Baafata

Lakk. Mataduree Fuula

Seensa................................................................................................................................................................5
1.Tumaamaalee Waliigalaa..............................................................................................................................11
1.1.Hiika labsichaa fi qajeelfamaa fi daangaa fi kaayyoo raawwatiinsa isaa.........................................11
1.2 Hiika.....................................................................................................................................................12
1.3. “Daangaa raawwatiinsaa”..................................................................................................................17
1.4 Dirqamoota Sadarkaa Addunyaatti seename....................................................................................18
1.5 Tartiiba Heerawwanii.........................................................................................................................19
2. Bu’uura Tumaamawwan Bittaa....................................................................................................................20
2.1. Sanadoota Seeraa Uummatni akka Beeku Taasisuu.........................................................................20
2.2. Galmee (Sanadoota) Bittaa................................................................................................................20
2.3.Seera qabeessummaa fi loogii gochuu dhiisuu.................................................................................22
2.4.Tooftaa wal-quunnamtii.....................................................................................................................23
2.5. Ga’uumsa Dorgomtootaa....................................................................................................................24
2.6. Facaatii Dhiyeessitoota Fudhatama Argateen Fayyadamuu............................................................31
2.7 Ibsa Fedhii Teeknikaa.........................................................................................................................37
2.9. Gochaa malamaltumaa, waliin dha’uu, waliin ta’uu ykn hojiiwwan dirqisiisuu.............................41
3. Karoora Bittaa..............................................................................................................................................43
3.1 Manneen hojii Mootummaa bittaa tokko tokkoof durumaa irra jalqabee karoora bittaa
qopheeffachuu qabu..................................................................................................................................43
4. Malawwan Bittaa.........................................................................................................................................45
4.1. Filannoo Mala Bittaa...........................................................................................................................46
4.2. Mala bittaa caalbaasii ifaa biyya keessaa..........................................................................................55
4.3 Mala Caalbaasii murtaahaa.................................................................................................................86
4.4 Bittaa dhiyeessaa tokko irraa raawwatamu......................................................................................87
4.5 Mala Bittaa Caalbaasii sadarkaa lamaa..............................................................................................88
4.6 Mala ittiin gaaffii dhiyeessa gatii........................................................................................................90
4.7 Caalbaasii Addunyaa...........................................................................................................................93
5. Mala ittiin gaaffi yaada dorgommii..............................................................................................................98
5.1 Mala bittaa ittiin gaaffii yaada dorgommiitiin bittaa raawwachuuf haalawwan guutamuu qaba..98
5.2. Ittiin gaaffii ibsa fedhii........................................................................................................................98

1
 5.3.Tarreeffama dorgomtoota dorgommii itti aanuuf filataman qopheessuu.......................................99
5.4 Gaaffii yaada dorgommii...................................................................................................................101
5.6.Tooftaalee filannoo fi haala itti fayyadama isaanii..........................................................................106
5.7. Filannoo qulqullinaa fi gatii irratti hundaa’e..................................................................................108
7.1. Gaaffin dhiyeessa yaada dorgommii bu’uura sanada caalbaasii idilee gaaffii dhiyeessa yaada .............108
5.8. Filannoo qulqullina irratti hundaa’e................................................................................................112
5.9 Filannoo baajata murtaa’aa irratti hundaahe..................................................................................113
5.10. Filannoo gahumsa gorsitootaa irratti hundaa’e...........................................................................114
5.11. Dhiyeessota yaada dorgommii gamaaggamuu.............................................................................115
5.12. Mo’ataa caalbaasichaa wajin mari’achuu fi waliigaltee raawwachuu.........................................118
5.13.Tajaajiloota......................................................................................................................................121
6. Iyyata/komee raawwii adeemsa bittaa mootummaa irratti dhiyaatuu fi gabaasa balleessummaa...........121
6.1 Mirga iyyata/komee dhiyeessuu......................................................................................................121
6.2. Adeemsa komeen/iyyatni bittaa mootumma irratti itti dhiyaatu.................................................122
6.3 Aangoo Biiroon gabaasa balleessaa ilaaluuf qabu...........................................................................127
6.4 Hojii Biirichaa....................................................................................................................................127
6.5.Sirna iyyannoon biirootti dhiyaatu ittiin qulqullaahu.....................................................................128
6.6 .Dorgomtoota ykn dhiyeessitoota balleessaan isaanii mirkanaa’e irratti murtee Biiroodhaan
kennamu..................................................................................................................................................128
6.7.Rakkoo humnaa ol ta’e......................................................................................................................130
7.Gamaaggama Bittaa Boodaa (Odiitii bittaa)................................................................................................131
7.1 Gamaaggama bitta bilisa ta’e............................................................................................................131
8.Bulchiinsa, Wal-harkaa fudhiinsaa fi Kaffaltii Waliigaltee...........................................................................132
8.1 Bulchiinsa Waliigaltee.......................................................................................................................132
8.2 Gahumsa Waliigaltee (Bu’aa Qabeessummaa)....................................................................................133
8.3. Raawwatiinsa Sirreeffama Gatii......................................................................................................134
8.4.To’annoo fi Bulchiinsa Waliigaltee---Meeshaaf...............................................................................138
8.5.Qorannoo Fe’iinsa Duraa...................................................................................................................139
8.6.Hojiiwwan Qorannoo Fe’iinsa Duraa...............................................................................................140
8.7.Buufata doonii meeshaaleen gahanitti argamuun fuudhuu............................................................141
8.8. Otuu meeshaa hin fuudhiin dura.....................................................................................................141
8.9.Meeshaalee fuudhuu fi qorachuu.....................................................................................................142

2
 8.10.Meeshaalee fuudhuu.......................................................................................................................142
8.11.Qorannoo meeshaalee.....................................................................................................................143
8.12. Mankuusawwan meeshaa keessaa meeshaa ittifayyadamaaf kennuu........................................144
8.13.Raawwatinsa kaffaltii......................................................................................................................144
8.14.Sanada kaffaltii baankiin mirkanaa’een (L/C) kaffaltii raawwachuu..........................................145
8.15.Bulchiinsa waliigaltee hojii damee ijaarsaa...................................................................................147
8.16.To’annoo waliigaltee.......................................................................................................................148
8.17.Hojii damee ijaarsaaf kaffaltii raawwachuu..................................................................................148
8.2.Hoji to’ataan ykn adeemsa hojii teekinikaan raawwatu.................................................................149
8.3. Hojii adeemsa hojii bittaan raawwatu.............................................................................................150
8.4.Waliigaltee tajaajilaa, bulchiinsa waliigaltee...................................................................................150
8.5.Kaffaltii tajaajilaaf kaffalamu............................................................................................................151
8.6. Hojii adeemsa hojii bittaa ykn hojii geggeessaa pirojektiin raawwatamuu..................................152
8.7.Hojii adeemsa hojii bittaan raawwatu.............................................................................................152
8.8.Kaffaltiiwwan hatattamaan kaffaluu................................................................................................153
8.9.Dirqama raawwii waliigaltee to’achuu............................................................................................153
8.10.Dirqamawwan mana hojichaa to’achuu fi raawwachuu...............................................................154
8.11.Boodatti hafiinsa raawwii...............................................................................................................154
8.12.Wal-dhabiinsawwan hiikuu............................................................................................................155
8.13.Waliigaltee foyyeessuu...................................................................................................................157
8.4.Waliigaltee Addaan kutuu.................................................................................................................158
Miiltoo 1:- Bu’uura labsii fi qajeelfamichaan yeroo ammaa hojii irra kan jiru uunkaa yeroo fi gatiiwwan.....158
Miiltoo 2:- Bulchiinsa Ragaalee Quunnamtii Barreeffamaa...........................................................................164
Miltoo 3:- Karoora Bittaa...............................................................................................................................169
Miltoo 4:- Saamuda Karoora Bittaa................................................................................................................173
Miltoo 5: Ittigaafatamummaa koree mirkaneessaa bittaa.............................................................................175
Miltoo 6:- Sirna dhiyeeffama Iyyataa.............................................................................................................176
Miiltoo 7:- Dambii Naamusaa........................................................................................................................178
Miiltoo 8:- Bittaawwan addaa........................................................................................................................180
Miiltoo 9: Biyya keessatti sanada idilee, uunkaalee/formatiiwwan/ fayyadamuu........................................252
Miiltoo 10: Tilmaama yeroo raawwiin bittaa fudhatu (Lead Time)................................................................254
Miiltoo 11:- Bittaa keessatti dhimmoota geejjibaa fi wabii inshuraansii Geejjiba..........................................257

3
Miiltoo 12 :- Adeemsa Bittaa (Flow Chart).....................................................................................................272
Miiltoo 13:-Teessoo “Web-Site”Dhaabbilee bittaa wajjin walqabatan..........................................................279
Miiltoo 14: Biigar (TOR)..................................................................................................................................279
Miiltoo 15:- Facaatii Hojii Ittigaafatamaa Bittaa.............................................................................................284
Miiltoo 16:- Mo’ataa Caalbaasii Beeksisuuf saamuda xalayaa barreeffamu..................................................288

4
 Manuwaalii Bittaa Mootummaa

Seensa
Bittaa jechuun meeshaalee, tajaajilalawwan gorsaa, hojii damee ijaarsaa fi tajaajiloota
bittaan, kiraan ykn waliigaltee biraa walfakkaatuun kamiiniyyuu argachuu jechuu dhaa.
Adeemsa bittaa mootummaa jechuun mannii hojii mootummaa tokko meeshaalaaleen,
tajaajilaawwan, hojii damee ijaarsaa fi dhiyeessawwan biroo baayyinaan dorgommii ifa
ta’een adeemsa itti bituu yoo ta’u, marsaa adeemsa bittaa mootummaa fedhii bittaa
burqisisuu irraa kaasee hangaa barri tajaajila meeshaalee dhummutti marsaa jiruu kan
of- keessa galchee dha.

Bittaan mana hojii mootummaatti sadarkaa sadarkaadhaan akkamitti karoorfamuu fi

raawwatamuu akka qabu akkasumaas gara raawwii bittaa mootummaatti ga’een BMMDO
maal ta’uu akka qabu ibsuun duraatti barbaachisummaa fi faayidaa bittaa mootummaa
ilaalchisee gaaffii bu’uura armaan gadii kaassuu fi ibsuun barbaachisaa dha.

1. Bittaan mootummaa bu’aa qabeessa ta’e dhimmoota akkamii of-keessaatti

qabata?
a. Ammalli adda bittaa mootummaa maal faa dha?
b. Bittaan maaliif barbaachisa?
c. Milkaa’ina Bittaa mootummaa fi sirna raawwii isaa mootummaaf xiyyeffannoo
duraa ta’uunsaa maaliif barbaachise?
2. Bittaa gaarii fi bu’aa qabeessa jechuun maal jechuu dhaa? Ammala akkamii of-
keessatti qabata?

Jechoonni gaarii fi milkaa’iina wal-jijjiruun faayidaa irraa kan oolan yommuu ta’an bu’a
qabeessummaa raawwii bittaa tokkoof qajeelfama raawwii bittaa keewwata _____ jalatti
kan tareefamaan keessaa qajeeltoowwan bu’uraa bittaa armaan gadii guutamuu qabu.
a. Gara raawwii bittaatiin faayidaa maallaqni argamsisuu danda’u argamsisuu ykn
quusannaa, ga’uumsa raawwii fi bu’aa qabeessummaa mirkaneessuu,
b. Loogii godhuu dhiisuu/haqummaa/raawwannaa loogii irraa bilisa ta’e
mirkaneessuu,

5
 c. Iftoomina,
d. Itti-gaafatamummaa mirkaneessuu fi naamusaa ogummaa bittaa kabajuu.
3. Bittaa quusannoon raawwachuu jechuun maal jechuu dha?
Bittaan hojii bittaa irraa kan darbe yaadaa bal’aa kan qabu yoo ta’u kayyoon isaas
mootummaan baasii bittaadhaaf baasee faayidaa walsimu akka argatu taasiisuu dha.
Faayidaan yaada rimee, gatii sirrii, qulqullina sirrii, yeroo sirrii, iddoo sirrii fi hamma
siirii ta’an kan of-keessa qabu yoo ta’u, meeshaan bitamu adeemsaa tajaajila keessatti
baasii hordofsisuu danda’u yaada keessaa karaa hin-galchineen dhaabbataa gatii
xiqaa dhiyeesse qofaa irraa bitudhaan qussannoo argamsisee jira jechuun hin-
danda’amu. Kanaafuu, raawwii bittaa mootummaa keessaatii yaadni rimee qusaannoo
kan armaan olitti ibsaman sirriiwwan shanan “5”n karaa madaallii qabuun
guutuudhaan maallaqni kaffaltiin kaayyoo bittaa mootummaatiif kaffalamu faayidaa
wal-qixa argamsisuu fi mirkaneessuu waliin kan walitti hidhamu ta’uu isaa
hubachuun barbaachisaa dha.
4. Yaadni rime raawwatinsa bittaa ga’uumsa qabu jechuun maal jechuu dha?
Raawwatinsi bittaa mootummaa ga’uumsa kan qabuu yommuu jedhamu salphaa fi
ariifataa, akkasumas baayyee otuu duubatti hin hafiin bu’uura karoorfameen fedhii
bitta guutuu kan dandeessisu bu’aa yommuu argamsisuu dha. Dabalataanis ga’uumsi
hojiidhaan kan ibsamu yommuu ta’u dandeettii bulchiinsaa mana hojjichaan,
ga’uumsa dhaabbatichaa fi ga’uumsa ogummaaa humna namaa hojii bittaa irratii
bobba’e irratti kan hundaa’ee dha.
5. Adeemsa raawwatiinsa bittaa irratti ga’uumsa mirkaneessuu jechuun maal
jechuu dha?
Bittaan tokko haala ga’uumsa qabuun raawwatameera jechuun kan danda’amu manni
hojji mootummaa meeshaalawwan, hojjiiwwan damee ijaarsaa, tajaajilawwan
qulqullina eggatan ykn yeroo qabame keessatii karaa quusanoo yadaa keessa
galcheen bituu yommuu danda’amuu dha.
6. Raawwatiinsi loogii irraa bilisa ta’e akkamitti ibsamaa?
Raawwatiinsi bittaa gaarii jedhamu loogii kan hin-qabnee, kan wal-hindhofne, kan
hin-jijjiramne ta’uu isaatiin amansiisaa dha. Kanaa oliis kontiraktaroonni,
dhiyeessitoonni, fi gorsitoonni fedhii qaban hundinuu akka dorgomaan carraa wal-

6
 qixaa ta’e kennuudhaan filannoo bitaa kan ballisuu fi mootummaan maallaqa kaffaleef
faayidaa wal-simu akka argatu kan dandeessisuu dha.
7. Raawwatiinsa bittaa mootummaa keessatti iftoomina mirkaneessuun akkamitti
ibsamaa?
Iftoominni sirna bittaa ifaa fi dhaqabamaa ta’e dirirsuu wajjiin kan walqabate
yommuu ta’u kan nama hin-dogogorsisnee fi fuula duratii yaaduu kan nama
dandeessisu seera fi sirna raawwii bittaa mirkaneessuu akkasumas sirna madaallii
qabu mirkaneessuu qofa osoo hin-ta’iin madaalliin raawwii hojiidhaan argamuu isaa
mirkaneessuu gaafata.
8. Itti-gaafatamummaa mirkaneessuu jechuu fi naamusaa ogummaaa bittaa
kabajuu jechuun maal jechuu dha?
Sirni bittaa gaarii ta’e oggessoonnii fi hojjetoonni bittaa ittigaafatamumma seera
kabajuu fi raawwachuu akka qabanii fi sababa seera kabajuu dhabuu ykn dabsuu
isaanitiin barbaachisaa ta’ee yommuu argamutti tarkaanfiin adabbii kan irrattii
fudhatamu ta’uu isaa ifattii tumameera. Itti-gaafatamummaan namoota hojiidhaaf kan
jajjabeessuu ykn kan kakaasuu fi amanamummaa dhaabbata tokko kan mirkaneessuu
ta’uu isaatiin-ol malaammaltummaa fi seera alummaa dhaabuuf, akaasumaas
amansiisummaa bittaa mirkaneessuuf haala duree dha. Kanaafuu, sadarkaa adda
addaa irratti hojii bittaa irratti oggessonnii fi hojjetoonni bittaa irratti hirmaanaa
qaban naamusaa ogummaa bittaa kabajuu qabu.
9. Naamusa ogummaa bittaa kabajuun maaliif barbaachisaa?
Matta’aa (gubboodhaan), michomiinaan ykn sababawwan biraa dhuunfaatiin firii
adeemsa dorgoommii caalbaasii adeemsa dogoggorsiisu keessaa hirmaachuudhaan
raawwii bittaa mootummaa keessatti carraa mo’achuu dhiyeessitoota murta’aniif qofa
mijeessuun imaanaa uummata irra kenname dabsuu dha. Dabalataaniis,
mootummaan dhiyeesitoonni walquunnamtii daldalaa mootummaa wajjin qaban
naamuusa gaarii akka qabatan ni barbaada. Sanada waliigaltee irratti hojjatoonni
bittaa danbii naamuusaa akka darban/dabsan tattaafiin (yaaliin) dhiyeessitootaan
godhamu kamiyyuu waliigaltee diguudhaaf sababaa akka ta’uu danda’u kan ilaalamu
yommuu ta’u hojjatoonni danbii naamuusaa akka darbaan yaalii kamiyyuu akka hin
taasifne dorgoomtoonni mootummaaf mirkaneessa akka kennan taasisuun

7
 barbaachisaa dha. Kanumaa wajjin walqabatee sanadni dorgomtoonnii
malaammaltummaa raawwachuu dhisuudhaaf waadaa itti galan sanada caalbaasii
keessatti akka galu taasifameera.

Caalbaasii manneen hojii mootummaa baasan irratti hirmatoota kan ta’an

dorgoomtoonni seera qabeessa bittaa mootummaa keessa haqa qabeessa haala ta’een
hirmaachuu akka danda’aniif hojjatoonni mootummaa hojii isaanii dhimmicha irraa
adda-ta’anii raawwachuutu irra jirata. Kanaa oliis hawwaasni manneen hojii
mootummaa irratti amantaa qabu cimsuuf hojii isaanii galma kana haala milkaa’uu
dandeessisuun qajeelchuu qabu.
10. Sirni naamusaa hin-eegamne kan jedhamu yoommii dha?
10.1. Dirqama siritti bahuu dhabuudhaan kara bu’a fiduu danda’uun hojjataa
mootummaa ta’u fayyadamuudhaan faayidaa dhuunfaa argachuuf yaaluun
naamusa darbuu dha.
10.2. Danbii sirna naamusaa keessatti kan hammataman sirna naamuusaa akka darbu
hojjataa mootummaa kamiyyuu irratti dhiibbaa godhuun sirna namuusa darbuu
dha.
10.3. Haalli armaan gadii akka jiru osoo beekamu bittaa mootummaa keessatti
kallatiinis ta’e karaa biraatiin hirmaachuun naamuusa darbuu dha.
a) Hojjataan ykn maatiin dhihoo hojjataa bittaa irratti faayidaa maallaqaa
yoo qabaate,
b) Dhabbata bittaa irratti hirmaatu keessatti hojjetaan ykn maatiin dhihoo
hojjataa faayida maallaqaa kan qabuu yoo ta’e,
c) Nama biraa kammiiyy irraa, dhabbata daldalaa ykn dhabbata wajjin
hojjetaan ykn maatiin hojjetaa dhihoo irraa dubbannoo/waliigaltee yoo
godhe,
d) Gara fulduratti gurguraan hojjetaa adeemsa raawwii bittaa keessatti
hirmaannaa qabu qaxaruuf jecha abdii yoo kenneef ykn yoo waliigale,
10.4. Murtee kamiyyuu kennuu dura, mirkaneessuu, mirkaneessuu dhiisuu, yaada
kennuu, kutaa barbaachisaa saganta tokkoo, ykn gaaffii bittaa qopheessuu
irraa qophee facaatii tajaajila meeshaa kamiyyuu ykn hojimaata idilee bittaa

8
 irratti dhiibbaa fiduuf, gorsa kennuu, xiinxala geggeessuu, odiitii gochuu, ykn
hojii kamiyyuu irratti, hojii gorsaa biraa kammiyyuu, murtee gaafachuu,
murteessuun, gaaffii naaf ta’aa ykn walitti bu’insa ykn sagantaa kamirrattuu
dhimma addaa biraa barbaachisaa ta’e ykn waliigaltee ykn waliigalte xiqqaa
waliigaluun ykn dhimma mootummaan ilaalamaa jiru irratti waadaa galuun
ykn yaada dhiyeessuun hojjataa kamiifiyyuu ykn hojjetaa duraaf kennaa
laachuu ykn hojii kennuuf gaafachuu, kennuuuf ykn keennuuf waliigaluu ykn
nama bira sossobuun, gaafachuun, namaa bira fudhuu ykn fudhuuf
waliigaluun sirna- naamusaa darbuu dha.
10.5. Kontiraktara ol’aanaa ykn kontiraktara xiqqa isaa kamiifiyyu ykn dhimmicha
wajjin walqunamtii nama qabuu kammifiyyuu waliigaltee xiqqaan
kontiraktara ta’uf ykn ajaajni hojii akka kennamuuf yaaduun kontiraktara
xiqqaan ykn maqaa kontiraktara xiqqaan akka kaffaltii onnachiiftuu, kennaa
ykn hojii keennuu wajjin walqabateen haala mijeessuun sirna naamusaa
darbuu dha.
10.6. Kana olitti kan ibsaman dhorkawwan matta’aa fi gubboon waliigaltee
kammiyyu keessatti ifatti taa’u qabu.
10.7. Hojjataan kammiyyuu ykn hojjataan duraanii faayidaa ofii isaatii argachuuf
ykn namni biraa faayidaa akka argatu gochuuf ragaa iccitummaa qabu
dabarsaan kennuun sirna naamuusaa darbuu dha

Bittaa bu’aa qabeessa ykn garii dha jedhamuu dhimoota olitti ibsamaan hundumaa off
keessatti qabachuu qaba. Faayidaan bittaa bu’a qabeessa dorgomtoota ga’uumsa qaban fi
gorsitoonii akka amaanta qabatani fi fedhiidhaan akka dorgomaan taasisuu dha. Faayidaan
isaas mana hojii mootummaa fi raawwii bittaa keessatti qooda fudhatoota adda addaa kan
ta’aniif jechuunis, kontiraktarootaaf, dhiyeessitoota, gorsitootaaf piroojektiichi ykn
sagantichi dhaabbatoota maallaqaan gargaranii fi walumaa galatti uummataafii dha.

Faallaa kanaatiin sirni bittaa tokko qabxiiwwan olitti tuqamaan kan hin hordofne yoo ta’e
dorgomtoonni dorgommiif fedhii ni dhabu. Sodaa quunnamuu danda’a jedhanii yaadan
tilmaama keessa galchuudhaan gatii caalbaasii guddaa dhiyeessuu ykn raawwatiinsi akka
harkifatu/ykn hanqina kan qabu akka ta’u gatii xiqa dhiyeessu. Abdi kan kutaan ykn
9
daldaltoonni waliin dhahoo fi dhaabbatoonni bittaa icittidhaan matta’aa kennuuf haalli itti
walta’an dhabbatoota kanaa fi kutaawwan isaan keessatti argamannif ilaalchi gaarii hin
tanne akka jiratu godhuu oli faayidaa dhunfaa argachuuf jecha maqaa ummataan amantaa
kenname ganuu fi aangoo haala hin taaneen fayyadamuun kan fakkaatan bu’aa hirrina
sirna-naamusaa fiduu ni qabaata.

Waliigala sadarkaa qajeeltootii bittaan mootummaa bu’a qabeessa kan ta’e rakkoo yoo
qabaatee fi bu’aa qabeessa yoo hin taane raawwii bittaa wajjin tokkummaa fi
garaagarummaa qabu hubachuu ykn raawwanaa lamaan gidduu qabatamaan kan
quunnaman faallaawwan addatti agarsiisuun ulfaataa ykn rakkisaa miti. Haa ta’uu malee
ijaarumsa beekumsa ogummaa fi teeknika adda addaa kan gaafatu ta’uu isaatiin ol sirritii
hojii irra akka oolu taasisuuf kutannoo fi sirna seeratiinis bitamuun dirqama ta’a.

11. Bittaan mootummaa bu’a qabeessa ta’e maaliif barbaachisaa ta’e?

Bittaan mootummaa baajata mootumaa waliigalaa keessaa qooda guddaa kan qabatu
ta’u isaatii ol madda investimantii dha. Investimantoonni kun bu’uura misooma
babaalisuu fi humna dhaabbataa fi humna namaa kara ijaaruutiin guddina biyyatiif
bu’ura kan kaa’anii dha. Qorannaan yeroo dhihoo godhame akka agarsiisutti waliigala
oomisha biyyaa keessa (GDP) qoodni bittaa %15 ni ga’a. Kanaafuu, raawwii bittaa
bu’a qabeessa taasisuun dinagdee biyyaatiif gumacha inni qabu ol-aanaa akka ta’e
hubachuun ni danda’ama.

Bittaan mootummaa of-jalatti gosa bittaa gurguddoo 4 qabatee jira;

a. Hojii damee ijaarsa jechuun gammoo, karaa, ykn hojii bu’ura misooma wajjin
kan hojjatamu ijaarsa har’aa, deebisanii ijaaruu, hojii diguu, hojii suphuu, hojii
haaroomsuu akkasumaas kana wajjiin kan deemuu fi hojii gatii taajajila gatii
dura irra hin caalle yoo ta’u waligaltee ijaarsa raawwachuu, abbummaan
qabachuu, hojii sochoosuu fi hojii dabarsuu ykn waligatee ijaarsaa raawwachu,
hojii sochoosuu , dabarsuu fi abbummaan qabachuu ni-dabalata.
b. Meeshaa jechuun haala dhangala’aa hin taneen, dhangala’aa ykn gosa gaazitiin
itti-gala meeshaa argamu, oomisha, meesha, mi’a gurgurtaa softi-warii

10
 gabaadhaaf qophaa’e, beeylada yommuu ta’u meeshaa bitamu wajjin
walquunnamtii fi gatii meeshaa irra gatii hincaalle kan qabuu hojii dhaabuu,
gejjiibaa, suphaa fi tajaajila biraa walfakkaatu ni dabalata.
c. Tajaajila jechuun meeshaa, hojii dame ijaarsaa fi tajaajila gorsaa ala kan jiru
yoo ta’u hojii suphaa, eegumsa, tajaajila qulqullinaa, humna ibsaa,
telekomunikeeshinii fi dhiyessa bishaanii kan fakkaatan ni dabalata.
d. Tajaajila gorsaa jechuun gorsitoonni ga’uumsa ogummaa qaban
fayadamuudhaan, qorannaa, hojii to’annaa fi dizaayinii, hojii piroojektii adda
addaa gurmeessuu, maammiltootaaf gorsaa kennuu, leenjii kennuu fi
beekumsa dabarsuu amala gorsummaa kan-qabu tajaajila sammuu dha.
Qulqullinni itti-gala kanneenii yeroon itti dhiyaatan, biyyaa keessatti walta’insa
qabanii fi gatii wal-madaluutiin argamuun isaanii bu’a qabeessummaa ykn
kufiinsa invastimantii mootummaa ni murteessa.
12. Bu’uurri xiyyeeffannoo Imaammata bittaa mootummaa maal faa dha?
a. Manni hojii mootummaa tokko bittaa meeshaa, hojii damee ijaarsaa, tajaajilaa yeroo
raawwatu quusannoo fi ga’uumsa raawwiif xiyyeefannoo barbaachisu kennuu,
b. Maallaqni ramadame meeshaalee, hojii damee ijaarsaa fi tajaajilaa karoorfamannif
qofa faayidaa irra ooluu isaa mirkaneessuu,
c. Dorgomtoota kaadhimamoo hundumaaf waliigaltee tokko keessatti dorgomuu akka
danda’an carraa kennuu,
d. Kontraktaroonni fi omishtoonni biyya keessaa akka ciman jajjabeessuu fi
e. Adeemsi bittichaa ifa ta’uu isaa mirkaneessuu dha.
1. Tumaamaalee Waliigalaa

1.1. Hiika labsichaa fi qajeelfamaa fi daangaa fi kaayyoo raawwatiinsa isaa

1.1.1. Mata-duree labsichaa:-: Labsii Bittaa fi Bulchiinsa Qabeenya Mootummaa
Naannoo Oromiyaa Lakk. 157/2002 dha. Labsiin kun kan bahe _________
gaazexaa magalata oromiyaa irratti yommuu ta’u guyyaa magalata
oromiyaatti maxanfamee kaasee hojii irra ni oola.
1.1.2. Mata duree gabaabaa qajeelfamichaa: Qajeelfama raawwii bittaa
Mootummaa Naannoo Oromiyaa jedhamee waamamuu ni danda’a.

11
 1.1.3. Labsichii fi qajeelfamichi guyyya hojii irra oolu dura kan jiran labsii fi
qajeelfamawwan bittaa mootummaa hunda bakka ni bu’a.
1.1.4. Kaayyoo guddaan mootummaan labsichaa fi qajeelfamicha itti baase;
a) Bittaan maallaqa mootummaatiin raawwatamu kamiyyuu baasii bittaaf
bahee wajjin faayidaa walqixa ta’e argamsiisuu isaa mirkaneessuu,
b) Bittaan mootummaa madaalummaan, iftominaa fi nama ykn dhaabbata
eenyuufiyyuu loogii malee raawwachuu isaa mirkaneessuu dha.

1.2 Hiika

1.2.1. Akkaataan jechichaa hiikaa biraa kan kennisiisuuf yoo ta’e malee, maanwualii
kana keessatti jechoonii fi gaaleen (ibsawwan) jiraan Labsii Bittaa fi
Bulchiinsa Qabeenya Mootummaa Naannoo Oromiyaa Lakk. ________ tiin
hiika keenameef ni qabaatu. Dabalataanis maanuwaalii kana keessatti,
a) “Ibsa fedhii teeknikaa” jechuun meeshichi, tajaajilichi, hojiin
ijaarsichaa ykn tajaajilli gorsichaa qulqullina, gosa fi sadarkaa guutuu
qabu sanada ibsuu dha.
b) “Labsii” jechuun Labsii Bittaa fi Bulchiinsa Qabeenya Mootummaa
Naannoo Oromiyaa Lakk. ________ dha.
c) “Caalbaasii” jechuun beeksifni caalbaasii erga ifa ta’e ykn affeeraan
caalbaasii yeroo taasifamee jalqabee mo’ataan caalbaasichaa adda
bahee waliigaltee hanga mallatteeffamutti adeemsa raawwii bittaa
jiru kan ibsuu dha.
d) “Sanada caalbaasii idilee” jechuun manneen hojii mootummaa
qabiyyee waliigalaa sanada caalbaasii tokko ta’e ykn walfakkaatu
haala salphaadhaan akka qopheessuu danda’an kan gargaaru akkuma
akaakuu bitichaatti addan bahee sanada biirichaan qophaa’uu dha.
e) “Adeemsa hojii bittaa” jechuun manneen hojii mootummaa
akkuma amala hojii isaanii tiin gurma’iinsi keessaa qaban akkuma
eegametti ta’ee bittaa raawwachuuf qaama itti gaafatamummaan
kennameefii dha.

12
 f) “Gatii waliigalaa” jechuun raawwii bittaa tokkoof taksii/gibiira
dabalatee baasiiwwan biroo kamiyyuu hamatee mana hojii
mootummaatiin herreega dhiyeessaaf kaffalamuu dha.
1.2.2 Hiikawwan dabalataa kanatii aanuu hiika bittaa keessatti ballinaan faayyida irra
oolanii fi maanuwaalii kana keessatti qofa kan argamaanii dha.
1.2.2.1 “Iyyataa” jechuun labsicha keewwata ______ keessatti dorgoomaa kadhiimamaaf
hiika kennameef waliin hiika walfakkaatu kan qabaatu yommuu ta’u
dorgoommii ga’uumsa duraaf caalbaasii ifaa baheen, caalbaasii
murta’een ykn sadarkaa ibsa fedhiitiin gabaasa wamichaa darbetti
aanuudhaan dorgommii caalbaasichaa keessatti dorgoomaa
kaadhimama ta’ee hirmaachuuf namaa ykn dhaabbata fedhii agarsiisee
dha.
1.2.2.2 ‘Koree raggaasiisaa bittaa’ jechuun labsicha keewwata _____ irratti hojii fi itti
gafatamummaa kennameef hordofee koree raawwii bittaawwan
maallaqa murta’ee ol xiinxalee raggaasiisuu dha.
1.2.2.3 Waligaltee” concession” jechuun labsii keewwata 2/27 irratti mootumma fi
michoonina dhunfaafi hiika keenamee waajjin hiika walfakkata qaba.
1.2.2.4 Waliigateen “concession” designi adda addaa ni qabataa. Kaneeniis
 Ijaaruu; abba qabeenyumma ta’u fi hojjichaa gaggeessuu( build
own operate): jechuun kontraktarii dhunfaa tokkoo ykn
dhabbatnii taajajilaa keenuu tokkoo bu’uraa waligaltee
mootummaa wajiin galuun uutubaa bu’uraa misooma haaraan
baasii isaatiin ijaaruun abba qabeenyumma fi waligaltee tajaajila
keenna itti ta’uu kan agarsisuudha. Waligaltee concessionii gosa
kanaan mootumman ykn dhabbatni mootumma kontraktarii
dhunfaa ( concessioneriin) meeshaa oomishuu ykn tajaajila
dhiyeessuu bituuf kan dandeessisuu waligaltee yeroo dheera
concessionerii wajjiin galuun concessioneriidhaaf wabii galii ni-
kennuu.
 Ijaaruu; hojichaa gageessuu fi dabarsuu( build OperateTransfer)
“- jechuun kontraktarii dhunfaa ykn dhabbata tajaajila kennuu
13
 tokko mootummaa wajiin bu’ura waliigaltee seenuun uutubaa
bu’uraa misoma haara baasii mata isaatiin ijaaree ergaa itti
hojjatee booda yeroon waliigatee yero dhumuu mirgaa
abbumma mootummaaf ykn dhabbatoota mootummaatiif kan itti
dabarsuu waligaltee conceessioniitti. Waligaltee concessionii
gosumma kanaan mootumman ykn dhabbatni mootummaa
kontraktrarii dhunfaa (concessioneriin) meesha oomishuu ykn
tajaaajila keennuu bitu kan dandeesissu waliigaltee yero dheera
concessionerii wajiin bitudhaan concessioneeriidhaaf wabi galii
ni-kennuu. Waliigaltee concessionerii duraa irratti uutubba
bu’ura misooma kontraktarii ijaaree bituuf kan dandeesissu
filanoo akka galuu gochuun kan barameedha.
 Ijaaruu; abba ta’uu; hojichaa gageessuu fi dabarsuu( build own
Operate and Transfer)- jecchuun kontraktaarii dhunfaa ykn
dhabbatnii tajaajila kenuu tokko mootumaa wajiin bu’ura
waliigaltee galuun uutubaa bu’uraa misooma haaraa baasii
isaatiin ijaaruun abba yoo ta’ee fi ergaa itti hoojatee booda
yeroon waliigaltee yero dhummu abbumaa mootummaaf ykn
dhabbatoota mootummaaf kan itti dabarsuu waligaltee
concessioniitti Waligaltee concessioniidhaa. Waligaltee
concessionii gosumma kanaan mootumman ykn dhabbatni
mootummaa kontraktrarii dhunfaa (concessioneriin) meesha
oomishuu ykn tajaaajila keennuu bitu kan dandeesissu
waliigaltee yero dheera concessionerii wajiin galuudhaan
concessioneeriidhaaf wabi galii ni-kennuu. Yeroon waliigatee
inna xumuramuu mootumaan uuttubaa bu’ura misooma
bituudhaf ykn akka Waliigaltee duraa irratti wabbi galii kenuun
osoo hinbarbachisn kontraktarichi bitaa uutubba bu’ura
misoomiticha abbumaadhaan akka qabatuu fi akka itti hojjatuu
heyyamuuf ni danda’a. Raawwanaa itti annuu tuqameef yeroon

14
 waliigaltee duraa akka xumurameetti waliigaltee concessionii
haaraa waliigaluun barbaachisaadha..

1.2.2.5 ‘Walitti bu’iinsa faayidaa’ jechuun adeemsa bittaa mootummaa keessatti

kan hirmaatan qaamni kamiyyuu faayidaa dhuunfaa ykn kan
hojii/daldalaa mana hojichaan maallaqa mootummaatiin bittaa
raawwatamu kamiyyuu faayidaa walmadaalu kan argamsiisu, raawwii
bittaa ifaa fi karaa wal- madaaluu qabuun qajeelchuu fi dorgomtoota
walqixummaan fedhii keessumeessuu kan midhuu danda’u walitti
bu’iinsa faayidaa kan agarsiisu yoo ta’u, manneen hojii mootummaa
haala kanatti aanu walitti bu’iinsa faayidaadhaaf haala mijaa’aa uumuu
danda’an dhabamsiisuu qaba.
a. Manneen hojii mootummaa caalbaasii baasan irratti namoota
ykn dhaabbatoota hirmaachuu barbaadan waliin kallattiinis ta’e
kallattiin ala walquunnamtii qaban ittigaafatamtoonni manneen
hojii mootummaa dhimmichi ilaallatu walquunnamtii kana ifatti
beeksisuu fi dirqamni waliigaltee hanga xumuramutti adeemsa
bittaa kana keessatti sadarkaa kamirattuu hirmaachuu irraa of-
quusachuu qabu.
b. Qophii sanada ibsa fedhii teekinikaa keessatti namoonni ykn
dhaabbatoonni hirmaatan akkasumas namoota ykn
dhaabbatoonni biroo namoota ykn dhaabbatoota kana waliin
michoomina qaban caalbaasii ibsame kana keessatti hirmaachuu
hin qaban,
c. Dhaabbatni gorsaa (hojjetoota fi gorsioota birkii isaanii
dabalatee) ta’e michoota ykn deggartoota isaanii kanaan dura
gorsaa ta’un bakka itti hojjatan ykn pirojektii keessatti hojjechaa
jiran wajjin firummaa kan qabu hojii biraa keessatti hirmaachuu
hin qaban. Fkn. Pirojektii misooma bu’uuraa tokkoof wixinee
maandisii qopheessuuf gorsaan qaxarame haala naannoo
pirojektii kanaa akka qoratu ykn aka gamaaggamu qaxaramuu

15
 hin qabu ykn qabeenya mootummaa gara dhuunfaatti haala itti
jijjiiramuu danda’amu ilaalchisee tajaajila gorsaa kennuudhaan
gorsitoonni qaxaraman qabeenyawwan kana off-isaaniif
bitachuus ta’e qabeenya kana bitachuuf namoota fedhii qaban
gorsuu hin qaban. Yookaan bittaa tajaajila gorsaa tokkoof “TOR”
qopheessuuf gorsitoonni qaxaraman “TOR” irratti hojii ibsame
raawwachuuf gorsaa ta’uun qaxaramuu hin qaban.
1.2.2.6 “Ejeensii Bittaa fi Bulchiinsa Qabeenya” jechuun itti wamaamni isaa
Biiroo Maallaqaa fi Misooma Dinagdeef ta’ee raawwii bittaa fi bulchiinsa
qabeenya mootummaa naannichaa ol’aantummaan Ejeensii to’atuu dha.
1.2.2.7 Guyyoota jechuun labsii fi qajeelfamaan ykn maanuwaaliin ifaatti
guyyoota hojii jedhamee yoo ibsame malee guyyaa kamiyyuu jechuu
dha.
1.2.2.8 Dhiyeessaa galmeeffame” jechuun BMMD tiin dhiyeessaa meeshaa,
kennaa tajaajilaa, gorsa ykn kontiraktara galmeeffame jechuu dha.
1.2.2.9 “Naamuusaa Bittaa” jechuun bittaa Mootummaa keessatti hirmaannaa
kan qaban hojjetoota mootummaa, dorgomtootnii fi qaamoota biroo
kamiyyuu kan itti qajeelfamanni fi hordofuu qaban qajeeltoowwan
naamuusa bittaa fi tumaamaalee dha.
1.2.2.10 Mootummaa jechuun, mootummaa bulchiinsa naannoo oromiyaa dha.
1.2.2.11 Itti- gaafatmmaa ol-aanaa jechuun mana hojii mootummaa
ittigaafatamummaan kan gaggeessu itti gaafatamaa biiroo, itti aanaa itti
gaafatamaa biiroo, daarektara ol’aanaa ykn sadarkaa itti-
gaafatamummaa wal-gitu kan kennameef muudamaa mootummaa dha.
1.2.2.12 “Caalbaasii ga’uumsa duraa” jechuun dorgomtoota ga’uumsaa fi
dandeettii qaban akka hirmaatan harkisuuf mala fayyadu yoo ta’u
manni hojichaa caalbaasii fuula-dura gaggeessuuf dorgomtoota
ga’uumsa qabanii fi caalbaasiitti hirmaatan addaan baasuuf mala itti
fayyadamuu dha.
1.2.2.13 “Gamaaggama ga’uumsa booda” jechuun manni hojjichaa bu’ura firii
xiinxala caalbaasiitiin dorgomaa mo’ataa ta’ee filatamu waliigalticha

16
 raawwachuuf qophii fi ga’uumsa kan qabu ta’uu isaa adeemsa itti
mirkana’u yommuu ta’u dorgommii caalbaasii ga’uumsa duraa keessatti
darbanii yoo dhufan dorgomtoota mo’atoo irrattis hojii irra ooluu ni
danda’a. Kayyoon gamaaggama ga’uumsa boodaa, gamaaggama duraan
raawwateen mo’ataa ta’anii dorgomtoonii filataman waliigalteen yeroo
raawwatamus sadarkaa ga’uumsa amansiisaa irra akka jiran
mirkaneesuu dha.
1.2.2.14 “Ittiin dhiyeessa yaada dorgoommii” jechuun gorsitoota filatamaniin
mana hojii mootummaatiif yaada dorgoommii gatii fi teeknikaa kan
ittiin dhiyaatu ykn sanada ittiin dorgoommii dha. Jechi dhiyeesa yaada
dorgoommii jedhu itti fayadamuu kan barbaachise meeshaadhaaf, hojii
damee ijaarsaatiif, hojiiwwan walqabatan biroof raawwachuuf akka
gosa sanada dorgoommii dhiyaatu osoo hin ta’iin dorgomaan ittiin
dhiyeessa yaada dorgoommii keessatti hojiiwwan beekumsa sammuu fi
dandeettii ogummaa gaafatan akkamitti akka raawwatu sanada
tarreeffamaan itti ibsuu dha. Yaadni dorgoommii kan dhiyaatu
barreefamaan ta’ee qajeelfama sanada caalbaasii irra jiru gaaffii ittiin
dhiyeessa yaadaa hordofutu irra jiraata.
1.2.2.15 ‘Tajaajiloota sammuu fi oggummaa’ jechuun labsii irratti keewwata _____
irratti hiika tajaajila gorsaatiif kenname waliin hiika walfakkaatu ni
qabaata.
1.2.2.16 Facaatii affeeramtoota dorgoommii itti aanuuf filataman /short list/
jechuun bu’uraa waamichaa ibsa fedhiitiin gorsitootaan kan dhiyaatu
muxannoo hojii fi sanada mirkaneessa ogummaa erga xinxalamee
booda yaada dorgoommii akka dhiyeessan kan filataman facaatii maqaa
dhiyeesitootaa dha.

1.3. “Daangaa raawwatiinsaa”

Labsichii fi qajeelfamichi bittaa manneen hojii Mootummaa naannicha hunduma

irratti kan raawwatamu ta’a. (Labsii bittaa fi bulchiinsa qabeenyaa mootummaa
lakk._____ keewwata 3/1b fi qajeelfama raawwii keewwata 4)

17
 1.3.2. Labsii bittaa fi bulchiinsa qabeenya keewwata 3 keewwata xiqqa 1 jalatti kan
tumame jiraatuu iyyuu manni maree bulchiinsaa itti gaafatamtoota mana hojii
mootummaa dhimmi ilaalu wajiin mari’achuun dhimma nageenyaa, ittisa balaa
fi wabii midhaan nyaataaf jecha bittaa amala adda ta’een akka raawwatamu
murrteessuu ni danda’a. Dhimma kana ilaalchisee Biirichi bittaawwanii fi
bulchiinsii qabeenyaa quusannaa fi karaa bu’aa qabeessa ta’een akka
raawwataman mala dandeesisuu ilaalchisee qajeelfama ni baasa.
1.2.3 Baajata idilees ta’e kaappitaala mootummaan ramadamu fayadamuun qaamni
bittaa raawwatu labsicha, qajeelfamicha, sanadoota caalbaasii idilee fi
maanuwaalii kana hordofuun raawwachuu qaba.
1.2.4 Namni ykn dhaabbatni kamiiyyuu labsicha, qajeelfamichaa fi manuwaalichaan
fayadamuu isaa sanada sirrii ta’an irratti ifatti agarsisuun labsicha,
qajeelfamichaa fi maanuwaalicha hojii bitticha raawwachuuf ittifayyadamuu ni
danda’a.

1.4 Dirqamoota Sadarkaa Addunyaatti seename

Keewwata 6 labsii bittaa

Labsii bittaa keewwata 48 kun mootummaan naannoo, mootummaa tokkoo wajjin
ykn tokkoo ol ta’an wajjin ykn dhaabbatoota addunyaa wajjin waliigaltee godhuun
ykn godheen ykn dirqama waliigaltee irraa maddee wajjin kan wal hin simne yoo
ta’e kan waliigaltee irratti mullateetu ragga’a.

Waliigaltee kanaan olitti mul’ate dorgomtoota biyya keessa ykn dorgomtoota biyya
keessa jiraniif ilaalchi addaa kan hayyamamu yeroo ta’utti manni hojichaa ilaalcha
addaa raawwatamaa ta’u sanada caalbaasii keessatii ifatti akka mullatu gochuutu
irra jira.
1.4.1 Mootummaan naannoo jaarmiyaalee sadarkaa addunyaa tokko ykn tokkoo ol
ta’an wajjin waliigaltee taasiseen ykn taasisuun labsii fi qajeelfama bittaa
waliin kan wal-mormu yoo ta’e bu’uura waliigaltichaan akka raawwatu ta’a.
Gama lamaan ykn lamaa oliin deggartoota misoomaa kan ta’an wajjin
waliigaltee godhameen maallaqni (fandiin) argamu, ittifayyadama maallaqaa

18
 ilaalchisee waliigalteen mallattaa’e raawwatinsa ni qabaata. Tokkoo tokkoo
Liqii ykn gargaarsaaf waliigalteen adda addaa yoo jiraatan waliigalteewwan
kun dhimmoota adda addaa kan uwwisan ykn hammatan ta’uu ni danda’u.

Bittaa maallaqa gargaarsaan ykn liiqiidhaan argameen raawwatamu ilaalchisee

yeroo adeemsi bittaa xiyyeeffannoon kennamuuf kan qabu seeraa fi
tumaamaaleen waliigalteewwan liqii ykn gargarsa keessatti kan ibsaman waan
ta’aniif akka sanada ijootti ta’ee kan tajaajilu tokkoo tokkoo waliigaltee dha.
Kanaafuu, manni hojii mootummaa qabiyyee waligaltichaa beekuu qaba.

Deggartoonni misoomaa tokkoo tokkoo waliigaltee liqii ykn gargaarsaa irratti

dhimma addaa kan lafa ka’an yoo jiratee fi labsii, qajeelfamaa fi maanuwaalii
wajjin kan walitti bu’u ykn mormu yoo ta’e bakka walitti bu’insi itti uumame
irratti qaamni bittaa raawwatu haalawwan deggartoonni misooma lafa kaa’an
hordofuu qaba. Haalawwan kanaan olitti ibsamaniin ala bittaawwan
mootummaa bu’uura labsii fi qajeelfamaatiin raawwachuu qabu.

1.5 Tartiiba Heerawwanii

1.5.1. Sirni heera itophiyaa keessatti gubbaa irra hanga gaditti akka kanatti aanuu dha.
1.5.1.1 Heera mootummaa (constitution)
1.5.1.2 Labsii (Proclamation)
1.5.1.3 Danbii (Regulation)
1.5.1.4 Qajeelfama (directives)
1.5.2. Heerri Mootummaa Ripaabilika Dimokiraataawaa Federaala Itophiyaa keessatti heera,
sabaa, sab-lammoonni fi uummanni Itophiyaa bakka bu’oota isaaniitiin marii seera
mootummaa dhaabbataniin sadaasa 29 bara 87 kan ragga’e yommuu ta’u manni marii
bakka bu’oota hagayya 15/87 lakk. labsii 1/87 akka hojii irra oolu godheera. Heerri
mootummaa seera hundumaa irra ol’aanaa dha.
1.5.3. Labsii - Kaabinee mootummaatiin mariin erga irratti adeemsifamee booda, Caffee
Mootummaa Naannootiin heera bahuu dha. Labsiin Bittaa fi Bulchiinsa Qabeenya
Lakk.157/2002 akka fakkeenyaatti caqasamuu ni danda’a.

19
1.5.4. Danbii- Sadarkaa kabinee naannootti kan bahuu dha.
1.5.5. Qajeelfama- Mana hojii mootummaa ilaallatuun kan bahuu dha.

2. Bu’uura Tumaamawwan Bittaa

Bittaa Mootummaa adeemsa raawwii bittaa keessatti labsii fi qajeelfama tumaamawwan
hayyamamuu fi dhorkamu hammatee kan qajeelfamu yommuu ta’u kutaan maanuwaalaa
itti aanu tumaamawwan kana ni ibsa.

2.1. Sanadoota Seeraa Uummatni akka Beeku Taasisuu

Labsii bittaa mootummaa, qajeelfama, maanuwaalii fi sanada caalbaasii idilee maxxansuu fi

web-saayitii BMMD tiin uummanni akka beekuu ni tasiisa.

2.2. Galmee (Sanadoota) Bittaa

Manneen hojii mootummaa bittaa mootummaa ilaalchisee kan isaan ilaallatu sanadoota
bittaa sirrummaa qabu qabachu (eeguu)tu irra jiraata. Bittaa ykn waliigaltee tokkoo
tokkoof, kuusaa addaan qabuutu isaan irra jira. Galmicha salphaatti addaan baasuun akka
danda’amu mallattoon addaa itti godhamuu fi odeefannoowwan walfakkaatu qabaachuu
kan qabu yommuu ta’u odeeffannoowwan kun bu’uura tartiiba adeemsa raawwii bittaa
keessatti gurma’aniin ta’uu qabu. Galmee keessa odeefannoo fi sanadoonni jiran qaamni
to’annoo gaggeessu mana hojii keessatti bittaa raawwatame amanamummaa fi adeemsa
raawwii bittaa gamaaggamuuf ni gargaara. Galmeen waliigalteen guyyaa mallataa’ee
kaasee yoo xiqqaate waggoota kudhaniif turuu (qabamuu) qabu. Tokkoo tokkoon sanadni
bittaa yoo xiqaate kan kanatti aanu qabachuu qaba.
2.2.1.1 Karoora bittaa waggaa meeshaalee fi tajaajilawwan walfakkaatan, hojiilee damee
ijaarsaa ykn tajaajila bittaa sammuu fi ogummaa akkasumas caalbaasii ifaatiin ala
maloota bittaa biroo sababa ittifayadaman ibsu dabalatee bittaan dimshaasha
adda bahe akka ka’umsatti gargaaruu kan danda’u.
2.2.1.2 Waamicha caalbaasii, dhiyeessa yadaa dorgoommii, gaaffii dhiyeessa gatii
dabalatee koppii sanada caalbaasii, gaaffiiwwan dorgomtootaan dhiyaatan yoo
jiraate gaaffiiwwan, mana hojichaatiin sanada caalbaasii irratti sirreefamni

20
 (foyya’insi) godhaman, dorgooma kaadhimamaa hundaaf kan ergaman ta’uu isaa
ragaa mirkaneessu galmeen qabachuu qabu.
2.2.1.3 Sanada dorgoommii, yaada dorgoommii ykn maqaa fi teessoo dorgomtoota ittiin
dhiyessa gatii dhiyeessan akkasumas gatii waliigaltee dabalatee maqaa fi teesso
mo’ataa caalbaasii,
2.2.1.4 Waamichawwan ga’uumsa duraa fi ibsa fedhii ykn waraabbii sanada waamicha
caalbaasii ittiin godhame,
2.2.1.5 Qaboo yaa’ii baniinsa caalbaasii ilaalu, adeemsa baniinsa caalbaasii irratti
dhimmoota mariin irratti adeemsifame dabalataan caalbaasiin yeroo banamu
dorgomtoota ykn bakka bu’aa isaanii argamaniif odeeffannoo ifaa ta’an ykn
dubbifaman ykn maqaa fi teessoo dorgomtoota ykn bakka bu’oota isaanii baniinsa
caalbaasii irratti argaman waraabbii (Koppii) qaboo yaa’ii qabachuu qaba.
Caalbaasiin yeroo banamu odeffaannoon dorgomtootaaf ibsaman hayyama
daldalaa, dorgomtoonni dirqama gibira yeroo bahuu isaanii ragaa mirkaneessu,
kabachiisa caalbaasii fi ragaa biroo manneen hojiitiin gaafataman ni ta’a.
2.2.1.6 Dorgomtoota, , manneen hojii mootummaa fi qooda fudhatoota dhimmichi isaan
ilaallatu giddutti koppii walquunnamtii barreeffamaa tasifaman.
2.2.1.7 Sanada caalbaasii irratti kan ibsaman facaatii uulaagaa gamaaggamaa fi kutaa hojii
bittaatiin gabaasa gamaaggamaa qophaa’e.
2.2.1.8 Gabaasa gamaaggamaa fi yaada murtii qaamaa ilaaluun mirkanaa’ee fi sanada
waliigaltee walta’iinsaa,
2.2.1.9 Adeemsi raawwii bittaa erga jalqabamee booda adeemsa isaa addaan muruudhaaf
ykn haquuf odeeffannoo murtii kenname kan ilaalu,
2.2.1.10 Adeemsa bitichaa ilaalchisee naaf ta’aa ykn komii dhiyaatee fi komi’icha ykn naaf
ta’icha hiikuudhaaf deebii kenname ykn sanada fala isaa ilaallatu,
2.2.1.11 Gabaasawwan walharkaa fudhiinsi raawwatamuu isaa, tajaajilichi kennamuu isaa,
ykn hojiin xumuramuu isaa agarsiisan,
2.2.2. Koppii orijinaalaa dabalatee meeshaaleef, hojiiwwan damee ijaarsatii fi bittaa
tajaajilaatiif, sanada mirkaneessa kaffaltiiwwan raawwataman,
2.2.3. Dhiyeessaan, kontiraktarrii ykn gorsaan dirqama waliigaltee isaa guyyaa itti
xumure irra kaasee bittaawwan mana hojichaan raawwataman kan ilaalu

21
 ragaawwanii fi sanadoota galmeeffaman yoo xiqqaate yeroo qajeelfama
faayinaansii irratti ibsameef eeganii tursiisuu qabu. Ta’ees murtii itti gaafatamaa
ol’aanaa manneen hojii mootummaatiin sanadoota bittaan itti raawwatame yeroo
qajeelfama faayinaansii irratti ibsame ol akka turan godhamuun ni danda’ama.
Fakkeenyaaf, sanadoota pirojektoota misooma ilaalchisee yeroo dheeraaf akka
eegaman godhuun ni danda’ama. Pirojektoonni xumuramuuf yeroo dheeraa
fudhatan odeeffanoowwan raawwii bittaa pirojektichi hanga xumuramuu fi erga
xumuramee booda yeroo dheeraaf galmeen eegamuu ykn qabamuu qabu.
2.2.4. Adeemsi bittaa tokko raawwate ykn mallattaa’e ykn waligalteen malattaa’uu duraa
addaan kan cite yoo ta’e sanada adeemsa raawwii isaa agarsiisu dorgomtoota
dabalatee qaamaan na ilaallata jedhu kamiifiyyuu ykn qaama na galcha jedhuuf
dhaqabu gochuu (taasisu) irra jiraata.
Haata’u malee, mana murtii aangoo qabuun bu’uura ajaja kennamuun yoo ta’e
malee qaamni bittaa raawwatu odeeffannoo kanatti aanan ifa godhuu hin qabu.
2.2.4.1 Odeeffannoo’ichi:
a. Seera biyyaatti wajjin kan walitti bu’u ykn kan wal-faalleessu yoo ta’e,
b. Raawwii seeraa kan gufachiisu yoo ta’e,
c. Faayidaa uummataa wajjin kan walitti bu’u ykn kan wal-faalleessu yoo ta’e,
d. Hayyama seeraa daladalaa qaamoota waliigalan kan miidhu yoo ta’e,
e. Dorgoommii haqa qabeessa kan gufachiisu yoo ta’e
2.2.5 Manneen hojii mootummaa mo’ataa caalbaasii ilaalchisee uunkaan odeeffannoo
uummataaf ifaa itti godhan web-saayiti BMMDO irratti ni argama.

2.3 Seera qabeessummaa fi loogii gochuu dhiisuu

2.3.1 Labsii keewwata 14 irratti akka ifatti taa’een bittaan mootummaa dorgoomaa seera
qabeessa ta’e kamifiyyuu banaa ta’uu qaba. Namoonni lammuummaadhaan ykn sanyiin ykn
sababa ulaagaa ogummaa ykn ga’uumsaa isaanii wajjin walquunnamtii hin qabneen
dirqamni ykn murtiin addunyaa haala hin jirretti bittaa mootummaa irratti akka hin
hirmaanne dhorkuun hin danda’amu. Haa ta’u malee, sababiiwwan kanatti aananiin
dorgomtoonni dorgoommii caalbaasii keessatti hirmaachuu irratti dhorkamni godhamu
akka danda’amu beekamuu qaba.

22
 2.3.1.1. Maallaqni bittaa mootummaatiif barbaachisu tumsa misooma kar-lamee irraa
argame yoo ta’ee fi bittaan kan raawwachuu qabu mootummaa keenyaa fi
qaamni maallaqa kenne bu’uura waliigaltee liqii /gargarsa itti waliigalanii fi
walii mallatteessaniitiin caalbaasii keessatti hirmaachuu kan danda’an
dorgomtootaa fi gorsitoota lammii biyyoota waligaltee keessatti ibsaman
qaban qofa yoo ta’an,
2.3.1.2. Maallaqni bittaa mootummaatiif barbaachisu biyyoonni hedduun miseensa kan
itti ta’an tumsaa misooma irraa kan argame yoo ta’ee fi bu’uura waliigaltee tiin
bittichi raawwachuu kan danda’u dorgomtoota ykn gorsitoota miseensa
biyyoota tumsaa misooma maallaqa kennan irraa dhiyaatan qofaa yoo ta’e,
2.3.1.3. Caalbaasii kanaan duraa mo’ataan haala barbaadamuun raawwachuu dhabuu
isaatiin kan ka’e yeroo murtaa’eef bittaa mootummaa keessatti akka hin
hirmaanne dhaabbatoota dhorkaman ykn ittifaman,
2.3.1.4. Dorgomaa ykn gorsaa kamiyyuu sababa gocha malaammaltummaan, waliin
dha’uudhaan, gowwoomsaan fi humnaan ykn dirqisiisuun caalbaasii
mootummaa keessatti akka hin hirmaanne dhorkame,
2.3.1.5. Biyya mootummaan walquunnamtiin daldalaa akka hin jiraanne murtii irratti
dabarse,
2.3.1 Yeroo hin murtaa’iniif ykn yeroo adda bahee beekamuuf caalbaasii manneen hojii
mootummaa baasan irratti akka hin hirmaanne dhiyeesitoonni ykn dhaabbatoonni
ykn biyyoonni dhorkaman BMMD tiin uummataaf ifa ni godhamu. Biiroon maqaa
qaama ittifamani ykn dhorkamni irratti darbe dhorkamichi yeroo itti turuu
ilaalchisee odeeffannoo qabachuu fi manneen hojii mootummaatiif beeksisuu qabu.
2.4 Tooftaa wal-quunnamtii

2.4.1 Manneen hojii mootummaa fi dhiyeessitoota, dorgomtoota ykn dorgomtoota

kaadhimamtoota gidduu wal-quunnamtiin taasiifamu barreeffamaan ta’uu qaba.
Sababa wal-quunnamtiin barreeffamaan ta’e kaayyoon inni guddaan amala
dirqisiisummaa seeraa akka qabaatan yaadameetii dha.

23
 2.4.2 Wal-quunnamtiin afaaniin ykn haasaadhaan godhamanii fi web-saayitii irratti
ragaale ilaachaaf dhiyaatan ykn ergawwan i-meeliin ykn faaksiidhaan darban itti-
aansuudhaan barreeffamaan mirkanaa’uu qabu.
2.4.2.1. Sirrummaa wal-gaddaruu ragaa fi sirnawwan iccitiidhaan egamuu isaanii
mirkaneessuu dandeessisan dirirfamuu isaanii fi gamaa teeknikaatiin
haalawwan barbaachisaa ta’an guutamuu isaanii yommuu mirkaneeffamu
barreeffama irratti dabalataan ykn bakka barreeffamaa mala elektirooniksiin
wal-quunnamtii gochuun ni danda’ama.
2.4.2.2 Qajeelfama bittaa keewwata ____ jalatti haala ibsameen ispeesifikeeshinii warra
qabanii fi gurgurtaaf jedhamanii warra oomishaman bittaa isaanii mala
dhiyeessa gatiitiin kan raawwatamu ta’ee bu’uura gatii qofaan bittaawwan
dorgoommiin irratti taasifamuuf dorgomtoonni gatii isaanii yoo xiqqaate
oggeessota lama dhimmi ilaaluun furtuu iccitii waliinii (pass word) banuu fi
kaayyoo kanaaf i-meelii banameen bitticha akka dhiyeessan godhuu fi
dhiyeessa gatii ergaman yeroo wal-fakkaatutti banuudhaan dhaabbata gatii
xiqqaa dhiyeesse irraa bitticha raawwachuun ni danda’ama. Ta’ees raawwiin
isaa loogii irraa bilisaa fi dorgoommii karaa kanaan godhamu hirmaachuuf
dorgomtoota fedhii qabaniif carraan wal-qixaa kan kennu ta’uu isaa
mirkaneessuun barbaachisaa dha.

2.5. Ga’uumsa Dorgomtootaa

2.5.1. Dorgomtoonni bittaa mootummaa keessatti hirmaachuudhaaf ga’uumsa qabaachuu

isaanii kan agarsiisu ragaa dhiyeeffachuu qabu. Kaayyoon ga’uumsa dorgomtoota
qulqulleeffachuu haalawwan armaan gadii guutamuu isaa mirkaneeffachuu dha.
2.5.1.1. Dorgomtoonni bittaa mootummaa keessatti hirmaatan labsii fi qajeelfama
keessatti kan taa’an madaalliiwwan ogummaa seera qabeessummaa fi
naamuusa ykn sadarkawwan kan guutuu kan danda’an ta’uusaanii fi,
2.5.1.2. Dorgomtoonni caalbaasii ykn tajaajilawwan itti dorgoman sirritti raawwachuu
kan danda’an ta’uu isaanii,
2.5.2 Labsii fi qajeelfama keessatti ulaagaalee ga’uumsaa dorgoomtoota mirkaneessuuf
barbaachisan kan ibsaman yoo ta’u facaatiin isaas akka itti aanutti dhiyaateera.

24
2.5.2.1 Dorgomtoonni ga’uumsaa ogummaa fi teeknikaa akka qaban agarsiisuuf
ragaawwanii fi mirkaneessawwan kanatti aanan dhiyeessutu irraa eegama.
a) Hojii damee hojii ijaarsaa, dhiyeessaa fi tajaajila raawwachuuf kan
dandeessisu ga’uumsa ogummaa, teeknikaa fi muxannoo,
b) Madda maallaqaa amansiisaa,
c) Meeshaawwan hojiif mijaa’oo, dhimmoota biroo barbaachisa ta’an ykn
meeshawwan kanaa fi dhimmoota barbaachisa ta’an akka barbaachisummaa
isaatti yeroo barbaadametti kiiraan argachuu danda’uu isaanii,
d) Barbaachisaa ta’ee yoo argamutti dandeettii oomishuu,
e) Akka barbaachisummaa isaatti tajaajila gurgurtaa booda kennamu;
f) Akkaataa barbaachisummaa isaatti dandeetti bulchiinsa ykn hoggansa,
g) Hojii damee ijaarsaa, dhiyeessaa fi tajaajila irratti dorgomaniif muuxannoo
kanaan dura qaban,
h) Dorgomtoonni hojii kanaan duraa raawwatan waliin walqabatee
raawwannaa kontiraata gaarii fi maqaa/ seenaa gaarii kan qaban ta’uu
isaaniitiif qaamaa 3ffaan mirkaneessa dhiyeessuu,
i) Waliigaltee raawwachuuf kan dandeessisu humna namaa lakkoofsaanis,
baayinaanis, dandeettiinis guuttachuu isaanii mirkaneessa dhiyeessuu.
2.5.2.2. Dorgomtoonni waliigaltee raawwachuuf kan dandeessisu dandeettii seeraa akka
qaban agarsiisuu qabu. Kana jechuun dhorkama mana murtii kamiiyyu kan hin
qabne ta’uu isaanii mana hojichaaf agarsiisuu qabu. Fakkenyaaf, kubbaaniyaan
tokko mana murtiin kiisaaraa yoo irratti darbe kubbaaniyaa kassarees ta’e abbaan
kubbaaniyichaa waliigaltee akka hin-raawwanne mana murtiitiin ni dhorkamu.
2.5.2.3 Haalaa fi humna maallaqaa wajjin walqabatee dorgomtoonni dhimmoonni armaan
gaditti tarreeffaman kan isaan hin ilaallanne ta’uu isaanii agarsiisuu qabu.
a) Kisaaraa wajjin walqabatee hojii irratti dorgoman raawwachuuf humni
maallaqaa jiraachuu dhabuu isaa,
b) Sababa rakkoo guddaa maallaqaatiin gaaffii liqeessitootaa tiin bu’uura
ajaja mana murtiitiin kennamuun dhaabbaticha qulqulleessa/hojjatan
herreega bilisa ta’e akka bulchu ta’uu dhabuu ykn qabeenyichi bulchaan
ykn eegduudhaan kan hin qabamne ta’uusaa,

25
 c) Kassaruuf ykn digamuuf adeemsa irra jiraachuu, fakkeenyaaf, namoonni
ykn dhaabbatoonni sababa idaa liiqiin irra jiru galii isaanii ol ta’uu
isaatiin hojii isaanii sadarkaa raawwachuu hin dandeenye irratti ga’uu,
d) Dhabiinsa humna maallaqa wajjin sababaa walqabateen daldala ykn
hojii isaanii akka hin raawwanne dhorkamuu,
e) Sababa armaan olitti ibsamaniin adeemsi himannaa irra jirachuu isaanii,
2.5.2.4 Dorgomtoonni biyya keessa bu’uura seeraa fi qajeelfama biyyaattii tiin gibira
kaffaluu isaanii kan mirkaneessu waraqaa ragaa dhiyeessuu qabu.

Kanaan olitti kan ibsameen madaallii ga’uumsaa waliigalaa 4’n fi gosa bittichaa,
kaayyoo, qabiyyee fi baayyina bu’uura gochuun manneen hojii mootummaa
ga’uumsa dorgomtootaa ulaagaa ittiin gamaaggaman sanada caalbaasii
qopheessan keessatti ifatti agarsiisutu irra eegama.
2.5.3 Manneen hojii mootummaa dorgomtoota kaadhimamoo dhimmoota barbaachisoo
kana guutuu kan danda’an ta’uu isaanii kan mirkaneessu ragaa sanada qaama dhimmi
ilaalu irraa akka dhiyeessu gaafachuu ni danda’u.
Dorgomtoonni kaadhimamoon ragaa sanada akka dhiyeessan gaafataman kan kanaan
gadii ni dabalata.

2.5.3.1 Dandeettii Ogummaaa fi Teeknikaa

 Itophiyaa keessatti ykn biyya isaanii keessatti kan galmaa’e fudhatama kan qabu
miseensa ogummaa ykn dhaabbata daldalaa ykn hirmaatoota ta’uu isaanii kan
agarsiisu ragaa sanada dhiyeessuu ykn bu’uura seera Itophiyaa keessatti ykn
biyya isaanii keessa jiruun gahuumsa ykn dandeettii isaanii kan mirkaneessu
waadaa jechaa ykn miseensa ykn hirmaataa dhaabbata daldalaa ta’uu isaanii kan
agarsiisu ragaa sanada dhiyeessuu ykn seera Itophiyaa keessatti ykn biyya
isaanii keessa jiruun gahuumsa ykn dandeettii bu’uuraa isaanii kan mirkaneessu
waadaa jechaa ykn sartafikeetii dhiyeeffachuu qabu. Mirkaneessi waadaa jechaa
ykn sartafikeetii kun dhaabbata ogummaa kennuu irraa kennamuu ni danda’a.
 Ga’uumsa teeknikaa dhaabbatichaa, qulqullina meeshaalee mirkaneessuuf
madaalii itti fayyadamu, fakkeenyaaf, dhaabbata sadarkaa addunyaa (ISO)

26
 mirkaneessaa fi hojii qorannoo fi qo’annoo hojjechuuf dhimmoota barbaachisan
guutamuu isaanii kan agarsiisuu ragaa sanada,
 Manni hojii mootummaa yoo gaafate baayyina, guyyaa fi fudhatoota (kan
dhuunfaa ykn kan mootummaa ta’uu danda’u) kan agarsisu akkasumas waggaa
sadanii fi shaniif facaatii dhiyeessawwan raawwataman agarsiisu,
 Tarreeffama maammiltoota mana hojii mootummaatiif ragaa kennuu kan
danda’an,
 Manni hojichaa yommuu gaafatu mirkaneessa ga’uumsa ogummaa dhugaa
dhaabbata ogummaa kennuuun kan mirkanaa’u ta’ee saamuda oomishni
dhiyaatu, ibsaa fi suuraa/fakkii,
 Madda maallaqaa dorgoomaa kan ilaallatu ragaa baankii, baankii irraa
dhiyeeffachuu,
 Bu’uura seera kubbaaniyaa biyya dorgoomaan keessa jirutti galii fi baasii,
kisaaraa fi bu’aa barreeffamaan maxxansuu yoo barbaachisu galii fi baasii bu’aa
fi kisaaraa kan agarsiisu ragaa baankii dhiyeessuu,
 Dhaabbanii galii daldalaa yeroo murtaa’e keessatti argatee fi waggoota sadii
darbaniif waliigaltee wajjin kan walfakkaatan meeshaalee ykn hojiilee damee
ijaarsaa fi tajaajilawwan dhiyeessuun galii argate kan agarsiisuu ibsa
dhiyeessuu, fi
 Facaatii baayyina hojjatoota teeknikaa fi hojjetoota bulchiinsa dhaabbaticha
keessatti qaxaraman agarsiisuun dhiyeessuu,
2.5.3.2 Dandeettii Seerummaa
Dandeettiin seerummaa qaamaa aangoo seerummaan kennameefiin mirkanaa’uu qaba.
Sanadni mirkaneessa kun namni dhuunfaa ykn dhaabbani ykn hojjetoonni qaama bittaa
raawwatuu wajjin waliigaltee akka hin raawwanne mana murtiin kan hin dhorkamne ta’uu
isaanii ibsuu qaba.
2.5.3.3 Haala Maallaqaa
Manni hojii mootummaa dhimmoonni armaan olitti ibsaman jirachuu isaanii
mirkaneeffachuu qabu. Haa ta’u malee, qaamni bittaa raawwatu yeroo gaafatu
dhimmoonni kun kan isaa hin-ilaalle ta’uu isaa ibsuun dirqama dorgomaa ti. Dhimmi kun

27
kan isa hin-ilaalle ta’uu isaa abbaan taayitaa Itoophiyaa keessatti ykn biyya dorgoomaa
keessa kan argamu barreeffamaan mirkaneessuu ni danda’a.
2.5.3.4 Dirqama Gibiraa
Dorgomtoonni gibirri irraa barbaadamu kaffaluu isaanii mirkaneessuuf manni hojjichaa
dorgomtoonni biyyaa keessaa waraqaa ragaa gibiraa kaffaluu isaanii qaama ilaalu irraa
waraqaan ragaa gibira ittiin kaffalan isaanii kenname akka dhiyessan gaafachuu ni danda’a.
Waraqaan raga gibira akka barbaachisummaa isaatti dhimoota armaan gadii ibsuu qaba.
 Lakkoofsaa galmee gibiraa ykn lakkofsaa addumaa kaffalaa gibira,
 Lakkoofsaa galmee taaksii dabalataa (VAT),
 Gibiraa galii fi gibiraa dabalataa (VAT) kan ittiin murtaa’e waggaa dhummaa,
 Gibiraa fi taaksii dabalataa (VAT) yeroodhaan kaffalamuu isaa mirkaneessa agarsiisu,
Fakenyaaf kontraktarichii dizayinii /kan ijarsaa; bita; kan dhabuu fi mi’inii hojidhaaf qophii
ta’uisaa itti gaafatamumma mirkaneessuuwaliigalaan yoommuu raawwatamuu (key turn)
kontrata dabalataa odeefannoo ga’umsaa gaafaachuu ni-danda’aa. Haala walfakkatuun
ergamaa adda tokko raawwachisuuf tajaajilawwan barbaachisaan fakkeenyaaf
nageenyumma ykn nyaata ilaalchisee dabalataa ykn adda kan ta’e raga ga’umsaa akka
dhiyaatuu gaafachuun ni danda’ama.

Sanadnii caalbaasii bittaawwan adda addaa kan hammatee yoomuu ta’u dhiyeessawwan
meeshaa fi bitaan hojii ijaarsaa gosaa bitaa tokko tokkoof ragaan mirkaneessa gaumsaa
barbaachisuu maal akka ta’ee ibsun irrra jiraata.

Haalawalfakkatuun; bittaa hojiiwwan guddaa meeshawwani ykn dame ijaarsaa waldaa

michoomina; waltahanii dhabbatoota michoominaan hojjataan ykn waldalawwan
hirmanaa kan harkisuu ta’ee yoomuu argamuugageessaan qindoomina kan ta’aniin fi
qoodafudhatoota biroon gutamuu kan irraa jiratuu uulagaawwan ga’umsa qodni
dhibbeentaan hiramee murteessuu ni-danda’a.
Ogumma adda kan qabaan kontraktarooni birkii ijoon ga’umsii isaanii kan gamagamauu
yoo ta’ee kuniis mana hojichaan kan qopha’uu sanadaa caalbaasii ilaaluu qaba. Ga’umsii
kontraktaroonii birkii garuu yeroo gamagamaa hojii kontraktaroota ijoo yaada keessa
hingalu.

28
2.5.4 Yeroo ga’uumsa duraas ta’e ga’uumsa boodaa kan barbaachisu madaalliin ga’uumsaa ijoo
waamicha ga’uumsa duraa keessatti ibsamuu qaba. Akkasumas sanadni ga’uumsa duraa
dorgomtoota kaadhimamaaf hiramu ulaagaa ga’uumsaa hundumaa agarsiisuu qaba.
Ulaagaan ga’uumsa ijoo yeroo ga’uumsa booda kan barbaachisus yoo ta’e sanada
caalbaasii irratti ifatti agarsiifamuu qaba. Gamaaggamni ga’uumsa duraa ykn boodaa
ragaa kenname irratti bu’uureeffachuun ni raawwatama.
2.5.5 Gamaaggamni caalaasii bu’uura sanada caalbaasii dorgomtootaaf kennameen akkasumas
gamaagamni gaa’umsaa duraa bu’uura sanada gamaaggama ga’uumsa duraa dorgomtoota
kaadhimamtootaaf hirameen raawwachuu qaba.
2.5.5.1 Manni hojii Mootummaa iyyataan tokko ga’uumsaa ykn dandeettii waliigaltee
caalbaasichaa raawwachuu isaa madaaluuf ulaagaalee barbaachisan haala armaan
gadii taa’en ni xiinxalama.
 Waliigalteewwan walfakkaatan irratti muuxannoo jiruu fi raawwannaa
hojiiwwan duraan hojjetaman,
 Lakkoofsa xiqqaa pirojektoota wal-fakkaatan xumuraman.
 Gatii pirojektoota ykn sagantaalee walfakkaatan xumuraman waliigalaa ykn
baaqqeen argaman,
 Hojiiwwan kutaalee biyyoota addunyaa (continent) keessatti
raawwatamaniif xiyyeeffannoon dabalataa kennameefii dorgomaan
kaadhimamaan biyyoota itti hojjate,
 Manneen hojii biyya keessa ykn biyya alaatti argamaniif bu’a qabeessummaa
mi’oota, meeshaawwan dhiyaatanii fi waarshaalee ijaaraman,
2.5.5.2 Humna namaa, mi’aa fi meeshaaleen ijaarsaa ykn oomishaa guutamuu isaa fi
ga’uumsaa ilaalchisee,
 hojjetoota ijoo dorgoman kaadhimaamaa biratti hojjataan irra kan
barbaadamu ulaagaa ga’uumsa ogummaa fi muxannoo ibsuu,
 Dorgomaa kaadhimamaa waliigaltee raawwachuuf gosa fi lakkoofsa meeshaa
qabachuu qabuu murteessuu ykn waliigalticha raawwachuuf yeroo
barbaachisu meeshaawwan kana kiraan argachuuf waliigalteen godhee yoo
jiratee kanuma akka beeksisu ykn ifatti akka agarsiisuu gochuu,

29
  Waliigaltee oomishanii dhiyeessuu ilaalchisee waliigalticha raawwachuu kan
dandeesisuu ykn kan barbaachisuu human (dandettii) omishuu xiqqaa ibsuu,
 Yeroo iyyanno’ichi gamaaggamamu qaamni bittaa raawwatu meeshaawwan/
dhimmoota barbaachisoo xiinxaluu akka danda’u ibsuu.
2.5.5.3 Iyyatoonni hundinuu ulaagaalee gamaagamaa ga’uumsa duraa guutuu yoo hin-
dandeenye dorgoommiin caalbaasii ni-haqama. Yeroo kana manii hojii
mootummaa caalbaasii tokko yeroo haqu tarkaanfii fudhatamuu qabu kan
kanatti aanu fudhachuu qaba.
 Tamsaa’inni waamicha ga’uumsa dura ga’aa yoo ta’uu baatee fi bittichi
guddaa fi wal-xaxaa yoo ta’e manni hojichaa waamicha caalbaasichaa
sadarkaa addunyaatti irra deebi’ee adeemsisuu qaba.
 Qabiyyeen waamichaa irra deebi’amee ilaalamuu ykn xiinxalamuu kan qabu
yoo ta’e waamichii irra deebi’amee ilaalame dorgomtoota kaadhimamoo
yeroo duraa yaada isaanii ibsaniif ykn beeksisaniif qofa akka gahu ykn irra-
deebi’amee beeksiisan akka bahu tasiisuun ni danda’ama.
 Yaadawwan dorgoommii fudhatama qaban kan dhiyaachuu dhaban
sababawwan olitti tuqamee lamaaniin yoo ta’e waamichii irra deebi’ame
ilaalame dorgomtoota duraa caalbaasii keessatti hirmaataniif akka
kennamuu fi akkasumas caalbaasiin irra deebi’amee akka bahu ni taasifama.
 Ga’uumsi duraa haala dure irratti hunda’e kan hayyamamu hanqinoota tokko
ykn muraasa salphaa yoo uumamanii fi caalbaasichi otuu hin dhiyaatin dura
dorgomaa qadhimamaan salphatti kan sirraa’u yoo ta’ee dha. Yeroo kana
dorgomaan qadhimamaa caalbaasii keessatti hirmachuu kan danda’u haala
irratti kan hunda’e ga’uumsa duraa irratti kan taa’anii fi akka guutuu kan
barbadaman haala dureewwan guuttachuu isaa yommuu mirkaneessee qofa
dha.
2.5.6 Adeemsa gamaggamaatiin manni hojichaa sanada dogoggora dhiyeessu fi raawwii
dadhabaa duraanii dabalatee madaallii ulaagaa sanada caalbaasii keessatti
ibsameen irratti hundaa’uudhaan dorgomaa tokko caalbaasii keessa haquu ni
danda’a. Ta’ees caalbaasii motummaan fuula-duraaf gaggeessu keessatti akka hin
hirmaanne dhorkamuu hin danda’u .
30
 Haa ta’u malee, manni hojichaa BMMDiif gabaasa yoo godhee fi Biiroon adeemsi
dorgoomaan balleessaa ta’ee yoo arge yeroo murta’eef caalbaasii manneen hojii
mootumaa baasan irratti akka hin hirmaanne dhorkuu ni danda’a.
2.5.7 Dorgoomaan kamiyyuu ga’uumsa qabaachuu isaa mirkaneessuuf raga inni
dhiyeesse kan dogoggorsisu ykn guutuu kan hin taane yoo ta’e manni hojichaa
dorgomticha yeroo kamiiyyuu dorgoommii ala tasiisuu ni danda’a. Sababa
dorgomaan caalbaasii ala itti taasifame gabaasa ga’uumsa dura ykn gamgamaa
caalbaasii keessatti ifatti taa’uu qaba. Dorgomaan gocha walfakkaatu irra-
daddeebi’ee raawwatee yoo argame caalbaasii irratti dorgomee fi fuula duraaf
manni hojichaa caalbaasii baasu irratti hirmaatee yeroo argamu gocha isaatiin
dorgoommii ala taasisuun ni danda’ama. Haa ta’u malee, dorgomitichi manneen
hojii mootummaa biroo irratti caalbaasiiwwan gaggeeffaman irratti akka hin-
hirmaanne dhorkuun/ ittisuun aangoo BMMDO dha.

2.6. Facaatii Dhiyeessitoota Fudhatama Argateen Fayyadamuu

Bittaa Mootummaa kammitiyyuu hirmaachuudhaaf galmee dhiyeessitoota keessatti

galmaa’uun dirqama ta’a.
2.6.1 Galmeeffama dhiyeessitootaa
a. Dhiyeessitoonni bittaa mootummaa keessatti hirmaachuu barbaadaan web-saayitii
Biirichaa irratti keessumaa iyyuu kutaa dhiyeessitoota galmeessuuf qophaa’e biratti
dursanii galmaa’u qabu.
b. Kanaa olitti lakk. (a) irratti kan ibsame yoo jiratee illee kireessoonni manaa ‘Real
state’ dhaan hin bobbaanne galmee dhiyeesitoota keessatti yoo galmaa’uu baatan
illee caalbaasii kiraa manaaf bahu keessatti hirmaachuu ni danda’u.
2.6.2 Galmee dhiyeessitoota keessatti galmaa’uuf haalawwan guutamuu qaban
a. Dhiyeessaan damee hojii irratti bobba’e kan ibsu hayyama daldalaa haroomsifame,
b. Dhiyeessaan hojii tajaajila gorsaa kennuu irratti kan bobba’e yoo ta’e damee
ogummaaa irratti bobba’e ilaalchisee ragaa mirkanassa ga’uumsa ogumma qamaa
dhimmi ilaaluun kenname,
c. Hojii ijaarsaa irratti kan bobba’e yoo ta’e hojii ijaarsa akka hojjetuuf Biiroo Hojii fi
Misooma Magaalatiin ragaa sadarkaa kennameef ibsu,

31
 d. Tajaajila suphaa konkoolaataa irratti kan bobba’e yoo ta’e Biiroo Daldalaa fi Geejjiba
irraa ragaa sadarkaa isaa ibsu kenname,
e. Qorichaa fi meeshaalee tajaajilaa wallaansaa dhiyeessuu irratti kan bobba’e yoo ta’e
ragaa Biiroo Eegumsa Fayyaa irra kenname,
2.6.3 Dhiyeessaan bu’uura waligaltee bittaatiin dirqama isaa osoo hin raawwatiin yommuu
hafu ykn pirofoormaa akka kennu yeroo gaafatamu meeshaalee ykn tajaajilawwan
dhiyeessuu osoo danda’uu pirofoormaa yoo hin kennine ykn meeshicha ykn
tajaajilicha dhiyeessuuf kan hin dandeenye ta’uu isaa mirkaneessuuf fedhii kan hin-
qabne yoo ta’e manni hojii mootummaa dhiyeessitoonnii badii yommuu raawwatan
guca/uunkaa/ BMMD tti gabaasa itti godhamutti guutanii BMMD tti erguu qabu.
2.6.4 Sirni Iyyannoon BMMD tti dhiyaatu ittiin ilaalamu
2.6.4.1 Dhiyeessitoota badii uuman irratti tarkaanfii fudhatamuun walqabatee aangoo
BMMDO,
a. Dhiyeessan kamiyyuu ykn dorgomaan seerrii kan hayyamuuf ala raawwachuu
isaa, ykn bittaan sirrittii raawwachuu dhabuu isaa ykn caalbaasii
dogoggorsisuu isaa ykn sanada sobaa dhiyeessuu isaa ykn iccitiin waliigaluu
isaa ykn hojiin malaammaltummaa raawwatamuu isaa manneen hojii
mootummaa irraa himannaan yoo dhiyaate ragaawwan, sanadoota,
galmeewwaniifi ibsawwan bittaa wajjin kan wal-qabatan dorgomtoota
qadhimamoo irraa ykn dhiyeessaa irraa akka dhiyaatuuf ajajuu,
b. Imaanyoota /ragaa baatoota/ waamuu, ragaa batoonnii fi warra bittaan
ilaallatu jechoota isaanii kakuudhaan akka kennan taasisuu,
c. Raawwii bittichaa qulqulleessuuf akka gargaaru gargaarsa ogummaa qamaa
kamiirraa iyyuu gaafachuu,
d. Himaannaa, deebiiwwan kennaman, ragaawwanii fi sanadoota dhiyaatan seera
bittaa fi bulchiinsa qabeenya mootummaa tiin qulqulleessuun dhiyeessaa
balleessa raawwatee argame irratti haala labsii keewwata 63 keewwata xiqaa
5 jalatti ibsameen murtii dabarsa.
2.6.4.2 Manneen hojii mootummaa dhiyeessitoota irratti gabaasa balleessa dhiyeessan
qulqulleessuu wajjin walqabatee hojjiiwwan BMMDiin raawwataman,
a. Iyyannoo raawwii bittaa manneen hojii mootummaa irraa fudhachuu,

32
 b. Dorgomaa qadhimamaa iyyannoon irratti dhiyateef, dorgomaan ykn
dhiyeessan gabaasni kan irratti dhiyaate ta’uu isaa fi raawwannaa bittaa
wajjin sanadoota walqabatan ibsa beeksisaa isa dhaqabee guyyoota hojii
shan keessatti akka ergu beeksisa barreeffamaa erguu,
c. Dorgomaa qadhimamaa ykn dorgomaan ykn dhiyeessaan beeksisni
bareeffamaa isa ga’e sanadoota bittaan itti raawwatame, ragaawwanii fi ibsaa
akka ergu hordofuu,
d. Deebiin yeroo isa dhaqabu gabaasa balleessa dhiyaate, deebii kennamee fi
sanadoota dhiyaatan haala seera bittaa mootummaa jiruun qulqulleessuun
murtii kennuu fi murtiichi qaama ilaallatuuf barreeffamaan akka dhaqabu
taasisuu,
2.6.4.3 Sirna gabaasa balleessaa BMMDO tiif dhiyaate ittiin qulqullaa’u,
a. Dhimmichi waliigalteedhaan yoo hiikame irraa kan hafe manni hojii
motummaa iyyata yeroo biiroodhaaf dhiyeessu yaada bu’uura iyyannicha
ibsuu koppii sanadoota bittaan ittiin raawwatee fi sanadoota biroo
dhimmichaa wajin walqabatan qabsiisuudhaan Biiroodhaaf dhiyeessuutu
irra jiraata.
b. Biiirichi akkuma iyyannoon mana hojichaa isa qaqqabeen iyyannoo dhiyaate
irratti ibsaa fi ragaalee akka dhiyeessu dhiyeessaaf ykn dorgomaaf
battalummatti beeksisa barreefamaa erguu qaba.
c. Dorgoman qadhimamaan ykn dorgoman ykn dhiyeessan gabaasnii balleessaa
irratti dhiyaate gaafii Biirichaa irraa dhiyateefii guyyaa hojii 5 keessatti ibsa
isaa fi ragaalee wajjin Biirichaaf deebii kennuutu irra jiraata.
d. Biirichii ibsa fi ragaalee dorgomaa kaadhimamaa, ykn dorgomaa ykn
dhiyeessaa irraa dhiyaateef bu’uraa labsii fi qajeelfama bittaa fi bulchiinsa
qabeenyaa mootummaa tiin qulquleessuudhaan iyyannichi dhiyaatee guyyaa
hojii 15 keessatti murtii isaa bareefamaan mana hojii mootummaa
iyyannicha dhiyeesseef ykn dhiyeessaa iyyanni itti dhiyaateef ykn dorgomaa
ykn akkuma barbachisummaa isaatti qaamoolee biroo dhimmi ilaaluuf
ergmuu qaba. Murtiin barreeffamaan kenname gosa balleessichaa, sababa
murtichaa fi tarkaanfii fudhatamu kan ibsu ta’uu qaba.

33
2.6.4.4 Dorgomtoota ykn dhiyeessitoota balleessuun isaanii mirkanaa’e irratti
“BMMD”n murtee kennamu,
Dorgomaan qadhimamaan ykn dorgomaan ykn dhiyeessaan tokko raawwii
bittaa ykn caalbaasii ykn bulchiinsa waliigaltee irratti balleessaa kan raawwate
ta’uun isaa Biiroodhaan yoo mirkanaa’e, murtiin kan keennamu bu’uura labsii
bittaa fi bulchiinsa qabeenyaa keewwata 61 keewwata xiqqaa 3 ta’ee gosni
adabbii fi yeroon turmaata adabbii isaa akka gosa balleessaa isaa tiin akka
kanaan gadii ni ta’a.
Dorgomaan qadhimamaan, ykn dorgomaan ykn dhiyeessaan tokko firii
gamaaggama bittaa haa ta’u jedhee dogoggorsiisuuf ykn jijjiirsisuuf yeroo
raawwii bitta ykn bulchiinsa waliigaltee irratti,
a. Hojii malaammaltummaa raawwachuu isaa, jechuun ogeessa hojii bittaa
irratti bobba’e ykn ittigaafatamaa matta’aa ykn sossoobbii ykn dhimma
gatii kan qabu kamiyyuu kennuusaa,
b. Dogoggorsisuu jechuun sanada sobaa ykn seeruummaa hin-qabne
dhiyeessuu ykn BMMDn dhorkamee osoo jiruu yeroon dhorkama isaa
osoo hin raawwatiin caalbaasii biraa irratti hirmaatee argamuu ykn
waliigaltee ala meeshaawwan ykn tajaajilaawwan, hojii ijaarsa, ykn
tajaajila gorsaa qulqullina hin-qabne dhugaa ykn sirrii fakkeessanii
dhiyeessuu,
c. Dorgomtoota biroo wajjin waliigaluudhaan gatiin murteessanii
dhiyeessitoota biroo fi mana hojichaa faayidaa dorgoommii bilisaa irraa
argachuu qaban akka hin arganne taasiisuu,
d. Hojjetoota mana hojiilee ykn itti gaafatamtoota wajjin waliigaluudhan
meeshaa ykn tajaajila ykn tajaajila gorsaa ykn hojilee ijaarsaa waliigaltee
ala ta’an kennuu ykn dhiyeessuu,
e. Ogeessa ykn ittigaafatamaa hojii bittaa irratti bobba’e kallattiiniis ta’e
kallaattiin ala midhaa irratti geessisuuf sodachisuu, ykn dorsiisuu ykn
dirqisiisuu,

34
 f. Bu’uraa qajeelfamaa bittaa mootummaa keewwata 48.5.2. tiin adabbii itti
murtaa’e yeroo raawwatee kaasee waggaa lama lakkaa’amu keessatti
balleessaa dhorkama biraa hordofsiisu raawwachuu,
2.6.4.5 Qajeelfama bittaa keewwata 48.5.1 jalatti balleessawwan tarreeffaman kan
raawwate ragaadhaan yoo itti mirkanaa’e balleessichi seeroota biroon kan isa
gaafachisu ta’uunsaa akka eegame ta’ee waggaa lamaa gad kan hin taane ykn
yeroo hin murtoofneef caalbaasii bittaa manni hojii mootummaa baasu
kamiyyuu irratti akka hin hirmaanne gochuuf galmee dhiyeessaa irraa ni
haqama.
2.6.4.6. Dhiyeessan tokko dhiyeessa isaa ykn tajaajila isaa ykn tajaajila gorsaa ykn
hojii ijaarsa isaa bu’uraa waliigaltee ittigaleen sababa ga’aa hin-taaneen,
a. Haala waliigalteetiin dhiyeessuu dhabuun ykn haala waliigalteen
raawwachuu dhabuu isaatiin ykn dhiyeessicha jalqabee addaan kutuu
isaatiin mana hojjichaa irratti kiisaaraa maallaqaa guddaa ykn harkifata
hojii ykn dhabiinsa faayidaa yoo fidee ykn,
b. Mo’ata caalbaasichaa ta’uun isaa barreeffamaan ibsameefii waliigaltee
raawwachuuf sababaa fedhii hin qabneef dorgomaa biraa irra bittaan
raawwachuu isaatiin mana hojjicha irratti kiisaaraa maallaqaa guddaa
ykn harkifata hojii ykn dhbiinsa faayidaa yoo dhaqabsisee ykn,
c. Kana dura akkekachisni barreeffamaan BMMD irraa kennameefii irra-
deebi’ee raawwii bittaa irratti balleessaa raawwachuu isaatiin
akkekachisni akka kennamuuf yoo mirkana’e. Haa ta’u malee, murteen
akkekaachisa duranii erga kenname waggaa sadii kan hindarbine yoo
ta’e,
2.6.4.7 Qajeelfama bittaa keewwata 48.5.2 jalatti balleessawwan tarreeffaman
raawwachu isaa ragaadhaan yoo irratti mirkana’e balleessa seera biraa tiin
ittigaafatamuun isaa akkuma jirutti ta’ee akka ulfina balleessaa isaa
ilaalamee yeroo ji’a jaha gad hin taanee fi waggaa lama hin caalleef caalbaasii
bittaa mootummaa kamiyyuu irratti akka hin–hirmaanne taasisuuf galmee
dhiyeeitoota irraa ni-haqama.

35
 2.6.4.8. Dhiyeessan tokko waligaltee galee dhiyessa isaa ykn tajaajila isaa ykn tajaajila
gorsaa isaa ykn hojii ijaarsa yeroo waliigaltee irratti ta’etti osoo hin ta’in
boodatti harkisee dhiyeessuu isaatiin ykn dorgomaan qadhimamaan tokko
pirofoormaa akka dhiyeessu yeroo gaafatamu fedhii qabachuu dhabuu
isaatiin mana hojiicha irratti kan dhaqabe baasii maallaqa dabalataa fi yeroo
xiqqaa ta’uun isaa ragaadhaan yoo mirkanaa’ee fi kunis kan ta’e yeroo
jalqabaaf yoo ta’e akkekachisni barreeffamaa ni kennamaaf.
2.6.4.9 Dorgomaa qadhimamaa ykn dorgomaa ykn dhiyeessa irratti tarkaanfiin
fudhatamu bittaa mootummaa kammiyyuu irratti yeroo murta’ef ykn hin
murtaa’iniif murtii akka hin hirmaanne taasisuu yoo ta’e garagalchiin
murtichaa mana hojii mootumaa hundumaaf, yunivarsitootaa fi kolleejjoota
naannoo keessatti argamanif, bulchiinsa aanaalee fi magaalootaaf akka
dhaqabu godhamuu qaba.
2.6.5 Labsii keewwata ________ akka tumameetti manneen hojii mootummaa baasii isaa
uwwisuudhaan mana hojii mootummaa biraa irra tajaajila argatan kamiiyuu akka
bittaa waan hin lakkaa’amneef kana hordofuun waliigaltee raawwatamu irratti
tumaamawwan labsichaa fi qajeelfamaa raawwatama hin qabu. Fakkeenyaaf
yunivarsitiin Hawaasaa baasii itti galmeewwaniif barbaachisu uwwisuudhaan isa
jalatti kan argamu Koolleejjii Qonnaa fi bosonaa Wandoo Gannat barcuma taa’umsa fi
minjaala (xarabeezaa) yoo hojjechise dhabbata mootummaa lameen giddutti bittaan
raawwatame kennaa tajaajila yunivarsitiin walquunname damee daldalaa biroo
dhiyeesitoota hirmaatan waliin godhamu walquunnamtii bittaa fi gurgurtaa irraa
adda waan ta’eef dhaabbatoota lamaan giddutti walquunnamtii godhame irratti
labsichaan, qajeelfamaa fi bittaa mootummaa biroon tumaamawwanii fi
hojimaatawwan sanadoota raawwii irra taa’an raawwachisummaa hin qaban.
2.6.6 Biirooleen manneen hojii mootummaa teesson isaanii Finfinnee ala ta’e bittaa
naannoo jiranitti gaggeessuuf dhiyeessaa galmaa’e argachuu dhabuu isaanii yoo
mirkaneessan dhiyeessitoota hin-galmaa’iin dorgomsiisanii bittaa raawwachuu ni-
danda’u.

36
2.7 Ibsa Fedhii Teeknikaa

2.7.1 Meeshaaleen, dhiyeessi ykn mi’i faayidaa barbaadamu akka kennu guutuu isaa
mirkaneessuuf ibsi facaatii teekinikaa (specification) meeshaalee, dhiyeessalee, ykn
tajaajilaalee haala qulqullina barbaadaman ni murteessa. Haalli qulqullina kun
dorgoommii haala hin-gufachifneen sanada caalbaasii keessatti kan galan yoo ta’u,
haalawwaan naannoo fi diizaayinii, michoomina, nageenya, likkii, taa’umsa qaamaa
haalawwaan qulquliina mirkaneessuu fi malawaan omishaa ni dabalatu. Hojjiwwan
damee ijaarsaa ilaalchisee haalawwan xuqaman dabalataan malawaan to’annoo
qulqullina hojii fi teekinika ijaarsa ni dabalatu. Manni hojii mootummaa yeroo
qophii ibsa fedhii akka barbaachisummaa isaatti sadarkaalee biyyaa keessaa fi
addunyaa hordofuutu irra jiraata. Haala meeshaa, tajajila ykn tajaajila ijarsaa
bitamuu ibsaa sirii fi guutuu ta’e akka jiratuu akkasumaas dorgomtoonii
qadhimamon karaa haqaa qabeessumma fi ifaa ta’een haala itti dorgomuu danda’an
mijeesuuf ibsi fedhichaa dorgomtoota qadhimamoo tokkoon ykn murassan akka
gutamuu ta’ee qopha’uun irraa hinjiratuu. Hojiiwwan, tajaajilaawwan feroomaa
qabaan fi hojiiwwan dame ijaarsa fi tajaajiloota fiizikkala ibsawwan tajaajilawwan
teknika waan bitu haala sirii fi gutuu ta’en bifa ibsuun qophaa’uttu irraa jirataa.
2.7.2 Ibsi fedhii teekinikaa (specification) akka gosa bittaatti haala adda addaan kan
qophaa’u ta’uullee akka qajeeltoo waliigalaa tiin yoo xiqqaate dhimmoota armaan
gadii kan ibsu ta’uu qaba.
a. Moggaafama ykn ibsa dhimma bitamuuf barbaadamu,
b. Qulqullina dhimma bitamuuf barbadame,
c. Sadarkaawwan( safartuuwwan) raawwii,
d. Madaallii nageenyaa fi taa’umsa qaamaa,
e. Samsama meeshichaa fi godhamsa malkaita adda baasa,
f. Meeshaa bitamuuf barbadame malawwanii fi adeemsa itti oomishamu,
g. Meeshaan ykn mi’i bitamu sadarkaa qulqullina barbaadamu guutuu isaa
mirkaneessuuf haalli itti sakkata’amu,
2.7.3 Facaatiin teekinikaa (specification) qamaa bittaa raawwatuun qophaa’u hanga
sirrumma qabutti dhimmoota armaan gadii bu’uura yoo godhate ni filatama.

37
 2.7.3.1 Diizaayinii ykn amala facaatii irratti osoo hin ta’iin faayidaa irratti, fakkeenyaaf,
jeenaratara tokko bituu yoo barbaachise ulaagaa faayidaa isa tarreessuun
 Humnaa eelektirika sa’atti tokko keessatti burqisiisu,
 Dandeetiin/humaa motoora isa xiqqaa fudhatama qabu,
 Jeenaratarichi yeroo hojjetu hamaa sagalee guddaa uumu,
2.7.3.2 Meeshaa bitamuuf sadarkaan qulqullina jiraachuun isaa yoo beekame akka
barbaachisummaa isaatti sadarkaa addunyaa ykn sadarkaa biyya keessa ykn
koodiiwwan agarsiisuun ibsa fedhii teekinikaa (specification) qopheessuun ni
danda’ama.

2.7.4 Ibsi fedhii teekinikaa mallattoo daldala addaa ykn maqaa, hayyama, dizaayinii,
biyyaa meeshichi itti oomishamuu fi omishtoota ykn tajaajila kennitoota muraasa
ta’an kan tuqu ta’uu hin qabu.

Kana olitti bu’ura sirnawwani fi adeemsawwan ta’aniin ibsii fedhii qopha’ee

dorgomtoota hundumma birratti dorgomii haqa qabeessaa fin ifaa akka jiratuu
dandeessisuutu irra jiraata.

Omishawwan isaanii dizayinii ykn ibsa wajiin ferooma ykn walfakkata dorgomtoota
ta’an qofa kan afeeruu wan ta’ef kallatiin diizayinii ykn ammalawwan tareessuu
irratti ibsaa hunda’ee dorgomii dhibisuu ykn dangeessuu akka danda’u beekamutuu
irra jirataa.

Fakkenyaaf mani hojicha konkoolataa bitachuu yoo barbadee sanadnii caalbaasii

maaqaan kan ibsamee konkoolataa kan ilaalatu ykn tarreefamaa ibsaa fedhii teknika
omisheesa tokko wajiin kan walqabate ta’u hinqabu. Sababni isaas
ispeesifikeeshiiniin kara kanaan qopha’an dhiyeessa tokko qofaan akka gutamaan
bu’aa tasisuu waan harkisuuf omishisoonii konkolataa biro o caaalbaasicha irratti
akka hin hirmaanee tasisaa. Konkoolatoowwan adda addaa lamaa gosa tokko ta’u
hin danda’an; haata’u malee; bayyinaan ibsaawwan teknikaa konkoolataa kan
walitti siqan ta’u isaaniitiin ibsi fedhii teknikaa ammalwwan qulqlinaa ijoo fi
bu’uraqabeesaa kan ta’an qofaa godhamee yoo qopha’ee dorgomtoonii hundi
38
 dorgomuu ni-danda’uu . fakkennyaf konkoolataa kiloograma 2055 ulfinaa kan
qabuu jechuu irraa ulfini isaa kilogramaaa 1800 hangaa 2100 kan ta’ee yoo
jedhamee filatama.

Haala walfakkatuun bita kompitara ilaalcchisee ibsii fedhii qophaa’u ammalwwan

qulquliina ijoo ijoo kan xiyyeefatee ta’e qulquliinii kutaan kompitaraa walitti
naqamuu kan ISO dhaan mirkana’ee jedhamee ibsamuu ni danda’a. Ta’ees birandiin
kompitaraa ykn maqaan karaa kamiiniyyu xuqamuu hinqabuu haalii dirqisisaan ykn
ammansisaan biroo yoo jiraatee malee ibsaa fedhii keessatti safartuwwan
hammataman fudhatamaa kan qabuu dangaa xiqaa fi gudda ibsuun yoo qopha’an
filatama.

Haa ta’u malee, manni hojiichaa ibsa fedhii teekinikaa qopheessu humna nama
teeknishaanii dandeettii qabu ga’aa yoo hin qabne ykn ibsa fedhii teeknikaa
dorgomtoonni salphadhaan yoo hubachuu hin dandeenye ‘brand’ mallattoo daldala
adda ta’e tokko fayyadamuu kan danda’amu yoo ta’u, yeroo kun ta’utti jecha “wal
fakki’ jedhuu ibsa keessatti galchuun barbaachisaa dha. Ibsi fedhii teekinikaa kutaa
itti fayadamu wajjin mari’achuun qopha’uu qaba.

2.7.5 Sadarkaawwan kan armaan gaditti tarreeffaman qofaan kan qophaa’an ta’uu
baatus sadarkawwan dhaabbilee kanaan qophaa’an hordofuun barbaachisaa dha.
A. Dhabbata sadarkaawwan adunyaa (ISO)
B. Malawwan madaalli sadarkkawwan Amerikaa (ASTM)
C. Sadarkaawwan biyyooleessa, fakeenyaaf sadarkaawwan Itophiyaa

2.7.6 Dhiyeesawwan yeroo yeroon kan bitamanii fi bittaan isaanii haala wal-irraa-hin
cinneen kan raawwatu, fakkeenyaaf waraqaaf, meeshaawwan biiroo keessaaf,
meeshaawwan dhumataa biroo fi k.k.f manneen hojii Mootummaa ibsa fedhii
idilee qopheessuun fayyadamuu qabu. Ibsa fedhii meeshaalee idileedhaan
qophaa’uu qaban ibsa fedhii idilee BMMD ni qopheessa. Manneen hojii
mootummaas ni beeksisa. Ibsi fedhii idilee jijjiirama teekinolojii wajjin akka wal
simuu gochuuf yeroo yerootti haali itti foyya’u mijeessuun barbaachisaa dha.

39
2.8. Caalbaasii, ittiin dhiyeessa yaada dorgomii fi dhiyeessa gatii kuffisuu
2.8.1 Manneen hojii mootummaa caalbaasicha yeroo bahuuti dursaanii haala
caalbaasichi itti kufu/haqamu danda’u sanada caalbaasicha keessatti hanga
ibsanitti bittaan otuu hin raawwatin dura yeroo kamiiyyuu caalbaasicha
kuffisuu ni danda’u. Waligalteen bittaa kan raawwatan manneen hojii
mootummaa firii dorgoommii caalbaasii dorgomtootaaf erga beeksisaanii fi
mo’ataan erga adda bahee booda dha. Haa ta’u malee, caalbaasichi kuffisuuf
sababa ga’aan jiraachuutu irra jiraata. Sababa ga’an ykn amansiisaan haala hin
jirreetti caalbaasii kuffiisuun hin danda’amu.
2.8.1.1 Manneen hojii mootummaa dorgomtoonni maaddalii ga’uumsa boodaa
sababa ga’aa itti hin-taneen alatti sababa biroon caalbaasii yeroo kuffisan
sababni isaa xiinxaluu qabu. Fakkeenyaaf,
a. Dorgomaan moo’ataa ta’ee filatame gatiin inni dhiyeesse gatii gabaa
jiruu wajjin yeroo ilaalamu haalan guddaa kan caalu yoo ta’e,
b. Hirmaannaa dorgomtoota haalli dangeessu sanada caalbaasii keessatti
jiraachuun isaa yoo mirkanaa’e,
c. Dorgomtoonni hundii madaallii ga’uumsaa xiqqaa kan hin guunne yoo
ta’e,
d. Sanada caalbaasii irratti kan ilaalame yeroon ittiin dhiyeessan ykn
xumuran sanada caalbaasii irratti ibsame ga’aa ta’ee osoo jiruu
dorgomtoonni yeroo ittiin dhiyaatu ykn xumuramu eeganii dhiyeessuu
yoo hin-dandeenye.
2.8.2 Caalbaasichii erga kufee booda manneen hojii mootummaa caalbaasichaaf
waamichaa har’aa taasisuu isaanii duraa tilmaama baasii bittichaa ykn baajata
gatii gabaa jiruu wajjin irra debbi’amee ilaaluun haalawwan waliigaltee,
diizaayinii fi faacaatiiwwan ykn daangaa waliigaltee foyyeessuun yoo
barbaachisaa ta’e ilaaluu qabu.
2.8.3 Caalbaasichi akka haqamu sababa kan ta’e dorgommiin ga’aan jiraachuu dhabuu
isaa fi dorgomtoonni muraasni waliigaluudhaan hammi hirmanaa akka
xiqqaatuu fi manni hojichaa faayidaa caalbaasii irra argachuu qabu hambisuu

40
 ykn gowwoomsuu ykn dirqisiisu raawwatamuu isaa yoo ta’e manni hojiichaa
yeroo caalbaasichi irra deebi’e baasu bal’iinaan beeksisuu ykn akka
barbaachisummaa isaatti sadarkaa adunyaatii beeksisa baasuun isa barbaachisu
ni danda’a. Gochii kun kan raawwatame mala bittaa ittiin dhiyeessa gatiitiin
bittaa raawwaachuuf karoorfame irratti yoo ta’e carricha dhabbatoota dabalataa
birootiif kennuudhaan dirree dorgoommii bal’iisuun ni danda’ama. Kanaan
walfaana akka barbaachisummaa isaatti gochaa gowwoomsaa fi dirqisiisuu
warra raawwatan irratti tarkaanfiin seera barbaachisaa haala itti fudhatamu
mijeeffamu qaba.
2.8.4. Manni hojjicha bu’ura gaaffii dorgomtoota kaadhimamoo ykn dorgomtoota irraa
dhiyaatuun ta’e mataa isaatiin sababa caalbaasiichi itti haqame dorgomtootaaf
ykn dorgomtoota qadhimamtootaaf beeksisuu qaba. Haa ta’u malee, sababaa
caalbaasicha itti kuffise hubachisuuf hin dirqisifamu.
2.8.5. Murtoon caalbaasicha kuffisuu kan kenname guyyaa baniinsa caalbaasii dhumaa
dura yoo ta’e sandoonni caalbaasichaa osoo hin banamiin dorgomtootaaf
deebi’uu qabu.

2.9. Gochaa malamaltumaa, waliin dha’uu, waliin ta’uu ykn hojiiwwan dirqisiisuu

2.9.1 Imaammanni mootummaa bittaa mootummaa keessatti manneen hojii

mootummaa, dorgomtoonni kaadhmamtootaa, dorgomtoonnii fi dhiyeesitoonni
hirmaatan adeemsa raawwii bittaa fi waligaltee itti aanan yommuu raawwatan
sadarkaa naamusaa ol’annaa akka hordofan kan dirqisiisuu yommuu ta’u,
namuusaa ogummaa bittaa kabaajuu dhabuun ta’ee malamaaltumaa fi
hojiiwwan biroo seera ala hirmaatanii argamuun ittigaafatamummaa fiduu
isaati-ol bu’uura labsii keewwata 83 tiin murtii adabbii darbuuf saxiila nama
baasa.
2.9.2 Dorgomaan qadhimamaan ykn dorgomaan kamiyyuu dhimoota armaan gaditti
tarreeffamaan gochawwan seeraan alaa keessatti hirmaachuu hin qaban.
2.9.2.1 Hojimmata malaammaltummaa jechuun kallattiiniis ta’e Kallattiin ala
oggantoota ykn hojjattoota manneen hojii mootumaatiif kennaa kennuu ykn
kennuuf waadaa galuu.

41
 2.9.2.2 Hojimata waliin-dha’uun jechuniis adeemsa bittaa ykn raawwii waliigaltee
dogoggorsiisuuf dhugaa jiruu dabsanii dhiyeessuu.
2.9.2.3 Gochaa waliin-ta’uu jechuniis manneen hojjii mootummaa dorgoommii ifaa fi
dhugaa ta’e irra faayidaa argatan hambisuuf yaaduudhaan manneen hojii
mootummaa osoo hin beekin ykn beekanis gatii caalbaasii murteessuu fi
dhiyeessuuf waligaltee/seera dorgomtoota lama ykn isaa ol ta’aniin giddutti
waliigaltee godhamuu keessatti hirmachuu,
2.9.2.4 Gochaa dirqisiisu/humnaa/ jechuniis dorgomtooni sanada ittiin dorgomaan
akka hin-dhiyeessine jeequu dabalatee adeemsa bittichaa ykn raawwii
waliigaltichaa gufachisuuf kallattiinis ta’e kara kallattii hin taaneen namoota
irratti ykn dhabbata irratti ykn maatii isaanii ykn qabeenya irratti miidhaa
dhaqabsiisuu ykn gochaa sodaachisuu ykn dorsisuu raawwachuu.
2.9.3 Gochaa malaammaltummaa, waliin dhahuu, waliin-ta’uu ykn humna(dirqisiisuu)
dabalatee qajeelfama keewwata 63 keewwata xiqqa 4 irratti gochaa yakka
tumaaman raawwachuu isaanii manneen hojii mootummaa yoo beekan dhimmoota
raawwataman kana irratti ibsa barreeffamaa akka kennu dorgomaa kaadhimamaa
ykn dorgomaa ykn dhiyeessaa gaafachuu qabu. Ibsi barreeffamaan gaafatame
sababa ga’a malee nama ykn ittigaafatama dhabbatichaatiin osoo hin kennamiin yoo
hafe manneen hojii mootummaa tarkanfiiwwan armaan gadii fudhachuu ni danda’u.
2.9.3.1 Dhabbanni ykn nama dhimmi ilaalu adeemsa bittaa fuala-duraaf
gaggeeffaman irratti akka hin-hirmaanne taasisuu,
2.9.3.2. Carraan mo’achuu isaa namaa ykn dhabbata dhimmi ilaaluuf akka kennamu
yaada murtii dhiyaate kuffisuu,
2.9.3.3. Adeemsa raawwii bitta keessatti keessahu yakka malaammaltummaa wajjin
walqabatee raawwatamu isaa manni hojii mootummaa kan shakke ykn kan
beeke Komishinii Naamusaa fi Farra malaammaltummaaf beeksisuu qaba.
2.9.4 Manni hojichaa sirnawwan ykn adeemsawwan armaan olitti ibsaman ilaalchisee
tarkaanfiiwwan murteessu BMMDf gabaasa godhuu qaba.

42
3. Karoora Bittaa
Karoorri bittaa, bittaawwan yaadaman agarsiisa, mala bittaa faayidaa irra ooluu qabu
agarsiisa, akka barbaachisummaa isaatti meeshaalee, hojii damee ijaarsaa, ykn bittaa
tajaajilawwanii adeemsa hanga walharkaa fudhiinsa sadarkaawwan adda addaa jiru
agarsiisa. Dabalataaniis yeroo murta’e keessatti raawwii bittaa to’achuuf akka
qajeelfamaa ta’ee ni gargaara.

3.1 Manneen hojii Mootummaa bittaa tokko tokkoof durumaa irra jalqabee karoora
bittaa qopheeffachuu qabu.
3.1.1. Karoorri kun ya’insaa maallaqaa jiraachu qabuu yaada keessa galchuun haala
sababa ga’a qabuun akka barbaachisummaa isaatti foyya’uu qaba. Karoorri
bittichaa pirojektoota dhaabbii raawwii pirojektii keessatti galuu qaba.
Bittaawwan baajata idileen raawwataman qaamni bitticha raawwatu karoora
bittaa wagga qopheessuu qaba. karoora bittaa qopheessuun dirqama
manneen hojii mootummaa hundumaa dha. Bittaan kamiyyuu dhimmi itti
raawwatu gatii fi/ ykn malawwan otuu hin hafin karoora bittaa keessatti
hamatamuu qaba. Waggaa baajata tokkoo tokkoo irratti manneen hojii
mootummaa hundinuu baajata kapitaalaa fi idileef karoora waggaa foyya’e
haala ibsuun karoora waggaa bittaa qopheeffachuu qabu. Ittigaafatamaan
manneen hojii mootummaa ykn bakka bu’aan karoora bittaa ni mirkaneessa.

Manni hojichaa jalqaba bara baajatichaatti ji’oota 12 itti-aanan keessatti

tilmaama waliigalaa bittaa meeshaa, hojii dame ijaarsa, tajaajilootaa fi
tajaajiloota qaamaa, gosa tajaajila samuu fi ogummaa tiin addaan baasuun
gabatee beeksisaa fi akkuma barbaachisummaa isaatti web-saayititti bahuu
qaba. Kun haala qajeelfamaan kan hojjetame karoora bittaa waggaa
jedhamuun ni beekama. Akkasumas kan qopha’us bu’uura uunkaa miiltoo 1
irratti ta’en ta’uu qaba.

Manni hojii mootummaa bu’uura formaatii/gucaa BMMDO irraa itti

kennamuun karoora bittaa qopheessuu qaba. Foormaatiin/uunkichi kan itti
kan kanaa gadii ni dabalata.

43
 3.1.1.1. Akka barbaachisummaa isaatti kutaan meeshaa, lakkoofsa baaqqee
dabalatee lakkoofsaa waligalaa,
3.1.1.2. Ibsa gabaabaa kaayyoo bittichaa,
3.1.1.3. lakkoofsa/baayyina
3.1.1.4. Gatii tilmaama waligalaa
3.1.1.5. Mala bittaa fi
3.1.1.6. Guyyaa bittichii xumuramu/walharka fudhiinsi tokkoo tokkoo
waliigalaa,
3.1.2 Karoorri bittaa al-tokko erga mirkana’ee booda dhimmoota armaan gaditti
tarreeffaman hambisuuf yaaduudhaan gatii bittaawwan bakka tokkotti raawwataman
gara tartiibaa bittaawwan gatii xiqqaa qaban itti hiruun hin hayyamamu.
3.1.2.1 Mala bittaa addaa ykn
3.1.2.2 Barbaachisummaa ogganaa ol-aanaadhaan mirkaneessuu
3.1.3 Keessumaa iyyuu hojiiwwan damee ijaarsaa ilaalchisee bittaan bakka tokkotti
raawwatamu yommuu qophaa’u raawwiidhaaf akka mijaa’uutti kutaan bittaa
haala taa’umsa lafaa yaada keessa galchuu qaba.
3.1.4 Manni hojii mootummaa meeshaalee fi tajajilawwan fiiziikalaa yeroo bituu yaada
ka’uumsa waligaltee fayyadamuudhaan dhimmoota wal-fakkaataniif caalbaasii
irra dedeebii hanbisuu fi galii fayya’a karaa dinagdumaatiin argachuun ni
danda’ama. Kunis, manni hojichaa mijaa’ina raawwatinsa bittaaf ykn karoora
bittaa walitti bu’u sirreessuuf jecha bitaaa qoqqooduu akka hin qabne tumama
qajeelfamaa ta’e eguun ni-dandeessisa.
3.1.5 Waliigalten yeroo dheera meeshawwan walfakkaataniif hamma barbaadameen yeroo
murtaa’eef gatii murta’aan dhiyeessuuf fayyaduu ni danda’a. Waliigalteen dhiyessa
meeshalee gosa kanaa bittaa mootummaa daraan bu’a qabeessa godhuu danda’a.
Dabalataanis manneen hojii mootummaa adda addaa yeroo murtaa’e keessatti fedhii
bittaa qaban yoo walitti qaban dorgoommiin dabaluu fi baayyina irraa gatii
gaarii/foyya’aa argachuun ni danda’ama. Waligalteewwan kun labsichaa fi
qajeelfamicha keessatti malawwan bittaa ibsaman keessatti raawwatamuu ni-
danda’a. Akkasumas uunkaalee adda addaa ni-hammata.

44
 3.1.5.1 Filannoo dabalataa bituu wajjin qinda’uudhaan dhiyeessaa tokko irra yeroo
murtaa’eef tartibaan bittaa murta’aa dhiyaatuuf, fakkeenyaaf qaamni bittaa
raawwatu ji’a 12 tiif hamma isa barbaachisu tilmaamaan meeshaawwan
barreeffamaa fi waraqaa maxxansaa murtaa’e bitachuu ni danda’a.
3.1.5.2 Filannoo yeroo dheereessuu wajjin qindaa’ee dhiyeessaa tokko irraa yeroo
murtaa’eef tartibaan bittaa hammi/baayinii isaa hin murta’iinif qaama
qajeelfama irratti ibsameen raawwatama.
3.1.5.3 Filannoo yeroo dheereessuu wajjin qindaa’ee garagarummaan tokko osoo hin
godhamiin dhiyessitoota adda addaa irraa yeroo murtaa’eef bittaa tartiibaan
dhiyaatu bittaa baayyinni isaa tilmamame, fakkeenyaaf mootummaan
meeshaawwan biiroo (barcuma, minjaala, kuusaa kaabineetii), mi’oota biiroo
(kompiitara, faaksii, maashinii maxxansaa) fi konkolatootawwan (konkoolataa
xixiqqaa, gidugaleessa fi gurguddoo) bu’ura ibsa fedhii facaatiin manneen hojii
mootummaa hundaaf bituuf yommuu murtaa’u meeshaawwan kana bu’ura
waligaltee yeroo dheeratiin oomishtoota (rabsitoota) bakka bu’oota adda
addaa irraa bittaan akka raawwatamu murteessuu ni danda’a. Tokoo tokkoon
mana hojii mootummaa haala waliigaltee yeroo dheeraa irratti ibsameen
meeshaawwan akka dhiyatuuf kallattiidhaan omiishaaf, ykn raabsaaf/bakka
bu’aa omishaaf ajaja bittaa kennuu ni danda’a. Akkasumas meeshicha yeroo
fudhatu baajata isaa irraa omisheessaaf/bakka bu’aaf kaffaltii ni raawwata.

4. Malawwan Bittaa
Mala bittaa jechuun qaamni bittaa raawwatu meeshaalee, hojilee damee ijaarsaa fi
tajajilawwan bituuf teekinika itti fayadamuu dha. Malawwan bittaa boqonnaa kana
keessatti ibsaman meeshaalee, hojiiwwan damee ijaarsa fi tajaajilawwaan (gorsaa fi gorsa
kan hin taane) irratti raawatinsa ni-qabata. Malli bittaaf filatamu sababa adda addaa
irratti kan hundaa’ee dha. Kunis gatii meeshaawwan / tajaajilawwaan bitaman, fedhii
dorgomtoota ala fi baasii adeemsa bittichaaf bahu ni-dabalata. Qajeelfamni bittaa akka
kanaan gaditti ni ibsa.

45
 Malawwan bittaa labsiidhaan hayyamame,
1. Caalbaasii ifaa
2. Bittaa sadarkaa lamaan raawwatamu
3. Bittaa gaaffii yaada dorgomiin raawwatamu
4. Caalbaasii murtaa’aa
5. Bittaa dhiyeessa gatiin raawwatamu
6. Dhiyeessaa tokko irraa bittaa raawwatamu

4.1. Filannoo Mala Bittaa

Kutaan kanatti aanee dhiyaate filannoo malawwan bittaa fi haala dureewwaan itti filanu
ni agarsisa. Labsiin, qajeelfamaa fi maanuwaaliin qaamni bittaa raawwatu kaayyoo bittaa
sirritti akka murteessanii fi sanada caalbaasii fi tareefama ibsa fedhii keessatti akka ibsan
ni yaadama. Yoo kaan waamichi caalbaasii kan itti taasifamu qaama bittaa raawwatuuf
deggarsa taasifamuun hanga haala gariidhaan qophaa’utti adeemsi bittaa hin- jalqabamu.
Kutaawwan itti aanan filannoo malawwan bittaa fi malli bittaa tokko mala bittaa biraa
irraa sababni itti-filatamu ni ilaala.
4.1.1 Caalbaasii ifaa
4.1.1.1 Yeroo caalbaasiin ifaa dorgomtoonni fedhii qaban hundi dhimma waligaltee
irratti barbaachisu ilaalchisee beeksisni ga’an ni kennamaaf. Akkasumas
dorgomtoonni seera qabeessa ta’an hundi caalbaasiitti akka hirmataan carraan
wal-qixa ta’e ni-kennamaaf. Dorgomtoonni kaadhimamoon caalbaasii irratti
hirmaachuuf fedhii qaban irratti akka murteessanii fi sanadoota caalbaasii akka
qopheessan manni hojichaa beeksisa caalbaasii haala ga’aa ta’een akka bahu
uwwisa ga’aa kennuu qaba. Ulaagaa murta’aniif fixeewwan ykn haaalawwan
bittaa taa’an malawwan bittaa biroo barbaachisaa itti fayadamuu yoo dirqisiise
malee meeshaawwan, hojiiwwan damee ijaarsaa fi tajaajilawwan (kan gorsaa,
gorsa hin-tanee) bituuf malli filatamaan caalbaasii ifaa dha.
4.1.1.2. Qaamni bittaa raawwatu malawwan bittaa caalbaasii ifaa tiin ala fayyadamuun
kan danda’an bu’uura labsii fi qajeelfamaatiin qofa ta’a. Mala caalbaasii murtaa’a
kanneen, mala bittaa dhiyeessa tokko irraa raawwatamu, mala bittaa sadarkaa
lamaan raawwatamu, mala bittaa dhiyeessa gaatiitiin raawwatamuu dha.

46
 aalbaasii ifaatiin ala malawwaan bittaa biroon kan fayyadamu qaamni bittaa
raawwatu kamiiyyuu malawwan kanatii fayyadamuuf sababa itti filatee fi
haalawwan labsi fi qajeelfamaa wajiin haala wal-simuun sanada bittaa keessatti
galmaa’uu qaba. Malli bittaan tokko itti raawwatu karoora bittaa tokko keessatti
mul’achuu qaba. Itti-gaafatamaa ol-aanaa mana hojichaa sababawwan ykn
dhimmoota qajeelfamaa fi labsii irratti hin-uwwifame haalawwan addaan
caalbaasii ifaatiin ala malawwan bittaa biroon fayyadamuuf akka hayyamamuuf
BBMDO hayyama gaafachuu ni danda’a. Murtiin kun dhimmoota teekinikaa fi
dinagdee irratti kan hundaa’e ta’uu qaba. Labsii fi qajeelfama keessatti
haalawwan ibsamaniin ala sababawwan (fakkeenyaaf, sababa teekniikaa fi
dinagdummaa) kennuun dirqamaa yommuu ta’utti seera olitti ibsaman
murtiiwwaan walfakkatun galmeessuuf raawwatinsa ni-qabaatu. Akkasumas
murtiin ittigaafatamaa ol-aanaa mana hojichaatiin mirkanaa’uu qaba.
4.1.1.3. Keewwata 26 fi 27 caalbaasii ifaatiin ala malawwan bittaa yommuu hojii irra
oolu fiixeen gatii taa’eera. Fiixeen gatii waliigaltee bittaa tokko tokkoo yookiin
gatii bittaa waliigalaa dha. Yeroon bittaa waggaa baajataa tokkoo ol kan turu
yommuu ta’u, walittiqabaan otuu hin bitinaa’iin tokkoo bara baajataaf baajanni
barbaachisu ramadamuu qaba. Karoorri bitichaa waliigala bittichaa fi gatii
waliigalaa ni agarsiisa. Bittaan waliigaltee yeroo dheeraa fayyadamuun yommuu
raawwatamu fiixeen isaa tilmaama gatii waliigaltee waliigalaa ibsame wajjin kan
wal-simu ta’uu qaba.
4.1.2. Caalbaasii murtaa’aatti fayyadamuuf haalawwan guutamuu qaban:
Caalbaasiin murtaa’aan sirna caalbaasii sadarkaa lamaa dha. Beeksisni bittaa
bahuutii aanuudhaan dorgomtoonni caalbaasii keessatti hirmachuuf fedhii qaban ni-
ibsu. Haa ta’u malee, adeemsa qulqulleesuu booda qaama bittaa raawwatuun
dorgomtoonni afeeramaan qofaatii ittiin dhiyeessa yaada dorgoommii dhiyeessuu ni
danda’u. Kanaafuu, caalbaasii murtaa’aan sadarkaa lama adda addaa kan qabatee
dha. Dorgomaa sirrii ta’e filachuu fi caalbaasii gamaaggamuufii dha. Sadarkaa
jalqabaa irratti dorgomtoota qadhimamoo filachuuf ulaagaan kophaa barbaachisu
dandeettii dinagdumaa fi maallaqaa ykn beekumsa teeknikaa ykn hojii addaa
raawwachuuf ga’uumsa qabuu dha. Adeemsi bittaa murtaa’aa kan foyya’e kan ta’u

47
qaamni bittaa raawwatu adeemsa jalqabaa irratti waan bitachuu barbaadu
ilaalchisee gatii fi ulaagaalee biroon ifa yoo ta’ee dha.
4.1.2.1. Manii hojii mootumaa mala caalbaasii murtaa’aatti fayyadamuudhaan bittaa
raawwachuu ni danda’a.
 Meeshawwaan, tajajilaawwan wal-fakkaatan, hojjiiwwan damee
ijaarsaa fi tajaajilawwan sababa amala isaaniitiin adda ta’aniif
dhiyeessitoota ykn dorgomtoota murtaa’aa biraatii qofaa kan
argamu yoo ta’e mala bittaa caalbaasii murtaa’aatti ni fayyadamna.
Fakkeenyaaf, xiyaara, motora, mi’oota wallaansaa adda addaa ykn
meeshaalee, qorichawwan, telekominikeeshinii, buufata doonii fi
mankuusawwan, kkf. Mala bittaa kana hojii guyyaa guyyaadhaan
hojii irraa olchuun hin danda’amu. Kanaafuu, mala bitta kanaa tiin
bittaa raawwachuuf duraan dursee itti gaafatamumaan olaanaa
qaama bittaa raawwatu barreeffamaan mirkaneessuu qaba.
 Sanada caalbasii baayyina qabu xiinxaaluu fi gamaaggamuuf baasii
guddaa fi yeroo, meeshichii, hojiin damee ijaarsichaa ykn tajajilichi
baasii xiqaa baasuu wajjin kan wal-hin-simne yoo ta’ee argame
haalawaan caalbaasii murtaa’aan guutameera kan jedhamu
tilmaamni gatii bittaa meeshaawwan, tajajilawwan wal-fakkaatanii
fi hojjiiwwaan damee ijaarsaa fi tajaajilli fizikaalaa qajeelfama bittaa
irratti fiixee ibsame kan hin caalle yoo ta’ee dha.

Qajeelfama keewwata 23.3

Bittaa caalbaasii murtaa’aan raawwachuuf haalawwaan haalawwan guutamuu
qaban,
Labsii keewwataa 49(2) tiin bu’uura tumameen mala bittaa caalbaasii
murtaa’aan fayyadamuu kan danda’amu meeshaan, tajajilli ykn hojiin damee
ijaarsaa bitaman gatiin waligalaa kan kanatti aanu yoo hin caallee dha.
1. Hojjiwwaan damee ijaarsaaf…………………qar. 2,000,000.00
2. Meeshaawwaniif ……………………………. qar. 500.000.00
3. Tajajila gorsaa ……………………………… qar.300,000.00

48
 4. Tajajila biroof ……………………………… qar.400,000.00

4.1.3. Dhiyeesssa tokko irraa bitta raawwatamuuf haalawwaan guutamuu qaban,

4.1.3.1 Bittaan dhiyeessaa tokko irraa raawwatu kan uumamu sababawwan
amansisa ta’an tokko tokko qaamni bittaa raawatu meshaalee, hojiiwwaan
damee ijaarsaa fi tajajilawwan madda tokko irraa yommuu bituu dha.
Qaamni bittaa raawwatu adeemsaa caalbaasiif barbachisu osso hin
hordofiin meeshaawwaan, tajajilawwaan fi hojjiiwwan damee ijaarsaa
dhiyeessaa tokko irraa bittaa raawwatamu fayadamudhaan kallattiin
dhiyeessaa tokko irraa bituu ni danda’a. Haa ta’u malee, dhiyeessaa tokko
irraa bittaa raawwatamu dorgoommii hanbisuuf ykn dorgomaa tokko,
gorsaa tokko fayyaduuf ykn dorgomtootaa fi gorsitoota jiddutti
garaagarummaa uumuuf ooluu hin qabu.
4.1.3.2 Ittigaafatamaa ol’aanaan mana hojichaa dhiyeessaa tokko irraa mala
bittaan itti raawwatamu haala hin taaneen faayidaa irraa akka hin oolle
mirkaneessuuf labsii fi qajeelfama irratti dhimmoota tarreeffamaniif qofa
ooluu isaa to’achuu qaba. Bittaan dhiyeessaa tokko irraa raawwatamu
ittigaafatamaa ol’aanaa mana hojichaatiin ykn bakka bu’aa isaatiin
barreeffamaan mirkanaa’uu qaba.

Bittaan dhiyeessa tokko irraa raawwachuu kan danda’amu haalawwan

armaan gadii qofaan ta’a.
 Sababa teeknikaatiin meeshaawwan, hojiwwaan damee ijaarsaa fi
tajaajilawwaan dhiyeessa ykn dhaabbata tokko qofaan kan dhiyaatu
yoo ta’ee fi qulqullinnii fi ga’uumsi teekinikaa dhiyeessaa ykn
dhaabbata kana dhiyeessaa biroo hojjiiwwan walfakkaataa ta’aan
irraatti bobba’an wajjin inna ilaalamu gar-malee guddaa ykn adda
yoo ta’e. Bittaan akkanaa kan raawwatu ittigaafatamaa ol’aanaan
mana hojichaa barreeffamaan yoo mirkaneessee dha.
 Dhiyeessa duraa irraa meeshaawwan dabalataan inna bituun
barbachisaa ta’ee yommuu argamu,

49
 o Meeshaawwan jijjiirraa hangaa tokkoo yommuu bakka
buusuun / suphuuf,
o Waliigaltee fi tajajilawwan amma jiran dheereessuun yommuu
barbaachisu,
o Meeshaawwan jijjiirraa meeshaa jiraniif,
o Dhiyeessa biraa irraa bitaan yoo raawwatame, jijjiraa meeshaa
ykn tajaajilli bitamu manni hojichaa kan ittifayyadamuu wajjin
kan wal-hin simne yoo ta’e.
 Haalawwan hin yaadamin sababa uumamuu isaanii tiin waliigaltee
duraa keessatti kan hin hamaatamne hojjiiwwan damee ijaarsaa
dabalataa hojichisuu barbaachisaa ta’ee yommuu argamuu fi sababa
faayidaa qulqullina teekninkaa ykn dinagdeen qabuun hojjiwwaan
ijaarsaa kana kan duraa irraa addaan baasanii hojjachisuun kan hin
danda’amne yoo ta’e,
 Duraan dorgoommiin caalbaasii gaggeefamee mo’ataan erga
filatamee booda gosa waligaltee duraan mallataa’ee wajjin kan
walfkkaatu hojiiwwan ijaarsaa har’aa dababaltaan hojjachisuun
yommuu barbachisu,
 Waligalteen tajaajila gosaa duranii haala quubsaa ta’een raawwachuu
isaa fi waligalteen akka dheeratu yommuu hayyamamu qusannoo fi
si’aayina kan argamsisu ta’uu isaa waan mirkanaa’eef tajaajilicha
ittifufuun barbaachisaa ta’ee yommuu argamu. Dheereessuu kanaaf
gatiin bahu sanada caal-baasii irratti kan ibsamee ol ta’uu hin qabu.
Bittaan dabalataa kanaan duraa bittaan duraa ittigaafatamaa ykn
bakka bu’aan isaa mirkaneesseen mirkanaa’uu qaba. Bittaan
dabalataa tokkoo tokkoo waligalteef yeroo tokkoof ol hayyamamuu
hin qabu. Haa ta’u malee, sababa amala humnaa ol ta’e qabaniin bittaa
raawwachuun barbachisaa ta’ee yommuu argamu manni hojichaa
fiixee bitichaa bu’uura gochuun ittigaafatamummaa faayinaansii
kennameetiin akka barbachisummaa isaatti qajeelfama itti
gaafatamaa ol’aanaa mana hojichaa irraa gaafachuu qaba.
50
  Sababaa balaan uumamaa ga’een, fakkeenyaaf lolaan yommuu
uumamu, meeshaawwan yeroo hatattamaa, hojiiwwan damee ijaarsaa
ykn tajaajilaawwan bituuf malawwan bittaa biroo fayyadamuun haala
arifachisaa bittaa irra kan ka’e kan hin baasne yoo ta’u, dabalataanis
taajajilawwan hin yaadamin fakkeenyaaf, ibsaan, bishaan, yommuu
addaan citanii fi suphaan hatattamaa yommuu barbachisuu malli
bitttaa kun raawwatu ni-ta’a. Haa ta’u malee, dhaabbileen tajaajila
kennan kun dhimmoota ariifachisaa akkasii hambisuuf kuusaa gahaa
qabaachuu qabu. Kun akka bittaa idilee osoo hin ta’iin akkuma
haalaatti qixa tokkoo tokkoo dhimmaa tiin ilaalamuu qaba.

4.1.3.3 Manni hojii mootummaa salphaadhaan kan argamu gatiin isaanii xiqqaa kan ta’e
meeshaawwanii fi tajaajilaawwan arifachisaa kan hin yaadamne fakkeenyaaf,
tajaajilawwan nyaataa, tajaajilawwan ambulansii, tajaajilawwan geejjibaa
dhimmoota barbachisaa ta’an bulchuuf tajaajilawwan barbachisan suphaa
xixiqqaa, tajaajila uujummoo, tajaajila ijaarsa fi haaluu dibuu, kkf bittaa
raawwachuuf bittaa dhiyeessaa tokkoo biraa fayyadamuun ni-danda’ama. Bittaan
dhiyeessaa tokko irraa raawwatamu haala labsii fi qajeelfamaan raawwachuu kan
qabu yoo ta’u malli bittaa kun sababa itti filatame sanada bittaa irratti
galmeefamuu qaba.

Haala Addaa
Meeshicha ykn tajaajilichi dhiyeesitoota facaatii dhiyeessitoota keessaatti galmaa’an irraa
argachuun kan hin danda’amne ta’uun yommuu mirkanaa’u ykn karaa irratti sababa haala
hin egamneen quunnamuun bittaawwan gatiin isaanii qarshii 1,500.00 (kuma tokko fi
dhibba shan) hin caalle dhiyeessa kamiirraa iyyuu bitachuu ni-danda’u. Haa ta’u malee,
bittaawwan haala kanaan raawwataman baajata waagaa tokkoo keessatti seektaroota fi
magaalootaaf qarshii 15,000 godinaaleef fi aanaaleef qarshii 4000 caaluu hin qabu.

4.1.4 Mala bittaa sadarkaa lamaan raawwatamu fayyadamuuf haalawwan barbachisan,

4.1.4.1. Malli bitta sadarkaa lamaa hojii irraa olchuu kan danda’u adeemsa bittaa
sadarkka lamaatti yommuu qoodamee dha. Sadarkaan duraa caalbaasii sadarkka

51
 lamaafaaf akka dhiyeessoonni waamichi godhamuuf kan addaan itti bahuu dha.
Manni hojiichaa labsii keewwataa____qajeelfamaa keewwata__________bu’urra
ulaagaalee ibsamaniin bittaawwan guddaa ykn walxaxaa kan ta’an
meeshaawwan fi tajaajilawwan ykn hojiiwwan damee ijaarsaa, fakkeenyaaf
omishaa omishuuf ”plantii“ barbaachisu ilaalchisee waligalteewwan qophaa’an
fakkeenyaaf, dizaynii, warshaa, hojii siistama kompiitara guddaa fi wal-
quunnamtii diriirsuu dhabuuf raawwii hojii jalqabuuf raawwii bittaa sadarkaa
lamaa hordofuu qaba.
4.1.4.2. Mala bittaa caalbaasii sadrkaa lamaan fayyadamuuf meeshaawwan, tajaajilawwan
ykn hojiin ijarsaa bitaman haala amala isaaniin walxaxaa waan ta’aniif
teeknooloojiin ariitiidhaan waan jijjiramuuf facaatiiwwan teekinikaa guutuu
duraa qopheessuun fedhiiwwan fayya’amaan mana hojichaa kan agarsisu ta’ee
yommuu argamuu dha. Manni hojichaa filannoo teekinikaa biroo hin beekne
jiraachuu waan danda’uuf manni hojichaa facaatiiwwaan teekinikaa guutuu
qopheessuu yeroo hin dandeenyetti malli kun raawwatamu ta’a. Yeroo kana
manni hojichaa fedhiin bittaa isaa falawwan baayyee mijaa’aa ta’an dorgomtoota
irraa barachuun kan foyya’e ta’a.
4.1.4.3 Caalbaasii sadrkaa lamaa haala labsii fi qajeelfamaan raawwachuu kan qabu yoo
ta’u malli bittaa kun sababa itti filatame sanada bittaa irratti galmeefamuu qaba.
1. meeshaawwanii fi tajaajilawwan bitamaniif tareefamaa ga’a qopheessuun sadarkaa
mana hojichaatii kan hin-danda’amnee ta’ee yoo argameeykn tajaajilawwan ilaalaate
ammala isaani addatti agarsisuu kan hin danda’amnee yero ta’uu fi mani hojicha
fedhiiwwan bita sadarkaa ol-aanaan guutachuuf kan dandeessisuu fala barbaduuf;
a. Caalbaasii fediiwwan guutuu danda’uu ; dhiyeessawwan meeshaa fi
tajaajilawwanii yadda dorgomii ykn ittin dhiyeessa gatii hojii irra olchuun
yoomuu barbachisuu;
b. ammala meeshaawwanii fi tajaajilawwan bitaman ykn sababa uumaman
dhiyeesitootaan ykn kontraktaroota wajiin marii tasisuun yoomuu barbachisuu.
2. Hammi isaanii magalaa irratti oluu kan danda’an meshaawwan kan dabalatuu ykn
baasiiwwan qorannoo fi misooma bakka busuudhaaf osoo hin ta’iin qamni bitaa
raawwatuu hojiiwwan qorannoo; qormata; qo’annoo fi misooma raawwachuuf kan

52
 dandeessisuu waliigaltee raawwachuun yoomuu barbachisuu.
3. Caalbaasiin akka bahuu godhamee dorgomtonii kan hin-dhiyanee yoo ta’eeykn
dorgomtoonii dhiyataan yoomuu kufifaman fi mani hojichaa caalbaasiin biraa yoo
bahee bu’aan argamuun isaa shakisisaa dha jedhee yoomuu ammanuu;

4.1.5 Bittaa dhiyeessa gatiin (BDG) raawatamuuf haalawwan guutamamuu qaban:

4.1.5.1 Bittaan mala dhiyeessa gatiitiin raawwatamu meeshaawwan gatii xiqqaa qaban
bituudhaaf kan fayyaduu dha. Bu’uura ulaagaan labsii fi qajeelfama keessatti
ibsamaniin manneen hojii mootummaa salphaatti kan argaman, sheelfii/ garigijii
irratti kan argaman bittaa tajaajilawwan biiroo fi hojii damee ijaarsaa fiixee
miiltoo 1 keessatti ol yoo ta’uu baate bittaa ittin dhiyeessa gatii fayyadamuun
bituu ni-danda’ama.
4.1.5.2 Itti-gaafatamaan ol’aanaa manneen hojii motummaa bittaa dhiyeessaa gatiitiin
raawwatamu haala hin taaneen akka hin raawwatamne mirkaneessuu fi haala
labsii fi qajeelfamaa keessatti ibsame qofaan hojii irraa ooluu isaa to’achuu qaba.
Bittaan dhiyeessa gatiitiin raawwatamuu ittigaafatamaa ol’aanaa mana
hojichaatiin / bakka bu’aan barreeffamaan mirkanaa’u qaba.
4.1.5.3 Bittaan dhiyeessa gatiin raawwatamu bittaa sirrii hin taane balaaf kan saxil bahe
wan ta’eef tajaajilli mala bitta kanaa sababni bittichaa kan hin shakisisnee
yommuu ta’u kan raawwatamu ta’a. Qaamoonni bittaa raawwatan bittaa dhiyeessa
gatiin raawwatamu dorgoommii caalbaasii keessatti qabu irra darbuuf ykn
bittaawwan gurguddaa gamaa bittaawwan xixiqqaatti qooduuf itti fayyadamuu
hin qaban.
4.1.5.4 Bittaan dhiyeessa gatiin raawwatamu qabiinsa sanada walxaxaa ykn ulaagaa
adeemsa caalbaasii guutuudhaaf tajajilan hin barbachisu. Kanaafuu , malli bittaa
kun sirri kan ta’u meeshaawwan ,tajaajilaawwan salphaatii kan argamanii fi gatiin
isaanii faacatii beekame fakkeenyaaf tajaajila nyaataa, fayyaa, geejjibaa fi
maxxansa kan fakkaatanii dha. Amalli tarreeffama isaanii walxaxaa yommuu ta’u
ykn akaakuun bittaa malawwan ibsaman fi gamaaggamaa, fakkeenyaaf siaa’yina,
yeroo walharkaa fudhan, kkf kan barbaachisu yommuu ta’uu fi kunis sanadoota

53
 baayyee kan gaafatu yommuu ta’u bittaa gaaffii dhiyeessa bittaan otuu hin ta’iin
mala caalbaasii ifaatiin fayyadamuun dirqama ta’a.
4.1.5.5 Manni hojii mootummaa bittaa dhiyeessa gatii hojii irraa oolchuuf malawwan
tajaajilichaaf barbachisaan hojii irra oolchuu qaba. Hojjetaan raawwataa bittaa
bu’uura waamicha dhiyeessa gatiin, dhiyeessa gatii fudhee banuu hin qabu.
Dorgomaan waamichaa gaaffii dhiyeessa gatii dhiyaateef deebii yeroo kennu,
deebiin poostaa samsamee fi irratti mallatta’een ta’ee poostaa gubbaa irratti
dhiyeessa gatii kan jedhu asxaan godhamuu qaba. Dhiyeessi gatii ga’uu isaaf
chaappaan irratti dhawwamee guyyaa fi sa’an ibsamuu qaba. Dhiyeessi gatii
dhiyaate miseensoota kutaa hojichaan kan banamu ta’a.
4.1.5.6 Bittaan dhiyeessa gatiin raawwatamuu haala labsii fi qajeelfama keessatti
ibsameen raawwachuu qaba. Malli bittaa gaaffii dhiyeessa gatii fi mala kanaan
bittaa raawwachuun sababa filatameef bu’uura labsii fi qajeelfamichaan sanada
bittaa keessatti ibsamuu qaba.

Qajeelfama bittaa keewwata 27

Bittaan bakka tokkoo faayidaa inni qabu argachuuf manneen hojii dursaanii karoorsuu
qabu. Manni hojichaa bittaa karoorfamuu hin dandeenyee fi hatattamaan hojii irraa ooluu
qaban ykn bittaa bakka tokkootti raawwatamuu hin-dandeenyee fi gatiin isaanii fiixee
armaan gadii ta’e kan hin caalle faacaatii dhiyeessitoota mirkana’e keessaa hamma
danda’ametti yoo xiqqaate dhiyeessitoota sadii waldorgomsisuun haala kanaan gadii tiin
bituu qabu.
a. Bittaa damee ijaarsaatiif hamma qar. 100,000.00
b. Bittaa meeshaatiif hamma qar. 60,000.00
c. Bittaa tajaajila gorsaaf hamma qar. 40,000.00
d. Bittaa tajaajila biroof hamma qar. 50,000.00
Miiltoo saddeet irratti bittaawwan adda ta’aniif (meeshaalee jijjiirraa, konkolaatoota,
kitaaba ittiin baratan, meeshaalee egumsa fayyaa fi tekinooloojii odeeffannoo (IT)
qajeelfamni maraa wal-qabateera.

54
4.2. Mala bittaa caalbaasii ifaa biyya keessaa

Malli caalbaasii ifaa biyya keessaa beeksiisni caalbaasii sirna bittaa biyya keessaaf qofa
murtaa’e ilaala.
4.2.1.1 Beeksiisa caalbaasii
Dorgomtoota lakkoofsi isaanii ga’aa ta’e caalbaasii irratti qooda fudhachuu akka
danda’an jajjabeessuuf manneen hojii mootummaa caalbaasiiwwan beeksisaan
baasuutu irra jiraata. Manni hojichaa meeshaawwaniif, tajaajilawwaniif, hojiiwwaan
damee ijaarsaatiif, tajaajilawwan sammuu fi ogummaaf akka barbaachisummaa
isaatti waamicha, gaafii ibsa fedhii, waamicha ga’uumsaa duraa fi waamicha
galmeeffamaa kallattiin beeksisuu qaba.
4.2.1.2 Waamichi ga’uumsaa duraa, waamicha galmeeffamaa, gaaffii ibsa fedhii caalbaasii
gaazexaa uuwwisaa balaa qabuun yoo xiqqaate al tokko beeksiisuu qaba.
Akkasumaas manii hojichaa gatiin waliigaltee isaanii irratti kan tilmaamaman
meeshaawwan, hojii damee ijaarsaa, tajaajilaawwan bituuf waamichi ga’uumsaa
duraa, waamicha caalbaasii fi gaaffii ibsa yaadaa web saayitii irratti baasuudhaan
dorgomtootaf dabarsuu qaba. Qamooleen bittaa raawwatan fedhii bittaa isaanii
haala armaan gadiitiin beeksisuu qabu.
4.2.1.3 Karoora bittaa waggaa keessatti kan hamatamaniif meeshaawwan, tajaajilaawwan fi
hojilee damee ijaarsaa, tajaajilawwan sammuu fi ogummaa waamicha ga’uumsa
duraa, waamicha caalbaasii, gaafiiwwan ibsa fedhii beeksisuun barbaachisaa dha.
Gahumsa duraa ykn sanadoonni caalbaasiin ittiin dhiyaatan beeksisni caalbaasii
yommuu bahu iyyatootaa fi dorgomtoota bitachuu barbaadaniif qophaa’aa ta’uu
qabu.
4.2.1.4 Gaazeexaa tokkoo Itiyophiyaa keessatti bal’inaan kan raabsamu irratti beeksiisa
baasuu qabu. Dabalataanis, gaazeexaawwan beekamoo biroo irratti baasuunis ni
filatama.
Waamichaa ga’uumsa duraa, waamicha caalbaasii fi gaaffii yaada dorgoomiif
gucaanii barbaachisu sanada caalbaasii idilee wajiin walqabatee jira.

55
4.2.2. Waamicha ga’uumasa duraa
4.2.2.1 Manni hojii beeksisaa caalbaasii baasuun dura meeshaalee, tajaajilawwan
walfakkaatan, hojiwwan damee ijarsaa fi tajaajilawwan dhiyeessuu kan danda’an
dorgomtoota ga’uumsa qaban addaan baasuuf adeemsa waamicha ga’uumsa duraa
jalqabuu ni-danda’a. Manni hojichaa bittaa raawwachuuf dhimmoota armaan gaditti
tuqaman irratti waamicha ga’uumsa duraa hordofuu ni-danda’u.
 Hojiiwwaan ijaarsa gatii guddaa qaban
 Meeshaawwanii fi plantii dhiyeessa fi dhabuu
 Dizaayinii fi ijaarsaan bu’uraa misoomaa
 Waligaltee bulchuu
4.2.2.2 Waamichi ga’uumsa duraa dorgoomtoota qadhimamoo ga’uumsa duraa yoo argatan
iyyatoota keessa ta’uun caalbaasii walitti aanu keessatti akka hirmaataniif
waamicha ga’uumsa duraaf godhamuu dha. Waamichi ga’uumsa duraatiin
dorgomaan qadhimamaan caalbaasii keessatti akka hirmaatan kakkassuuf
odeeffannoon ga’aa kenamuufii qaba.

Qabiyyeen waamicha ga’uumsaa duraa akkuma gosa waligateetiin adda adda ta’uu
ni danda’a. Haa ta’u malee, yoo xiqqaate odeeffannoowwan armaan gadii qabachuu
qaba.
 Maqqa fi teessoo mana hojii mootummaa,
 Yeroo dhiyeessaa fi xumuraa dabalatee ibsa maalummaa bittichaa
agarsiisuu,
 Sanadni caalbaasichaa karaawwanii fi haalawwan itti argamu akkasumas
bakka sanadni caalbaasichaa itti argamu,
 Waliigala ga’uumsa xiqqaa barbaadamu kan agarsiisuu,
 Bakkaa fi guyyaa dhumaa iyyatni itti dhiyaatu,
 Kan beekamu yoo ta’e guyyaa sanadoonni ga’uusa duraa itti argaman,
 Maqaa dhaabbata maallaqicha uwwisu caalbaasiiwwan yeroo fi bakka
waamicha caalbaasiin ibsame akkasumas dorgomtoonni ykn bakka
bu’oonni seeraa isaanii bakka argamanitti ifaan banuu qabu.

56
4.2.2.3. Dorgomtoonii hojii tokkoo raawwachuuf waldaa mi’choominaa, dhabbatootni
walta’insaan hojjatan kan hundeessan yoo ta’u, qaamni bittaa raawwatu waamicha
caalbaasii ga’uumsa duraa keessatti waldaadhaan, qindoominaan dhaabatoonii
hojjatan dhaabbachuun isaanii barbachisaa akka ta’e ibsee garuu dirqamni
waliigaltichaa raawwatamuu isaa tokkoo tokkoon dhaabbataa waligalattii fi
kophaatti ittigaafatamaa akka ta’u ibsamuu qaba. Haa ta’u malee, manni hojichaa
waldaa michoominaa akka dhaabbatu dirqisisuu hin qabu.
4.2.2.4 Addeemsa bittaa barbadamu bu’aa qabeesa godhuuf sirni ga’uumsa duraa qophii
sanada caalbaasii wajjin walfaana qopha’uu qaba. Kanaafuu, xinxaalli ga’uumsa
duraa akkuma raawwateen sanadnii caalbaasii qophaa’uu qaba. Hojiiwwan lamaan
yeroo tokko raawwachuun manni hojichaa odeeffannoo iyyata ga’uumsa duraa
irratti argaman bitichaaf faayidaa kan qaban sanada caalbaasichaa keessatti
qabachuu ni danda’a. Uunkichi faayidaa irra kan oolu sanada caalbaasii idilee waliin
wal-simuu qaba.
4.2.2.5 Beeksisni waamicha caalbaasii ga’uumsa duraa yeroo baheetti sanadoonni bittaaf
qophaa’aa yoo ta’an iyyatoonni ga’uumsa duraa iyyata isaanii qopheessuu fi
dhiyeessuuf yeroon isaanii kennamu akkuma caalbaasichaa adda adda yommuu ta’u
guyyaa soddomaa gad ta’uu hin qabu. Beeksisnii waamicha ga’uumsa duraa
gaazeexaa fi web saayitii irratti yeroo walfakkaata ta’etti bahuu qaba. Akkasumas
sanadni ga’uumsa dura beeksisni isaa guyyaa bahee irraa jalqabee gurgurtaaf qophii
ta’uun isaa baayyee barbaachisaa dha.
4.2.2.6 Bittichi amala isaatiin walxaxaa sababa ta’eef iyyatoonni yaada dorgoommii
dhiyeessuuf yeroon dabalataa akka kennamuuf yoo gaafatanii fi gaaffiin isaanii
amansiisaa yoo ta’e manni hojii mootummaa yeroo yaada dorgomii itti dhiyaatu
dheereessuu ni-danda’a.

4.2.3 Sanadoota ga’uumsa duraa

4.2.3.1 Sanadni ga’uumsa duraa yoo xiqqaate dhimmoota armaan gadii qabachuu qaba.
 Sababa firii adeemsa bittaatiin waliigaltee keessatti dhimmoota gurguddoo
hammataman, fakkeenyaaf sanada bittaan bu’uuraa ittifayyadaman, adda baasa
sanada caalbaasii, hamma fi safartuu oomishaa, madda maallaqaa, seera

57
 qabeessumaa, ulaagaa safartuu ga’uumsa, barbaachisummaa mi’a/meeshaa addaa,
yeroo waamichi caalbaasii godhamu, yeroo itti xumuramu mana hojichaan kan
filataman kontiraktara dabalatee dangaa hojii kan ibsu ibsaa facaatii dabalatee hojii
addaa mana hojichaa,
 Manni hojichaa caalbaasichaa guutumaa guututti ykn gartokkeen aangoo haquu
akka qabu jechaa ibsu,
 Mala maallaqa bittaan itti gaggeeffamuu fi haala kaffaltii isaa
 Lammummaa dhiyeessitoota ykn kontiraaktaroota yaada keessa osoo hin galchiin
dorgomuu akka danda’anii fi ykn dorgomuu kan danda’an dhiyeessitoota
lammummaa biyyaa murasaa qofa ta’u kan ibsuu fi ibsa hin jijjiramne,
 Qajeelfama iyyatni ga’uumsa duraa itti itti qophaa’uu fi dhiyaatuu,
 Biticha raawwachuuf ga’uumsa qabaachuu isaanii agarsiisuuf iyyatoonni dhiyeessuu
kan qaban ragaalee fi odeeffannoo deggarsaa biroo labsichaa fi qajeelfamicha irratti
ibaman,
 Iyyannoowwan ga’uumsa duraa haala itti dhiyaatu, bakka itti dhiyaatuu fi guyyaa
dhumaa walharkaa fudhiinsaa,
4.2.3.2 Sanada ga’uumsa duraa gatii iyyatootaaf itti gurguramu gatii sanadoota qopheessuu
fi dhiyeessuu caaluu hin qabu. Sanadoota ga’uumsaa duraa iyyatootaaf gurguruuf
haala duree, (fakkeenyaaf ragaalee sanadoota akka dhiyeessan) jiraachuu hin qabu.
Gurgurtaa sanadoota ga’uumsaa iyyannoo ga’uumsa duraa guyyaa walharkaa
fudhiinsa duraa dura hanga guyyaa jirutti hayyamamuu qabu.
4.2.3.3. Iyyatni ga’uumsa duraa guyyaa itti dhiyaatu guyyaan xumuraa otuu hin gahin dura
iyyataan sanada ga’uumsa duraa irratti ibsa yoo gaafatu manni hojii mootumaa
deebii kennuu qaba. Yeroo akkana ta’u manneen hojii mootummaa dorgomtootaaf
banaa ta’ee yeroo itti turuu bu’uraa gochuudhaan haala bittichaan qajeelfama irratti
kan ibsame guyyaa 21 ykn guyyaa dhumaa itti dhiyaatu otuu hin gahin dura guyya
hojii 10 duraa gaaffiiwwan ibsa barbaadanii fi gaaffii gaafataman fudhachuu qabu.
Guyyaa kana bodaa gaafiiwwan dhufan manni hojii mootummaa ibsa kennuuufii
dirqama hin qabu. Iyyataan tokko yeroo murtaa’ee ibsame keessatti iyyataa isaa
dhiyeessuu akka danda’u mannii hojii mootumaa guyyaa hojii shan (5) keessatti
deebii kennuu qaba. Haa ta’u malee, amalaa fi ballina ibsichaa irraa kan ka’e qaamni
58
 bittaa raawwatu iyyanni ga’uumsa duraa yeroo itti dhiyaatu dheereessuu ni
danda’a. Eenyummaa iyyataa ibsa gaafate ibsuun osoo hin barbaachisiin gaaffii
ibsichaaf deebii kenname iyyatoota sanada ga’uumsa duraa bitan hundaaf
waraabbiin godhamuu qaba.
4.2.3.4. Manni hojjicha iyyannoo ga’uumsa duraa iyyatootaa ga’uumsaa qabachuu isanii fi
ykn ga’uumsa dhabuu isaanii aritiidhaan beeksisuu qaba. Manni hojjichaa gaaffiin
yommuu dhiyatuuf iyyatoota ga’uumsaa duraa argatan maqaa isaanii akka
beeksisuu ni eegama. Fuula dura sanada caalbaasi bitachuudhaan bitticha irratti
hirmaachuu kan danda’an mirkaneessa ga’uumsa duraa iyyatoota argatan qofaa
dha.
4.2.3.5 Iyyataa ga’uumsa duruaaf ga’uumsa hin qabne irraa gaaffiin yommuu dhiyatauuf
manni hojichaa iyyannoon sababaa itti kufeef beeksisuu qaba. Haa ta’u malee, manni
hojiichaa odeeffannoo dabalataa biroo ykn ibsa sababa kana irratti akka kennu hin
dirqamamu.
4.2.3.6 Manni hojjicha iyyannoo ga’umsa duraa iyyataan caalbaasii yommuu dhiyeessu
odeeffannoo ga’uumsaa irra deebi’ee gaafachuu kan danda’u yoo ta’u iyyataan
ga’uumsa duraa argate odeeffannoo yeroo yoo dhiyeesse ni deggarama. Manni
hojichaa iyyataan kamiyyuu kaayyoo ga’umasa boodaaf ga’uumsa isaa akka
agarsisuu yommuu gaafatamu agarsisu yoo hin dandeenye iyyataa sana haquu ni
danda’a.
4.2.3.7 Manni hojichaa adeemsa ga’uumsa duraa fayyadamuudhaan bittaa yommuu
raawwatan BMMDn kan bahe sanada idilee ga’uumsaa duraa fayyadamuu qabu.
Qabiin kanatti aanan kaayyoo ga’uumsa duraatiif barbachisoo dha.
 Kutaan bittaa iyyatoota ga’uumsaa duraa labsii, qajeelfamaa fi maanuwaalii
keessatti kan ibsaman sirna adeemsa fi mirkaneessa bittaa hordofuun
gamaaggamuu qaba.
 Karaa kanaan shumata miseensoota koree gamaaggama caalbaasii,
miseensummaa, dirqamaa fi itti gaafatamummaa kan ilaalu ibsaa facaatii kan
qabate gamaaggama fi qorannoo caalbaasii tuquun barbachisaa dha.
 Koreen mirkaneessa iyyannoowwan ga’uumsa duraa yeroo gamagamamu
gargarsa teekinikaa gamaaggamaaf barbachisu akka argatu kan gargaaru koree
59
 teekinikaa fi/ykn haala bittaa beekumsaa addaa warrea qaban oggeessoota
teekinikaa ittifayyadama kutaa hojii ittigaafatamaa ol’aanaa kutaa hojii bittaa
raawwatu irraa ykn bakka bu’aa isaatiin ramadamuu danda’a. Hojiwwaan
kanatti aananii ilaalaman haala caalbaasiin itti dhiyaatuu fi gamaaggama,
mo’ataa beeksisuu fi waligaltee raawwachuu sirna labsii fi qajeelfama hordofuun
ni raawwatama.
 Manni hojii mootummaa iyyaanoowwan ga’uumsa duraa ergaa fudhatee booda
of-eggannoodhaan qabachuu qaba. Guyyaa dhumaa fudhiinsa iyyannoo booda
iyyannoon dhiyaate osoo hin banamiin debii’uu qaba.
 Manni hojichaa ulaagaa gamaaggama caalbaasii fi odeeffannoo iyyatoonni
dhiyeessuu qaban haala facaatii sanada caalbaasiitiin iyyannoowwan ga’uumsa
duraa gamaaggamuu fi odeeffannoon akkamitti akka gamaaggamamu ibsamuu
qaba.
 Gamaaggamni iyyanoowwan ga’uumsa duraa yeroo xumuramu gabaasa
gamaaggama qopheessuun gabaasni gamaaggamichaa akka mirkanaa’u koree
bittaa mirkaneessutti dhiyaachuu qaba. Gabaasnichi ulaagaa ga’uumsa duraa
namoota ykn dhabbatoota guutan ibsuu qaba. Sadarkaa barbaadamu argachuun
iyyatoota ga’uumsa duraan milkaa’an hundumaa caalbaasii yaadameef ga’uumsa
duraa akka argatan lakkaa’amuu qaba. Lakkoofsa / baayyina dhaabbilee
ga’uumsa qaban ilaalchisee daangaa kamiyyuu godhuun hin hayyamamu.
 Barbaachisaa fi hojii irra kan oolu ta’uun isaa yoo itti amaname koreen caalbaasii
iyyannoo keessatti odeeffannoo ibsaman mirkaneessuuf dallaa/mooraa
iyyatichaa daawwachun ni- danda’a. Daawwannaan akkanaa keessumaa iyyuu
bittaa gatii ol’aanaa ykn hojiwwan piroojektii walxaxaa ta’an irratti
iyyannoowwan dhiyaatan gamaaggamuuf ni gargara. Kaayyoon daawwanichaa
galmee herreegaa iyyataa ykn fakkii walfakkaataa iyyatichaa qorachuuf miti.
Qorannoon akkasii of-danda’e gabaasa herreega waggaa ykn ibsa irratti kan
argamu ta’a. Daawwanichi haala waliigalaa fi dhimmota kenna tajaajilaa
iyyatichaa argaman bakkawwanii fi qorannoo fi mirkaneessa pilaantii fi mi’oota
pirojektii amma kan jiranii fi kan turan irratti xiyyeeffachuu qaba.

60
  Koreen caalbaasii sanada ga’uumsa duraa keessatti kan hin ibsamne ulaagaa
gamaaggama har’aa baasuu hin danda’u.

4.2.4. Waamicha caalbaasii

4.2.4.1. Waamicha caalbaasii qopheessuu fi baasuun ittigafatamummaa ittigaafatamaa
ol’aanaa mana hojichaa ti. Sanadni caalbaasicha yoo xiqqaate kan kanaan gadii
qabachuu qaba.
 Maqaa fi teessoo qaama bittaa raawwatu,
 Meeshichi yeroo dhihyatu ykn hojichi yeroo xumuramuu qabu dabalatee
meeschi, hojiin damee ijaarsichaa fi tajaajila barbadame ibsa gabaabaa,
 Sanada caalbasichaa argachuuf haala dureewwan guutamuu qabanii fi iddoon
sanadni caalbaasii itti argamu,
 Caalbaasiiwwan iddoo itti dhiyaatanii fi guyyaa dhumaa caalbaasicha
walharkaa fudhan,
 Caalbaasichi yeroo fi iddoo itti banamu akkasumas dorgomtoonni ykn bakka
bu’ootni isaanii caalbaasichi yeroo banamu aragmuu kan danda’an ta’uu isaa
yadaachisa ibsu,
 Hamma kabachiisa caalbaasii fi dorgomtootaan guca itti dhiyaatu.
 Manni hojichaa guca waamicha godhuuf uunkaa ittifayyadamuu fi qabeenyaan
isaa adeemsa hojii bittaatiin sanada caalbaasii idilee qophaa’e keessatti
hammatameera. Yeroo ammaa adeemsa hojii bittaatti tarreeffamni sanadoota
argaman miiltoo 9 irratti wal-qabateera.
4.2.4.2. Caalbaasii qopheessuuf yeroo dorgomtootaaf kennamu:
 Qajeelfama miiltoo 3 irratti caalbaasiin dorgomtootaaf banaa ta’ee yeroo itti
turu akkuma egameetti ta’ee, meeshaawwanii fi tajaajilawwan walqabatan,
hojiiwwan damee ijaarsaa fi tajaajilawwan caalbaasiin ifaa guyyaa 30 irraa gad
kan hin taanne yoo ta’e. Caalbaasichi yeroo itti banamu murteessuuf manni
hojjii bittaa raawwatu beeksisa caalbaasicha gaazeexaa biyya keessaatti
qilleensa irra olchuuf yeroo fudhatu yaada keessa kan galchuu qaba. Guyyaa
caalbaasiin itti banamu murteessuuf caalbaasicha qilleensaa irra ooluchuuf
yeroo barbaachisuu fi haala olitti ibsameen caalbaasicha dhiyeessuuf yeroo

61
 xiqqaan barbaachisu waligalatti ida’uu qaba. Fakkeenyyaf, mala caalbaasii
ifaatiin caalbaasicha gaazeexaa irratti baasuuf yeroon barbaachisu guyyaa 7
yoo ta’e yeroon baniisa caalbaasii xiqqaa sanada caalbaasicha keessa ta’u
guyyaa ergamee kaasee guyyaa 37 (guyyaa 30 + 7) ni ta’a. yeroon kun yero
caalbaasii irratti ibsamee sanadnii caalbaasii gurguraaf qophii yoo ta’ee
raawwatinsaa ni-qaqbataa. Beeksisnii gazexaa fi web sayiti yeroo tokko
bahuun baarbachisaa dha. Yoo ta’uu baatee; dorgomtoonii qadhimamoon
yeroon caalbaasiiitti dhiyaatuu akka irra dheeratuuf gaaffiin dhiyeessan
sababaaqabeessa waan ta’uuf biticha boodatti harkisaa. Halaawalfakkatuun
caalbaasichi yeroo bahuu akka barbaachisumaa isaatti sanadoonii caalbaasii
gurguraaf qophii ta’uun isaanii barbaachisaa dha.
4.2.4.3 Manni hojii mootuumma caalbaasiiwwan guutumaa guututti ykn gar-tokkeen
aangaa haquu qabu jecha ibsu.
4.2.4.4. Lammummaa dorgomtoota ykn dhiyyeessitoota yaada keessa osoo hin galchiin
hirmaachuu akka danda’an ykn hirmaachuu kan danda’an lammiiwwan biyya
murtaa’e qofaa akka hin-taanne kan ibsuu fi ibsa hin jijjiramne.
4.2.4.5. Kaffaltii sanadoota caalbaasiif kan baraachisu maallaqa wal-irraa ittiin bitanii fi
haala kaffaltii isaa,
4.2.5. Sanadoota Caalbaasii
4.2.5.1. Sanada caalbaasii qopheessuun ittigaafatamummaa mana hojichaa yommuu ta’u
qaamni bittaa raawwatau adeemsa bittaa fi bulchiinsaa qabeenyaatiin kan
qophaa’ee fi sanada idilee caalbaasii bahe hordofuu qaba. Dorgoommiin
dorgomtoota jiddutti godhamu guutuu kan ta’e, qaama kamiif iyyuu kan hin
micoomnee fi haala qabatamaa irratti akka adeemsifamu gochuuf sanadni
caalbaasii odeeffannoo ga’aa kan qabate ta’uu qaba. Qophiin sanada caalbaasii
otuu hin xumuramin dura gatiin bittaa tilmaame irraa deebi’amee xinxalamuu fi
mirkanaa’uu qaba.
4.2.5.2 Sanada caalbaasii qopheessuun ittigaafatamummaa mana hojichaa ta’us keessumaa
iyyuu ibsi fedhii faacatii teekinikaatiin haala ibsameen qopheessuuf fayyadamtoota
wajjin dhiyoottii walgargaruudhaan qopheessuu qabu. Kanaan ol manni hojichaa
sanada caalbaasii ilaalchisee dhimma yachisaa/barbaachisaa yoo qabaate dhimma

62
yachisaa kana irratti gorsa ykn qajeelfama argachuuf BMMDOn dhiyeessuu ni
danda’a. Dorgomtoonni meshaawwaniif ykn hojiiwwan damee ijaarsaatiif ittiin
dhiyeessa caalbaasii haala barbaachisuun qopheessuu akka danda’an odeeffannoon
barbaachisaa ta’an hundinuu sanada caalbaasii keessatti ibsamuu qabu. Qabiyyee fi
ballinni odeeffannoo barbaachisu hamma caalbaasii waliigalaa ykn amala paakeejiin
adda adda ta’uu kan danda’u yommuu ta’u sanadni caalbaasii dhimmoota armaan
gadii qabachuu qaba.
 Sanada caalbaassii qopheessuu fi dhiyeessuuf qajeelfamawwan barbaachisaa
ta’an
 Guyyaa dhumaa sanadni caalbaasichaa walharkaa fudhamu, sa’atii fi bakka
akkasumas bakka bu’oonni dorgoomtootaa sirna baniinsa caalbaasichaa
irratti argamuu kan danada’an ta’uu isaa odeeffannoo ibsu.
 Barbaachisaa ta’ee yommuu argamu kabachiisa caalbaasii, kabachiisa
waliigaltee fi aangoo bakka bu’iinsa oomishtootaa kan agarsisu guca
saamuda dhiyeessa caalbaasii,
 Sanada caalbaasii ijoo wajjin koppii /waraabbiin dabalataa dhiyaachuu
qaban.
 Haalawwan waligaltee adda fi waliigalaa
 Akka barbaachisummaa isaatti meeshichaa dhiyeessuuf ykn hojicha
xumuruuf daangaa yeroo ni fudhata jedhamee tilmamamu dabalatee facaatii
meeshaa fi tajaajila barbaadaman.
 Dorgomaan caalbaasichatti hirmaachuuf ga’uumsa kan qabu ta’uu isaa
mirkaneessuuf gosa ragaa dhiyeeffatan akkasumas humna faayinaansii fi
facaatii dhiyeessitoota keessatti kan galmaa’e ta’uu isaa mirkaneessuuf ragaa
dhiyaachuu qabu,
 Caalbaasiin yeroo ragga’ee itti turu
 Caalbaasicha gamaaggamuu fi mo’ataa caalbaasichaa beeksiisuuf ulaagaalee
yaada keessa galu danda’anii fi ulaagaalee kana haala itti gamaaggaman

63
  Dorgomtoonni hojii dogoggorsisuu, maalamaltummaa, gowwomsuu fi hojii
dirqisisuu kan hin- raawwanne ta’uu isaanii mirkaneessuuf dirqama galuuf
sanada caalbaasii wajjin guca walqabatee jiru mallatteessuu qabu.
 Manni hojii bittaa raawwatu mo’ataan caalbaasii ifa otuu hin godhamin dura
yeroo kamiyyuu caalbaasii haquuf mirgaa kan qabu ta’uu isaa.
 Barbaachisummaa yommuu qabaatutti haala sanada caalbaasichaa
ilaalchisee ibsa kennuuf dorgomtoota wajjin waliigahii caalbaasiin dura
barbaachisummaa taasisuu,
 Dorgomtoonni komii dhiyeessuu yoo barbaadan adeemsa itti dhiyeessa
komii hordofuu qaban sanada odeeffannoo caalbaasichaatti beeksisuu
4.2.5.3. Sirnawwan ykn adeemsawwan kanaan olitti ibsaman caalaatti ibsuuf manni
hojichaa sanadoota caalbaasii yeroo qopheessan qajeelfamawwan kanaa gaditti
tarreeffaman kabajuu qabu. Sanadoonni caalbaasii dorgoommii bilisaa akka
hayyamanii fi jajjabeessan tuquu dablataan kan kanatti aanan ifaatii beeksisuu
qabu.
 Hojii hojjatamuu qabu,
 Iddoo /bakka hojichi itti argamu.
 Meeshaawwan dhiyaatan,
 Iddoo walharkaa fudhiinsaa,
 Sagantaa walharkaa fudhiinsaa fi xumuriinsaa,
 Ulaagaalee raawwannaa xiqqaa,
 Ulgaalee mirkanessa kabachisaa fi suphaa,
 Haalawwan barbachisoo biroo
4.2.5.4. Dabalataanis barbachisummaa yeroo qabaatutti meeshaawwan dhiyaatan ykn
hojiiwwan ijaarsaa raawwataman facaatii teekinikaa wajjin kan wal siman ta’uu
isaanii gamaaggamuuf madaallii sadrakka fi malawwan sanadootaa caalbaasii
murtaa’uu qabu. Dizaayiniin sanada caalbaasii keessatii hammatamuu qabu
kamiyyuu facaatii teekininkaa wajjin walsimuu qaba. Akkasumas lamaan
keessaa kam dursaa akka qabaatu sanada caalbaasii keessatti ibsamuu qaba.

64
4.2.5.5 Gatii irratti dabalataan caalbaasiiwwan yommuu gamaaggaman ulagalee yaada
keessa galuu qabanii fi isaan kun akkamitti akka madalamanii fi
gamaaggamaman ulaagaan agarsisu sanada caalbaasii keessatti ibsamuu qaba.
4.2.5.6 Caalbaasiiwwan bu’uura dizaayinoota filannoowwaniin, meeshaawwan,
sagantaa raawwatinsa hojii, haalawwan kaffaltii, kkf, akka qophaa’an yommuu
hayyamamu haalaawwan kun fudhatama kan itti argatanii fi mala ittiin
gamaaggaman sanada caalbaasii keessatti ibsamuu qaba.
4.2.5.7 Dorgomtoonni dorgoman hundinuu odeeffannoo gosi tokko kennamuuf
akkasumas oddeffannoo dabalataa walqixxeen argachuun haalli gaarii
mirkanaa’uu qaba.
4.2.5.8 Manni hojichaa dorgomtoonni iddoowwan hojii /piroojektii / akka daawwachuu
danda’an haala gaarii uumuu qaba. Hojjiiwwan damee ijaarsaaf ykn
waliigalteewwan walxaxaa keessumaa iyyuu hojiiwwan damee ijaarsaa amma
jiran ykn meeshaawwan irraa deebbii’in haroomsuu fi bareechuu yommuu
barbaachisu dorgomtoonni ibsa kan itti gaafatan caalbaasii duraa (baniinsaa
caalbaasii dura) wal-ga’iin akka taasifamu godhuun ni-danda’ama. Qaboon yaa’ii
walga’iichaa dorgoomtoota walga’ii irratti hin hirmaanneef dabalatee
dorgomtoota hundaaf kennamuu qaba.
4.2.5.9 Odeeffannoo dabalataa ykn sababa waliga’ii kanaatiin dogoggora sanada
caalbaasii keessatti uumaman irratti sirreeffamni kennaman sanada
caalbaasichaaf akka dabalataa ta’uudhaan yeroon kennameefii dorgomtoota
hundaa gahuu qaba.
4.2.5.10. Gatiin caalbaasii kan kanatti aanan qabachuu qaba;
 Waamichi caalbaasii gatii caalbaasiin walqabatan dhimmoota dorgomaadhaan
raawwachuu qaban fakkeenyaaf gejjiiba, inshuraansii, leenjii, meeshaawwan
adda ta’an, manuwaaloota k.k.f dabalatee meeshaawwan iddoo walharkaa
fudhiinsaatti fiduuf, hojiiwwan damee ijaarsaa xumuruuf ykn walitti hidhuuf
gatii barbaachisu hundumaa haala argisisuun bahuu qaba. Gatiin xuqamee
taaksii dabalataa (VAT) malee taksiiwwanii fi qaraxa gumurukaa fi
meeshaawwwan bilisa godhuuf kaffaltii kaffalamu hundumaa hammachuu qaba.
Haa ta’u malee, manni hojii bittaa raawwatu taaksii gosa kana baajata keessa

65
 yaadatamaa akka godhuuf dorgomaan guca gatii ittiin dhiyeessu keessatti taaksii
dabalataa (VAT) akka agarsisu ni-eegama.
4.2.5.11. Sanadnii caalbaasii kan kanatti aanan ibsuu qaba;
 Gatiin caalbaasii ragga’ee kan turu ta’uu isaa,
 Hojjiiwwan damee ijaarsaa qaamaa gatii waliigala ijoo fakkeenyaaf qaamaa
gatii, fakkeenyaaf meshaawwanii fi mi’oota, kan fakkaatan gatiin ol ka’uu fi gadii
bu’uun waan jiruuf kana kan mullisu barbaachisummaan isaa yoo itti amaname
sirreeffamni gatii jiraachuu akka danda’u agarsisuu,
4.2.5.12. Ji’a kudha Saddeet (18) keessatti hojjiiwwan damee ijaarsaa xumuramniif
siirreeffama gatii gochuun barbaachisaa miti. Karaa biraatiin meeshaawwan yeroo
itti dhiyaataniif xiyyeeffannaa kennuuu dhabuudhaan gatiiwwan hin jijjirramne
kaa’un adeemsaa daldalaa keessatti kan baramee dha. Waan kana ta’eef, yeroo
akkana ta’u tumaatileen ykn keewwatawwan sirreeafama gatii barbaachisaa miti.
Ji’a 18 booda meeshaawwan dhiyaataniif ykn hojjiiwwan damee ijaarsaa
xumuramaniif qamarii sanada caalbaasii irratti ibsamu fayyadamuun sirreeffama
gatii gochuun ni-danda’ama.
4.2.5.13 Mannneen hojii mootummaa hundinuu bittaa meeshawwan, tajaajilawwan
walfakkaatan, hojiiwwan damee ijaarsaa, fi tajaajilawwan yommuu raawwatan
biiriichaan kan bahe sanada caalbaasii idilee (SBD) fayyadamuu qabu. Haa ta’u
malee, sirreeffamaawwan gatii labsii, qajeelfamaa fi maanuwwaalii wajjin kan wal
hindhofne yoo ta’an amala bittaa irraa ka’uudhaan manneen hojii mootummaa
sanada caalbaasii ykn haala waligaltee addaa keessatti sirreeffamaawwan gochuu
ni-danda’u.
4.2.6. Gurgurtaa Sanada Caalbaasii
4.2.6.1 Beeksisni caalbaasii akka baheen bakka battalumatii sanadawwan caalbaasichaa
dorgomtoonni salphaatti akka argataan taasifamuu qaba. Manni hojichaa
sanadootaaf gatii kan kaffalchisan yommuu ta’u gatiin isaa sanadoota caalbaasii
qopheessuuf kan bahee ol ta’uu hin qabu. Gatiin sanada caalbaasichaa itti
gaafatamaa kutaa bittaa mana hojichaatiin ni murtaa’a. Kan danda’amu yoo ta’e
sanadoonni caalbaasii “web saayitii” qaama bittaa raawwatutti bahuu qabu.
Beeksiisa web saayitiitti bahu dorgomtootaf odeeffannoo kennuu qofaaf waan ta’eef
66
 dorgomtootni web saayitii irraa sanada argatan caalbaasii itti dhiyeessuuf
fayyadamuu hin danda’an. Dorgomtoonni hundinuu dorgomuu kan danda’an sanada
caalbaasichaa qaamaa bittaa raawwatu irraa kallattiin bituudhaan ta’a. Beeksisa
caalbaasii irratti sanadoota caalbaasicha kanneen biroo fakkeenyaaf bakka bu’aa,
baankii, ykn gorsaa irraa filannoodhaan argachuu akka danda’amu ibsamuu qaba.
4.2.6.2. Beeksisni caalbaasii otuu hin bahin dura sandoota caalbaasii namni kamiiyyuu
argachuu hin qabu. Beeksisni caalbaasichaa akka baheen battalumatti namoonni
sandaa caalbaasichaa akka kennamuuf gaafatan yoo jiraatanii fi gatiin sanada
caalbaasichaa kaffaluuf fedhii yoo qabaatan manni hojiichaa gurgurtaa sanada
caalbaasii mormuu hin qabu. Dorgomaa kammiif iyyuu sandoota caalbaasicha
gurguruuf haala duree fakkeenyaaf (ragaa sanadoota dhiyeeffachuu) jiraachuu hin
qabu. Hanga guyyaa dhummaa caalbasichi itti galutti gurgurtaan sanada caalbaasii
hayyamamuu qaba. Sanadoonnii fi sirreeffamawwan caalbaasichaa dorgomtoonni
kanneen gaditii ilaalaman akka argatan taasisfamuu qaba.
 Bakka bu’aan mana hojiichaa fi teessoo itti argamu,
 Dorgomtoonni gatii gurgurtaa sanada caalbaasii dabalataan gatii itti ergamu
kan kaffalan yoo ta’e gaaffii dorgomatiin kan ittin ergamuu fi,
 Web saayitii mana hojichaatti beeksiisan/haa ta’u malee, sanadoota web
saayitii irraa argaman koppii gochuun caalbaasicha dhiyeessuuf fayyadamuun
hin danda’amu.
4.2.6.3 Manneen hojii”web–saayitii”daan beeksisni caalbaasii baasan kan kannatti aanan
mirkaneessuu qaba.
 Guyyaa cufiinsa dhiyeessa caalbaasii osoo hin ga’iin beeksisa web saayitiitti
baasuu akka hin qabne,
 Sanada caalbasichaa irratti sirreefamawwanii fi ibsawwan godhaman lakkoofsi
isaanii fi guyyaa itti bahan web- saayitii irratti bahuu isaanii.
4.2.6.4 Manni hojichaa namoota / dhaabbilee sanada caalbaasicha bitan/fudhatan
galmeessuu qaba. Galmeen kun lakkoofsa heertuu dabalatee walquunnamtiidhaaf
kan gargaaran facaatii odeeffannoo fakkeenyaaf teessoo itti walii ergan, bilbila,
lakkoofsa faaksii, yoo argame teessoo elektironksii ergaan itti darbu hundaa
hammachuu qaba. Namni ykn dhaabbatni kamiyyuu sanada caalbaasichaa
67
 dabalatawwan biroo sanada caalabaasicha irratti dabalaman wajjin sanada
caalbaasichaa bitachuu fi fudhachuu isaa mana hojichaan yoo hin galmoofne
dorgoomsiisni caalbaasichaa fudhatama hin qabu.
4.2.7 Foyya’iinsa sanada caalbaasii irratti godhamu
4.2.7.1 Manneen hojii mootummaa mataa isaaniitiin ykn gaaffiilee dorgomtoota sanada
caalbaasii bitan irraa ka’uudhaan yeroon dhumaa sanada caalbaasii itti dhiyeesan
otoo hin darbiin dura qabiyee sanadoota caalbaasii fooyyessuu ni danda’u.
Foyya’insi kun qaama sanada caalbaasichaa kan ta’u yoo ta’u barreeffamaan
qophaa’ee dorgomtoota sanada caalbaasii bitan hundaaf haala sirrii ta’een yeroo
walqixa akka gahu godhamuu qaba. Dorgomtoonnis foyya’insi kun kan isaan
qaqqabe ta’uu isaa mirkaneessuu qabu. Tokkoon tokkoo foyya’iinsaatiif lakkoofsi
addaa fi guyyaan itti darbe ibsamuu qaba. Manneen hojii weebsaayitii isaanii irratti
beeksisa baasan foyya’iinsa dabalataa weebsaayitii irratti haala walfakkaatuun
baasuu qabu.
4.2.7.2 Manni hojichaa qabiyyee sanada caalbaasichaa fooyyessuu yoo barbaade foyya’iinsa
gochuu ni danda’a. Akka barbaachisummaa isaattis guyyaa dhumaa caalbaasiin itti
dhiyaatu dheeressuu ni danda’a. Guyyaan dhumaa caalbaasiin itti dhiyaatu yoo
dheerate, manni hojichaa yeroo caalbaasichi itti dhiyaatus dheeressuu qabu. Amala
bittaa fi qabiyyee foyya’insaa irraa ka’uudhaan dorgomtoonni yeroo caalbaasicha
qopheessan waa’ee foyya’insichaa hubannoo gaarii akka qabaatan gochuuf manni
hojichaa guyyoota gahaa kennuudhaan guyyaa dhumaa sanadni caalbaasii itti
kennamu kaahuu qaba

4.2.8 Yeroo caalbaasichi ragga’ee itti turuu fi kabachiisa caalbaasii

4.2.8.1 Dorgomtoonni daangaa yeroo sanada caalbaasii irratti ibsame keessatti sanada
caalbaasii fudhatama qabaachuu danda’u dhiyeessuu qabu. Manni hojichaa,
yeroo caalbaasiin ragga’ee itti turu caalbaasiiwwan gamaaggamuuf,
gamaaggamicha qopheessuu fi dhiyeessuuf yeroo caalbaasichi ragga’ee turu otoo
hin darbiin dura mo’ataa (mo’attoota) raggaassisuu fi abbaa mo’ate wajjin
waliigaltee raawwachuuf kan dandeessisu yeroo gahaa haayyamuu qaba. Haala
walxaxiinsa amala caalbaasichaatiin yeroon caalbaasichi ragga’ee turu sanada

68
 irratti ibsamu garaagara ta’uu ni danda’a. