Dionysos Kültü

Berna fiirvan
Celal Bayar Üniversitesi S.B.E. Tarih Anabilim Dal› Eskiça¤ Tarihi Bilim Dal›
Yüksek Lisans Ö¤rencisi, ‹zmir. berna_sirvan@hotmail.com

CULT OF DIONYSOS

Abstract
Dionysos, whose name we came across on a tablet belongs to the third century B.C., is the son
of Zeus the divinity and Semele the mortal. Dionysos, called after many names,was worshiped
as the god of spring celebrations, theatre, viniculture and wine. There are many opinions abo-
ut his origin of being Phrgian. Tragedies of Euripides and epics of Homeros maintain this ide-
a. As the god of nature, Dionysos symbolizes fertility. His main characteristic is his wish the pe-
ople to drink wine and reach the secrets of nature. Dionysos festivals make a connection bet-
ween both human to human and human to nature. Teos Dionysos Temple, where the rituals
were performed in the name of the god, is the greatest temple which was built in his name in
Greek History.
Anahtar Kelimeler: Dionysos, Zeus, Semele, Theatre, Wine, Olympos, Ritual.

Özet
Ad›na ilk kez, M.Ö. 3. yüzy›la ait bir tablette rastlad›¤›m›z Dionysos, Tanr› Zeus ile ölümlü Seme-
le’nin o¤ludur. Birçok isimle an›lan Dionysos, ilkbahar kutlamalar›n›n, tiyatronun, ba¤c›l›¤›n ve
flarab›n tanr›s› olarak tap›n›m görmüfltür. Ço¤unlukla Phrygia kökenli bir tanr› oldu¤u düflünül-
mektedir. Euripidies’in tragedyalar›nda ve Homeros’un destanlar›nda bu fikirden bahsedilmek-
tedir. Do¤a tanr›s› olarak Dionysos verimlili¤i sembolize etmektedir. Temel özelli¤i, insanlar›n
flarap içmesi ve do¤an›n s›rlar›na ulaflmas›n› istemesidir. Dionysos festivalleri hem insan ile insan
hem de insan ile do¤a aras›ndaki ba¤lant›y› sa¤lamaktad›r. Tanr› ad›na ritüellerin gerçeklefltiril-
di¤i Teos Dionysos Tap›na¤›, Yunan tarihinde onun ad›na infla edilmifl en büyük tap›nakt›r.
Key Words: Dionysos, Zeus, Semele, Tiyatro, fiarap, Olympos, Ritüel

ionysos ad› ilk olarak, Pylos’daki Nestor Saray›nda bulu-

D nan bir tablette “di-wo-nu-so-jo” olarak görülmektedir

(Piflkin 2007: 19). Tablet, M.Ö. 3. yüzy›la tarihlenir ve Yu-

nan Bronz Ça¤›’na aittir (Seaford 2006:
3). Dionysos, Bakkhos, Bromios, Euhios,
Dithyrambos, Iskhos, Iobakkhos gibi
birçok adla an›lan tanr›n›n ad›n›n eti-
molojik kökeni konusunda farkl› yo-
rumlar yap›lm›flt›r. Mitoslarda anlat›ld›-
¤› flekliyle, ad›n›n iki kez do¤an anlam›-
na geldi¤i ileri sürülür. Wilamowitz ve
Nilsson’a göre, “Di” Zeus, “nysos” da
Traklar›n kulland›¤› “o¤ul” anlam›nda- 113
ARKEOLOJ‹ VE SANAT | 143: MAYIS-A⁄USTOS 2013
 d›r. Buradan da, “Zeus’un o¤lu” anla-
m›na ulafl›l›r. Buna karfl›n, Walter F. Ot-
to ise nysos’un bir yer oldu¤unu savun-
mufltur. Latince “Dio”, tanr› anlam›na
gelmektedir. “Nysa” ise da¤d›r ve bura-
dan Nysa’n›n tanr›s› anlam›na ulafl›l›r
(Karaosmano¤lu 2005: 105).
1. Kökeni
Dionysos’un Hellen dünyas›na, önceleri
Thrakia’dan geldi¤i görüflü kabul edil-
mifl, daha sonra Phrygia1 ve Lydia’dan
deniz yoluyla geldi¤i a¤›rl›k kazanm›flt›r
(‹ndirkafl 2004: 54). Olympos’a giren
tanr›lar›n sonuncusudur (Hamilton
2009: 35). Kökeni, oluflumu ve bafllatt›¤›
ritüeller ile di¤er büyük Yunan tanr›la-
r›ndan ayr›l›r (Eliade 2003: 436). Mitler-
de Dionysos’un birçok direnifl ile savafl-
mak zorunda kalmas› onun, Olympos
tanr›lar› aras›na sonradan giren biri ola-
rak alg›land›¤›n› gösterir (Fink 2004:
124). Dionysos ço¤unlukla, diyar diyar
dolafl›p tanr›l›¤›n› ölümlülere götürme-
siyle anlat›l›r. Ona ve tanr›l›¤›na, çeflitli
flekillerde karfl› koyulur. Hak edilen ce-
za, daima ac› vericidir. Bazen direniflçi
hapsedilir, delirtilir, kör edilir ya da ol-
dukça ac›l› bir flekilde öldürülür. Detay-
lar zaman içinde de¤iflse de, efsanelerin
esas yap›s› eski ça¤lar boyunca sabit kal-
m›flt›r (McGinty 1978: 77-78).
Yunanistan’›n bu tanr›y› benimsemekte
güçlük çekti¤i, ona karfl› direndi¤i, Di-
onysos üstüne anlat›lan efsane ve ma-
sallarda anlat›lmaktad›r. Bütün efsane-
leri, tepki ve direnç motifleri üzerine
kuruludur. Do¤ufl efsanesi buna örnek-
tir (Türkkan 1976: 59). Tanr› Diony-
sos’un, Olymposlular aras›na daha son-
ra kat›lmas›n›n kültürel aç›l›m›, üzüm
yetifltiricili¤inin ve ba¤c›l›¤›n Yunanis-
tan’a sonradan girmifl olmas› fleklinde
yap›lmaktad›r (Konuk 2008: 55).
2. Nitelikleri
Dionysos, Olymposlu tanr›lar içinde in-
sanlarla iç içe yaflayan, onlar›n ifllerine
114 kar›flan tek tanr›d›r. ‹lkbahar kutlamala-
D‹ONYSOS KÜLTÜ | Berna fiirvan
r›n›n, maskeli balolar›n, tiyatronun,
ba¤c›l›¤›n, flarab›n ve coflkunlu¤un tan-
r›s›d›r. ‹nsana, do¤ayla birleflmeyi sa¤la-
yan bir araç gibidir. ‹nsan için yarat›l-
m›fl, insan için düflünülmüfl bir tanr›d›r
(Karaosmano¤lu 2005: 102). Dionysos
Kültü, Atina’da 6. yüzy›l ortalar›nda,
büyük olas›l›kla Peisistratos’un politika-
lar› gere¤i önem kazan›r (Carpenter
2002: 37). Karalar›n ve sular›n ikinci de-
rece tanr›lar› aras›nda, Yunan dehas›
üzerinde en çok etkili olan tanr›d›r. 6.
yüzy›ldan bafllayarak her fley; sanat, fliir,
toplum hayat› ve din onun etkisi alt›n-
dad›r (Granger 1987: 81). Dionysos cofl-
kusu, yani flarap ve sarhoflluk insanlar›
içinde yaflad›klar› kal›plar›n bask›s›ndan
kurtar›r (Türkkan 1976: 59). Dionysos,
kendisiyle ilgili olarak güçlü bir hareke-
tin bafllamas›na neden olmufltur. Özel-
likle, coflku ve do¤a ile bütünleflmeyi
amaçlayan flenlikler, Hellen dünyas›n›
derinden etkilemifltir. Dionysos’u en
çok, meyve yetifltiriciler ve çiftçiler yü-
celtmifllerdir (‹ndirkafl 2004: 54). Çiftçi-
lerin ürün devflirmede tohumu saban-
dan ay›rmak için kulland›klar› sepet,2
onun simgesidir. Çünkü tanr› do¤du-
¤unda bir sepet içine konulmufltur
(Nutku 1971: 25).
Bahar dürtüsü ve narkotik içkinin etki-
leri, Dionysos figüründe ifadesini bulur
(Nietzsche 2005: 36). Budanm›fl ba¤ kü-
tü¤ü ço¤u kez, Dionysos olarak kiflileflti-
rilmifltir. Bu fikir daha sonra, H›ristiyan-
l›¤a aktar›l›r (Gaster 2000: 532). O, H›ris-
tiyanl›¤›n yay›lmas›nda önemli bir rakip
de olmufltur. Dionysos, yaflayan en eski
semboldür. Antik Akdeniz dünyas›nda
H›ristiyanl›k kuruldu¤unda, Diony-
sos’un kültü genifl co¤rafyalara yay›l-
m›fl, köklü bir rakiptir. H›ristiyanl›¤›n
zaferine ra¤men, Dionysos kültünün
Yunan tarihindeki geliflimi dikkate de-
¤erdir. Binlerce y›l boyunca Dionysos’un
gücü do¤a, insanl›k ve tanr›sall›k aras›n-
da köprü olur. Avrupa tarihinde Diony-
sos, flarab›n ve zaptedilemeyen do¤an›n
zevklerinin tanr›s›d›r. M.Ö. 3. yüzy›la
ait, Linear B olarak bilinen el yaz›s›yla

Yunan tabletleri üzerine yaz›lm›fl iktisa-
di kay›tlar bulunmufltur. Pylos ve Cre-
te’de bulunmufl olan tabletlerin üçünde
Dionysos’un ismi görülür. Pylos tablet-
lerinden biri, Dionysos’un flarapla ba¤›-
n› kan›tlar niteliktedir. Hesiodos da “ ‹fl-
ler ve Günler “ adl› eserinde, flaraptan “
Dionysos’un arma¤an› “ olarak bahset-
mifltir (Seaford 2006: 3-4, 15-16).
Dionysos’un flarap ve kanla iliflkisi,
‹sa’ya benzetilmesine neden olmufltur.
fiarapla iliflkilendirilmesine karfl›n, kül-
tür içindeki yans›mas›, daha çok flarab›n
verdi¤i sarhoflluk halidir. Kendinden
geçme, otokontrolün ortadan kalkt›¤›
bir sarhoflluk durumu Dionysos’un kül-
türel duruflunu simgeler (Gezgin 2008:
73, 76). Dionysos ile ‹sa’n›n olas› ve da-
ha kesin olan mitolojik ortak yönleri de
vard›r. Her ikisinin de yar› tanr›sal do-
¤umlar› k›fl ortas›n›n sonlar›nda do¤um
festivalleriyle kutlanm›flt›r. Tanr›sall›k
kadar ünlü ve kahraman atalar› olan in-
san soyuna sahiptirler. Her iki ilah›n hi-
Dionysos’un
do¤umunu
betimleyen
bir krater (Museo
Nazionale di Spina,
Ferrara).
kayelerinde de, kendi insanlar› taraf›n-
dan inkar edilen tanr›sall›klar›yla bera-
ber, tanr›n›n o¤ullar› olarak do¤al bir
kabul görme iste¤i vard›r. Her ikisi de
damat ve kurtar›c› unvanlar›yla isimlen-
dirilir ve takipçileri taraf›ndan “kusur-
suz” s›fat›yla ifade edilirler. Sembolik
olarak flarapla iliflkilendirilirler. Suyun
flaraba dönüflmesi, Yunanistan’da her
y›l yap›lan Dionysos festivalinde kutla-
n›r (Perry 2003: 25). Eski Yunan ve Ro-
ma’daki Dionysos kültüne ait malzeme-
leri araflt›rmakta olan Leipzig Üniversi-
tesi’nden Prof. Johannes Leipoldt, Di-
onysos’un bafllang›çta sadece flarab›n
tanr›s› olmad›¤›n›, cennetteki ve dünya-
daki gücü ile hayranlar›na ölümsüzlü¤ü
verebilmesi sebebiyle bütünüyle bir
tanr› olarak kabul edildi¤ini ileri sür-
müfltür (The Science News-Letter 1931:
214). Dionysos’a, temizleyici nurun tan-
r›s› olan Apollon’un yan›nda, kurtar›c›
olarak da tap›n›l›r. Manevi tehlike karfl›-
s›nda insan› kurtard›¤›na inan›l›r (Be-
¤enç 1967: 52-53). 115
D‹ONYSOS KÜLTÜ | Berna fiirvan
Bebek Dionysos’un
Nymphe’ler ve Pa-
posilenos taraf›n-
dan yetifltirilmesini
betimleyen rölyef,
Aphrodisias Müzesi
(Foto¤raf: M. Il-
g›m).
Anadolu inanc›nda Dionysos, sadece as-
ma ve sarhofllu¤un tanr›s› de¤il ayn› za-
manda zenginli¤i veren olarak da görü-
lür. Dionysos ve Kral Midas aras›nda ge-
çen mitolojik bir anlat›mda bu aç›kça
görülmektedir (Karaosmano¤lu 2005:
113).
Dionysos, ac› çekmenin ötesinde, trajik
bir tanr›d›r (Hamilton 2009: 41). Takip-
çileri onunla ayn› trajik kaderi paylafl-
mak zorundad›r. Dinsel törenlerde, in-
sanlara mutluluk verdi¤i gibi, onlar› ç›l-
g›nl›¤a da sürükleyebilir. Bu ikilik, do-
¤umuyla bafllar. O, her iki alemin so-
yundan gelir ve bunun bedelini öder
116 (‹ndirkafl 2004: 56). Onun varolufl biçimi,
D‹ONYSOS KÜLTÜ | Berna fiirvan
hayatla ölümün çeliflkili birli¤inin ifade-
sidir (Eliade 2003: 450). Dionysos, öteki
dünya ve yer alt› tanr›lar›yla ba¤l› bir
ruh ve ruhlar tanr›s›d›r (Uraz 1983: 52).
Bu yönüyle, ölümün sona ermedi¤ini
gösterir.
Ancak, Dionysos’un ölüler ülkesinde
çok güçlü oldu¤u söylenemez. Çünkü
Dionysos, dirilen bir ölü de¤il, ölen bir
diridir (Hamilton 2009: 41). Antik Di-
onysos ile modern Dionysos aras›nda
çok büyük farkl›l›k vard›r. Antik Yunan-
da, Dionysos’un tanr› oldu¤una ve kül-
tüne inan›l›r. Ama bugün, o daha çok
delilik durumunun sembolü olarak gö-
rülür (Seaford 2006: 5-6).
3. Bakkhalar ve Dionysos fienlikleri
3.1. Bakkhalar
Bakkhalar (Mainaslar), törenlere kat›-
lan kad›nlar taraf›ndan canland›r›lm›fl-
t›r (Dürüflken 2000: 93). Tanr›dan esinle-
nip mistik bir delilik halinde 盤l›klar
atarak k›rlarda dolaflan, p›narlardan su
yerine bal ya da süt içen bu kad›nlar,
müzi¤in etkisiyle esrime nöbetlerine gi-
ren Dionysos rahibeleridirler (Thomsen
2007: 459). Dionysos gizemleri için,
M.Ö. V. yüzy›l kan›tlar›ndan en önemli-
si Bakkhalar olmufltur (Seaford 1981:
253). Bakkhalar bekar, evli ya da dul ka-
d›nlar olabilirdi. Bu kad›nlar, uzun elbi-
seler giyinmifl, saçlar›n› da¤›t›p omuzla-
r›na atm›fl olarak tasvir edilirdi. Arkala-
r›na Nebris denilen benekli ceylan pos-
tu al›rlard› (Uraz 1983: 40). Dionysos gi-
zemleriyle iliflkili olmas› mümkün
M.Ö.4. yüzy›la ait Apulia vazolar›nda,
kad›n ve erke¤in Bakkhalar ortam›nda
karfl›laflmalar› konu edilir. Bu ikonogra-
fi türü, öte dünyada sonul mutlulu¤a
iliflkin umudun dile getirilifli olarak yo-
rumlanm›flt›r (Burket 1999: 172).
3.2. Dionysos fienlikleri
Antik Yunan toplumunda, tragedya ile
komedyan›n kökenini oluflturan; do¤a-
da yeniden üremeyi simgeleyen bere-
ket tanr›s› Dionysos ad›na her y›l tap›n-
sal halk kutlama törenleri düzenlenirdi.
Tiranl›k döneminde (Pesistratos), eski
soylulu¤un siyasal ayr›cal›klar›n› y›kmak
için, halksal Dionysos’a tap›nman›n
kente getirilmesi sonunda Dionysos
fienlikleri demokratik bir halk etkinli¤i
ve kent devrimi niteli¤ini kazand› (Ça-
l›fllar 1995: 166).
Festivallerde, hayat ve ölümün para-
doksal birleflimi söz konusudur (Seaford
2006: 7). Her sitenin kendi büyük dinsel
bayramlar› vard›r (Tanilli 2005: 305).
M.Ö. 6. yüzy›lda (M.Ö. 534) düzenlen-
meye bafllanan kutlamalar, tanr›n›n ya-
flad›klar›n›n yeniden canland›r›lmas› ve
sahnelenmesidir. Aral›k’›n sonunda kut-
lanan K›rsal Dionysia (Küçük Dionysia
ya da Ba¤ Bozumu fienli¤i), bahar›n
sonlar›na do¤ru kutlanan Kent Dionysi-
a’s›, bahar›n ilk günlerinde kutlanan
Anthestheria (Tad›m fienli¤i-Çiçek Bay-
ram›) ve k›fl mevsiminde kutlanan Le-
naea (Lenai, Lenae) bayramlar› önemli-
dir (Dürüflken 2000: 92). W.R. Halliday’a
göre, bütün festival gruplar› bafllang›ç-
ta düzensizdir (Halliday 1928: 19). K›rsal
Dionysia festivallerinde Dionysos’tan,
sonbahar dikiminden bereket ve verim-
lilik elde edilmesi dilenir (Dökü 2002:
26). Kent Dionysia fienli¤i, 5-6 gün sü-
rer. ‹lk gün dinsel kutlama alay› geçidi
(komos), daha sonraki günler de drama
ve dithyrambos yar›flmalar› (agon) olur
(Çal›fllar 1995: 166). Festivale koloniler-
den kat›lanlar, kolonilerini temsil eden
falluslar (phallos) getirirler (Dökü 2002:
28). Fallus göstermek, dinsel bir eylem-
dir. Çünkü, hem ölümü yenmifl bir
ölümlü hem de tanr› olan Dionysos’un
üreme organ›d›r (Eliade 2003: 326).
Anthestheria, fiubat’›n sonunda kutla-
n›r. Sonbahardan önce üretilen flarap
içilir. Toplumsal olmas›na ra¤men ritü-
elleri gizlilik içerir. Bu ritüeller, kad›nlar
grubu taraf›ndan gerçeklefltirilir. Kur-
ban etme, yemin ve Dionysos ile kral›n
kar›s› aras›ndaki cinsel birleflme konula-
r›ndan birkaç›d›r (Seaford 2006 : 17, 20).
Antik yazarlar, Lenaea’yi k›rsal festival
olarak anlatm›fllard›r. Lenaea, bir geçit
töreni sunar ve mistik bir özellik tafl›r.
Seyirci, tanr›ya dua etmeye ça¤r›l›r. Fes-
tival, flarap yap›m›yla ba¤lant›l›d›r. Za-
ten, Lenaea’da ilk mayalanman›n ürünü
içilir (Vürtheim 1920: 92).
Takvimlerde gösterilen ile edebi kay-
naklarda belirtilen Dionysos festivalleri-
nin en önemli özelli¤i çeliflmektedir.
Cosmopoulos’a göre, festivaller her y›l
belirli iki mevsimde ve ayn› isimle yap›-
l›r: K›fl ve bahar. Ama festival iflleri ve ri-
tüeller her y›l ayn› olmaz. Bir k›fl yap›lan
ritüel, di¤er y›l tekrar edilmez. Baharda
da ayn›d›r. Bütün ritüel düzeni, iki y›l
al›r. Do¤a, böyle olmas› için sebep ver- 117
D‹ONYSOS KÜLTÜ | Berna fiirvan
Dionysos’un
Hindistan
dönüflünü
betimleyen mozaik,
Belk›s/Zeugna
(Foto¤raf: N.
Baflgelen)
mifltir. Asman›n büyümesi ve olgunlafl-
mas› döngüsü, di¤er ekinlerden daha
uzun sürmektedir. Üzümün flaraba dö-
nüflmesi iki y›lda olur. Dionysos için ya-
p›lan festivaller ve törenler, bu ürünün
haz›r hale getirilmesiyle ilgilidir ve be-
lirtilen süreç festivallerin süresini etki-
ler. Bu süreç boyunca, halk sihirli dinsel
al›flk›lar›n› sergiler (Cosmopoulos 2003:
230). Dionysos flenlikleri, sadece insanla
insan aras›nda de¤il, ayn› zamanda in-
sanla do¤a aras›nda da birlik kurar. ‹n-
sanlar aras›ndaki zorunluluk ve keyfiye-
ti belirleyen, s›n›flara özgü tüm s›n›rlar
kaybolur. Soyluyla alt s›n›ftan biri ayn›
Bakkha korolar›nda biraraya gelirler.
fiark› söyleyip dans ederek insan, kendi-
ni daha yüce ve daha ideal bir beraber-
li¤in üyesi olarak ifade eder. Kendini
118 tanr› zanneder. ‹nsan art›k sanatç› de-
D‹ONYSOS KÜLTÜ | Berna fiirvan
¤il, sanat eseri olmufltur (Nietzsche
2005: 36-37). Anthestheria ve K›rsal Di-
onysia’ya, kölelerin de kat›lmas› bu id-
diay› kan›tlar niteliktedir. Benzer festi-
vallerde de kölelerin serbest b›rak›lma-
s›na rastlan›r (Seaford 2006: 29).
Dionysos festivalleri, dört aflamadan
oluflur. Birinci aflama bebe¤in do¤umu
ve bak›m›, ikinci aflama kad›nlar›n gön-
derilmesi, üçüncü aflama kurban›n par-
çalanmas› ve son aflama at›klar›n topla-
n›p kurban›n yeniden hayata dönmesi
için iyilefltirilmesidir. ‹lk iki aflama, k›fl ve
bahar festivalleri ile alakal›d›r. Üçüncü
aflama, ikinci y›l yap›l›r ve k›fl festivali ile
alakal›d›r. Her bir aflamadaki olaylar,
do¤adaki olaylar› iflaret etmektedir.
Önce, kad›nlar k›fl›n asmalar›n neredey-
se ölü olduklar› tepeler ç›karlar. Yeni
do¤mufl bir bebe¤in hayata gelifli ve ba-
k›m›yla ilgili gösteri yaparlar. Fakat, ba-
harda asmalar yak›nda üzüm salk›mlar›-
na dönüflecek erkek gücüne sahiptir ve
art›k kad›nlar›n ilgisine ihtiyaçlar› yok-
tur. Erkekler de kad›nlar› kovalad›klar›
bir gösteri yaparlar. Bir sonraki k›fl er-
kek gücü, hasatla birlikte ortadan kalk-
m›flt›r. Kad›nlar yeniden tepelere gider
ve genç bir hayvan›n parçalan›p etrafa
savruldu¤u bir gösteri yaparlar. Bahar-
da, mayalanan meyve suyu aç›lmadan
ve olgun gücü ortaya ç›kmadan hemen
önce halk, art›klar›n toplanmas› ve kur-
ban›n sa¤l›¤›na kavuflturulmas› gösteri-
sini yapar. Bebek bak›m› ve parçalama,
hikayelerde büyük ölçüde yer alan iki
k›fl festivalinin olaylar›d›r. Bebek bak›-
m›, sadece kad›nlar taraf›ndan canlan-
d›r›l›r ve gerçek bir bebek ile, ço¤unluk-
la Dionysos betimlenir. Parçalanma ri-
tüeli, genç hayvanlar, keçiler ya da ge-
yikler ile betimlenir. Kad›nlar b›çaklar
kullan›r ve kurbanlar dilimlenir, kopa-
r›lmaz. Bu aç›dan sahneler, gerçe¤e da-
ha yak›nd›r ve kurbanl›k hayvanlar›n Di-
onysos ritüelinde ne kadar önemli oldu-
¤unu hat›rlat›r. Tanr›n›n kendisi, do¤a-
daki flarab›n ve asman›n gücü, bir kur-
banl›k hayvanla eflit tutulur. Dionysos
ço¤unlukla, bo¤a boynuzlu olarak be-
timlenir ve kült görüntüler de onu bir
bo¤a olarak gösterir.(Cosmopoulos
2003: 231).
4. Tap›n›m›
Dionysos’a iliflkin tap›n›m, Roma’da eski
‹talyan halk›n›n k›r tanr›s› Liber Pater ile
özdefllefltirilmifltir (Dürüflken 2000: 84).
Bu tap›n›m›n afl›r› serbestli¤i ile orgias-
tik karakteri ‹talya ve özellikle Orta ve
Güney ‹talya’n›n da¤l›k kesimlerinin
halklar› aras›nda ra¤bet görür (Grimal
1997: 159). Dionysos ritüeli birçok Yu-
nan tragedyas›nda tekrarlan›r. Bu ritü-
el, tanr› ile onun düflman› aras›ndaki bir
çat›flmay›, ölüm ya da felaketi, bir ha-
bercinin anlatt›¤› öyküyü, bir a¤›t›, so-
nunda da Tanr›’n›n görünmesini (The-
ophany) içerir (Gaster 2000: 7). Diony-
sos tap›m›n›n, Roma’da M.Ö. 496 y›l›n-
da yaflanan k›tl›k sorununa çözüm ola-
rak kabul edildi¤i görülür. Bu dönemde
Romal›lar, flarap tanr›s› Dionysos’un,
bu¤day tanr›ças› Ceres’in ve Ceres’in k›-
z› Persephone’nin kutsal üçlü olarak
al›nmas› gerekti¤ini ö¤renirler. Diony-
sos kültü, Trakya ve Makedonya’dan
M.Ö. 10. yüzy›lda Yunanistan’a gelmifl
ve ilkel özelliklerine karfl›n Olympos din
sistemiyle yar›flacak kadar yay›lm›flt›r
(Dürüflken 2000: 84-85). Dionysos, dini
sistemin bir parças› oldu¤u için her kim
ki onun varl›¤›na dil uzat›rsa sadece tek
bir tanr›y› afla¤›lamaz, ayn› zamanda
tüm tanr›lar›n güvenirli¤ine de meydan
okumufl olurdu (McGinty 1978: 88). Di-
onysos, dinsel bir hareket olmakla bir-
likte, sistem karfl›t› eylemlerin de oda-
¤›yd› (Seaford 2006: 7).
Dionysos ve tap›n›m›n›, di¤erlerinden
ay›ran psikopatik krizler de¤il, bunlar›n
dinsel deneyim olarak yüklendikleri de-
¤erdir. Bunlar, tanr›n›n verdi¤i ceza ya
da ödüldür. Vahfli hayvan biçimli mas-
keler, fallus tafl›yanlar, çi¤ et yiyenlerle
Dionysos tap›n›m› arkaik bir mirasa sa-
hiptir. Dionysos ritüellerinin merkezin-
de, müridin tanr›laflmas› vard›r (Eliade
2003: 444-445). Eski Yunanistan’›n mev-
simsel ayinlerinde, sahneye yeni y›l› ya
da bitkilerin ve bereketin do¤ufl halin-
deki ruhu olan ”Tah›l Bebek” i temsil
etti¤i düflünülen küçük bir çocu¤un ç›-
kar›lmas›, geleneksel Dionysos ayinle-
rinde de görülmektedir (Gaster 2000:
583). Y›k›m hikayeleri ele al›nd›¤›nda,
bu efsanelerin Yunanl›lara net ve dini
olarak makul bir seçme imkan› sundu¤u
görülür: ilahi varl›¤› kabul et ve mutlu
ol ya da karfl› ç›k ve zarar gör. Diony-
sos’un insano¤lu ile iliflkisini anlatan
bütün betimler, Yunanl›lar›n onun var-
l›¤›n› ço¤unlukla zalim olarak alg›lama-
d›klar›n› aç›kça ifade ederler. I.M. Le-
wis’in teorisine göre, hayranlar bu tap›-
n›ma kat›larak sosyal adaletsizli¤e karfl›
koyarlar. Dionysos ad›na yap›lan kült
törenlerindeki sosyal eflitsizlik, toplu- 119
D‹ONYSOS KÜLTÜ | Berna fiirvan
 mun içinde var olan s›n›fsal ayr›l›¤a kar-
fl› duyulan bir tepkidir. Dolay›s›yla da s›-
n›fsal ayr›l›¤›n toplum içinde yaratt›¤›
gerginli¤in d›fla vurumudur. (McGinty
1978: 85, 90-91). Marjinal insanlar, gele-
neksel rol tipine uymamakla suçlan-
mazlar ve onlara bunlar› yapt›ran›n tan-
r›n›n kendisi oldu¤u inanc›n› tafl›rlar.
Yunanistan’dan baflka adalar ve Anado-
lu’nun çeflitli yerlerinde rol oynad›¤› an-
lafl›lan Dionysos dini, insanlar› dünyaya
nüfuz eden ve hayat veren bu tanr›ya
yaklaflt›rma amac›n› tafl›maktad›r. Di-
onysos müritleri gece yüksek yerlerde
ellerinde meflale, flüt ve davullarla gü-
rültülü törenler yaparlar, flarap içerler,
dans ederler, kutsal hayvanlar› parça-
larlar, bunlar›n kan›n› flarapla kar›flt›r›p
içerler veya etlerini çi¤ olarak yerler;
böylece tanr›sal özü (entusiasmos) vü-
cutlar›na soktuklar›na inan›rlar (Mansel
2004: 219-220). Nietzsche, Apollon ile
Dionysos’u karfl›laflt›r›r ve aristokrasiyi
temsil eden Apollon kültünün halk›
temsil eden Dionysos kültünü dengele-
di¤ini belirtir (Gezgin 2008: 70).
5. Orpheus ve Dionysos
Orfizm’in kurucusu Orpheus’dan ilk
olarak M.Ö. 6. yüzy›lda Rhegium’lu flair
‹bykos söz etmifltir. Orpheus, mysteri-
a’n›n kurucusu olarak ün yapm›flt›r. Di-
onysos ve Apollon ile iliflkisi, bu ününü
do¤rular niteliktedir (Eliade 2003: 214-
217). Orfizm’e göre, ruh ölümsüzdür ve
bedene hapsolan ruh ölümle bundan
kurtularak büyük mutlulu¤a eriflir. Ken-
dinden geçme, coflku ve sonunda tanr›
Dionysos ile birleflme bafll›ca amaçt›r
(Tanilli 2005: 308-309). Orpheus ayinle-
rinde Dionysos bafll›ca tap›n›lan varl›kt›r
(Be¤enç 1967: 53). Orfik yarad›l›fl hika-
yesinin arkas›nda, Dionysos’un Delp-
hi’de yap›lan festivallerini görürüz. Di-
onysos mitleri, ço¤unlukla bebek bak›-
m›yla bafllar. Orfikler, çocuk Diony-
sos’un parçalan›p etrafa saç›lmas›n› an-
lat›rken, bundan sonraki hayat› vaad
120 ederler (Cosmopoulos 2003: 229, 231).
D‹ONYSOS KÜLTÜ | Berna fiirvan
Orfik ritüelin merkezinde keçi ve koçun
kurban edilmesi, etlerin yenilmesi var-
d›r. Kurban edilen bu hayvanlar›, Di-
onysiak ritüelde de görürüz (Tierney
1922: 79). Orpheus ö¤retisine göre, gü-
nahlar›n›n kefaretini ödemek üzere
dünyaya gelen insan, Titanc› yan›ndan
kurtulabilirse, özgürlü¤üne kavuflacak
ve tanr›yla bir olma flans›n› elde edebi-
lecektir. Bu, insan›n Dionysos ayinlerine
kat›l›p ruhunu ar›nd›rmas›yla olanakl›
olacakt›r (Dürüflken 2000: 91).
6. Dionysos’un Anadolu’daki Tap›naklar›
Antik dünyan›n en büyük Dionysos Ta-
p›na¤›, Teos’tad›r (Akurgal 2007: 315).
Tap›nak, M.Ö. ikinci yüzy›l›n ikinci çey-
re¤inde Prieneli Mimar Hermogenes 3
taraf›ndan infla edilmifltir (Freely 2008:
85). Yap›n›n mimarisinde, iki Hellenistik
yenilik göze çarpar; bunlar Attika ka-
idesinin ve Attika frizinin kullan›lmas›-
d›r. Bu iki ö¤e, Magnesia Artemis Tap›-
na¤›’nda da aç›kça görülmektedir
(Akurgal 2007: 344). Teos bir dönem,
M.Ö. üçüncü yüzy›l›n sonlar›na do¤ru,
buraya yerleflen Dionysos Sanatç›la-
r›’n›n Asya kolunun yönetim yeri olmufl-
tur (Freely 2008: 85). Myous’ta beyaz
mermerden yap›lm›fl olan Dionysos Ta-
p›na¤›’ndan bugün geriye sadece teme-
linin bir bölümü, bir istinat duvar› ve
Ion Düzeni’nde yap›lm›fl tek bir sütun
kasna¤› kalm›flt›r (Sevin 2007: 99). Kni-
dos’ta, 1857-58 y›llar› aras›nda Charles
Newton’un yapt›¤› kaz›larda, Bizans
Dönemi’nde kiliseye dönüfltürüldü¤ü
anlafl›lan Dionysos Tap›na¤› bulunmufl-
tur. Dionysos Tap›na¤›’n›n hemen bat›-
s›nda bir odeion’a ait kal›nt›lar, güne-
yinde de 16 metre geniflli¤e, 113 metre
uzunlu¤una sahip bir stoa olan Dor Dü-
zeni’nde bir portik bulunur (Freely
2008: 218-219). Pergamon’da, Akro-
pol’ün bat› yamac›ndaki tiyatronun bir
ucundaki Dionysos Tap›na¤› ise, M.Ö. 2.
yüzy›lda yap›lm›flt›r (Karaosmano¤lu
2005: 110). Tap›nak ile tiyatro iliflkilen-
dirilmifltir. Bergamal›lar, göz al›c› bu ta-
p›na¤› özel bir düflünce ile tiyatro tera-
s›n›n kuzey ucunda, bütün gezi yerine
egemen olacak flekilde infla etmifllerdir
(Akurgal 2007: 339). Dionysos kültüyle
ilgili olarak Pergamon Dionysos Tap›na-
¤›, tiyatro ile iliflkilendirilmifltir. Dolay›-
s›yla tanr›ya atfedilen kült yap›lar›n›n
birbirleriyle ba¤lant›l› bir kompleks
oluflturduklar› dikkati çeker. Pausanias
da bu konuda, Dionysos ad›na infla edi-
len kült yap›lar›n›n tek bafl›na olmad›-
¤›ndan aksine bir grubun parças› oldu-
¤undan bahseder.
Dionysos’a atfedilen yap›lar›n, tanr›n›n
betimlemeleriyle süslendi¤i anlafl›lmak-
tad›r. Ele geçen eserler, Dionysos’un ef-
sanelerde ifllendi¤i gibi onunla ilgili fi-
gürlerle desteklenmifltir. Pausanias, ta-
p›na¤›n tanr›s›n›n baflka tanr›larla des-
teklendi¤ini ortaya koyar. Tanr›ya aile
üyelerinden kat›lanlar ve efllik edenler
olabilir (Schlesinger 1931: 161, 163).
Sonuç
Do¤u ve Bat›, kad›n ve erkek, ac› çeken
ve ac› çektiren, merhamet ve kin gibi
pek çok karfl›tl›¤› kendisinde toplayan
Dionysos, Olympos tanr›lar›n›n sonuncu-
su ve belki de en çok tart›fl›lan› olmufl-
tur. Dionysos, legal olmayan durum ve
olaylar›n, kontrol edilemeyen duygula-
r›n tanr›s› olarak öne ç›kar.
Bu özelli¤i nedeniyle özgürlü¤ün tem-
silcisi say›lm›flt›r. Dionysos kültünün ba-
r›nd›rd›¤› duygular, evrensel nitelikte ve
insana iliflkindir. Günümüzün de¤er yar-
g›lar›, kültürel gelenekleri ve yaz›l›
normlar›yla kontrol alt›nda tutulan ha-
yatlar, Dionysos kültünün ö¤retileriyle
tam bir tezat teflkil etmektedir. Böylece,
Dionysos kültü, bir zamanlar ona tap›n›-
lan co¤rafyalarda hakim olan inan›fl ve
ritüellerden uzak yepyeni bir anlam ka-
zanm›flt›r.

NOTLAR
1. Dionysos’un Phrygia kökeni kan›tlanm›flt›r. Euripides’in “Bacchalar”›nda koro tanr›y› Phrygi-
a da¤lar›ndan getirmeyi ö¤ütlemektedir. Dionysos’a tapan Phrygial›lar›n adlar›n›n ilk flekli
Lydia dilinde özgür anlam›na gelen ‘briga’ kelimesiyle ayn›d›r. Bu durumda Phrygial›lar da öz-
gür kifliler ve onlar›n ulusal tanr›lar› da özgür kifli anlam›ndad›r. Bu etnik unvan Dionysos’u
‹talya’ya ilk gidiflinde takip etmifl ve ‘liber’ olarak tercüme edilmifltir (Elderkin 1936: 259).
2. Dionysos’un do¤du¤unda içine kondu¤una inan›lan sepet, Dionysos ad›na düzenlenen
festivallerde de törenin bir parças› olarak yer alm›flt›r. “Gizemli sepet/ liknon” (Seaford 2006: 64.)
3. Hermogenes, klasik Yunan mimarl›¤›n›n büyük kuramc›s›d›r. Avrupa mimarl›¤›n› etkisi
alt›na alan Ion düzeninin kurallar›n› saptam›flt›r (Freely 2008: 85).

KAYNAKÇA
Akurgal, E. 2007, Anadolu Uygarl›klar›. ‹stanbul, Net Turistik Yay›nlar›.
Be¤enç, C. 1967, Anadolu Mitolojisi. ‹stanbul, Milli E¤itim Bas›mevi.
Burket, W. 1999, ‹lkça¤ Gizem Tap›lar› (çev. S. fiener), Ankara, ‹mge Kitabevi.
Carpenter, T. H. 2002, Antik Yunan’da Sanat ve Mitoloji (çev. B. M. Ünlüo¤lu), ‹stanbul, Ho-
mer Kitabevi.
Cosmopoulos, M. B. 2003, Greek Mysteries (The Archaeology and Ritual of Ancient Greek
Secret Cults). London, Published by Routledge.
Çal›fllar, A. 1995, Tiyatro Ansiklopedisi. Ankara, T. C. Kültür Bakanl›¤› Yay›nlar›.
Dökü, F.E. 2002, “Anadolu’daki Eril Bereket, Koruyucu Kültler ve Tanr›lar”, Akdeniz Ünv.
Sos. Bil. Enst. Arkeoloji Anabilim Dal› Yükseklisans Tezi, Antalya.
