Turkiye Klinikleri J Psychol-Special Topics 2017;2(1):30-44

DERLEME

Klinik Psikolojide Değerlendirme

Tür ve Alanları

Mehmet ESKİN,a ÖZET Psikolojik değerlendirme klinik psikolojide önemli bir yere sahiptir. Klinik psikolog bir psi-
Cennet Şafak ÖZTÜRKb kolojik girişimin tasarlanması, uyarlanması ve uygulanması için farklı ortamlarda çeşitli danışan
gruplarıyla ilgili bilgi edinmeye çalışır. Psikolojik girişimin azaltmayı hedefleyeceği davranışsal so-
runlar veya arttırmayı hedefleyeceği davranışsal özellikleri başlatan, sürdüren ve sönümleyen me-
a
Ruh Sağlığı ve Hastalıkları AD,
kanizmaların anlaşılabilmesi ancak ve ancak değerlendirme ile mümkün olmaktadır. Psikolojik
Adnan Menderes Üniversitesi
Tıp Fakültesi, değerlendirme psikotanısal, eğitsel ve iş, adli ve psikoterapiye uygunluk gibi kararları verebilmek
b
Psikoloji Bölümü, için yapılmaktadır. Bu gözden geçirmede klinik psikolojide değerlendirme tür ve alanları ele alın-
Gelişim Psikolojisi AD, maktadır. Psikolojik değerlendirme gözlem, görüşme ve standart ölçüm araçlarının kullanılmasıyla
Adnan Menderes Üniversitesi gerçekleştirilmektedir. Bu yazıda psikolojik değerlendirme gelişimsel dönemlerde psikolojik de-
Fen-Edebiyat Fakültesi, ğerlendirme, psikotanısal değerlendirme ve bilişsel ve nöropsikolojik değerlendirme olmak üzere üç
Aydın ana bölümde ele alınmaktadır.

Geliş Tarihi/Received: 29.12.2016 Anahtar Kelimeler: Gözlem; görüşme; psikolojik testler; kişilik testleri
Kabul Tarihi/Accepted: 09.03.2017

Yazışma Adresi/Correspondence: ABSTR ACT Psychological assessment in clinical psychology has an important place. In order to
Mehmet ESKİN gain insight into the design, adaptation and implementation of any psychological intervention a
Adnan Menderes Üniversitesi clinical psychologist strives to gain knowledge about a variety of client groups in various contexts.
Tıp Fakültesi, For any psychological intervention targeting to decrease the the probablity of a problem behav-
Ruh Sağlığı ve Hastalıkları AD, ior and targeting to increase the probablity of a positive behavior, it is only possible to gain an
Aydın, TÜRKİYE understanging for initiating, sustaining and extinguishing mechanisms by means of psychologi-
meskin@adu.edu.tr cal assessment. Psychological assessment is done for achieving decisions concerning psychodiag-
nostic, educational-work, forensic and suitability for psychotherapy purposes. Kinds and areas of
clinical psychological assessment are being covered in this review. Psychological assessment in-
cludes methods of observation, interview and use of standart measuring instruments. In this re-
view, psychological assessment is discussed in three main subdivisions: psychological assessment
in developmental periods, psychodiagnostic assessment and cognitive-neuropsychological as-
sessment.

Keywords: Observation; interview; psychological tests; personality tests

KLİNİK PSİKOLOJİDE DEĞERLENDİRME

Copyright © 2017 by Türkiye Klinikleri
sikologlar pek çok farklı ortamdaki çok çeşitli hasta ve danışanlar ile ilgili
yararlı bilgiler elde etmeye ihtiyaç duyarlar. Her bir vakada klinisyen danı-
şanın davranışları, duyguları ve düşünme süreçlerini anlamaya çalışır ve her-
hangi bir insan yaşamında var olan karmaşık resmin araştırılmasında nereye
odaklanması gerektiğine karar verir.1 Psikolojik test ve değerlendirme tıbbi testlerle

30
Mehmet ESKİN ve ark.
benzerdir. Psikologlar da bir tanı ya da tedavi klavuzuna
ulaşmak için danışanın davranışlarını gözlemleme ve
ölçmede testler ya da diğer değerlendirme araçlarını kul-
lanmaktadırlar. Psikolojik değerlendirme, testler, görüş-
meler, vaka çalışmaları, davranış gözlemi ve özel olarak
tasarlanmış materyaller ve ölçüm yöntemleri gibi araç-
ların kullanımı yoluyla verilerin toplanması ve entegre
edilmesidir.2 Psikolojik test ve değerlendirme psikolo-
ğun sorunun doğasını anlamasına olanak tanır ve bunu
belirlemenin en iyi yoludur. Psikolojik değerlendirme
tanısal, eğitim, iş ve adli kararlar ile psikoterapiye uy-
gunluk vb. gibi amaçlar için yapılmaktadır. Karar verme,
hasta hakkında bir görüş oluşturma (değerlendirme bo-
yunca) ve hipotez sınama psikolojik değerlendirmenin
amaçlarıdır. Psikolojik değerlendirme pek çok farklı şe-
killerde olabilmektedir: Görüşme, gözlem ve psikolojik
test uygulama değerlendirme amaçlarını karşılayacak ge-
rekli bilginin toplanmasında temel yaklaşımlardır (Şekil
1). Bu değerlendirme yaklaşımlarından testler sıklıkla
önemli bir rol oynamaktadır. Bununla birlikte değerlen-
dirme tek başına testlerden çok daha kapsayıcı bir sü-
reçtir.
GELİŞİMSEL DÖNEMLERDE DEĞERLENDİRME
Psikolojik değerlendirmede gelişimsel dönemlere uygun
değerlendirme yapmak önemlidir. Bebek, çocuk ve er-
genlerin klinik değerlendirmesi birden çok bilgi kayna-
ğına ulaşmayı ve değişik teknikleri kullanmayı gerek
ŞEKİL 1: Psikolojik değerlendirmede veri toplama yöntemleri.
31
Turkiye Klinikleri J Psychol-Special Topics 2017;2(1):30-44
tirir. Bir yandan çocuğun kendisinden, anne-babasın-
dan, öğretmenlerinden, okul psikolojik danışmanından,
çocuk doktorundan, hastane kayıtlarından, daha önceki
değerlendirmeleri yapan klinisyenlerden ve aile içi et-
kileşimlerinin gözlemlenmesinden bilgi edinilirken,
diğer yandan standart değerlendirme araçları kullanıla-
bilir.3 Çocuğun problemleri gelişimsel bir çerçeve içinde
değerlendirilmelidir. Değerlendirme süresince klinis-
yen aile ve çocuğu ayrı ayrı ve birlikte değerlendirmek
isteyecektir. Bunun hangi sırada yapılacağı, ilk olarak
kiminle görüşüleceği ilk görüşme esnasında tartışılma-
lıdır.
Genellikle çocuğun yaşı referans alınarak bu karar
verilir. Diğer taraftan, ergenler ilk görüşmeye mutlaka
dahil edilmelidir. Çocuklarla olan görüşmeyi erişkin-
lerle görüşmeden ayıran noktalardan birisi çocukların
bilişsel ve dil becerilerindeki sınırlılıklardır. Çocukla
doğrudan, karşılıklı konuşmaya ek, hatta ondan daha
fazla olarak oyun, hikayeler, çizim (resim) ve etkileşi-
min diğer alternatif modelleri kullanılarak çocuğun
ruhsal durumu, kişiliğinin güçlü ve zayıf yönleri, geli-
şimsel evreleri, uyumu ve sosyal çevresi hakkında bilgi
sahibi olunabilir.3 Çocuğun yetişkinden önemli farklı-
lıklarından bir diğeri iç gerginlik yaratacak bir durumu
anında davranışla ifade edebilmesidir. Bu nedenle ço-
cukta sözsüz davranışların değerlendirilmesi yetişkin-
den daha da önemlidir. Çocuk ve ergen görüşmesinde
klinisyen ve hasta farklı gelişim düzeyindedirler; biliş-
Mehmet ESKİN ve ark.
sel mekanizmaları ve dili kullanabilme becerileri bunu
yansıtır. Çocuk ve ergen görüşmelerindeki diğer bir zor-
luk, çocuk danışanların klinikteki yabancılardan kork-
ması ve bir daha gelmek istememesidir. Bu yüzden
görüşmecinin duygusal karmaşanın işaretlerini gözlem-
lemeye ihtiyacı vardır ve danışanın konuşmak için rahat
hissettiği anları bilebilmelidir.1 Daha büyük çocuklarla
samimi ilişkiyi (rapport) geliştirmek için sözel pekişti-
reçler ve arkadaşça bir konuşma yapılabilir.4 Çocuğun
sadece zayıf yanlarına değil güçlü yönlerine de vurgu
yapmak önemlidir.
Değerlendirme sürecini ya da haklarını anlama ye-
terliliği olmayan küçük çocuklar ile yetişkinler/yaşlılar
için ebeveynler ya da vasiler, açıklamalar ve bilgilendi-
rilmiş onam prosedürlerinde yer alırlar.1
PSİKOTANISAL DEĞERLENDİRME
Wolber ve Carne’e göre bu değerlendirme türü, kişilik
değişkenleri, belirti tablosu, çevresel etkiler, altta yatan
çatışma ve dinamiklerini içeren kişilik yapısı gibi konu-
lar ve danışanın var olan psikolojik sorunlarına katkıda
bulunan diğer sorunlar üzerinde durur. Bu da çoğu
zaman ya belirlenmiş resmi bir tanıyı ya da tanı izle-
nimlerinin tarifini, sorunların doğası ve potansiyel ne-
denlerinin yanı sıra önerileri de içerir.5 Psikotanısal
değerlendirmede görüşme, ölçekler ve testler ve benzeri
değerlendirme yöntem ve araçları kullanılır.
GÖRÜŞME
Yeni klinisyenler için öğrenmek zorunda oldukları ilk
ve en önemli beceri görüşmedir. Görüşme hem değer-
lendirme hem de psikoterapi için merkezi noktadır. Gö-
rüşme “bir amaçla konuşma” olarak tanımlanmaktadır
ve bu konuşmanın amaçları bilgi toplamak ve karşılıklı
güvene dayalı bir ilişkinin kurulmasını sağlamaktır.1 Gö-
rüşme arkadaşça yapılan bir konuşmadan farklıdır ve kli-
nisyenin danışanla görüşmesi için bir gündemi ve
tartışma yapısı vardır.
Görüşmeler yapılandırılmamış ya da yapılandırıl-
mış olabilir. Yapılandırılmış görüşmelerin ana mantığı;
tüm görüşmeciler danışana aynı şekilde aynı soruları so-
rarsa görüşme sürecinin güvenirliliği artacaktır şeklin-
dedir. Yapılandırılmış görüşmeler; tanısal ayrım yapmak,
çocuklarla yapılan tanısal görüşmelerde ve yargılama eh-
liyetini belirlemek gibi nedenler yüzünden kullanılabi-
lir. Yapılandırılmış görüşmelerin çeşitli riskleri vardır.
