yansıtılması (Sadece
Ahmet tüm sınavlardan, her
zaman başarısız olmuştur)
 YÜKLEMELER
• Örnek 2
Ayşe’nin, bu seneki seçimlerde ülkenin üç sol partisinden X partisine oy
veriyor.
Bununla birlikte aşağıdaki bilgilere de sahibiz
• Ayşe daha önce de hep aynı sol partiye oy vermiştir.
• Ayşe diğer başka partilere neredeyse hiç oy vermemiştir
• Başkaları da bu siyasi partiye yüksek oranda oy vermiştir.
Şimdi bu bilgiler doğrultusunda oluşturulacak küp modelini
inceleyelim:
YÜKLEMELER

Ayşe’nin oy kullanma davranışına

ilişkin var olan bilgi kaynaklarının küp
üzerindeki gösterimi (Herkes, X siyasi
partisine, her zaman oy vermiştir).
 YÜKLEMELER

Bu kez her iki olayın nedenine ilişkin çıkarımlar yapalım. Olayların

nedeni neyle ilgili?
• 1. örnek: a)ahmet’in kendisi(kapasitesi yeteneği vs) b)sınav c)diğer
öğrenciler d)o anki bazı koşullar
• 2. örnek: a)Ayşe’nin kendisiyle ilgili b) siyasi partiyle ilgili c) diğer
seçmenlerle ilgili d) o anki bazı koşullarla ilgili

1-A, 2-B ?
 YÜKLEMELER

• O halde, sahip olduğumuz bilgi türlerine ve düzeylerine göre yaptığımız

yüklemelerin yönü değişmektedir.
• Bazen kişinin kendisine (içsel) bazen de çevresel koşullara diğer kişilere ya da
uyaranlara yönelik (dışsal) yüklemeler yapıyoruz.
• Faklı bilgi türlerinin yükleme yönlerini nasıl değiştiriyor?
• McArthur, L. A. (1972). The how and what of why: Some determinants and
consequences of causal attribution. Journal of Personality and Social
Psychology, 22(2), 171.
 YÜKLEMELER
• McArthur (1972) yılında yayınladığı araştırmada
Kelley’in birlikte değişim (küp) modelini test
etmiştir. Bu önemli araştırmasında McArthur,
gözlediğimiz olayla ilgili sahip olduğumuz bilgilerin
çeşitli kombinasyonlarında hangi kaynağa (kişi,
uyaran ya da koşul) yükleme yapılacağına ilişkin
bulgulara ulaşmıştır.

• McArthur’un çalışmasına katılan denekler, 16

maddeden oluşan ve başka insanların
gerçekleştirmiş oldukları bir takım davranışlar ya
da tepkileri içeren anketleri doldurmuşlardır (örn,
John komedyene gülüyor). Denekler anketleri
ifadeleri okuduktan sonra her bir maddedeki
davranışların olası nedenlerine yönelik bir
tahminde bulunmaları ve bunu verilen dört şık
arasından seçmeleri istenmiştir. Deneklerin
işaretlemesi için sunulan seçenekler şu şekildedir:
 YÜKLEMELER

• A)X uyaranına Y tepkisini vermesini sağlayan şey büyük

ihtimalle kişinin kendisi ile ilgili bir şeydir.
• B)Kişinin X uyaranına Y tepkisini vermesini sağlayan şey
büyük ihtimalle X uyaranı ile ilgili bir şeydir.
• C)Kişinin X uyaranına Y tepkisini vermesini sağlayan şey
büyük ihtimalle spesifik bazı koşullardır (durumlardır).
• D)Kişinin X uyaranına Y tepkisini vermesini sağlayan şey,
büyük ihtimalle a, b ya da c şıklarının bir kombinasyonudur
 YÜKLEMELER

Deney Grubu Kontrol Grubu

John komedyene gülüyor / fiil türü: duygu John komedyene gülüyor / fiil türü duygu

- Komedyeni duyan neredeyse herkes gülüyor

(Yüksek fikir birliği)

- John diğer komedyenlerin neredeyse hiç birine Ek bilgi yok.

gülmüyor (Yüksek ayırt edicilik)

-Geçmişte John aynı komedyene neredeyse hiç

gülmemiştir (Düşük tutarlılık)

Kişiye yapılan yüklemeler:
Düşük fikir birliği, düşük ayırt edicilik ve yüksek tutarlılık
YÜKLEMELER
koşulunda maksimum düzeyde olduğu görülürken (%86),
kontrol grubunda bu oran %24
*Sadece Ali her komedyene her zaman gülüyor
Duruma yapılan yüklemeler:

Burada ayırt ediciliğin yüksek ya da düşük olmasının.

Etkili olanlar fikir birliği ve tutarlılık. En çok düşük
tutarlılık duruma yapılan yüklemeyi etkilemiştir

*........sadece bugün gülüyor

Uyarana yapılan yüklemeler:

Uyarana yapılan nedensel yüklemeler en çok yüksek fikir

birliği, yüksek tutarlılık ve yüksek ayırt edicilik koşulunda
elde edilmiştir (% 61). Kontrol koşulunda %18

*Herkes, sadece Cem Yılmaz’a, her zaman gülüyor

 YÜKLEMELER

• Görüldüğü gibi yapılan yüklemeleri yönü elde edilen bilgilerin

düzeylerinden ve farklı kombinasyonlarından etkilenmektedir. Fakat
her zaman bir çok gözlemden bilgi elde edinemeyebiliriz.
• Bu durumda nedensellik şemalarını kullanır daha önce gerçekleşmiş
benzer olayları gözümüzün önüne getirir ve açıklamalar için o bilgiyi
kullanmaya çalışırız.
• Bu kısa yoldan akıl yürütüp nedensel açıklamalar bulmayı sağlar ve
bilişsel olarak da daha az yorucudur.
• Olayların nedenlerine yönelik olarak nedenselllik şemalarına
dayanılarak verilen kararlarda bazı ilkelere dikkat edilir:
 YÜKLEMELER
• Azaltma(indirim) İlkesi. Burada davranışı açıklamak için en makul neden
tutulur diğerleri elenir ya da azaltılır.
Örn. Thibaut ve Riecken (1955) , Otoriteye boyun eğme nedenleri

• Artırma İlkesi. Bu durum kişiye yönelik yüklemeler söz konusu olduğunda

geçerlidir. Kişiye yapılan yüklemeler, kişinin gerçekleştirmiş olduğu davranışa
yönelik ve bu davranışı gerçekleştirmeyi engelleyici, zorlayıcı ve ya ketleyici
başka dışsal nedenler olduğunda arttırılır.
Örn. Engellilerin sportif başarıları engelden dolayı daha başarılı algılanır.
Köyden, yokluk içinden gelerek, hiç dersaneye gitmeyerek tıp fakültesi kazanan
birisinin başarısı normal şartlardakine göre daha yüksek algılanır
 YÜKLEMELER
• Gerekli Çoklu Nedenler Şeması. Bu ilkeye göre bir davranış ya da
bir olayın gerçekleşmesi için birden fazla nedene ihtiyaç vardır ve
olaya ilişkin bir yükleme yaparken tek bir nedene dayanmak olayı
açıklayabilmek için yeterli olmamaktadır. Böyle bir durumda olayı
açıklayabilmek için genellikle içsel ve dışsal neden birlikte olmak
durumdadır.

• Bir sürücünün yolda uyarı levhalarıyla işaretlenmemiş olan bir

çukura düşmesi
Hem acemilik (içsel) hem de uyarı levhasının yokluğu(dışsal)
 YÜKLEME YANLILIK VE HATALARI

• Uyuşma Yanlılığı/Temel Yükleme Hatası (Correspondence

Error/ Fundamental Attribution Error)
• Yüklemeler yapılırken genellikle kişisel özelliklerin rolü abartılır
ve içsel yüklemeler daha fazla yapılır buna temel yükleme hatası
denir.
• İnsan davranışlarının kişilikleriyle, eğilimleriyle uyuştuğu
yanılgısı.
• Bu genellikle bilişsel bir hata olarak yorumlanır (kestirme sonuca
gitme) ya da ikili bilişsel süreç olarak ele alındığında da ikinci
aşamaya geçememe hatası yapılıyor (içsel otomatik
yapılıyor/dışsal bilinse de geçiş yapma zahmeti bilişsel olarak
ağır geliyor)
 YÜKLEME YANLILIK VE HATALARI

Jones ve Haris (1967)in çalışması:

ABD’de Castro aleyhinde ya da lehinde
paragraflar okutuluyor. Paragrafların bir
kısmı kendiliğinden diğer kısmı ise
araştırmacının dayatmasıyla yazıldığı
söyleniyor. Ve sonrasında yazıların kişinin
kişisel görüşünü yansıtıp yansıtmadığı
soruluyor. Dayatmanın olduğu koşulda kendi
fikirlerini yansıtmadığı şeklinde yorum
beklense de , bu metinler için bile içsel
yüklemeler yapılmıştır.
 YÜKLEME YANLILIK VE HATALARI
Temel Yükleme Hatasında Algısal Belirginliğin Rolü