Dürüflken, Ç. 2000, Roma’n›n Gizem Dinleri: Antikça¤’da Yaflam›n ve Ölümün Bilinmezine
Yolculuk. ‹stanbul, Arkeoloji ve Sanat Yay›nlar›. 121

D‹ONYSOS KÜLTÜ | Berna fiirvan

 Elderkin, G. W. 1936, “Dionysos Eleutheros and Liber”, The University of Chicago Press, Clas-
sical Philology.
Eliade, M. 2003, Dinsel ‹nançlar ve Düflünceler Tarihi (Tafl Devrinden Eleusis Mysteria’lar›na)
(çev. A. Berktay), ‹stanbul, Kabalc› Yay›nevi.
Fink, G. 2004, Antik Mitolojide Kim Kimdir? (çev. S. E. Yalç›n), ‹zmir, ‹lya Yay›nevi.
Freely, J. 2008, Türkiye Uygarl›klar Rehberi 3: Ege K›y›lar› (çev. T. Birkan, G. Koca, A. Biçen),
‹stanbul, Yap› Kredi Yay›nlar›.
Gaster, T. H. 2000, Thespis: Eski Yak›ndo¤u’da Ritüel, Mit ve Drama (çev. M. H. Do¤an), ‹s-
tanbul, Kabalc› Yay›nevi.
Gezgin, ‹. 2008, Sanat›n Mitolojisi. ‹stanbul, Sel Yay›nc›l›k.
Granger, E. 1983, Mitoloji (çev. N. Ataç), Cem Yay›nevi.
Grimal, P. 1997, Mitoloji Sözlü¤ü: Yunan ve Roma (çev. S. Tamgüç), ‹stanbul, Sosyal Yay›nlar.
Halliday, W. R. 1928, “The Magical Vine of Nysa and The Dionysiac Wine Miracle”, The Classi-
cal Review, Vol. 42, No: 1, Cambridge University Prees on behalf of The Classical Association.
Hamilton, E. 2009, Mitologya (çev. Ü. Tamer), ‹stanbul, Varl›k Yay›nlar›.
‹ndirkafl, Z. 2004, “Dionysos Tanr›n›n Maskesi Ya Da Maskenin Tanr›s›”, ‹st. Ünv. Ed. Fak. Ti-
yatro Elefltirmenli¤i ve Dramatoloji Bölümü, Say›: 5, ‹stanbul.
Karaosmano¤lu, M. 2005, Mitoloji ve Ege’nin Tanr›lar›. Erzurum.
Konuk, T. 2008, “Antik Yunan ve Roma’da Din, Mitos ve Çocuk Görünümlü Tanr›lar”, Gazi
Ünv. Sos. Bil. Enst. Tarih Anabilim Dal› Eskiça¤ Tarihi Yükseklisans Tezi, Gazi Ünv. Sos. Bil.
Enst. Tarih Anabilim Dal› Eskiça¤ Tarihi Yükseklisans Tezi, Ankara.
Mansel, A. M. 2004, Ege ve Yunan Tarihi.Ankara, TTK.
McGinty, P. 1978, “Dionysos’s Revenge and The Validation of The Hellenic World-View”,
The Harvard Theological Review, Vol. 71, No. 1/2, Cambridge University Press on behalf of
the Harvard Divinity School.
Nietzsche, F. 2005, Yunan Tragedyas› Üzerine ‹ki Konferans (çev. M. Kahraman), ‹stanbul,
Say Yay›nlar›.
Nutku, Ö. 1971, (Bafllang›çtan XVIII. Yüzy›l›n Sonlar›na Kadar) Dünya Tiyatrosu Tarihi. Ankara.
Perry, R. T. 2003, The God Who Comes (Dionysian Mysteries Revisited). New York, Algora
Publishing.
Öztürk, B. 2010, Roma ‹mparatorluk Ça¤› Küçükasyas›’nda Dionysos Kültü, Arkeoloji ve
Sanat Yay›nlar›, ‹stanbul.
Piflkin, C. 2007, “Antikça¤’da Karia Bölgesi’nde Dionysos Kültü ve fiarap Üretimi”, Ege Ünv.
Sos. Bil. Enst. Klasik Arkeoloji Anabilim Dal› Yükseklisans Tezi, ‹zmir.
Schlesinger, A. C. 1931, ”Associated Divinities in Greek Temples”, Archaelogical Institute of
America, American Journal of Archaeology.
Seaford, R. 2006, Dionysos. London and New York, Routledge.
Sevin, V. 2007, Anadolu’nun Tarihi Co¤rafyas›. Ankara, TTK.
Tanilli, S. 2005, Yüzy›llar›n Gerçe¤i ve Miras› (‹lkça¤: Do¤u, Yunan, Roma). ‹stanbul, Adam
Yay›nlar›.
The Science News-Letter, 1931, Dionysos, Greek Wine God at First an All God.
Tierney, M. 1922, “A New Ritüel of the Orphic Mysteries”, The Classical Quarterly, New Se-
ries, Vol.16, No.2, Cambridge University Press on behalf of The Classical Association.
Thomsen, G. 2007, Tarihöncesi Ege (çev. C. Üster), ‹stanbul, Homer Kitabevi.
Türkkan, C. 1976, Mitoloji Ders Notlar›. Ankara, Turizm ve Tan›tma Bakanl›¤› Turizm E¤iti-
mi Genel Müdürlü¤ü Yay›nlar›.
Uraz, M. 1983, Mitoloji Yunan- Roma. ‹stanbul.
Vürtheim, J. 1920, “The Miracle of the Wine at Dionysos’Advent: On the Lenaea Festival”,
The Classical Quarterly, Vol. 14, No. 2, Cambridge University Press on behalf of The Classical
122 Association.

D‹ONYSOS KÜLTÜ | Berna fiirvan