Bölüm 4: Eğilimlerin Dışavurumu

Arş. Gör. Dr. Cafer Kılıç

Uşak Üniversitesi
Eğitim Bilimleri Bölümü
Rehberlik ve Psikolojik Danışmanlık Ana Bilim Dalı
cafer.kilic@usak.edu.tr
Genel Bakış

Özellikler, Durumlar, ve Kişilik Paradoksu

• Davranışsal Eğilimlerde Bireysel Farklılıklar
• Tutarlılığın Sezgisel Varsayımı
• 1968 Tezi
• Paradoksun Tanımlanması
Kişi-Durum Tartışması: Durumları Özelliklere Entegre Etmek
• Eğer… O halde… Durum-Davranış Göstergeleri
• Kişilik Tiplerininin Göstergelerine İlişkin Kanıt

2
Genel Bakış

• İki Türlü Tutarlılık

• İki Türlü Tutarlılığın Kullanımı
Kişilik Psikolojisinde Etkileşim
• Kişi-Durum Etkileşiminin Anlamı
• Bilimde Bir Kural Olarak Etkileşim
• Kişilik Paradoksunun Çözümü
• Özellikler ve Eğilimlerde Tutarlılık İfadeleri

3
Ölçme Sorunları

o Özellik psikologları diğer ölçüm yöntemlerini (örneğin, projektif

teknikler, davranışsal gözlem) kullanabilmelerine rağmen,
ölçekler özellikleri ölçmek için en sık kullanılan yöntemdir.
o Özellik psikologları, uzun zamandır, özellik ölçümlerinin
doğruluğunu, güvenilirliğini, geçerliliğini ve faydasını etkileyen
koşullarla ilgilenmişlerdir.
• Dikkatsizlik
• Anketlerde Numara Yapmak
• Kişilik Testi Yorumlarında Barnum Etkisi

4
The Myers–Briggs Tip Göstergesi: Kötü Bir Örnek

o Kategorize etme
o Güvenirlik ile ilgili sorunlar
o Kişiler arası farklar (bireyin kendi içindeki farklar)

5
The Hogan Kişilik Envanteri: İyi Bir Örnek

Teori: a) kabul saygı ve onay, b) statü ve kaynakların kontrolü, c)

yordanabilirlik

o Beş faktör kuramıyla uyumlu olma

o İstatistiksel yöntemlere dayalı olması
o Güvenirlik
o Maddelerin yapısı

6
Teorik Sorunlar

o Farklılıklarına rağmen, özellik teorileri kişilik özellikleri hakkında

üç önemli varsayımı paylaşır. Bu varsayımlar, kişilik özelliklerine
ilişkin herhangi bir teorinin veya sınıflandırmanın ötesine geçer
ve bu nedenle, özellik psikolojisinin temel temelini oluşturur. Bu
üç önemli varsayım;
• anlamlı bireysel farklılıklar
• zaman içinde kararlılık
• durumlar arasında tutarlılık

7
Bireyler Arasındaki Anlamlı Farklılıklar

o Özellik psikologları, öncelikle insanların birbirinden farklı olma

biçimlerini belirlemekle ilgilenir.
o Özellik perspektifi tarihsel olarak doğru ölçümle ilgili olmuştur.
Belirli bir bireyin ortalamadan ne kadar farklı olduğunu
vurgulayan nicel bir yaklaşım benimsenmiştir.

8
Zaman İçinde Kararlılık

o Tüm özellik teorileri tarafından yapılan ikinci varsayım, zamanla

kişilikte bir dereceye kadar kararlılık olduğudur.
o Biyolojik temeli olduğu düşünülen dışadönüklük, heyecan arayışı,
aktivite düzeyi, utangaçlık gibi kişilik özellikleri de zaman içinde
dikkate değer bir kararlılık göstermektedir. Bununla birlikte,
ilgiler ve görüşler gibi tutumlar da zaman içinde çok daha az
kararlıdır.
o Bir özellik zaman içinde kararlı olabilse de, kendisini gerçek
davranışta gösterme şekli önemli ölçüde değişebilir.