Böyle görüşmelere aşırı bağımlı olan klinisyenler, pro-
tokolde yer almayan önemli bilgileri kaçırabilir. Oldukça
32
Turkiye Klinikleri J Psychol-Special Topics 2017;2(1):30-44
kapsamlı olan bu el protokollerinin, yetkinliğin gerekli
olduğu klinik ortamlarda kullanılması da oldukça zor-
dur. Ayrıca yapılandırılmış görüşmelerin uygulanması-
nın rutin doğası kendisini yabancılaşmış hisseden
danışanlar ile tam bir işbirliği kurulmasını tehlikeye
sokar. Yapılandırılmış görüşmelerin bu sınırlılıkları ne-
deniyle, görüşme sürecine bir miktar esneklik sağlayan
yarı yapılandırılmış görüşmeler 1990’lardan sonra popü-
ler olmuştur.1
DSM-IV Eksen-1 Bozuklukları için Yapılandırılmış
Klinik Görüşme Formu (Structured Clinical Interview
for DSM-IV Axis I Disorders-SCID-I):: DSM-IV eksen I
bozuklukları için görüşmecinin uyguladığı yarı yapılan-
dırılmış bir araçtır.6 Türkçe çevirisi, güvenirlik çalışması
ve kullanım kılavuzu vardır.7
DSM-IV Eksen-II Bozuklukları için Yapılandırıl-
mış Klinik Görüşme Formu (Structured Clinical Inter-
view for DSM-III-R Personality Disorders-SCID II) :
DSM-III-R sınıflandırmasına göre geliştirilmiş8, ikinci
eksende yer alan kişilik bozuklukları tanılarına yönelik
yarı yapılandırılmış bir araçtır. Türkçe çevirisi ve güve-
nirlik çalışması vardır.9,10
Okul Çağı Çocukları İçin Duygulanım Bozukluk-
ları ve Şizofreni Görüşme Çizelgesi-Şimdi ve Yaşam
Boyu Versiyonu (Schedule for Affective Disorders and
Schizophrenia for School Aged Children-Present and Li-
fetime Version-K-SADS-PL): 6-18 yaş arasındaki çocuk
ve ergenlerde psikiyatrik bozuklukları DSM-III ve DSM-
IV’e göre taramak amacıyla Kaufman ve ark. tarafından
geliştirilmiş yarı yapılandırılmış bir ölçektir. 11 K-SADS-
PL ile çocuk ve ergendeki geçmiş ve şu andaki psikiyat-
rik bozukluklar anne babadan ve çocuktan alınan bilgiler
doğrultusunda sorgulanmakta ve klinik tanı klinisyenin
gözlemleriyle de birleştirilerek konulmaktadır. K-SADS-
PL anne-baba ve çocuğun kendisiyle görüşme yoluyla
uygulanır ve en sonunda tüm kaynaklar dan (anne-baba,
çocuk, okul v.b) alınan bilgiler doğrultusunda değerlen-
dirme yapılır. Ergenlik öncesi döneme uygulanırken
önce anne-baba ile görüşme yapılır. Ergenlerle çalışılı-
yorsa, önce ergenin kendisi ile görüşülür. Eğer farklı
kaynaklardan gelen bilgiler arasında uyumsuzluk varsa
klinisyen kendi klinik yargısını kullanır.12
Gelişim ve Ruhsal Sağlık Değerlendirmesi (Deve-
lopment and Well-Being Assessment-DAWBA): 5-17
yaş arası çocuk ve gençlerde sık görülen psikiyatrik bo-
zuklukların hem ICD-10 hem de DSM-IV baz alınarak
değerlendirilmesine olanak sağlayan, yapılandırılmış ta-
nılama paketidir. DAWBA, yapılandırılmış ebeveyn gö-
Mehmet ESKİN ve ark.
rüşmesi, 11-17 yaş gençler için yapılandırılmış görüşme
ve öğretmen anketi olmak üzere üç bileşenden oluş-
maktadır. Görüşmeler yazılı görüşme metni veya bilgi-
sayar uygulaması yoluyla bir görüşmeci tarafından
uygulanabileceği gibi, görüşmeciye ihtiyaç duymaksızın
bilgisayar üzerinden ebeveynler, gençler ve öğretmen-
lerin kendileri tarafından da uygulanabilir. DAWBA’yı
uygulayacak kişilerin klinik deneyime sahip olması ge-
rekmez ve uygulama eğitimi çok kısa sürelidir. Türkçeye
uyarlama ve klinik örneklemde yapılan geçerlik çalış-
ması tamamlanmıştır.13
ÖLÇEKLER
Ölçek, bir yapıyı ölçmeye yarayan soru ve işlemsel yön-
temleri içeren bir ölçüm aracıdır. Son yıllarda tek bir
kavram veya yapıyı ölçme amaçlı özelleşmiş ölçeklerin
gelişmesine yönelik bir eğilim vardır.1
TESTLER
Testler yapılandırılmış ve standardize görüşme veya
gözlemler olarak görülebilir. Bununla birlikte test ve
görüşmeler arasında farklılıklar vardır. Testler kişiler-
arası ilişkileri yapılandırır ya da sınırlandırır, özellikle
grup testlerinde olduğu gibi ve danışanın büyük olası-
lıkla görüşmenin daha serbest ortamından daha farklı
bir cevap verme süreci vardır. Test standart bir ortamda
danışanın davranışına dair bir örnek elde etme yönte-
midir. Testler özgül uyaran ve yönergelerin varlığında
bir aktivite örneğinin kaydedilmesini sağlar. Diğer bir
deyişle test bir davranış örneğinin elde edilmesinde
standart ve objektif yöntemlerdir. Testlerin standart ol-
ması; farklı bireylerde farklı kişiler tarafından tekrar-
lanabilir bir biçiminin olması, aynı uyaran ve
yönergenin kullanılması, yanıtların kaydedilme yön-
temi ve puanlamanın da aynı olması demektir. Uygula-
mada bunun anlamı pek çok testin uygulama el
kitaplarının olmasıdır. Durum ve uygulayıcı değişken-
leri test sonuçlarını etkileyebilir.1 Bir test maddesinin
soruluş şekli de farklılık yaratabilir. Testlerin görüşme
ve gözleme karşı avantajları, bilgilerin hızlı toplanması
ve daha az zaman almasıdır.
Testlerin (Psikometrik) Nitelikleri
Anlamlı ve doğru (hatasız) sonuçlar verecek bir testin
seçiminde öncelikle aranacak nitelikler testin standardi-
zasyonu yapılmış, normlarının saptanmış, güvenilir ve
geçerli olmasıdır.14 Standardizasyon; bir testin uygulan-
ması ve puanlanması işlemlerinin standart hale getiril-
mesidir. Standardizasyon, test koşullarının açıkça
33
Turkiye Klinikleri J Psychol-Special Topics 2017;2(1):30-44
belirlenmesi, işlemlerin nesnel ve aynı (değişmez) olması
demektir. Standardizasyon yapılırken, yeni geliştirilen
veya bir dile uyarlanan testin uygulanması için standart
yönerge ve/veya yönergeler oluşturulur. Önce geniş bir
gruba uygulanır. Bu gruba standardizasyon örneklemi
denir. Standardizasyon örneklemiyle norm değerleri (or-
talama, standart sapma, ölçme hatası, ölçmenin standart
hatası) oluşturulur. Güvenirlik; bireylerin aynı test kul-
lanılarak, aynı ve/ya da değişik zamanlarda o test mad-
delerine verdiği yanıtların tutarlılığı ya da değişmezliği
testin güvenirliğidir. Test-tekrar test güvenirliği, para-
lel-form güvenirliği, iki-yarım test güvenirliği, Cron-
bahch alfa katsayısı, madde-toplam puan korelasyonları
ve ölçmenin standart hatası güvenirlik türleridir. Geçer-
lik; bir testin “neyi”, ne denli “isabetli/doğru” olarak ölç-
tüğüyle ilgili bir kavramdır. Çeşitli geçerlik türleri
vardır. Bunlar; kapsam geçerliği, ölçüt-ilişkili geçerlik
(her zaman ya da eşzaman geçerliği ve yordam ya da ön
kestirim geçerliği), yapı geçerliği (hipotez sınanması ya
da deneysel değişkenlerin test puanlarına etkisi, iç tu-
tarlık, faktör analizi vb. yapı geçerliği teknikleridir) şek-
lindedir.14
Testlerin Seçimi ve Uygulanması
Test seçiminde en önemli konu testin hem değerlen-
dirme hem de sevk sorusunu cevaplamada ne derece
kullanılabileceğidir. Test seçimindeki diğer bir faktör
testi uygulayacak kişinin eğitimi, deneyimi, kişisel ter-
cihleri ve mevcut alan yazına aşina olup olmadığıdır.
Klinisyen bir aracı aynı zamanda zaman ve ekonomik
gibi faktörlerle yani pratik etkinlik açısından seçebil-
mektedir. Bilgisayar destekli araçlarda aynı şekilde za-
mandan tasarruf sağlayıp hızlı bir puanlama ve varsayım
ürettiği, düşük maliyeti için tercih edilmektedir. Kli-
nisyen testleri sadece tanısal doğruluk ve ya psikomet-
rik özellikleri nedeniyle seçmez aynı zamanda tedavi
planında testin işlevsel kullanımı ile de ilgilidir.4 Danı-
şanlar teste kaygılı ya da savunmacı olarak başlayabilir-
ler, bu yüzden değerlendirmenin bir parçası olarak
rapport gelişmesi için çaba ve gerekli zamana ihtiyaç
vardır. Danışanlar doğal olarak testin ne olduğunu ve
nasıl kullanılacağını bilmek isterler. Test öncesi klinis-
yenler testlerin genel içeriğini açıklar ve danışanın so-
rularına cevap verir. Diğer klinik işler gibi test vermede
bilgilendirmiş onamın alınması ve danışana süreci iste-
diği bir anda sonlandırabileceğinin etik bir gereklilik ol-
duğu açıklanır.1
Psikolojik değerlendirme yaparken; klinisyen has-
tanın koşulları, hastanın işbirliği yapabilme kapasitesi,
Mehmet ESKİN ve ark.
ölçüm araçlarının niteliği (ölçülecek özelliklerin araçta
kapsanması, norm çalışmasının küçüklüğü, büyüklüğü
ve kapsayıcılığı) gibi özellikleri değerlendirerek uygun
yöntem ve ölçme aracının neler olacağına karar verir.
Nesnel Testler
Nesnel testler, yapılandırılmış testlerdir ve teste verile-
bilecek tepkiler sınırlandırılmıştır. Her bir nesnel testin
yorumlanabilmesi için norm tablosu ve standart puan-
lama işlemleri vardır. Bu nedenle hazırlanması, cevap-
lanması ve puanlaması objektiftir. Bu testlerin güvenirlik
ve geçerlilikleri, yansıtmalı testlerle kıyaslandığında ol-
dukça yüksektir. Puanlaması, çok zaman almaz ve bilgi-
sayarda da yapılabilir.
Minnesota Çok Yönlü Kişilik Envanteri (The Min-
nesota Multiphasic Personality Inventory-MMPI): 1939
yılında Hathaway ve McKinley tarafından psikiyatrik
hastalıkların şiddetini ölçmek kadar zamanla ya da tedavi
sonucunda hastalığın şiddetinde görülen değişikliği (iyi-
leşmeyi) değerlendirmek amacıyla geliştirilmiş bireyin
kendi kendine yanıtlayabileceği objektif bir kişilik testi-
dir.15 MMPI, 16 yaş ve üstü en az orta eğitim seviyesin-
deki bireylere zaman sınırlanması olmadan uygulanabilir.
Envanterin, sağlığı, psikosomatik belirtileri, nörolojik bo-
zuklukları, cinsel, dini, politik ve sosyal tutumlar, eği-
timsel, meslek, ailevi ve evlilik sorunları ile çeşitli
nevrotik ve psikotik eğilimleri ölçmeyi amaçlayan, kişi-
nin kendisinin “doğru”, “yanlış” ve “bilmiyorum” biçi-
minde yanıtladığı 566 maddesi, 10 klinik ve 3 geçerlik
altesti vardır. Klinik yorumlaması oldukça karmaşıktır ve
bu kişilik envanterini kullanımda beceri sahibi olmak için
ciddi bir eğitim ve deneyim gerekmektedir.1 Türkçe
uyarlaması Savaşır tarafından yapılmıştır.16
MMPI-2: MMPI yaygın bir ölçme aracı olarak
kullanılmışsa da ilerleyen zamanlarda kelime içeriği ve
yetersizliği açısından revize edilmiştir.17 Revize edilmiş
hali orijinal MMPI’ın güçlü yönlerini almış olmakla
birlikte dili düzeltilmiş ve klinik alt ölçekleri daha be-
lirgin hale getirilmiştir. 567 maddeden oluşan MMPI-
2’de 14 klinik ve geçerlilik ölçeği korunmuştur. Ek
olarak 15 içerik ölçeği, 27 içerik bileşen ölçeği, 21 ta-
mamlayıcı ölçek ve 28 Harris-Lingoes alt ölçeklerinden
oluşmaktadır.1 MMPI-2’nin Türkçe’ye uyarlanması ve
çevirisinde, İngilizce envantere eklenen yeni maddeler
Türkçeleştirilirken Türk kültüründe anlaşılması güç
olan, sorun çıkaran ya da modası geçmiş olan maddeler
değiştirilmiştir.18 Yeni envanterin standardizasyonu ça-
lışmaları Savaşır ve Çulha’nın18 makalesinde tasarı ni-
teliğinde verilmiştir.
