PSKO 102

GENEL PSİKOLOJİ-II

KİŞİLİK

Yrd. Doç. Dr. Manolya Çalışır

Uluslararası Kıbrıs Üniversitesi
Psikoloji Bölümü
Bahar Dönemi
 Psikologlar kişilik hakkında ne düşünüyorlar?
 Kişiliğe farklı psikolojik yaklaşımların temel özellikleri nelerdir?
 Psikologlar kişiliği en doğru şekilde nasıl ölçebilir?
 Kişilik ölçümlerinin temel türleri nelerdir?
KİŞİLİĞE ÖZELLİK YAKLAŞIMLARI (AYIRICI
ÖZELLİK/TREYT YAKLAŞIMI)
 Başka birinin davranışı ile ilgili anlayışımız, kişilerin farklı durumlarda birbiri
ile tutarlı belli özelliklere sahip oldukları varsayımına dayanır
 Bir kişinin davranışlarını anlamaya çalışırken hangi özelliklerin önemli
olduğunu nereden bileceğiz?
 Özellik: Farklı durumlarda gösterilen tutarlı nitelik ve davranışlar
 Özellik Kuramı: Kişiliği açıklamak için gerekli olan temel özellikleri araştıran
kişilik modeli
 Bazı bireylerin özelliği var diğerlerinin yok DEĞİL, özelliklerin her bireyde
olduğu, ancak derecesinin kişiden kişiye değişebileceğini ve ölçülebileceğini ileri
sürmektedir.
 Asıl önemli sorun, kişiliği açıklayıcı belirgin temel özellikleri belirlemek
olmuştur
Allport’un Özellik Kuramı

 Temel özellikler:

1. Baskın (Cardinal): Bireyin etkinliklerini yönlendiren bir tek nitelik

2. Merkezi (Central): Kişiliğin çekirdeğini oluşturan birkaç merkezi özellik
(sayısı genellikle 5-10)
3. İkincil (Secondary): Bazı durumlarda davranışları etkileyen ve merkezi ya
da baskın özelliklere göre daha az etkili olan özellikler
Faktör Analizi
 Raymond Cattell (1965) – 16 Kişilik Faktörü Ölçeği (16 PF)
 Daha genel örüntüleri ortaya çıkarmak için çok sayıda değişken arasındaki
ilişkinin belirlendiği bir istatistiksel yöntem
 Örneğin kişiliğin temel örüntüleri ya da kombinasyonları – faktörler olarak
nitelendirilir
 Hans Eysenck (1995):

Dışa dönüklük (Extraversion) - Sosyalleşme

Nevrotizm (Neuroticism) – Duygusal Kararlılık
Psikotizm (Psychotiscism) – Gerçekliğin Çarpıtılma Derecesi
Beş Faktör (Büyük Beşli / Big Five)

 Modern Faktör Analizi Teknikleri ile belirlenen 5 faktör

1. Nevrotizm
2. Dışa dönüklük
3. Uyumluluk
4. Deneyime Açıklık
5. Sorumluluk (Öz disiplin)
 Çocuklar, üniversite öğrencileri, yaşlı bireyler, farklı kültürler, farklı diller
 Özelliklerin kesin sayısı ve türleri tartışması hala sürmekte
Ayırıcı Özellik Yaklaşımının Değerlendirmesi

 Avantajları:

1. Davranışsal tutarlılığı açık ve kolay biçimde nitelendirmeye yardımcı

2. Bir bireyi, bir başkası ile kolaylıkla karşılaştırma olanağı verir
3. Çok sayıda kişilik testinin geliştirilmesine katkısı olmuştur

 Dezavantajları:

1. En temel ve en açıklayıcı özelliklerin hangileri olduğu konusunda uzlaşma

yok
2. Bazı birincil özellikleri belirlesek bile, davranışın açıklanması için yeterli
değil. Yani özellikler davranışı açıklamaz, sadece tanımlar
Öğrenme Yaklaşımları

