Çocuk ve Ergen Psikiyatrisinde

Acil Psikoterapötik Girişimler

Psychotherapeutic Interventions in
Child and Adolescent Psychiatric Emergencies

Seheryeli YILMAZa,b ÖZET Çocuk ve ergenleri acil servise getiren nedenler uzun bir liste oluşturur. Hastayı acile getiren
kriz durumunun kontrol altına alınabilmesi için fiziksel, psikofarmakolojik ve psikoterapötik müdaha-
lelerde bulunulur. Burada acil/ivedi olgularda kullanılabilecek psikoterapötik müdahalelerin en başta
a
Emsey Hospital,
gelenleri olan psikoeğitim, bilişsel yeniden yapılandırma, yeniden çerçevelendirme, debriefing, psiko-
Çocuk ve Ergen Ruh Sağlığı ve
lojik ilk yardım, nefes egzersizleri/gevşeme teknikleri ve Göz Hareketlerini Duyarsızlaştırma/Yeniden
Hastalıkları Kliniği,
Yapılandırma Tekniği (EMDR) hakkında bilgi verilmesi amaçlanmıştır.
İstanbul, TÜRKİYE
b
Medical Park Gebze Hastanesi, Anahtar Kelimeler: Çocuk; adölesan; acil servisler, psikiyatrik; çocuk psikiyatrisi;
Çocuk ve Ergen Ruh Sağlığı ve psikoterapötik süreçler
Hastalıkları Kliniği,
Kocaeli, TÜRKİYE
ABSTRACT There are many reasons that bring the child and adolescents to the emergency service.
Yazışma Adresi/Correspondence: There are physical, psychopharmacologic and psychotherapeutic interventions to contain the crisis that
Seheryeli YILMAZ brings the patient to the emergency service. Here we aim to explain concisely about the major of the psy-
Emsey Hospital, Çocuk ve Ergen Ruh chotherapeutic interventions that can be used with patients in emergency service: psychoeducation, cog-
Sağlığı ve Hastalıkları Kliniği, nitive restructuring, reframing, debriefing, psychological first aid, breathing and relaxation exercises,
İstanbul, TÜRKİYE eye movement desensitization and reprocessing (EMDR).
seheryeli11@msn.com
Keywords: Child; adolescent; emergency services, psychiatric; child psychiatry;
psychotherapeutic processes

A
cilde yapılan girişimlerin amacı hastanın değerlendirilerek, hastayı acil servise
getiren şikayetinin kontrol altına alınması; hastanın güvenliği, sağlığı ve kalıcı
tedavisi açısından doğru adımların atılmasıdır. Acile ruh sağlığı şikayetleriyle
başvuran vakaların ele alınmasında psikoterapötik girişimlerin yanında fiziksel tedbir-
ler ve farmakolojik tedavilerden de sıklıkla yardım alınmaktadır. Burada bahsedeceği-
miz psikoterapötik girişimlerin, bir terapi yöntemi olmadığı; kalıcı tedavinin bu kısa
zaman ve kaotik ortamda hedeflenmediği unutulmamalıdır.
Acil servise ruh sağlığı şikayetleriyle başvuran hastalar, akut psikiyatrik hastalık-
lar ve ruh sağlığı problemleri ile ilişkili krizler açısından detaylıca değerlendirilmelidir.
Yapılacak müdahale ve tedavi planında, bu değerlendirme çok önemli bir yer tutar.
Bu bölümde; çocuk ve gencin acil servise başvurduğu akut psikiyatrik hastalıklar
ve ruh sağlığı problemleri ile ilişkili kriz durumlarında faydalı olabilecek psikoterapö-
tik müdahaleler ele alınacaktır.