34
Turkiye Klinikleri J Psychol-Special Topics 2017;2(1):30-44
MMPI’ın ergenler için MMPI-A versiyonu vardır.1
Minnesota Davranış Envanteri (Kısaltılmış Formu)
(Minnesota Counseling Inventory): Gençlerin kişilik ya-
pısı ve problem alanlarını ölçen bir kağıt-kalem testidir.
Asıl formu 355, Türkçesi 220 maddeden oluşan envan-
terin sosyal ilişkiler, aile ilişkileri, duygusal denge, uyma,
gerçekçilik, anlık psikolojik durum, liderlik ve gerçek-
lik olmak üzere 8 alt testi vardır. Bireyin kendi kendine
yanıtlayabileceği bu envanter, lise öğrencilerine, zaman
sınırlanması olmadan uygulanabilir. Kişilerden her
madde için “doğru” ya da “yanlış” şıklarından birinin se-
çilmesi ve işaretlemesi istenir. Alt test puanlarının yük-
sek oluşu, bireyin o alt testle ilgili sorunu olduğunu
gösterir. Berdie ve Layton tarafından geliştirilen ölçeğin
Türkçe uyarlaması Akdağ ve Pektaş Özdemir tarafından
yapılmıştır (Akdağ F. A preliminary adaptation of Min-
nesota Counseling Inventory. Yayınlanmamış Yüksek
Lisans Tezi. İstanbul: Boğaziçi Üniversitesi, Eğitim Bö-
lümü; 1979; Pektaş Özdemir N. A study on the validity
of the shortened form of the Minnesota Counseling In-
ventory (MCI) in Turkish. Yayınlanmamış Yüksek Li-
sans Tezi. İstanbul: Boğaziçi Üniversitesi, Eğitim
Fakültesi, Eğitim Bilimleri Bölümü; 1985).19
Millon Çok Yönlü Klinik Envanteri (Millon Clini-
cal Multiaxial Inventory-MCMI): Kişinin kendisinin
doldurduğu bu ölçek, kişilik bozukluklarının değerlen-
dirildiği klinik pratikte yaygın kullanıma sahiptir. Genel
kişilik yapısının organizasyonu; rahat-sıkıntılı, aktif-
pasif ve kendi-diğeri biçiminde üç polaritede değerlen-
dirilmiştir. Ölçeğin ilk formu olan MCMI-I 1977’de
sonraki versiyon MCMI-II ise 1987’de geliştirilmiştir. Bu
ölçekteki kişilik ve karakter yapısı DSM-III-R ile bağ-
lantı taşımaktadır. Ölçek doğru-yanlış biçiminde işaret-
lenen 175 sorudan oluşmaktadır. Ölçekte bulunan 20
klinik alt ölçek 3 geniş kategoride organize edilmiştir.
Bunlar dirençli kişilik özellikleri, mevcut belirti durumu
ve patolojinin düzeyidir. Son olarak 1994’te geliştirilen
MCMI-III, DSM-IV’deki şemalarla uyumludur.20,21
California Kişilik Envanteri (California Psycholo-
gical Inventory-CPI): Envanter normal ve okur-yazar
olan 13 yaş ve üstü bireylerin sosyal yaşamda önemli
olan kişilik niteliklerini değerlendirmek amacıyla Gough
tarafından 1948’de geliştirilmiş, Türkçe çevirisi Demir-
türk tarafından yapılmıştır (Demirtürk B. A preliminary
study towards the development of the Turkish form of
the California Psychological Inventory. Yayınlanmamış
Yüksek Lisans Tezi. İstanbul: Boğaziçi Üniversitesi, Eği-
tim Fakültesi, Eğitim Bilimleri Bölümü; 1987).22 Envan-
ter maddelerinin 178 tanesi Minnesota Çok Yönlü Kişilik
Mehmet ESKİN ve ark.
Envanteri’nden aynen, 35’, ise değiştirilerek alınmıştır.
Bireyin kendisinin yanıtlayacağı 480 madde ve 18 alt
testten oluşmaktadır. Kişilerden her madde için “doğru”
ya da “yanlış” şıklarından birinin seçilmesi ve işaretle-
mesi istenir. Her doğru yanıta “1” puan verilir. Alt test-
lerden elde edilen puanlara göre profil çizilebilir. Fakat
henüz Türk normları çıkarılmadığı için bu profiller sağ-
lıklı olarak yorumlanamaz.
Eysenck Kişilik Anketi (Eysenck Personality
Questionnaire-EPQ): Eysenck kişiliği başlangıçta nö-
rotisizm ve dışa dönüklük biçiminde iki geniş faktörde,
sonrasında psikotizm faktörünü ekleyerek üç boyutlu
bir yapıda değerlendirmiştir. Dışa dönüklük boyutu
sosyalliği ve dürtüselliği, nörotisizm boyutu duygusal
tutarlılık ve aşırı tepkisel davranışları, psikotisizim bo-
yutu ise soğukluğu temsil etmektedir. Ölçeğin uzun
formu doğru-yanlış biçiminde cevaplanan 90 sorudan
oluşmaktadır. Nörotizm, dışa dönüklük, psikotizm ve
yalan olmak üzere dört faktörlü bir yapıya sahiptir.
Yaklaşık olarak 15 dakika gibi kısa bir sürede tamam-
lanmaktadır.23 Ölçeğin kısa formu 48 soruluk benzer
dört alt ölçekten oluşmaktadır.24 Ölçeğin kısa formu-
nun da kısaltılarak 24 soruya indirildiği, gözden geçi-
rilmiş kısa formu bulunmaktadır. Karancı ve ark.
tarafından Türkçe’ye uyarlanan ölçeğin geçerli ve gü-
venilir olduğu gösterilmiştir.25
Beş Faktör Kişilik Envanteri-5FKE (Five Factor
Personality Inventory): Somer ve ark. kendi deyimle-
riyle, Türkiye’de yaşayan insanların kişilik özelliklerine
ilişkin algılamalarına uygun bir yapısal özellik gösteren
ve çok boyutlu bir kişilik envanteri oluşturmuşlardır.26
Beş Faktör Kişilik Kuramı’nı temel alan bu envanter, ki-
şinin kendi kendisini değerlendirdiği davranışsal, duy-
gusal ve düşünsel özelliklerle ilgili kısa ifadeleri içeren,
5-lik likert tipte, 220 maddeden oluşmaktadır. 5FKE,
genç ve yetişkin kişilik özelliklerini beş temel kişilik bo-
yutunda ve bu boyutların farklı yönlerine 17 alt ölçekte
ele almaktadır.27
NEO Kişilik Envanteri (NEO Personality Inven-
tory-Revised- NEO-PI-R): Beş faktör modelinin boyut-
larını değerlendirmede kullanılan 5’li likert tipi 240
soruluk bir envanterdir. Her bir faktör özgül kişilik özel-
liklerini yansıtmaktadır. Sorulardaki nadiren ve sıklıkla
terimleri kişilik özelliklerini tanımlamadaki eğilimi gös-
termektedir. Bu envanterin, kişinin kendisinin doldur-
duğu form (form S) ile gözlemci izlem formu (form R)
versiyonları bulunmaktadır. Bu iki formun güvenilirlik
değerleri de yüksek bulunmuştur.28,29
35
Turkiye Klinikleri J Psychol-Special Topics 2017;2(1):30-44
Mizaç ve Karakter Envanteri-MKE (Temperament
and Character Inventory-TCI). MKE, doğru/yanlış ola-
rak doldurulan 240 maddeden oluşan, 17 yaş üzerindeki
kişilere uygulanabilen öz bildirim tarzı bir ölçektir. Clo-
ninger’in psikobiyolojik kişilik kuramına dayalı olarak
dört mizaç (yenilik arayışı, zarardan kaçınma, ödül ba-
ğımlılığı ve sebat etme) ve üç karakter (kendini yönetme,
işbirliği yapma ve kendini aşma) boyutunu ölçmekte-
dir.30 MKE, 12’si mizaç 25 altölçekten (lower-order) ve
7 (higher-order) ölçekten oluşmaktadır. Psikometrik ça-
lışmalar ölçeğin ülkemizde kullanılabilir olduğunu gös-
termektedir.31,32
Myers-Briggs Tip Belirleyicisi (Myers-Briggs Type
Indicator): Myers tarafından geliştirilen ölçek karakter
farklılıklarını ölçen bir kağıt-kalem testidir.33 Türkçe
uyarlaması Konuk tarafından yapılmıştır (Soyiç H. The
Myers-Briggs Type Indicator: a tool for personality as-
sessment. Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi. İstanbul:
Boğaziçi Üniversitesi, Psikoloji Bölümü; 1999).
Çocuk ve ergenlerin değerlendirmelerinde kullanı-
labilecek ölçeklerde vardır:
Çocuklar için Davranış Değerlendirme Ölçeği
(Child Behaviour Checklist-CBCL): Ölçeğin, hem öğret-
men (Öğretmen Bilgi Formu), hem de ebeveyn ve genç
(Gençler İçin Kendini Değerlendirme Ölçeği) tarafından
doldurulan formları vardır. Formlar 100-140 arasında
yeterlilik ve problem maddesinden oluşmaktadır. De-
ğerlendirme aşamasında “etkinlik”, “sosyal yeterlilik”,
“okul yeterliliği” ve “toplam yeterlilik” skorları ile “sos-
yal içe çekilme”, “somatik yakınmalar”, “anksiyete /dep-
resyon”, “suça yönelik davranışlar”, “saldırgan davranış
lar”, “içe yönelim” ve “dışa yönelim” alt test puanlarının
yanı sıra “genel davranış” puanı da elde edilir. Her mad-
denin 0-2 arasında puanlanan üçlü bir yanıt sistemi var-
dır. Ortalama 20 dakikada doldurulabilir. Hem elle
işaretlenen hem de bilgisayarla işaretlenen formları bu-
lunmaktadır.34-36
Güçler ve Güçlükler Anketi (Strenghts and Diffi-
culties Questionarie-SDQ): Çocuk ve gençlerde ruhsal
sorunların taranmasında kullanılan ölçek, 1997 yılında
Goodman tarafından geliştirilmiştir. Bu anketin, 4-16
yaşlar için ebeveyn formu ve öğretmen formu ile, 11-
16 yaşlar için ergenin kendisinin doldurduğu ergen
formu bulunmaktadır. Anketin hem elle işaretlenen
hem de bilgisayardan doldurulabilen formları mevcut-
tur. SDQ bazıları olumlu bazıları olumsuz davranış özel-
liklerini sorgulayan 25 soru içerir. Bu sorular kendi
içinde 5 alt başlıkta toplanmıştır, bu başlıklar; davranış
sorunları, dikkat eksikliği ve aşırı hareketlilik, duygu-
Mehmet ESKİN ve ark.
sal sorunlar, akran sorunları ve sosyal davranışlardır.
Her başlık kendi içinde değerlendirildiği gibi ilk dört
başlığın toplamı toplam güçlük puanı’nı vermektedir.
SDQ’nın uzatılmış formu (extended version) psikiyat-
rik belirtileri sorgulayan maddelerin yanı sıra belirti-
lerden etkilenme düzeyini sorgulayan maddeler de
içermektedir.37,38
Türkçe geçerlilik ve güvenirlilik çalışmaları yapıl-
mış, kısa sürede uygulanan ve elle puanlanan çeşitli öl-
çekler vardır. Dokuz belirti ölçeği (örneğin, obsesif-
kompulsif, depresyon ve fobik anksiyete gibi) ve üç glo-
bal distres ölçeğinden oluşan 53 maddelik Kısa Semptom
Envanteri-KSE (Brief Symptom Inventory-BSI), depres-
yonda görülen vejetatif, duygusal, bilişsel ve güdüsel be-
lirtileri ölçen 21 maddelik Beck Depresyon Envanteri-
BDE (Beck Depression Inventory-BDI), bireylerin yaşa-
dığı anksiyete belirtilerinin şiddetinin belirlenmesi ama-
cıyla kullanılan 21 maddelik Beck Anksiyete Envan
teri-BAE(Beck Anxiety Inventory-BAI), durumluk ve
sürekli kaygı düzeylerini belirlemek için geliştirilen her
biri 20 maddeden oluşan iki ayrı ölçeği olan bireyin
kendi kendine yanıtlayabileceği bir kağıt-kalem testi
olan Durumluk-Sürekli Kaygı Envanteri (State-Trait An-
xiety Inventory-STAI-I, STAI-II), psikolojik sıkıntı be-
lirtilerini ölçen kişinin kendi kendine yanıtlayacağı 90
madde ve 10 alt testten oluşan Belirti Tarama Listesi
(Symptom Check List-Revised-SCL-90-R) bunlardan ba-
zılarıdır.39-43
Yansıtmalı Testler
Nesnel testlerde davranışın görünen yüzeyi bilinirken
yansıtmalı teknikler davranışı derin bir yüzeyde değer-
lendirmeye çalışır. Yansıtmalı tekniklerde danışana be-
lirsiz uyaran formları sunulur, kişiye onların içindeki
anlama ilişkin yorumları sorulur ve bu yanıtları raporla-
nır. Bu teknikler kişinin güçlükleri, çatışmaları, savun-
maları ve baş etme stratejileri, kişilerarası ve bilişsel/
algısal stilleri, motivasyonları ve daha da ötesi derin
bakış açıları hakkında bilgi sağlar. Yansıtmalı teknikler
davranışın örtük ve bilinçdışı yönlerine duyarlıdır Yan-
sıtmalı teknikler uygulama, puanlama ve yorumlamada
diğer nesnel tekniklerden daha fazla beceri gerektir-
mektedir.1 Testlerin sonuçlarının değerlendiril
mesinde norm tabloları ve istatistiklerden çok uygulayı-
cının yorumu ve gözlemleri ön plandadır. Klinisyenin
deneyim ve becerisi bu testlerin değerlendirilmesinde
önemli rol oynamaktadır. Bu durum bu testlerin güve-
nirliğiyle ilgili problem yaratmaktadır. Sonuçlar bir de-
ğerlendiriciden diğerine oldukça değişebilmektedir.
Puanlama ve değerlendirilmesi çok zaman almaktadır.
36
Turkiye Klinikleri J Psychol-Special Topics 2017;2(1):30-44
Bu tekniklere yönelik olarak bazı akademik çevrelerden
çok fazla eleştiri yapılmasına rağmen, psikolojik değer-
lendirmenin istikrarlı ve önemli bir parçası olmaya
devam etmektedir.5
Rorschach: Kişiliği değerlendirmek için kullanılan
yansıtmalı bir test olan Rorschach, Hermann Rorschach
tarafından 1921 yılında geliştirilmiş ve Anastasiadis ta-
rafından Türkçe’ye çevrilmiştir.44 10 adet mürekkep le-
kesi içeren karttan oluşan test 7-70 yaş arası konuşabilen
herkese verilebilmektedir, zaman kısıtlaması yoktur.
Her kart kendi içerisinde şekil, renk, hareket ve gölge
içermektedir. I, IV, V, VI ve VII numaralı kartlar koyu
renkli, siyah ve beyaz, II ve III numaralı kartlar siyah ve
kırmızı renklerden oluşmaktadır. VIII, IX ve X numaralı
kartlar pastel renkler içermektedir. Her kartın ortak
özellikleri, simetrik ve bir eksen etrafında oluşmuş ol-
malarıdır.45 Kartlardaki renk ve tonlar, danışanın içsel
süreçlerinde yaşadığı duyguları rahatlıkla ortaya çıkar-
masına ve teste yansıtmasına yardımcı olmaktadır.
Rorschach’nın uygulanmasına kişiye her kartta ne
algıladığı/mürekkep lekesinin neye benzediği sorularak
başlanır. Testi uygulayan mürekkep lekelerini gösterir-
ken, yönergeleri ve sunumu sıkı bir protokole göre
yapar. Hastanın söylediği her kelime, her bir karta gös-
terilen reaksiyon zamanları ile birlikte kayıt altına alı-
nır.5 Tüm kartlar ile ilgili bu işlem tamamlandıktan sonra
ikinci kısımda (soruşturma aşaması) kişiye her bir mü-
rekkep lekesinde algıladığı şeyi nerede gördüğünü, bu
yanıtı etkileyen şeyi anlatması istenir. Böylelikle testi
uygulayan tepkileri; lokasyon (algılarken tüm mürekkep
lekesi mi yoksa belli kısımlar mı algılandı), belirleyiciler
(kişi tarafından belirtilen obje veya algıların belirlenmiş
özelliklerinin ne olduğu (örn; şekil, renk ve gölge gibi.)
ve içerik (örn; insan, hayvan ve anatomi gibi.) açısından
puanlar. Tepkilerin ve popüler yanıtların (örn; sık görü-
len algılar) sayısı da puanlanır. Pek çok puanlama sistemi
geliştirilmiştir.1 1957’den beri 5 puanlama sistemi yay-
gın olarak kullanılmaktadır. Bunlardan Beck ve Klop-
fer’in sistemi en popüler, daha az popüler olanlar
Piotrowski, Hertz ve Rapaport’un sistemleridir.4 Birbir-
lerinden hem puanlama hem de yorumlama ölçütleri
açılarından oldukça farklı yaklaşımlar içeren bu sistem-
lerin çoğunun, her birinin kendi içlerinde yararları ol-
makla birlikte, araştırmaya dayalı yeterli bir veri
tabanına sahip olmadıkları da görülmektedir. Exner bu
beş farklı sistemi karşılaştırmalı bir incelemeye alarak
sistemler üstü bir çalışma başlatmıştır. Exner’in “bütün-
leştirici sisteminin” en sağlam yönü, araştırmaya dayan-
dırılmış kendi ölçütlerini üretmiş olmasıdır.46
Mehmet ESKİN ve ark.
Tematik Algı Testi (Thematic Apperception Test-
TAT): Murray ve ark. geliştirdiği testin Türkçe çevirisi
Anastasiadis tarafından yapılmıştır.44 TAT, Murray’ın ki-
şilik kavramına dayanarak geliştirilmiştir.4 Murray, ku-
ramında kişilerin çevreleriyle nasıl etkileşim kurdukları
başka bir deyişle, insanların dış güçlerden nasıl etkilen-
diği ve ihtiyaç, tutum ve değerlerinin verdikleri tepkileri
nasıl etkilediği üzerinde durmuştur. Murray’ın kuramı
çoğu kez İhtiyaç-Baskı kuramı olarak nitelendirilmiştir.
Murray, ihtiyaç ve baskıların etkileşimi sonucu açığa
çıkan davranışları tanımlamak için “tema” kavramını or-
taya atmıştır. Tema bir davranışın küçük bir parçasıdır.
Bu küçük parça diğer temalarla birleşerek “tema serisi”ni
oluşturabilir. Bir kişide “birleşik tema” (unity thema) ih-
tiyaç ve baskılarla ilişkili olarak ortaya çıkan bir tema
örüntüsüdür. Bu birleşik tema o kişinin davranışının
büyük bir kısmını açıklayabilir.
TAT 31 karttan oluşmaktadır. Kartlardan 11 tanesi
(1, 2, 4, 5, 10, 11, 13, 14, 15, 19, 20) 14 yaş üstü yetişkin
kadın (GF kartları) ve erkekler (BM kartları); 7 tanesi 7-
14 yaş arası ergen kız ve erkekler için kullanılmaktadır.
Her kart, kartın hangi cinsiyet ve yaşa uygulanabilece-
ğini gösteren bir harf ve bir numarayla kodlanmıştır.4
Kartların kodlanmasında kullanılan harfler ve anlamları
şöyledir: “M” (Male-14 yaş üstü yetişkin erkek), “F” (Fe-
male-14 yaş üstü yetişkin kadın), B (Boy-7-14 yaş arası
erkek çocuk ve ergen) ve G (Girl-7-14 yaş arası kız çocuk
ve ergen) anlamına gelmektedir. Harfle kodlanmayan
kartlar 14 yaş üstünde olan her iki cinsiyetten kişilere de
uygulanabilir kartlardır. TAT kartları arasında yer alan
16 kod numaralı “Boş Kart” tüm hastalar için kullanılan
bir karttır. Kartlarda yer alan numaralar testin uygulan-
ması sırasında kartların hangi sırayla sunulacağını belir-
lemektedir.
TAT’de kişilere belirgin olmayan resimler verilir.
Her resimde dramatik bir olay veya kritik bir durum ve
testi alan kişinin özdeşim kurabileceği bir insan figürü
vardır. Klinisyen kişiye kartları göstererek bu resimde
ne olduğunu (Resimde şimdi ne oluyor?), resimdeki ka-
rakterlerin duygu ve düşüncelerini, önceki olayları
(Daha önce ne oldu? Şimdiki duruma gelmeye yol açan
ne?) ve bir sonuç (Hikaye nasıl bitiyor?) tanımlaması
söylenerek bir hikaye anlatması istenir.4 Boş kartta kişi-
nin kendisinin bir hikaye anlatması istenir.
Orijinal TAT el kitabının 1943 yılında yayınlan-
masından bu yana pek çok puanlama ve yorumlama
yöntemi geliştirilmiştir. Tüm bu sistemler arasında
bugün en çok Bellak (1954) ve Bellak ve Abram’ın
(1997) yorumlama yöntemleri kullanılmaktadır.4 Bellak
37
Turkiye Klinikleri J Psychol-Special Topics 2017;2(1):30-44
yorumlama için bir kısa bir uzun olmak üzere iki form
geliştirmiştir. Formda on kategori puanlanmaktadır. 1.
Ana tema, 2. Kahraman, 3. Kahramanın ihtiyaçları, 4.
Çevre algısı, 5. Diğerleri ile ilişkiler, 6. Önemli çatışma-
lar, 7. Anksiyeteler, 8. Çatışma ve korkular karşısındaki
savunmalar, 9. Süperegonun yapısı ve 10. Ego gücü ve
bütünlüğü. TAT bir hastalık tanısı koymaktan daha çok
kişiliği anlamaya çalışmakta kullanılmaktadır. TAT hi-
kayelerindeki konular ve ebeveyn figürlerine dair algı-
lar psikoterapide tartışılması için son derece önemlidir.1
TAT tepkileri karmaşık, anlamlı sözel materyallerden
oluşmaktadır. Bu materyallerin karmaşıklığı yorumla-
maların nicelikselden daha çok niteliksel olarak yapıl-
malarına olanak tanımaktadır. Bu, pek çok güvenirliği
belirleme yöntemini sorunlu hale getirmektedir. Ayrıca
pek çok farklı puanlama sisteminin varlığı, güvenirlik
ve geçerlilik çalışmalarının genellenebilirliğiyle ilgili
sorun yaratmaktadır.
Çocuklar için Algı Testi (Children’s Apperception
Test-CAT): Bellak ve Souya tarafından geliştirilen, Türk-
çe’ye çevirisi Anastasiadis tarafından yapılan yansıtmalı
bir testtir. 3 ile 10 yaşları arasındaki çocuklar için geliş-
tirilmiştir.44,47 İnsan yerine hayvanların resimlerinin ol-
duğu sadece 10 kartı vardır (CAT-A). Çocukların kısa
dikkat süreleri olduğu için daha az kart vardır ve insan
resimleri yerine hayvan resimleri ile daha kolay kendi-
lerini tanımlayabileceğine inanılmaktadır. Hayvan resmi
yerine insan resimlerinin olduğu bir versiyonu daha var-
dır (CAT-H).4
BİLİŞSEL VE NÖROPSİKOLOJİK
DEĞERLENDİRME
BİLİŞSEL KAPASİTENİN DEĞERLENDİRİLMESİ
Değerlendirme, kişinin bilişsel yeterliliğini ölçer böylece
zeka ve zekanın bileşenleri üzerinde odaklanarak bilişsel
bileşenlerin başarı seviyesini bulmak ister. Bu tür değer-
lendirmeler okulda öğrenme ve gelişim sorunlarını be-
lirlemek, iş yaşamında ise kişinin iş yerinde hangi
pozisyona alınacağına karar vermek amacıyla kullanılır.
Entelektüel değerlendirmenin amacı çok çeşitlidir. Bun-
lardan biri entelektüel işlevsellik düzeyi ve verimliliği
anlamaktır. Bireyin entelektüel işlevselliğinin değerlen-
dirilmesinde, zihinsel gerilik ve diğer psiko-eğitimsel
problemlerin tanı kriterlerini karşılayıp karşılamadığını
belirlemekte yardımcı olur. Zihinsel işlevselliğe dayalı
bireyleri gruplayarak telafi eğitimi sağlanmasına, bunla-
rın yanında akademik başarıyı tahmin edebilmeye de
yardımcı olur. Bir kişinin mevcut entelektüel ve bilişsel
işlevleri hakkında psiko-tanısal ve adli olarak test edile-
Mehmet ESKİN ve ark.
bilirliği hakkında bilgi vermektedir. Bilişsel olarak zayıf
ve güçlü yanlarının yaşıtlarına oranla ne kadar geri ya
da ileri olduğunu ve buna yönelik akademik eğitim prog-
ramlarını değerlendirmeye de yardımcı olur; böylece ki-
şiye özel dış müdahaleler, programlar ve özel çalışmalar
geliştirebilir. Entelektüel veya bilişsel işlevlerin sınırla-
rını belirleyerek bilişsel ve zihinsel işleyişin artışını ve
azalışını takip etmek için kullanılabilir. Entelektüel de-
ğerlendirmede, zekaya bağlı araştırmalarda bilişsel yete-
nekler ve süreçler veya diğer buna bağlı konularda
araştırma yürütebilmek için kullanılabilir.5 Entelektüel
değerlendirmede zeka, değerlendirmenin en önemli
odak noktasıdır. Psikometrik açıdan zeka, kişinin bir test
bataryasında gösterdiği başarının aynı yaştaki ve özel-
liklerdeki norm grubunun başarısı ile karşılaştırılması
sonucu elde edilen tekil bir puan, yani Zeka Bölümü Kat-
sayısı (ZBK) olarak tanımlanabilir.48 Zekayı oluşturan bi-
lişsel yetenekler belirli alanlar ile değerlendirilir. En sık
kullanılan zeka testleri Stanford-Binet ve Wechsler Zeka
ölçekleridir. Bu ölçekler normal olarak bir skolastik bağ-
lamda bilişsel yeteneklerin seviyelerini ölçmede de kul-
lanılırlar.
Stanford-Binet Zeka Testi (Stanford-Binet Intelli-
gence Scale): Binet-Simon (1905, 1908, 1911), Terman
(1916); Terman ve Merril (1937, 1960, 1972) tarafından
geliştirilen Türkçe’ye Uğurel-Şermin tarafından çevri-
len 2-18 yaş arasındaki bireylere bireysel olarak uygula-
nan sözel ve performans testidir.49-51 Sözel ve performans
maddelerinden oluşan alt testler çocukların kendi yaş
gruplarına göre ayrılmış ve bir yaş grubuna ait soruları
başarı ile yapan çocuklarda yaş testlerine göre gruplan-
dırılmıştır. Çocuk teste kendi yaşı ile orantılı maddeler-
den başlar ve gittikçe artan bir şekilde maddeler yaş
grubuna göre yükselir (alçalabilirde) taki çocuk madde-
lerin birçoğundan başarısız olana kadar maddeler sorul-
maya devam eder. Psikologlar çocuğun en çok hangi
yaştaki maddeleri doğru yaptığını inceleyerek testteki
başarısına göre çocuğun zeka yaşını belirler. Deneyimli
psikologların verdiği özel eğitim ve denetimden geçen
bireyler tarafından uygulanabilir.
Stanford-Binet-5 (SB-5): SB-5 sadece eğitimli ve ni-
telikli profesyoneller tarafından uygulanan, 10 alt ölçek
ile sözlü ve sözsüz 285 maddeden oluşan, 1-1,5 saat
süren, 2-85 yaş arası kullanılabilen bir testtir. SB-5, ze-
kanın hiyerarşik modeli ile genel g içeriğine oturtulmuş
beş bilişsel alanı ölçmek için kademelendirilmiştir. Bu
etmenler; sözel zeka, genel bilgi, sayısal bilgi, görsel-zi-
hinsel işlem performansını ve çalışma belleğini içer-
mektedir. SB-5 testi yapan uzman, hem sözel hem de
38
Turkiye Klinikleri J Psychol-Special Topics 2017;2(1):30-44
sözel olmayan alt testlerin skorları ile sözel ve perfor-
mans skorlarını birleştirip genel zeka düzeyini ortaya çı-
karır. On alt test kullanılarak el edilen tüm Zeka Katsayısı
(ZK) 40 ile 160 arasında değişebilir.5
Wechsler Zeka Testleri: Wechsler Zeka Testleri’nde
yaş aralığına bağlı olarak ayrı testler kullanılır. Wechsler
zeka ölçümlerinin en güncel versiyonları, zekanın dört ana
etkisini yansıtan çağdaş teorik bakış açısından türetilmiş-
tir: Sözel anlama, algısal muhakeme, çalışma belleği ve iş-
leme hızı. Ölçeklerin en güncel versiyonları tam ölçekli
ZK’nin yanı sıra, dört alanı yansıtan zeka puanları üzerine
odaklanmıştır. Ayrıca g yansıması olarak global bir yete-
nek endeksi hesaplanmaktadır.
Wechsler ölçeklerinin ilki, Wechsler-Bellevue Zeka
Ölçeği adıyla 1939 yılında yetişkinler için geliştirilmiş,
1946 yılında Wechsler-Bellevue II olarak yayınlanmıştır.
Günümüzde Wechsler ölçekleri üç yaş grubuna özgü ola-
rak kullanılmaktadır. Bunlar, Wechsler Yetişkinler için
Zekâ Ölçeği (WAIS), Wechsler Çocuklar için Zekâ Ölçeği
(WISC) ve Wechsler Okul Öncesi Çocuklar için Zekâ
Ölçeği (WPPSI) olarak adlandırılmaktadır. Wechsler öl-
çeklerinin hepsi ilk kullanıma girdikleri günden günü-
müze kadar bir ya da daha çok değişiklikten geçmiş, yeni
norm çalışmaları yapılmıştır ve her birinin güncelleşti-
rildiği farklı düzenlemeleri vardır.52
Wechsler Yetişkinler için Zekâ Ölçeği (Wechsler
Adult Intelligence Scale-WAIS): Wechsler tarafından ge-
liştirilen 16 yaş ve üstü bireylere bireysel olarak uygula-
nan, 10 alt testten oluşan sözel ve performans testidir.53
Ölçeğin kullanımı için dikkatlice denetlenen özel eğitim
gereklidir. Türkiye’de kültüre uygun biçimde uyarlama
çalışması yapılmış ve yetişkinler için kullanılabilecek bi-
reysel bir zekâ ölçeği bulunmamaktadır. Ülkemizde
WAIS 1955 formunun Türkçe çevirisi Tan tarafından ya-
pılmıştır.52 WAIS’in bu çevirisinin güvenirlik ve geçer-
lik ön analizi dışında ölçeğin Türkçe uyarlaması ile
kültüre özgü normlarını, güvenirlik ve geçerliğini sap-
tayacak araştırmalar yapılmamıştır.54 Bu çeviri, Türki-
ye’de herhangi bir uyarlama ve norm çalışması
olmaksızın halen yaygın olarak kullanılmakta ve puan-
ların yorumu, Amerikan örnekleminden elde edilmiş
normlara dayanarak yapılmaktadır. Buda, ülkemizde ye-
tişkinler için uygun ve yeterli bir zihinsel değerlendirme
yapılmasını engellemektedir.52
Wechsler Yetişkinler için Zekâ Ölçeği-IV-WYZÖ-
IV(WAIS-IV): Yetişkinlerin zekasını ölçen Wechsler-
Bellevue ölçeği ilk olarak 1955’te WAIS, 1981’de
WAIS-R olarak düzenlenmiş; 1992 yılında başlayan ye-
Mehmet ESKİN ve ark.
niden düzenleme çalışmaları sonucunda WAIS-III, 2008
yılında WAIS-IV olarak yeniden düzenlenerek kulla-
nıma sunulmuştur.52 WAIS-IV, WAIS’ın en yeni versi-
yonudur ve 10 alt test ve 5 tamamlayıcı teste sahiptir.
Alt testler sözel ve sözel olmayan zeka testlerini içerir
ve sözel, algısal akıl yürütme, çalışan bellek ve işlem hızı
alanlarından değerlendirilir.5 Türk Psikologlar Derneği-
nin girişimleri ile WAIS-IV’ün Türkiye standardizas-
yonu çalışmaları başlatılmıştır.52 Yayınlanmamış olan
WAIS-R çalışması ile yeniden yapılandırılan sözel alt
testlerin kültüre uygun maddeleri, ölçeğin yeni reviz-
yonu olan WAIS-IV Türkiye standardizasyon çalışması
için uygun bir madde havuzu oluşturmuş ve yeni ölçek
içinde yer almıştır.55
Wechsler Çocuklar için Zeka Ölçeği (Wechsler In-
telligence Scale for Children-WISC): Wechsler tarafın-
dan geliştirilen ölçek Türkçe’ye Uğurel-Şermin tarafın-
dan çevrilmiştir.56,57 5-16 yaş arası çocuklara bireysel ola-
rak uygulanan, 12 alt testten oluşan, sözel ve performans
testidir.
Wechsler Çocuklar için Zeka Ölçeği-R-WÇZÖ-R
(Wechsler Intelligence Scale for Children-Revised-
WISC-R): Wechsler tarafından geliştirilen 6-16 yaş arası
bireylere bireysel olarak uygulanan, sözel ve performans
becerilerini içeren 12 alt testten oluşan sözel ve perfor-
mans testidir. WISC-R, Savaşır ve Şahin tarafından
Türkçeye uyarlanmış ve Türkiye normları oluşturul-
muştur.58-60 Testin kullanımı için dikkatlice denetlenen
bir özel eğitim gereklidir.
Wechsler Çocuklar için Zeka Ölçeği-IV-WÇZÖ-
IV(WISC-IV): 2003 yılında yayınlanan WISC-IV,
1991’de yayınlanan WISC-III’ün revize edilmiş halidir.5
Bu çalışma WAIS-IV’ün daha önce açıklanan teorik mo-
deline dayandırılmıştır ve böylece dört bileşik puan veya
endeksleri yansıtan sözel kavram, algısal düşünme, işlem
hızı ve işleyen belleğin yanı sıra tam bir ölçüm ZK puanı
sağlar (40-160 aralığında). WISC-IV, 6 yaş (72 aylık) ço-
cuklar ile 16 yaş 11 ay aralığındaki çocuklar için özelleş-
tirilmiştir (WAIS-IV ile bazı örtüşmeler vardır).
WISC-IV’ün Türkiye uyarlaması ve standardizasyonu ta-
mamlanmıştır.61,62 WISC-IV, Türkiye’de yaygın olarak
kullanılan WISC-R’dan yapısı ve yorumu açısından
önemli farklılıklar göstermektedir.63 WISC-IV’ün eğitim-
leri Türk Psikologlar Derneği tarafından verilmektedir.
Wechsler Okul Öncesi ve İlköğretim Zeka Ölçeği-
III (WPPSII-III): WPPSII-III çocuklar için (2 yaş 6 ay ile
7 yaş 3 ay arasındaki) bir zeka ölçeğidir ve tam ölçekli
ZK belirlemek ve aynı zamanda zeka ve performans
39
Turkiye Klinikleri J Psychol-Special Topics 2017;2(1):30-44
ZK’yı ölçmek için 11 temel alt testten oluşmuştur. Ek
olarak, diğer Wechsler ölçümleri ile seçenekli puanları
belirleyen, birleşik puanları ve tamamlayan seçenekli alt
testleri vardır.5
NÖROPSİKOLOJİK DEĞERLENDİRME
Nöropsikolojide amaç; beyinde meydana gelen işlev bo-
zukluklarının, zihinsel ve davranışsal süreçlere etkisini
belirlemektir. Bu alanda çalışan klinisyenin görev alanı;
konjenital, travmatik, tümöral, enfeksiyöz, dejeneratif,
psikiyatrik hasarlar ya da hastalıklar sonucu insanın zih-
ninde, bilişsel süreç ve davranışlarında ortaya çıkan de-
ğişiklikleri ve ilgili bozukluk ve/hastalıkları ortaya
koymaktır. Beyni içeren bozukluk/hastalıklarla bilişsel
ve davranışsal olayların ilişkilerin ortaya konmasını içe-
ren bu faaliyetler bütününe “nöropsikolojik” değerlen-
dirme adı verilir.64 Nöropsikolojik değerlendirme
kapsamlı bir gözlem ve görüşme ile başlayan; beyinsel
hasarın zihinsel değişiklikle olan ilişkisine duyarlı nö-
ropsikolojik testler arasından olguya uygun olanların be-
lirlenmesi ve uygulanması ile devam eden, puanlama,
değerlendirme ve yorumlama ile süren, tüm aşamaların
raporlandırıldığı çok aşamalı bir süreçtir.
Nöropsikolojik testler kişinin karmaşık davranışla-
rını, bilişsel işlev ve duygulanımını test puanları yoluyla
ve beyne atıfta bulunarak ölçen psikometrik araçlardır.
Bu araçlar kullanılarak yapılan değerlendirmeler, ge-
nelde, beyin bölgelerinin işlevselliği konusunda çıkarsa-
malar yapmayı, özelde de, bozuklukların türü ve miktarı,
etkilenen hemisfer (lateralizasyon) ve beyin alanı (loka-
lizasyon) ile hasarın türü konularında yordamalarda bu-
lunmayı, eldeki verilerle tanı koymaya katkıda
bulunmayı, olguyu izlemeyi, tedavinin etkiliğini değer-
lendirmeyi, uygun rehabilitasyon planı yapmayı ve adli
içerikli alanlarda bilgi edinmeyi içerir.65 Nöropsikolojik
değerlendirmede önemli değerlendirme alanları; oryan-
tasyon, duyum ve algı, dikkat ve konsantrasyon,
motor/psikomotor fonksiyonlar, dil ve sözel fonksiyon-
lar, görsel-mekansal organizasyon, bellek ve soyut mu-
hakemedir.5
Nöropsikolojik değerlendirmenin ilk aşaması de-
ğerlendirme görüşmesidir. Bu görüşmede elde edilen bil-
giler, değerlendirmeyi yapan uzmanın olgunun sorunları
hakkında bilgilenmesini, bu sorunlara karıştırıcı etkide
bulunabilecek etkenleri belirlemesini, bozuklukların al-
tında yatan bilişsel ve davranışsal nedenlere yönelik hi-
potezler oluşturmasını ve bunları test etmede
kullanacağı nöropsikolojik testleri seçip batarya oluştur-
masını sağlar.
Mehmet ESKİN ve ark.
Nöropsikolojik değerlendirmelerin her türü için
belirli ve sabit bir test bataryalarının kullanımı vardır.
İlişkili tüm fonksiyon alanları değerlendirilirken bu
yaklaşımın avantajlı olduğu düşünülmektedir. Hem be-
lirli bir standarda göre ve tutarlı bir şekilde fonksiyon-
ların ölçümünü sağlaması hem de profesyonel
olmayanlar tarafından da kullanılabilir olmaları avan-
tajlarıdır. Fakat bazı testler hastada var olan özgül so-
runlar için yardımcı olmaz ve değişmeyen test
bataryaları hastada aşırı ve gereksiz kullanıma da yol
açabilir.5 Bunun yerine esnek bir yaklaşım ve ya bir hi-
potez-test yaklaşımı kullanılarak özgül araçlar seçilebi-
lir. Hastanın bireysel ihtiyaçlarına göre uyarlanabilir
olması, yeni geliştirilen test ve yöntemler kullanması bu
yaklaşımın avantajlarıdır. Bununla birlikte bu yaklaşım
uzmanlaşmayı ve testler konusunda kapsamlı bir bilgi
sahibi olmayı gerektirir. Halstead-Reitan Nöropsikolo-
jik Batarya ve Luria Nebraska Nöropsikolojik Bataryası
gibi çok çeşitli bataryalar vardır.4 Ülkemizde ilk olarak
Karakaş tarafından 2004 yılında yayınlanan BİLNOT
Bataryası El Kitabı’ında, alan yazımıza ve uygulama
alanlarımıza özgü yetişkinler üzerindeki AR-GE çalış-
maları tümüyle tamamlanmış nöropsikolojik testler su-
nulmuştur. BİLNOT-Yetişkin bataryasında AR-GE
çalışmaları tamamlanan testler ve AR-GE çalışmaları
halen sürmekte olan testler bulunmaktadır.65
AR-GE çalışmaları tamamlanan testler:
Wisconsin Kart Eşleme Testi (Wisconsin Card Sor-
ting Test-WCST): Kavram oluşturma, soyut irdeleme be-
cerisi, çalışma belleği, dikkat ve perseveratif eğilimi
ölçmektedir. Bir frontal lob testi olarak kullanılan
WCST, sağ frontal lobda dorsolateral prefrontal kortek-
side içeren bir yayılıma sahiptir.
Stroop Testi TBAG Formu -Stroop TBAG (Stroop
Test): Odaklanmış dikkat, tepki ketlemesi, bilgi işleme
hızı, bozucu etki altında kurulumu sürdürmedeki bo-
zulmayı ölçmektedir. Test daha çok sol frontal lob ve
özellikle orbitofrontal korteks hasarına duyarlıdır.
Wechsler Bellek Ölçeği Geliştirilmiş Formu
(Wechsler Memory Scale-Revised-WMS-R): Dikkat/
konsantrayon, sözel bellek, görsel bellek, anlık bellek,
gecikmeli bellek ile ilgilidir. Temporal lob, hippokam-
püs, limbik sistem yapıları ve frontal lob ile ilişkilidir.
Sayı Dizisi Öğrenme Testi-SDÖT (Serial Digit Le-
arning Test): Bellek ve öğrenme yeteneğini ölçmektedir.
Test mezial temporal alan, hippokampus ve diğer limbik
sistem yapılarının hasarına duyarlıdır.
40
Turkiye Klinikleri J Psychol-Special Topics 2017;2(1):30-44
Görsel İşitsel Sayı Dizileri Testi B Formu-GİSD-B
(Visual Aural Digit Span Test): Değişik uyarım ve
tepki modaliteleri altında kısa-süreli bellek kapasite-
sini ölçmektedir. GİSD-B, dizileme yeteneği ve kom-
pleks dikkat açılarından prefrontal bölgelerin
işlevselliğiyle, kısa-süreli bellek kapasitesi ile ilişkisi
dolayısıyla beyindeki hippokampusun işlevselliği ile
ilişkilidir.
Çizgi Yönünü Belirleme Testi-ÇYBT (Judgement of
Line Orientation): Görsel- mekansal algılamayı ölçmek
için kullanılmaktadır. Yönlenim ve görselleştirme ile il-
gilidir. Test sağ serebral hemisfer ve özellikle sağ parie-
tal lob hasarlarına duyarlıdır.
İşaretleme Testi-İT (Verbal and Nonverbal Cancel-
lation Tests): Görsel-mekansal algılama ve taramayı, dik-
kat, tepki hızı ve ataklığı ölçmektedir. Görsel alanla ilgili
ihmal sendromunun değerlendirilmesinde yaygın olarak
kullanılan İT, sağ serebral hemisfer ve özellikle parietal
lob hasarlarına duyarlıdır.
Raven Standart Progresif Matrisler Testi (Raven
Standart Progressive Matrices Test-RSPM): Analitik ir-
deleme, problem çözme, düzenli düşünme, soyutlama,
zihinsel faaliyet hızı ve görsel mekansal algılamayı
ölçen sözel olmayan bir genel yetenek testidir. RSPM,
sağ serebral hemisfer ve parietal lobun hasarlarına du-
yarlıdır.
AR-GE çalışmaları sürdürülmekte olan testler:
Mangina Testi-MT (Mangina Test): Günümüzde
MT’nin Özgül Öğrenme Bozukluğu olan olgularda öğ-
renme ve bellekte koruma yeteneğini, Dikkat Eksikliği
Hiperaktivite Bozukluğu’da ise görsel-mekansal bilişi
ölçtüğü kabul edilmektedir.
İşitsel Sözel Öğrenme Testi (Auditory Verbal Le-
arning Test-AVLT): Sözel öğrenme ve serbest hatır-
lama türü belleği, geriye ve ileriye doğru bozucu
etkiyi, anlık ve gecikmeli serbest hatırlamayı ve ayrıca
tanıma belleğini ölçmektedir. Test hippokampus ve
temporal lobdaki hasarlara duyarlı olup bozuk perfor-
mans özellikle sol hemisfer lezyonlarında ortaya çık-
maktadır.
Üst-Bellek Testi-ÜBT (Meta-Cognition Test): Bilgi
işleme sürecinin çatısında yer alan; onları izleyen, de-
netleyen ve yöneten; birey geliştikçe etkinliği artan,
yaşlanmayla birlikte güçsüzleşen üst-biliş işlemlerini
ölçmek üzere geliştirilmiştir. ÜBT’de üst-biliş işlemleri
retrospektif olarak bilgileri hatırlama ve geri çağırma
şeklinde ölçülmektedir. Söz konusu ölçümler “bilginin
Mehmet ESKİN ve ark.
doğruluk derecesi” işlemleriyle alınmaktadır. ÜBT’de
üst-biliş, ayrıca, prospektif olarak hatırlanamayan mad-
delerin daha ileride ne derece hatırlanabileceği şeklinde
ölçülmektedir. Bu ölçümler “bilme hissi” işlemleriyle
anılmaktadır.
Kelime Kökü Tamamlama Testi-KKTT (World Stem
Completion Test): Örtük belleği değerlendirmede kulla-
nılan bir görevdir. KKTT, bu görevi Türkçe’deki karşılığı
olarak hazırlanmıştır.
BİLNOT-Yetişkin bataryası, aynı amaçlarla çocuk
örnekleminde de kullanılmış olup, BİLNOT-Çocuk, ge-
nellikle editörlerin denetimi ve/veya danışmanlığı al-
tında yürütülen çalışmalar temelinde hazırlanmıştır.66
BİLNOT-Çocuk’ta kapsanan testler aracılığıyla çocuk-
larda algı-tepki kontrolü, dikkat, görsel-mekansal algı-
lama ve biliş, öğrenme, bellek, irdeleme, örtük öğrenme
ve bellek, üst-biliş ve genel yeteneğin standart olarak öl-
çülmesi ve değerlendirilmesini sağlanmaktadır. BİL-
NOT-Çocuk kitabında nöropsikolojik testlerin çocuk
örneklemi üzerinde yapılan AR-GE çalışmalarının so-
nuçları yer almaktadır.
Türkiye’de ayrıca kullanılan bazı nöropsikolojik öl-
çekler vardır:
Benton Görsel Bellek Testi (Benton Visual Retention
Test): Benton tarafından geliştirilen Anantasiadis tarafın-
dan Türkçe’ye çevrilen, görsel belleği ölçen 2 formu olan,
8 yaş ve üstü bireylere bireysel olarak uygulanan, bir per-
formans testidir.44,67
Bender-Gestalt Görsel Motor Algılama Testi (Visual
Motor Gestalt Test): Bender tarafından geliştirilen Türk-
çeye Yalın (Yalın A. Epileptik çocukların tanısında Ben-
der-Gestalt Testinin kullanımı. Yayınlanmamış Doktora
Tezi. Ankara: Hacettepe Üniversitesi, Psikoloji Bölümü;
1980) tarafından uyarlanan görsel devinimsel (motor) al-
gılamayı ölçen, 9 şekilden oluşan, 5 yıl-6 ay ile 10 yıl-11
ay yaşlarındaki çocuklara uygulanan bir performans tes-
tidir.68
Standardize Mini Mental Test (Standardized Mini
Mental Test-SMMT): Folstein, Folstein ve McHugh ta-
rafından geliştirilen Türkçe uyarlaması Güngen ve ark.
tarafından yapılan, bireysel olarak uygulanan, hastaların
zihinsel süreçlerinin işleyişini ölçen bir performans tes-
tidir.69,70 Test, oryantasyon, kayıt hafızası, dikkat ve
hesap yapma, hatırlama ve lisan olmak üzere 5 bölüm-
den oluşur.
Frontal Değerlendirme Bataryası-FDB (Frontal As-
sessment Battery-FAB): Frontal lob fonksiyonlarının de-
41
Turkiye Klinikleri J Psychol-Special Topics 2017;2(1):30-44
ğerlendirilmesinde kullanılan kısa sürede uygulanabilen
bir testtir. 0-18 arası total olası bir skor veren altı alt bö-
lümden oluşur. Alt bölümler; benzerlikler, kelime akıcı-
lığı, motor seriler, çelişen yönergeler, yap-yapma,
yakalama davranışıdır. Testte alınan yüksek puan daha
iyi performans anlamını taşır.71
SONUÇ
On dokuzuncu yüzyılın ortalarında psikologların de-
neysel nitelikteki bireysel çalışmaları ile başlayan bilim-
sel ölçme, zaman içinde gelişmiş, istatistiğinde
katkılarıyla geliştirilen ölçme teknikleri, daha net, anla-
şılır, anlamlı ve bilimsel bir uzmanlık dalı olmuştur.
Böylece psikolojik ölçme-değerlendirme ruh sağlığı mer-
kezlerinde, psikiyatri kliniklerinde, eğitim kurumla-
rında, sanayi ve işletmelerde yaygın bir şekilde
kullanıma sokulmuştur.14 Son dönemde ise bilgisayar
destekli değerlendirmelerin katlanarak arttığı görül-
mektedir.4 Bilgisayarlar puanlama, verilerin depolanması
ve raporların yorumlanmasının düzenlenmesinde etkili
bir şekilde kullanılmaktadır. Ruh sağlığında bilgisayarlar
sadece bilgisayar destekli değerlendirme için değil fakat
aynı zamanda bilgisayarda görüşme yapmak, bilgisayarlı
tanı koymak, bilgisayar destekli öğretim, doğrudan te-
davi müdahalesinde ve klinik konsültasyonda kullanıla-
bilmektedir.
Ülkemizde ise Binet-Simon Zeka Testinin 1915’de
Türkçe’ye çevirisi ile başlayan sistemli test ve ölçme-
değerlendirme çalışmalarının Milli Eğitim Bakanlı-
ğı’nın bünyesinde kurulan ve adı daha sonra Rehberlik
ve Araştırma Merkezi olarak değiştirilen Test ve Araş-
tırma bürosunda başladığı, bu kurumda ciddi ve ku-
rumlaşmış test geliştirme/uyarlama denemeleri
yapıldığı, ilk ve orta dereceli okul öğrencileri için çe-
şitli standart başarı ve yetenek testleri hazırlandığı gö-
rülmektedir.14 Son yıllarda psikolog ve eğitimciler
önceki yıllara göre daha hızlı ve sistemli biçimde, sayısı
yüzlerle ifade edilebilecek test geliştirme, uyarlama ve
standardizasyon çalışmalarına yönelmiştir. Aynı şekilde
yavaş ve az sayıda olsa da bilgisayar destekli değerlen-
dirmelerin ülkemizde de kullanıldığı görülmektedir. Bu
olumlu gelişmelere rağmen halen ülkemizde, kullanı-
lan psikolojik testlerin büyük çoğunluğunun psikomet-
rik niteliklerinin tam anlamıyla istenilen düzeye
ulaşamamış olduğu, geliştirilmiş olan testlerin kimi uy-
gulamacılar tarafından sistemli bir çalışma gereği du-
yulmadan değiştirildiği, araştırmalar ve pratik
uygulamalar için geliştirilmiş/uyarlanmış ölçeklerin ya-
Mehmet ESKİN ve ark. Turkiye Klinikleri J Psychol-Special Topics 2017;2(1):30-44

pımcı/yayıncısının bilgisi dışında, bunlardan izin alma-
dan, kimi yazarların kitaplarında, testlerin tümünü ya
da bir kısmını kopye ederek; kendi yapıtlarıymış izle-
nimi verecek şekilde yayınladıkları görülmektedir. Bu
tutum ve davranışları önleyici meslek yönetmelikleri,
yasal yaptırımlar bulunmadığından, uygulamacı ve
araştırmacı psikologların birbirlerini denetleme zorun-
luluğu ortaya çıkmaktadır.14
Sonuç olarak, klinik değerlendirme sadece araştı-
rılan bilgiyi elde etmek anlamına gelmez, empati, duy-
gular, arkadaşlık ve işbirliğine gönüllü olmak gibi
sosyo-duygusal bir yönü de içerir. Bu ikisi arasındaki
hassas denge klinik eğitimin daima eğitim ve öğretime
ek olarak hasta ya da danışanla süpervizyonlu bir uy-
gulama gerektirmesinin nedenlerinden biridir. Kişiye
özgü/bireyselleştirilmiş bir değerlendirme de klinisye-
nin ana görevidir. Danışanla yürütülen bir değerlen-
dirme sürecinin kendisi bir müdahale biçimidir ve
görüşme yapma veya test uygulama kararının danışan
üzerindeki olası etkinliğinin göz önüne alınması ge-
rekmektedir. Değerlendirme süreci klinisyenin yardım
etme yönelimi, kuramsal perspektifi, profesyonel de-
ğerler sistemi ve kişisel inançlarından kaçınılmaz ola-
rak etkilenmektedir. Klinisyenler özellikle danışan ve
tanıya veya tedaviye en iyi uyacak testleri seçebileceği
geniş çeşitlilikte değerlendirme araçlarına sahiptir.
Bununla birlikte ampirik araştırmalar, kullanılmakta
olan testlerin değerli araçlar olmakla birlikte, en ku-
sursuz olanının dahi, istatistiksel anlamda, kaçınılmaz
yetersizliklerle sınırlandığını göstermektedir. Bu ne-
denle, uygulayıcıların çok titiz ve dikkatli olmaları ge-
rekmektedir. Var olan yüzlerce değerlendirme yöntem
ve aracı içerisiinden seçim yapılırken pratik düşünce-
ler kadar mesleki etiğin de göz önüne alınması önem-
lidir. Psikolojik değerlendirme süreci boyunca psikolog
hem mümkün olan en uygun yöntem ve araçları
seçmeye-kullanmaya özen gösterir hem de süreci ve
seçimlerini mesleki etik ilkeler çerçevesinde yöne-
tir/yapar.

KAYNAKLAR

1. Sundberg ND, Winebarger AA, Taplin JR.
Clinical Psychology: Evolving Theory, Prac-
tice, and Research. Fourth Edition. Upper
Saddle River, NJ, US: Prentice Hall/Pearson
Education, Inc; 2002.
2. Cohen RJ, Swerdlik ME, Phillips SM. Psycho-
logical Testing and Assessment: An Introduc-
tion to Test and Measurements. 3rd ed. Moun
tain View, California: Mayfield; 1996.
3. Yazgan Y, Akın E. Çocuk ve ergenlerde klinik
psikiyatrik değerlendirme. Psikiyatride Güncel
2014;4(1):1-13.
4. Groth-Marnat G. Handbook of Psychological
Assesstment. Fourth Edition. Hoboken, New
Jersey: John Wiley & Sons, Inc; 2003.
5. Linden W, Hewitt PL. Klinik Psikoloji-bir mod-
ern sağlık uzmanı alanı. Şahin M, ed. Gözden
Geçirilmiş Yeni Basım, Ankara: Nobel
Akademik Yayıncılık Eğitim Danışmanlık Tic.
Ltd. Şti; 2015.
6. First MB, Spitzer RL, Gibbon M, Williams
JBW. Structured clinical interview for DSM-IV
axis I disorders (SCID-I). Clinical Version.
Washington DC: American Psychiatric Press;
1997.
7. Çorapçıoğlu A, Aydemir Ö, Yıldız M, Esen A,
Köroğlu E. DSM-IV Eksen I bozuklukları için
yapılandırılmış klinik görüşme kullanım
kılavuzu (SCID-I). Ankara: Hekimler Yayın Bir-
liği; 1999.
8. Spitzer RL, Williams JBW, Gibbon M, First
MB. Structured clinical interview for DSM-III-R
personality disorders (SCID-II). Washington,
DC: American Psychiatric Press; 1990.
9. Sorias S, Saygılı R, Elbi H. DSM-III-R yapı-
landırılmış klinik görüşmesi Türkçe versiy-
onu SCID-II kişilik bozuklukları formu.
Bornova İzmir: Ege Üniversitesi Basımevi;
1990.
10. Coşkunol H, Bağdiken İ, Sorias S, Saygılı R.
SCID-II (Türkçe versiyonu) görüşmesinin kişi-
lik bozukluklarındaki güvenirliği. Türk Psikoloji
Dergisi 1994;9(32):26-9.
11. Kaufman J, Birmaher B, Brent D, Rao U, Flynn
C, Moreci P et al. Schedule for affective dis-
orders and schizophrenia for school-age chil-
dren-present and lifetime version (K-SADS-
PL): initial reliability and validity data. J Am
Acad Child Adolesc Psychiatry 1997;36(7):
980-8.
12. Gökler B,Ünal F, Pehlivantürk B. Okul Çağı
çocukları için duygulanım bozuklukları ve şi-
zofreni görüşme çizelgesi-şimdi ve yaşam
boyu şekli- türkçe uyarlamasının geçerlik ve
güvenirliği. Çocuk ve Gençlik Ruh Sağlığı Der-
gisi 2004;11:109-16.
13. Dursun OB. gelişim ve ruhsal sağlık değer-
lendirmesi türkçe’ye uyarlama ve geçerlik
çalışması (Tez Çalışması). İzmir: Dokuz Eylül
Üniversitesi; 2009.
14. Öner N. Türkiye’de kullanılan psikolojik testler-
den örnekler: Bir başvuru kaynağı. Geniş
letilmiş İkinci Baskı. İstanbul: Boğaziçi Üniver-
sitesi Yayınevi; 2006.
15. Hathaway SR, McKinley JC. Minnesota min-
nesota multiphasic personality inventory man-
ual. New York: The Psychological Corpo
ration; 1967.
16. Savaşır I. Minnesota Çok Yönlü Kişilik En-
vanteri Elkitabı (Türk standardizasyonu).
Ankara: Sevinç Matbaası; 1981.
17. Butcher JN, Dahlstrom WG, Graham
JR, Tellegen A, Kaemmer B. MMPI-2: Man-
ual for administration and scoring. Min-
neapolis, MN: University of Minnesota
Press; 1989.
18. Savaşır I, Çulha M. Development of the MMPI-
2 in Turkey. Butcher J, ed. International Adap-
tations of the MMPI-2. Minneapolis: Minnesota
Pres; 1996. p. 448-58.
19. Berdie LR, Layton WL. Minnesota Counseling
Inventory manual. New York: The Psycholog-
ical Corporation; 1957.
20. Millon T, Davis RD. The MCMI-III: present and
future directions. J Pers Assess 1997;68(1):
69-85.
21. Millon T, Millon C, Davis RD. MCMI-III Man-
ual. 2nd ed. Minneapolis: National Computer
Systems; 1997.

42
Mehmet ESKİN ve ark.
22. Megargee E.I. The CPI handbook. USA:
Jossey-Bass, In; 1972.
23. Eysenck HJ, Eysenck SB. Manual of the
eysenck personality questionnaire (adult and
junior). London: Hodder & Stoughton;
1975.
24. Francis LJ, Brown LB, Philipchalk R. The de-
velopment of an abbreviated form of the re-
vised eysenck personality questionnaire
(EPQR-A): its use among students in England,
Canada, the USA and Australia. Pers Individ
Dif 1992;13(4):443-9.
25. Karancı AN, Dirik G, Yorulmaz O. Eysenck
kişilik anketi-gözden geçirilmiş kısaltılmış for-
mu’nun (EKA-GGK) Türkiye’de geçerlik ve
güvenilirlik çalışması. Turk Psikiyatri Derg
2007;18(3):254-61.
26. Somer O, Korkmaz M, Tatar A. Beş Faktör
kişilik envanteri’nin geliştirilmesi I: Ölçek ve alt
ölçeklerin oluşturulması. Türk Psikoloji Dergisi
2002;17(49):21-33.
27. Somer O, Korkmaz M, Tatar A. Kuramdan
uygulamaya beş faktör kişilik modeli ve beş
faktör kişilik envanteri (5FKE). İzmir: Ege
Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları;
2004.
28. Costa PT, McCrae RR. Revised NEO Per-
sonality Inventory (NEO-PI-R) and NEO Five-
Factor Inventory (NEO-FFI): Professional
Manual. Odessa: Psychological Assessment
Resources; 1992.
29. Gülgöz S. Five-factor model and NEO-PI-R in
Turkey. Robert R. McCrae, Jüri Allik (eds).
The Five-Factor Model of Personality Across
Cultures. New York: Springer 2002. p. 75-
196.
30. Cloninger CR, Svrakic DM, Przybeck TR. A
psychobiological model of temperament and
character. Arch Gen Psychiatry 1993; 50(12):
975-90.
31. Köse S, Sayar K, Ak D, Aydın N, Kalelioğlu Ü,
Kırpınar D ve ark. Mizaç ve Karakter Envanteri
(Türkçe TCI): Geçerlik, güvenirliği ve faktör
Yapısı. Klinik Psikofarmakoloji Bülteni 2004;
14:107-31.
32. Arkar H, Sorias O, Tunca Z, Safak C, Aklın T,
Akdede BB ve ark. Mizaç ve karakter envan-
teri’nin türkçe formunun faktör yapısı, geçerlik
ve güvenirliği. Turk Psikiyatri Derg 2005;
16(3):190-204.
33. McCaulley MH. The Myers-Briggs Type
Indicator: A measure for individuals and
groups. Measurement and Evaluation in
Counseling and Development 1990;22(4):181-
95.
34. Erol N, Arslan LB, Akçakın M. The adaptation
and standardization of the Child Behaviour
Checklist among 6-18 year old Turkish chil-
dren. In: Eunothydis European Approaches to
Hyperkinetic Disorders. Sergeant A, ed. 109-
Turkiye Klinikleri J Psychol-Special Topics 2017;2(1):30-44
113. Amsterdam: Klinische Psychologie Uni-
versiteit van Amsterdam; 1995.
35. Achenbach TM. Manual for the Child Behav-
iour Checklist/4-18 and 1991 profile. Burling-
ton: University of Vermont; 1991.
36. Achenbach TM. Manual for the Youth Self Re-
port and 1991 profile. Burlington: University of
Vermont; 1991.
37. Goodman R, Meltzer H, Bailey V. The
Strengths and Diffuculties Questionnarie: A
pilot study on the validity of the self report ver-
sion. Int Rev Psychiatry 2003;15:173-7.
38. Güvenir T, Özbek A, Baykara B. Güçler ve
güçlükler anketinin türkçe uyarlamasının
psikometrik özellikleri. Çocuk Ergen Ruh
Sağlığı Dergisi 2008;15:65-74.
39. Şahin NH, Durak A. Kısa semptom envanteri:
Türk gençleri için uyarlanması. Türk Psikoloji
Dergisi 1994;9(31):44-56.
40. Hisli N. Beck depresyon envanteri’nin geçerliği
üzerine bir çalışma. Türk Psikoloji Dergisi
1988;6:118-22.
41. Ulusoy M, Şahin N, Erkmen H. Turkish version
of the beck anxiety inventory: Psychometric
properties. Journal of Cognitive Psychother-
apy: An International Quarterly 1998;12:163-
72.
42. Öner N, Le Compte A. (süreksiz) Durumluk-
sürekli kaygı envanteri elkitabı, İstanbul:
Boğaziçi Üniversitesi Yayınları; 1985.
43. Dağ İ. Belirti Tarama Listesi (SCL-90-R)’nin
üniversite öğrencileri için güvenirliği ve
geçerliği. Turk Psikiyatri Derg 1991;2(1):5-
12.
44. Özaydın S. Psikiyatri. Özaydın S, editör. İs-
tanbul: İstanbul Üniversitesi, Çapa Tıp Fakül-
tesi, Klinik Ders Kitapları; 1984.
45. Tunaboylu-İkiz T. Rorschach Testi’nin psika
nalitik yorumu-I: Kodlama ve Uygulama, İs-
tanbul: Bağlam Yayınları; 2001.
46. Özer AK. Rorschach: Bütünleyici sistem-uygu-
lama, kodlama, puanlama, yorumlama. İstan-
bul: Boğaziçi Üniversitesi Yayınevi; 2009.
47. Bellak L, Souya S. Children’s Apperception
Test. New York: C.P.S. Co; 1949.
48. Brody N. What is intelligence? Int Rev Psy-
chiatry 1999;11:19-25.
49. Terman LM, Merril MA. Stanford-binet intelli-
gence scale: Manual for the third revision:
Form L-M. Boston: Houghton Mifflin; 1960.
50. Terman LM, Merril MA. Stanford-Binet Intelli-
gence Scale: 1972 norm edition. Boston:
Houghton Mifflin; 1973.
51. Uğurel-Şermin R. Zekanın değerlendirilmesi:
Stanford-Binet testlerinin İstanbul çocuk-
larına standartlanması. İstanbul: İstanbul
Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları;
1972.
52. Sezgin N, Baştuğ G, Yargıcı Karaağaç S, Yıl-
maz B. Wechsler Yetişkinler için zekâ ölçeği
43
gözden geçirilmiş formu (WAIS-R) Türkiye
standardizasyonu: Ön çalışma. Ankara
Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi
Dergisi 2014;54(1):451-80.
53. Wechsler D. Manual for wechsler adult intelli-
gence scale. New York: Psychological Corpo-
ration, 1955.
54. Epir S, İskit Ü. Wechsler Yetişkinler Zekâ
Ölçeği Türkçe çevirisinin ön analizi ve üniver-
site danışmanlık merkezlerindeki uygulama
potansiyeli. Hacettepe Sosyal ve Beşeri Bil-
imler Dergisi 1972;4(2):98-205.
55. Öktem F, Erden G, Gençöz T, Sezgin N, Uluç
S. Türk Psikologlar deneği ve TUBITAK
destekli olarak yürütülen Wechsler Yetişkinler
için Zeka Ölçeği-IV (WYZÖ-IV) Türkiye için
Uyarlama ve Norm Çalışması. SOBAG Proje
No: 111K247;2013.
56. Wechsler D. Manual for the wechsler intelli-
gence scale for children. New York: Psycho-
logical Corporation; 1952.
57. Uğurel-Şermin R. Wechsler zeka ölçeğinin İs-
tanbul çocuklarına standartlanması. İstanbul:
İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayın-
ları; 1978.
58. Wechsler D. Manual for the Wechsler Intelli-
gence Scale for Children (rev). New York:
Psychological Corporation; 1974.
59. Savaşır I, Şahin N. Wechsler çocuklar için
zeka ölçeğinin türk kültürüne uyarlanması ve
standardizasyonu. Doğa Bilim Dergisi 1984;
8(1):91-7.
60. Savaşır I, Şahin N. Wechsler Çocuklar
için Zeka Ölçeği (WISC-R) uygulama ki-
tapçığı. Ankara: Türk Psikologlar Derneği;
1995.
61. Öktem F, Gençöz T, Erden G, Sezgin N, Uluç
S. Wechsler çocuklar için zeka ölçeği-IV
(WÇZÖ-IV) uyarlama ve standardizasyon
çalışması. 107K493 no’lu basılmamış TÜBİ
TAK proje raporu; 2009.
62. Öktem F, Gençöz T, Erden G, Sezgin N, Uluç
S. Wechsler çocuklar için zeka ölçeği-IV
(WÇZÖ-IV) Türkiye norm çalışması. 109K533
no’lu Basılmamış TÜBİTAK proje raporu;
2011.
63. Uluç S, Öktem F, Erden G, Gençöz T, Sezgin
N. Wechsler çocuklar için zeka ölçeği-IV:
Klinik bağlamda zekanın değerlendirilmesinde
Türkiye için yeni bir dönem. Türk Psikoloji
Yazıları 2011;14(28):49-57.
64. Karakaş S. BİLNOT Bataryası el kitabı: Nörop-
sikolojik testler için araştırma ve geliştirme
Çalışmaları. 2. Baskı. Ankara: Eryılmaz Offset
Matbaacılık Gazetecilik; 2006.
65. Karakaş S, Erdoğan Bakar E, Doğutepe
Dinçer E. bilnot-yetişkin (Cilt-I-II). nörop-
sikolojik testlerin yetişkinler için araştırma
ve geliştirme çalışmaları. 3. Baskı. Konya:
Eğitim Yayınevi, Dizgi Ofset Matbaa;
2013.
Mehmet ESKİN ve ark.
66. Karakaş S, Doğutepe Dinçer E. BİLNOT
Bataryası El Kitabı-Nöropsikolojik testlerin
çocuklar için araştırma ve geliştirme çalış-
maları: Bilnot-çocuk (Cilt-I). İstanbul: Nobel
Tıp Kitabevi; 2011.
67. Benton AL. Revised visual retention test man-
ual. New York: Psychological Corporation;
1974.
Turkiye Klinikleri J Psychol-Special Topics 2017;2(1):30-44
68. Bender LA. A Visual motor gestalt test and
its clinical use. American Orthopsychiatric
Association, Research Monographs; 1938. p.
3.
69. Folstein MF, Folstein S, McHugh PR. Mini
mental state. A practical method for grading
the cognitive state of parients fort he clinician.
J Psychiatr Res 1975;12(3):189-98.
44
70. Güngen C, Ertan T, Eker E, Yaşar R, Engin F.
Standardize Mini Mental Test’in Türk toplumun
da hafif demans tanısında geçerlik ve güvenilir-
liği. Turk Psikiyatri Derg 2002;13(4):273-81.
71. Tunçay N, Kayserili G, Eser E, Zorlu Y, Akd-
ede BB, Yener G. Validation and reliability of
The Frontal Assesment Battery (FAB) in Turk-
ish. J Neurol Sci 2013;30(3):502-14.