 Psikodinamik ve Özellik yaklaşımları kişiliğin içsel yönüne, davranışçı

yaklaşıımlar ise dışsal yönüne odaklanır
 Bir davranışçıya göre kişilik, çevreye gösterilen öğrenilmiş tepkilerin
toplamıdır
 Düşünce, duygu ve güdü gibi içsel süreçler gereksiz görülerek göz ardı
edilmiştir
 Kişiliğin varlığını inkar etmemekle birlikte, bireyin çevresel özelliklerine
bakılarak kişiliğin en iyi şekilde anlaşılabileceğini öne sürmüşlerdir
Skinner’ın Davranışçı Yaklaşımı

 Kişilik, öğrenilmiş davranış kalıplarının toplamıdır

 Farklı durumlar karşısında gösterilen tepkilerin benzerliği, geçmişte bu tür
durumlarda alınan benzer pekiştireç kalıplarından kaynaklanır
Sosyal-Bilişsel Yaklaşımlar

 Davranışçı kuramları temel alan modern kişilik yaklaşımları

 Kişilikte başkalarının davranışlarını gözlemlemekle birlikte, düşünce, duygu,
beklenti ve değerleri kapsayan bilişlerin etkisini vurgularlar
 Bandura’ ya göre insanlar bir davranışı sergilemeden, belirli ortamlarda
belirli davranışların olası sonuçlarını kestirebilirler
 Bu anlayış, gözlemsel (gözleyerek) öğrenme temeline dayanır
 Örneğin saldırganlık davranışı
 Kişilik, başkalarının davranışlarını tekrar tekrar gözlemlemek ve taklit
etmekle gelişir
Öz Yeterlilik (Self efficacy)

 Albert Bandura’ın yaklaşımında öneme sahip

 Bireyin kendi kişisel yeterliliğine inancı
 Kişinin belli bir işi yapabileceği ya da istediği bir sonuca ulaşabileceği inancı
temeline dayanır
 Yüksek hedefler, daha kararlı çalışma, daha büyük başarı
Öz Saygı (Self esteem)

 Olumlu ve olumsuz kendilik değerlendirmelerimizi içeren kişilik bileşeni

 Öz yeterlilik, bir görevi yapıp yapamayacağımıza ilişkin bakışımız üzerine
odaklanırken, öz saygı kendimizi nasıl hissettiğimizle ilişkili
 Öz saygı tek boyutlu değildir
 Kendimizi bir boyutta olumlu, diğerinde olumsuz görebiliriz
Kişilik Ne Kadar Tutarlıdır?
 Walter Mischel
 Farklı durumlarda davranışlarda tutarlılığa neden olan kapsamlı özelliklerden
oluştuğu görüşünü reddeder
 Kişilik bir durumdan diğerine önemli düzeyde değişir
 Belli durumlar belirli türde davranışları artırır, bazı durumlar ise davranış çeşitliliğine
uygundur (sinema vs parti)
 Kişilik, içinde bulunulan belirli ortamları dikkate almadan düşünülemez - durumsallık
 Bilişsel-Duygulanımsal İşlemleme Kuramı’nda insanların kendileri ve dünya ile ilgili
düşünce ve duygularının belirli durumlarda bakış açılarını ve tepkilerini belirlediği
varsayılır
 Bu nedenle kişilik, bireylerin önceki deneyimlerinde farklı durumlarda nasıl
etkilendiğinin bir yansıması olarak görülür
Öğrenme Yaklaşımlarını Değerlendirme

 İçsel süreçleri göz ardı ettikleri

 Kişiliği fazlasıyla basite indirgedikleri
 Kavramı anlamsızlaştırdıkları için eleştirilmişlerdir
 Davranışı bir dizi uyarıcı ve tepkiye indirgemek,
 Düşünce ve duyguları kişilik kapsamı dışında tutmak bilimin gerçekçi
olmayan ve yetersiz şekilde akıllarda yer etmesine neden olmuştur