Temel yükleme hatası yapılmasının önemli bir

sebebi, davranışı açıklamaya çalışırken kişinin
çevresindeki duruma değil kişiye odaklanma
eğiliminde olmamızdır. Dolayısıyla davranışa
neden olan asıl durumu bazen gözden
kaçırabiliriz. Kişi ne kadar göz önündeyse bu
hatayı yapma ihtimali de artar. Gördüğümüz şeyin
davranışın asıl nedeni olma ihtimalini abartırız.
Algımız neye karşı açıksa o olayın sebebidir gibi
davranırız. Nitekim algısal olarak belirgin olan da
çoğunlukla davranışı yapanın bizzat kendisidir. O
yüzden de bu kişinin kişiliğine yönelik yükleme
yapma hatasına düşebiliriz. TAYLOR & FISKE (
1975)
YÜKLEME YANLILIK VE HATALARI
 YÜKLEME YANLILIK VE HATALARI

• Aktör-Gözlemci Yanlılığı (Actor-Observer

Bias)
• Temel yükleme hatası kişinin kendisi aktör
konumundayken yani kendisi hakkındayken
yapılmıyor. Bu durumda daha çok dışsal
yüklemelere gidilir. Dolayısıyla kişiler kendi
davranışlarını açıklarken diğerlerinin
davranışlarını açıkladıklarından daha farklı
davranabilirler.
• Bu durumun yaşanmasının faklı sebepleri
olabilir.
 YÜKLEME YANLILIK VE HATALARI
• Bilgi miktarı:
Aktör kendisi hakkında gözlemcinin ulaşamayacağı bilgilere
sahiptir ve davranışını açıklamada daha fazla bilgiyi ve faklı yönleri aktif
edebilir.
• Bilginin türü ve işlenişi:
Aktör kendi davranışını açıklarken davranışlarını, geçmişte benzer olaylarda nasıl
davrandığıyla karşılaştırır. Oysa gözlemci aktörün davranışını başka kişilerin benzer durumda
ne yaptıklarıyla karşılaştırabilir. Dolayısıyla gözlemci daha çok kişisel farklılıklara odaklanırken,
aktör koşullara ve durumlara odaklanabilir.

• Bakış açıları: Dolayısıyla davranışa faklı bakış açılarıyla yaklaşırlar. Aktör

daha çok davranışı hangi amaca yönelik yaptığına bakarken gözlemci
daha çok davranışı yaptıran nedene odaklanır
• Empati: Gözlemci aktörle empati kurdukça yaptığı yüklemeler
değişebilir
 YÜKLEME YANLILIK VE HATALARI
• Benlik Yanlılığı (Kendine Hizmet Eden Yükleme Yanlılıkları/Self
Serving Bias)
• Özellikle başarı ve başarısızlık durumlarında farklı yüklemeler yaparız.
Başarılarımızı daha çok içsel nedenlerde ararken başarısızlıkları dışsal
nedenlere bağlarız. Bu da benliğimize hizmet eden bir yanlılık olur.
Çünkü başarmaya yetecek kapasitemizin olduğunu düşünürüz ancak
başarısızlık olmuşsa bunun kapasite ya da yetenekten çok başka dışsal
faktörlere dayandırırız (hastalık, sınav zorluğu, uykusuzluk gibi)
• Bu durum benlik saygımızı yüceltmeye katkıda bulunur. Eğer başarısızlığı
kendimize atfetseydik o zaman kendi gözümüzdeki değerimiz azalırdı.
 YÜKLEME YANLILIK VE HATALARI

• İç Grup Yanlılığı (İç Grup

Tarafgirliği/Ingroup favoritism)
• Sosyal kimlik kuramıyla yakından ilgilidir
• Asgari/Minimal grup paradigması (Tajfel).
• İç grubumuz bizim için değerlidir ve onun
lehinde yüklemeler yapmaya eğilimliyizdir
(Galatasaraylılar daha iyi insanlardır, Ankara
Üniversitesi öğrencileri daha yüksek
entellektüel seviyeye sahiptir).
• Dış grubun başarıları ya da olumlu
davranışları ise genellikle dışsal faktörlere
Teşekkürler