KAYNAK GÖSTERMEK İÇİN:

Yılmaz S. Çocuk ve ergen psikiyatrisinde acil AcİL PSİKİYATRİK DEğERLEnDİRME
psikoterapötik girişimler. Sabuncuoğlu OT, edi-
tör. Çocuk ve Ergen Psikiyatrisinde Aciller. 1. Kriz durumuyla acile başvuran çocuk/gencin acil psikiyatrik değerlendirmesi poliklinik
Baskı. Ankara: Türkiye Klinikleri; 2021. p.62-6. ortamında yapılabilmekle birlikte; ideal olanı krizi hızlı ve güvenli şekilde yönetebil-

62
Seheryeli Yılmaz
mek adına acil serviste uygun bir ortamda bu görüşmenin
gerçekleştirilmesidir.
Acil servise ruh sağlığı ile ilişkili şikayetlerle baş-
vuran hasta sayısı her geçen gün artmaktadır. En sık baş-
vuru sebepleri duygudurum bozuklukları, madde
kullanım bozuklukları, intihar girişimleri ve kendine
zarar verme, anksiyete bozuklukları ve davranışsal so-
runlardır.1 Özellikle intihar girişimleri ve agresyon du-
rumlarında, hastanın ve acil servisteki diğer kişilerin
güvenliği açısından hızlı ve kısa ama aynı zamanda sis-
tematik ve kapsamlı bir değerlendirmeye ihtiyaç duyu-
lur.
Acil psikiyatrik değerlendirmede hedeflenen;
1. Hastanın kendisine ve başkalarına zarar verme
riskinin belirlenmesi.
2. Psikiyatrik bozuklukların varlığının araştırılması.
3. Mevcut problemi başlatan veya sürmesine neden
olan etmenlerin saptanması (genetik, gelişimsel, ailevi,
sosyal, tıbbi).
4. Hastanın normal işlevselliğinin değerlendiril-
mesi; ve hastalıkla ne kadar bozulma olduğunun saptan-
ması.
5. Hastanın güçlü yönlerinin ve aile/sosyal çevre-
sindeki potansiyel destek sistemlerinin saptanması.
6. Tedavide hedeflenecek sorunun tanımlanması.
7. Psikiyatri servis yatışının gerekliliğinin değer-
lendirilmesidir.2
Çocuk ve ergenlerin acil serviste değerlendirilme-
sinde, çocuk ve ergenler sürece dahil edilmekle birlikte,
aile ve bakımverenler birincil bilgi kaynağıdır. Çoklu
bilgi kaynaklarının (öğretmen, bakıcı, akraba…) varlığı
değerlendirmede yardımcıdır. Çocuğun gelişimsel sevi-
yesini bilmek ve bu seviyeye uygun davranışları tanı-
mak, çocuğun davranışlarının değerlendirilmesinde çok
önemlidir. Detaylı öykü alımı, mental durum muayenesi,
formülasyon (biyolojik, psikolojik ve sosyal alanlarda
alınan bilgilerin bir arada değerlendirilmesi ve yorum-
lanması), tanı ve ayırıcı tanı klinik değerlendirmenin
önemli adımlarıdır. Hastanın psikiyatrik hastalıklar ve
akut ruh sağlığı problemleri açısından tanılanması, far-
makoterapi ve psikoterapi öyküsünün öğrenilmesi, eşlik
eden başka psikiyatrik hastalıklarının ve aile öyküsünün
bilinmesi yapılacak müdahalelerde kritik önem taşır.
Yaptığımız formülasyonun çocuk ve aile ile paylaşıl-
ması, ailenin tedavi planına uyumunu kolaylaştıracak-
tır.