 Gözlenebilir davranış ve çevre üzerine odaklanarak objektif ve bilimsel

çabalara katkı
 Farklı kişilik bozukluklarının tedavisine ilişkin başarılı yöntemler
Biyolojik ve Evrimsel Yaklaşımlar

 Kişiliğin önemli bileşenleri kalıtsal olarak gelir

 Kişiliğin en azından bir kısmı genlerimizle belirlenir
 Kişilik özellikleri, atalarımızın korunmuş ve sonraki kuşaklara geçme olasılığı
olan özelliklerin yeniden üreme başarısı olarak kabul edilir
 İkiz çalışmaları – 11 temel kişilik özelliğinin ölçüldüğü kişilik testi bataryası.
Test sonucunda ayrı yaşamalarına rağmen kişilikte büyük benzerlikler
 Ancak belli kişilik özellikleri, diğerlerine göre kalıtımdan daha fazla
etkilenmekte
 Sosyal güç ve geleneksellik daha güçlü, başarı ve sosyal yakınlık daha zayıf
genetik bileşenler
 Bazı genler kişilikle ilişkili
 Daha uzun dopamin-4 genine sahip olan kişilerin daha çok macera araması,
daha dışa dönük, dürtüsel, tez canlı, yeni durum arayışı içinde
 Peki yazgımız belirli kişilik türlerine göre daha önceden mi belirlenmiştir?
 Bir tek genin, belirli bir özellik ile ilişkili olma olasılığı yok
 Yani insanların macera arayışı içinde olmalarının pek çok farklı sebebi
olabilir ve bunlar çoğunlukla çevresel ve başka genlerle de ilişkili
görünmektedir
 Genlerimiz çevremizle etkileşim halindedir. Çevremizin genetik mirasımızı ve
genlerimizin de içinde yaşadığımız çevreyi nasıl etkilediğine bakmak gerekir
 Kapsamlı bir kuram bulunmamakta
Hümanistik (İnsancıl) Yaklaşımlar

 Eşsiz insanlara ve benzer bazı özelliklere sahip saha sıradan kişilere yönelik
bir anlayış
 İnsanların doğuştan gelen iyiliğini ve üst düzeyde işlevde bulunmaya yönelme
eğilimini vurgulayan kuramlar
 Kişiliğin temeli, değişim ve ilerleme için kendini güdüleme yeteneği ve insanın
eşsiz yaratıcı dürtülerinden oluşur
Rogers ve Kendini Gerçekleştirme Gereksinimi

 En büyük savunucusu Carl Rogers (1971)

 Maslow gibi, bütün insanlarınn kendine özgü en yüksek potansiyele ulaşma
çabası yönünde bir kendini gerçekleştirme temel gereksinimi bulunur
 Rogers’a göre insanların en temel gereksinimi, sevilme ve saygı duyulma
isteğini yansıtan olumlu saygıdır
 Bunu başkaları karşıladığı için, onlara bağımlı şekilde gelişiriz
 Başkalarının kendisi hakkındaki fikirlerini fazlaca önemsediğinde, benlik
kavramı ile başkalarının görüşleri arasındaki çelişkiden kaynaklanan bir
çatışma gelişebilir (cömertlik)
 Arkadaş, dost, eş, terapist gibi başka kişilerden koşulsuz olumlu saygı
görmek
Hümanistik Yaklaşımları Değerlendirme

 İnsanların temelde ‘iyi’ oldukları

 Bilimsel olmayan değerlendirmeler kullandıkları için eleştirilmişlerdir

 İnsan olmanın eşsizliğine vurgu

 Psikolojik rahatsızlıkları hafifleten, anlamlı bir terapi biçimi geliştirilmesine
öncülük etmişlerdir
Kişilik Yaklaşımlarını Karşılaştırma

 Hangi yaklaşım kişiliği en doğru şekilde açıklamakta?

 Kişiliğin nasıl işlediğini açıklamaktan çok, nasıl geliştiği, nasıl değişebileceği
ve hangi faktörlerin açıklanması gerektiğini göstermektedir
 Kişilik değerlendirmesinde psikolojik testler kullanılır
 Tüm bu testler geçerli ve güvenilir olmalıdır
 Norm çalışmasının yapılması, puanların karşılaştırılabilirliği
Kişiliğin Öz Bildirim Ölçümleri

 Veriler örneklemi ve daha sonra belirli kişilik özelliklerini yordamak için

kullanılır
 En sık kullanılanlarından biri MMPI-2
 Orijinal amacı belirli psikolojik bozuklukları belirlemek olsa da,
 Üniversite öğrencilerinin gelecek 10 yıl içinde evlenip evlenmeyeceğini,
polislerin silahlarını kullanıp kullanmayacağını vb yordamak amacıyla da
MMPI-II

 D/Y şeklinde 567 madde

 Duygudurum: ‘Bazen kendimi hiç bir işe yaramaz hissediyorum’
 Düşünce: ‘İnsanlar rüyalarını anlamlandırmaya çalışmalı’
 Fiziksel ve Psikolojik sağlık: ‘Haftada bir kaç kez midemde rahatsızlık
hissediyorum’ ya da ‘Tuhaf düşüncelerim var’
 Sonuçların yorumu, yanıtların örüntüsüne dayanır
 10 ayrı ölçek üzerinden puanlar verir (3’ü yanıt geçerliliği için)
 Klinik ve normal örneklemler üzerinde test standardizasyonu
Projektif Yöntemler
 Bireye belirsiz bir uyarıcının sunularak, bunu tanımlaması ya da bununla
ilgili bir hikaye anlatması istenir
 Verilen yanıtlar, bireyin kişiliğinin ‘yansımaları’ olarak kabul edilir
 En çok bilineni Rorscach Testi (Hermann Rorschach, 1924)
 Bir dizi simetrik uyarıcı ya da ‘mürekkep lekesi’ gösterilerek hangi şeklin ne
ifade ettiğini sorulmasını içerir.
 Yanıtlar, klinik tanı seti ölçütlerine göre değerlendirilir ve kişilik türlerine
göre sınıflandırılır
 Tematik Algı Testi (TAT)

 Bireyin, hakkında öykü yazması istenen bir dizi resimden oluşur

 Öyküler daha sonra kişilik özellikleri hakkında yorum yapmak amacıyla
kullanılır
 Yorumlanmaları beceri ve özen gerektirir
 Bunun için projektif testler eleştirilmiş, ancak puanlamayı standartlaştırma
başarısız olmuştur
 Elde edilen bilgilerin temel kişilik özelliklerini yansıtmadığı, yani geçerliği
konusunda eleştiri almıştır
Davranışsal Değerlendirme

 Projektif testlerin yoruma dayalı yapısı reddedilir

 Onun yerine bireyin davranışını doğrudan ölçen davranışsal değerlendirme
 Olabildiğince objektif, davranışın nicel değerlendirmesi
 Başlatılan sosyal ilişkilerin, sorulan soruların, saldırgan eylemlerin sayıları
kaydedilebilir ya da olayların süresi ölçülebilir
 Bir sorunun özgül yapısı ve sıklığını değerlendirmeye ve uygulanan müdahale
tekniğinin başarılı olup olmadığını belirlemeye olanak sağlar
Sonuç...
 Belli türdeki kişilik testlerine tamamen güvenmeden önce,
 Testin neyi ölçmeyi amaçladığının anlaşılması (testin nasıl geliştirildiği,
kimlere daha uygun olduğu, sonuçların nasıl yorumlanacağı)
 Sadece herhangi bir testin sonucuna bakarak karar verilmemesi
(akademik kayıtlar, sosyal ilgiler, ev ve toplumdaki etkinlikler vb)
 Test sonuçlarının her zaman doğru olmayabileceğinin hatırlanması

 Herşeyi açıklayan tek bir kuram ya da test yok