9
Durumlar Arasında Tutarlılık

o Özelliklerde zaman içinde kararlılık olduğuna dair kanıtlar önemli

olmasına rağmen, özelliklerde durumdan duruma kararlılık
sorusu daha hararetli bir şekilde tartışılmıştır.
o Mischel'in 1968 tarihli kitabı, kişilik özelliklerinin temelini
sorgulamıştır. Kişilik psikologlarını, davranışları kişilik özellikleri
açısından açıklama çabalarından vazgeçmelerini ve odaklarını
durumlara kaydırmalarını önermiştir.

10
Özellikler, Durumlar, ve Kişilik Paradoksu

Davranışsal Eğilimlerde Bireysel Farklılıklar

• Bazı insanlar diğerlerinden daha dostça davranır.

• Benzer şekilde, bazıları saldırganlık, uyumsuzluk veya çeşitli
bireysel farklılıkları içeren başka farklılıklar sergiler.

11
Tutarlılığın Sezgisel Varsayımı

İnsanların durumlar karşısında benzer şekilde davranmasını

bekleriz.
• Davranışlarda durumlar-arası tutarlılık çalışmaları (cross-
situational consistency), insanların neye benzediklerini iddia
ettiklerini ve farklı durumlarda gerçekte ne yaptıklarını
incelemektedir.
• Birçok araştırmacı, farklı durumlarda (örneğin evde, okulda)
gerçek davranıştaki (örn. sorumluluk) tutarlılığın beklenenden
çok daha az olduğunu sonucuna ulaşmıştır.

12
1968 Tezi

o Mischel (1968, 1973), durumlar arası tutarlılığın geleneksel

olarak varsayıldığından çok daha düşük olduğunu öne
sürmüştür.
o Bu bulguların sadece yöntemlerde değil, aynı zamanda kişilik
teorisindeki tutarlılık ve bütünlük hakkındaki temel
varsayımlarda da sınırlamaları yansıttığını savunmuştur.

13
Paradoksun Tanımlanması

o Bem ve Allen (1974) kişilik paradoksuna dikkat çekmiştir:

Kapsamlı araştırmalar, davranışların durumlar arası tutarlılığının
düşük olduğunu göstermiştir, ancak sezgisel olarak tutarlılık
olduğunu varsayımına yöneliriz. Hangisi doğrudur?
o Sosyal davranışın belirleyicileri olarak kişiliğin ve durumların
önemini karşılaştırmak için uzun bir kişi-durum tartışması
süregelmiştir.

14
Kişi-Durum Tartışması

o Araştırma sonuçlarıyla beraber «durumculuk» veya kişiliğin

durumdan daha az önemli olduğu inancı popülerlik kazanmaya
başlamıştır.
o Sosyal psikologlar, insanların davranışların açıklaması olarak
durum etkilerini değil, kişilik eğilimlerini yanlış bir şekilde
yorumlayarak temel yükleme hatasını kolayca yaptıklarını ileri
sürmüşlerdir.

15
Kişi-Durum Tartışması

o Geleneksel olarak, sosyal psikolojide, kişi etkileri, araştırmadan

çıkarılması gereken hata varyansı olarak kabul edilmiştir.
o Buna karşılık, kişilik psikolojisi, durumu hata olarak ele alarak
tartışmanın temelini oluşturmuştur.

16
Kişi-Durum Etkileşimi

o Mischel'in özellik psikologlarıyla yaptığı tartışmanın netleştirdiği

gibi, davranış veya insanların herhangi bir durumda yaptıklarını
neden yaptıkları konusunda iki olası açıklama vardır:
1. Davranış, kişilik özelliklerinin bir fonksiyonudur
D = f(K).
2. Davranış, durumsal özelliklerinin bir fonksiyonudur
D = f (D).
o Bu iki bakış açısını birleştirmenin açık yolu, hem kişiliğin hem de
durumların davranış üretmek için etkileşime girdiğini veya
D = f(K × D)

17
Durumsal Seçim

o Bununla birlikte, durumun kişilikten gerçekten ayrı olmadığı

daha dinamik P × S etkileşim biçimleri vardır. Bu dinamik
versiyonlarda kişilik, insanların içinde bulundukları durumların
inşasında rol oynar.
o Dinamik P × S etkileşimlerinin en az üç farklı türü vardır ve
bunların her biri, kişiliğin durumları etkilediği farklı yollara atıfta
bulunur.
o Dinamik etkileşimciliğin ilk biçimi, kişinin içinde bulunduğu
durumları seçme eğilimi olan durumsal seçimdir.

18
Çağrışım

o Dinamik kişi-durum etkileşiminin ikinci biçimi, belirli kişilik

özelliklerinin çevreden belirli tepkiler uyandırabileceği fikri olan
çağrışımdır. Örneğin, nahoş ve manipülatif olan insanlar,
diğerlerinde düşmanlık ve kaçınma gibi belirli tepkiler
uyandırabilir.

19
Manipülasyon

o Dinamik kişi-durum etkileşiminin üçüncü bir biçimi, insanların

başkalarının davranışlarını etkilediği çeşitli araçlar olarak
tanımlanabilen manipülasyondur. Manipülasyon, diğerlerini
zorlamak, etkilemek veya değiştirmek için belirli taktiklerin
kasıtlı olarak kullanılmasıdır.

20
Toplama

o Özellik psikologları tarafından öğrenilen bir diğer önemli ders,

kişilik özelliklerinin ölçülmesi söz konusu olduğunda
«toplamanın» değeridir. Toplama, bir kişilik özelliğinin tek bir
davranış gözleminden daha iyi (yani daha güvenilir) bir
ölçümüyle sonuçlanan birkaç tek gözlemin toplanması veya
ortalamasının alınması sürecidir.

21
Durumları Özelliklere Entegre Etmek

o Bireylerin durumlara göre değişiklik gösterdiği, ancak aynı

zamanda istikrarlı kişilikler sergilediği gerçeğini nasıl
uzlaştırabiliriz?
o Buradaki zorluk, değişimin nasıl meydana geldiğini ve hangi dış
ve iç durumlara bağlı olduğunu görmektir.
o Amaç, her birey için ayırt edici olabilecek istikrarlı bir model
bulmaktır.

22
Eğer… O zaman… Durum-Davranış Göstergeleri

o Bireylerin genellikle farklı durumlar içinde istikrarlı kalıplarda

tutarlı davranışlar sergileyerek kişilik özellikleri oluşturduğu
keşfedilmiştir.
o Kendi ayırt edici eğer… o zaman… kalıplarınızı düşünün.

23
Kişilik Tiplerininin Göstergelerine İlişkin Kanıt

Bir çalışmada, çocuklar eğer . . . o zaman . . . ilişkilerini

doğrulamıştır.
o Bazı çocuklar, bir yetişkin tarafından uyarıldığında akranlarından
çok daha fazla saldırgan davranırken, akranlarıyla oynarken
özellikle saldırgan değillerdi.
o Buna karşılık, başka bir grup tam tersi bir model göstermiştir.
Akranları onlarla oynamak istediğinde saldırgan hale gelirken,
ancak yetişkinler onları uyardığında özellikle saldırgan
olmamışlardır (Shoda ve diğerleri, 1994).

24
İki Türlü Tutarlılık

o Tip 1: Ortalama genel davranış eğilimleri düzeyleri

o Tür 2: Eğer . . . O zaman . . . (durum-davranış) göstergeleri

25
İki Türlü Tutarlılığın Kullanımı

o Genel özelliklerle ilgili çıkarımlar, ilk tarama kararlarında, gruplar

arasındaki ortalama farklılıkları veya kişilerin günlük algılarını
incelemede yardımcı olabilir.
o Ancak, bir kişinin belirli bir durumda nasıl tepki vereceğini
tahmin etmek için benzer bir durumda nasıl tepki verdiğini
bilmek daha iyidir.

26
Kişi-Durum Etkileşiminin Anlamı

o Belirsizlik yönelimine bir örnek: Öğrencilere, testin önemli bir

yeteneği tanılama amaçlı olduğu söylediğinde, öğrenciler o
testte daha başarılı olur mu?
o Belirsizlik yönelimi yüksek olanlar için cevap «evet».
o Düşük olanlar için cevap «hayır».

27
Bilimde Bir Kural Olarak Etkileşim

Etkileşimcilik, bilimler tarafından kabul gören bir anlayıştır.

o Örneğin, bitki büyümesi çevresel etkilerden etkilenebilir.
o Yine de etkileşimciliğin geleneksel kişilik düzeyi analizlerinde
kabul edilmesi zor olmuştur.

28