63
Çocuk ve Ergen Psikiyatrisinde Acil Psikoterapötik Girişimler
AcİL SERvİSTE KuLLAnILABİLEcEK
PSİKOTERAPöTİK MÜDAHALELER
Acile gelen genç korkmuş, kaygılı, tedirgin, irritabl ve ajite
olabilir. Genç ve ailesi güvenli, sakin ve rahat bir ortamda,
panik yapmadan sakin bir ses tonuyla karşılanmalı, yük-
süz konu ve sorularla konuşmaya başlanmalı ve anlattıkları
samimi bir merakla ve yargılamadan dinlenmelidir. Gencin
yüzleştirmelere maruz bırakılmaması, kışkırtılmaması
önemlidir. Yaşadıkları zorlukları anladığımızı, onlara yar-
dım etmek istediğimizi, zorlukların aşılabileceği mesajını
gence ve aileye iletmek çok önemlidir.
PSİKOEğİTİM
Psikoeğitim hem anne-babalara, hem gence yönelik mü-
dahalelerin içinde en önemli yer tutandır. Çocuk veya gen-
cin acile başvuru sebebi ister akut psikiyatrik hastalık, ister
ruh sağlığı problemleri ile ilişkili krizler olsun; aile ve ço-
cuğun yaşadıkları süreç/hastalıkla ilgili detaylı, anlaşılır şe-
kilde bilgilendirilmesi, onların sorularının cevaplanması,
tedavi ve tedaviye uyumun öneminin vurgulanması en
temel adımlarıdır. Çocuk ve ailenin hastalığa dair bilgile-
rini artırarak, kaygılarının azaltılması ve işlevselliğin artı-
rılması hedeflenir. Psikoeğitimle belirtilerin şiddetinin ve
komorbiditelerin azalması; aile içi ve kişiler arası ilişkile-
rin gelişmesi, erken belirtilerin tanınarak, relapsların önle-
mesi ya da sıklığının azalması beklenir.3
BİLİşSEL YEnİDEn YAPILAnDIRMA
Bilişsel Davranışçı Terapi’lerin kullandığı temel teknik-
lerden biridir. Kişinin düşünce tarzındaki hatalı değerlen-
dirme ve yorumlamalar üzerinde durularak, bu olumsuz
otomatik düşüncelerin öncelikle farkedilmesi; sonrasında
ise daha gerçekçi ve uyumlu olan düşüncelerle yer değiş-
tirmesi hedeflenir.4 Değişen düşünceler duygularda, fizyo-
lojik ve davranışsal tepkilerde de değişimi sağlayacaktır.
Bilişsel yeniden yapılandırma tekniği uygulanırken olum-
suz otomatik düşünceyi destekleyen delillerin neler olduğu,
bu düşünceye alternatif durumların neler olabileceği ve
eğer düşünce doğruysa başına en kötü olarak nelerin gele-
bileceğini sorgulanır.
Kaygı bozukluklarında; maruz bırakma ve nefes/gev-
şeme egzersizleri ile birlikte sıklıkla kullanılır. Acil servis
ortamında maruz bırakma uygun bir yöntem değildir.
Nefes/gevşeme egzersizlerinden ise aşağıda bahsedeceğiz.
YEnİDEn ÇERÇEvELEnDİRME
Aile terapilerinde sık kullanılan bir teknik olan yeniden çer-
çevelendirme, aile üyelerinin belirli bir davranışa verdiği tep-
Seheryeli Yılmaz
kiyi değiştirmek için, bu davranışın yeniden etiketlendiril-
mesidir. Aynı davranışın farklı algılanması ve yorumlanması
sağlanmaya çalışılır. Amaç yeni tanımlamayla daha etkili ve
işlevsel bir tepki ortaya çıkaracak şekilde bakış açılarının de-
ğiştirilmesi ve aile içi krizin çözümlenmesidir. Özellikle acile
kişiler arası/ilişkisel çatışmalar ve uyum problemleri nede-
niyle başvuran genç ve ailelerde faydalı olacaktır.5
DEBRİEfİnG
Psikolojik “debriefing” tekniği, travmadan sonra ilk gün-
lerde travmaya maruz kalan gruplara uygulanır. Sıklıkla
deprem, sel gibi afetlerden sonra 1-3 saat süren, tek seans-
lık grup çalışması şeklinde planlanır. Kişiler yaşadıkları
travmatik olayla ilgili olarak yaşadıkları duyguların ifadesi
yönünde cesaretlendirilir ve ileride olabilecek deneyimlere
hazırlanır. Travma sonrası stres bozukluğu ve diğer olum-
suz sonuçların gelişiminin önlenmesi hedeflenir; ancak ya-
pılan bazı çalışmalarda travmatik olay sonrası doğal
iyileşme süreçlerini bozduğu ve travma sonrası stres bo-
zukluğunun sıklığını artırdığı yönünde sonuçlara da rast-
landığı göz önünde bulundurulmalıdır.6,7
PSİKOLOjİK İLK YARDIM
Psikolojik ilk yardım, “ciddi kriz yaratan olaylar sonra-
sında, maruz kalan insanları desteklemek için insani, des-
tekleyici, pratik yardım” olarak tanımlamaktadır.8
Psikolojik ilk yardım, bir tanı ya da tedavi yöntemi değil,
bir krize müdahale yöntemidir.9 Afet ya da olağan dışı du-
rumun meydana geldiği ortamda sosyal ve davranışsal ola-
rak işlevselliğinin yeniden sağlanmasını destekleyen kanıt
temelli bir müdahaledir. Psikolojik ilk yardım, kişilerin afet
sonrasında, önceden sahip oldukları sağlıklı baş etme me-
kanizmalarının ve dirençliliklerinin de harekete geçirilme-
sini desteklemeyi amaçlamaktadır.10
Sekiz basamaklı psikolojik ilk yardım modelinde ba-
samaklar: ilişki ve bağ kurma, güvenlik ve rahatlamanın
sağlanması, dengeleme (stabilizasyon), bilgi edinme, temel
ihtiyaçlar konusunda yardımcı olma, sosyal destek, bilgi-
lendirme ve iş birliği kurulabilecek diğer hizmetlerle iliş-
kilendirmedir.9 Çocuk ve ergenlerle çalışırken, yaş ve
gelişim dönemi özelliklerine göre verdikleri tepkiler deği-
şebilmektedir. Özellikle anne-baba ve bakımverenlerle bir-
likte hareket etmek, onların da çocuğa destek olabilmek
için neler yapabileceği konusunda aileye rehberlik etmek
önemlidir. Çocuk ve ergenin gelişim dönemine uygun dil
kullanımı, onları duygularını ifade konusunda zorlamamak
ancak hazır olduklarında onları dinliyor olmak çok önem-
lidir. Gençleri riskli davranışlar ve istismar riskinden ko-
rumak da dikkat edilmesi gereken konular arasındadır.10
64
Çocuk ve Ergen Psikiyatrisinde Acil Psikoterapötik Girişimler
nEfES vE GEvşEME EGZERSİZLERİ
Nefes eğitimi, aşamalı kas gevşetme ile birlikte kullanıla-
bilir. Burundan alınıp, ağızdan verilen yavaş, derin ve rit-
mik diyafram nefesinin kaygıyı azaltma konusunda
etkinliği bilinmektedir. İki el göbek deliğinin altına konur;
rahat bir pozisyonda oturulur. Nefes alırken karnın yük-
selmesi ve nefes verirken alçalması gerekmektedir. Nefes
verme süresi nefes alma süresinin iki katı olmalıdır. Genç-
lerle bu nefesi çalışırken bir yandan yüksek sesle sayarak,
gençlerin bu nefesteki ritim ve hissi doğru anlaması sağla-
nır. Çocuklarda nefes egzersizlerini kullanırken bazı me-
taforlardan faydalanmak, oyunlaştırarak beraber yapmak
önerilir. Her bir uzun nefes verişten sonra isminin harfle-
rini sırayla söylemek, çocuklarda bu egzersizi bir oyun ha-
line getirmeye yardım edebilir.11 Nefes eğitimi için küçük
çocuklarla çalışırken mum üfletmek ya da baloncuk yap-
tırmak da kullanılabilecek araçlardır.12 Nefes egzersizle-
rinden sonra aşamalı kas gevşetme tekniğine geçilebilir.
Ayak parmaklarından başlanarak, başın tepesine kadar tüm
kas grupları ayrı ayrı, sırayla önce bir dakika süreyle kası-
lır ve sonra derin bir nefes alınarak, nefes yavaşça verilir-
ken kasılı olan bölge gevşetilir. En son olarak tüm vücut
kasları eş zamanlı kasılır ve nefes verirken yine eş zamanlı
olarak gevşetilir.13 Çocuklarda daha az sayıda kas grubuyla,
daha kısa süre çalışmak yeterli olacaktır ve oyunlaştırmak
için kollarını sımsıkı kasıp, sonra spagetti gibi gevşetmesi
istenebilir.12 Özellikle kaygılı çocuk ve gençlere nefes ve
gevşeme tekniklerini öğrettiğimizde, günlük hayatlarında
da ihtiyaçları olduğunda bu yöntemleri kullanabilirler.
Gençlerin kendi öfke, kaygı, korku gibi duygularını yatış-
tırmalarına; kendilerini sakinleştirmelerine yardımcı ola-
cak tekniklerdir. Pek çok terapi ve stresle baş etme
çalışmalarında da bu tekniklerden faydalanılır.
EMDR
Göz Hareketlerini Duyarsızlaştırma ve Yeniden Yapılan-
dırma Tekniği (EMDR), travmatik olayla kısa duraklaya-
rak yüzleşme, hızlı ritmik göz hareketleri ve travmatik
hatıraların sözelleştirilmesine dayanmaktadır. Psikodina-
mik, bilişsel, davranışsal ve danışan merkezli yaklaşımlar
gibi çok iyi bilinen farklı yaklaşımların öğelerini bir araya
getirir. Bilgi işleme süreçlerini etkileyerek travmatik anı
parçalarının bütünleşmesini sağlar. Kişi travmatik yaşamın
içsel temsillerine odaklanırken bir yandan da terapistin iki
yönde hareket eden elini takip eder. Böylece beynin uyarıcı
ve inhibe edici sistemleri arasındaki bozulan dengenin ye-
niden kurulduğu değerlendirilmektedir. EMDR özellikle
travma sonrası stres bozukluğu belirtileri yaşayan çocuk
ve ergenlerde kullanılabilir. Uygulayıcının terapi tekniğini
Seheryeli Yılmaz
uygulayabilmesi için özel eğitim sürecini tamamlamış ol-
ması gerekmektedir.6
vAKA öRnEKLERİ
Bu müdahaleleri kullanabileceğimiz, çeşitli sebeplerle acile
başvurmuş vaka örneklerini kısaca inceleyelim.
B vAKASI
Anne babası ile acile başvuran B, 13 yaşında 7. sınıfa giden
bir genç kızdı. Geliş şikayetleri bu gece ailesiyle tartıştık-
tan sonra bayılmış olması ve halen devam eden yorgunluk
haliydi. Acil serviste yapılmış olan değerlendirme ve tah-
lilleri normal sınırlarda çıkan B için, acil servis doktoru
çocuk psikiyatrisinden konsültasyon istemişti. Daha önce
hiç çocuk psikiyatrisi veya psikolog başvuruları olmamıştı.
Psikiyatrik özgeçmiş ve soygeçmişinde özellik yoktu.
Çocuk psikiyatristi acil serviste uygun bir odada, aile ve
çocuğu değerlendirmeye aldı. Öncelikle kendisini tanıttı;
çocukları için oldukça endişelenmiş görünen anne-baba ve
genci odaya davet etti. B yorgun, halsiz, rengi solmuş gö-
rünüyordu; çok göz teması kurmadan, kısa cümlelerle so-
ruları cevaplıyordu. Psikiyatrist öncelikle yüksüz sorularla,
hem çocuğun okul hayatı, arkadaşları, aile içindeki düzen-
leriyle ilgili bilgi aldı; hem de bu sırada aile ve çocuk
epeyce rahatladı. B artık sorulara daha yüksek sesle, göz
teması kurarak, ara ara gülümseyerek cevap vermeye baş-
lamıştı. Bu gece B’nin ailesi, onun telefonunda erkek ar-
kadaşı ile yazışmalarını yakalamış ve şiddetli bir tartışma
içine girmişlerdi. Tartışma sırasında B’nin bayıldığı, anne-
baba ve kardeşinin de onu uyandırmak için ellerini, başını
ovmaları ve yoğun çabaları sonunda 15 dakika sonra ken-
dine geldiği bilgisine ulaşılmıştı. Terapist öncelikle bu aile
içi krizi ele alırken, ergenlik döneminin özelliklerinden ve
riskli olabilecek davranışlardan bahsetti. Zaman zaman bu
gece olduğu gibi stresli durumlar bizi çok zorladığında be-
denimizin de tepki verebileceğini; bunun korkulacak bir
durum olmadığını, bir sara nöbeti olmadığını aile ve gence
anlattı (Psikoeğitim). Her ne kadar buraya B’nin bayılması
için gelmiş olsalar da; esas olarak ergenlik dönemi özel-
liklerine alışmanın hem aile hem de genç için zorlu olabi-
leceğini; bu süreci beraber öğrenmeleri gerektiğini
vurguladı (Yeniden çerçeveleme). Bu geceki gibi kaygı ve
endişesinin çok arttığı durumlarda, sakinleşmesine yar-
dımcı olabilecek nefes egzersizi tekniklerini beraber uy-
gulayarak B’e öğretti (Nefes egzersizleri). Aileyi ve genci
bir hafta sonra çocuk psikiyatrisi polikliniğine çağırdı.
65
Çocuk ve Ergen Psikiyatrisinde Acil Psikoterapötik Girişimler
K vAKASI
Acil servise annesiyle beraber gelen 17 yaşındaki K; üç
gün sonraki üniversite sınavı nedeniyle uyuyamadığını,
beyninin onu hiç rahat bırakmadığını söylüyordu. 2 hafta
önce bir çocuk psikiyatrisi başvuruları olduğu ve tedavi
kullandığı bilgisini alan acil servis doktoru, çocuk psiki-
yatrisinden konsültasyon istedi. K oldukça huzursuz ve
endişeli görünüyordu; rahat oturamıyor, ellerini ovuştu-
ruyor, bir öne bir arkaya kıpırdanıyordu. Annesi ise ol-
dukça yorgun ve üzgün görünüyordu. Anne oğul arasında
görünür bir çatışma yoktu. 2 haftadır kullandığı ilaçlarla
kaygısının özellikle gündüzleri biraz azaldığını, ama
akşam olunca kendisini sınavı düşünmekten, yapamaya-
cağını düşünmekten alıkoyamadığını; bunları düşünmek-
ten uyuyamadığını anlatan genç, bu gece de arkadaşının
“sınava artık 3 gün kaldı, ben daha çalışmayacağım” de-
mesiyle başlayan yoğun kaygıları nedeniyle acil servise
gelmişti. Psikiyatrist öncelikle kaygı bozuklukları, tedavi
süreçleri, kaygının bir duygu olarak modülasyonu ile il-
gili bilgiler aktardı (Psikoeğitim). Bu sırada biraz daha
sakinleşmiş görünen gence; nefes egzersizleri ve kont-
rollü kas gevşetme egzersizlerini birlikte denemeyi
önerdi. Sonrasında K’den kendisinin bu yöntemleri de-
nemesini istedi. Terapist sonrasında artık daha sakin olan
K’e sınavla ilgili kaygıları ile ilgili sorular sormaya baş-
ladı. Sınavda başarılı olmanın ne demek olduğunu; başa-
rılı olamayacağına dair elinde ne gibi kanıtlar olduğunu;
dediği gerçekleşir ve başarılı olamazsa en kötü nelerin
olabileceğini konuştular (Bilişsel yeniden yapılandırma).
Psikiyatrist mevcut tedavisine devam etmesini önerdi.
Mutlaka çocuk psikiyatrisi takiplerine devam etmelerini
ve kendi doktorlarını bu gece ile ilgili haberdar etmelerini
önerdi.
SOnuÇ
Yukarıda bahsettiğimiz psikoterapötik müdahalelerin ta-
mamının ortak noktasının ve öncül koşulunun başvuran
hasta ve ailesi ile iyi bir ilişki kurmak ve terapötik işbir-
liğini sağlamak olduğu unutulmamalıdır. Bu nedenle acile
başvuran hastalara uygun ortam sağlanması, yeterli
zaman ayrılabilmesi, diğer sağlık personeli ve acil eki-
biyle işbirliği halinde uyumlu çalışılabilmesi hem güven-
lik şartları, hem de etkin bir müdahale için olmazsa
olmazlar arasındadır.
Seheryeli Yılmaz
1. Kalb LG, Stapp EK, Ballard ED, Holingue c,
Keefer A, Riley A. Trends in psychiatric emer-
gency department visits among youth and
young adults in the uS. Pediatrics.
2019;143(4):e20182192.
2. fader RP, Mroczkowski MM. child and ado-
lescent psychiatric emergencies. In: Rey jM,
Martin A, eds. jM Rey’s IAcAPAP e-Textbook
of child and Adolescent Mental Health. chap-
ter j1.
3. Üstün B. Psikoeğitim. Turkiye Klinikleri Psikiy-
atri Hemşireliği-özel Konular. 2016;2(3):100-
6.
4. Gencoz T. Kaygı bozukluklarının tedavisinde
kognitif-yeniden yapılandırma tekniğinin
uygulanışı. Kriz Dergisi. 2001;9(2):23-8.
Çocuk ve Ergen Psikiyatrisinde Acil Psikoterapötik Girişimler
KAYnAKLAR
5. nichols MP. Aile Terapisi: Kavramlar ve Yön-
temler. 1. Baskı. İstanbul: Kaknüs Yayınları;
2013. p.122-3.
6. Zincir SB. Akut stres bozukluğu. Turkiye
Klinikleri Psikiyatri-özel Konular. 2015;8(1):10-
20.
7. Mayou RA, Ehlers A, Hobbs M. Psychological
debriefing for road traffic accident victims:
Three-year follow-up of a randomised con-
trolled trial. The British journal of Psychiatry.
2000;176(6):589-93.
8. World Health Organization. Psychological first
aid: guide for field workers. World Health Or-
ganization; 2011.
9. Brymer M, Layne c, jacobs A, Pynoos R,
Ruzek j, Steinberg A, et al. Psychological first
66
aid field operations guide. national child Trau-
matic Stress network; 2006.
10. Demircioglu M, Seker Z, Aker AT. Psikolojik ilk
yardım: amaçları, uygulanışı, hassas gruplar
ve uyulması gereken etik kurallar. Psikiyatride
Guncel Yaklasimlar. 2019;11(3):351-63.
11. Shapiro LE, Sprague RK. The relaxation &
stres reduction workbook for kids. Oakland: In-
stant Help Books; 2009. p.62.
12. özcan öö, Bozkurt f. Bilişsel Davranışçı Ter-
api. Akay AP, Ercan ES, editörler. Çocuk ve
Ergen Ruh Sağlığı ve Hastalıkları. 2. Baskı.
Ankara: Türkiye Çocuk ve Genç Psikiyatrisi
Derneği; 2016. p.641-62.
13. Lohmann Rc. The anger workbook for teens.
Oakland: Instant Help Books; 2009. p.41-2.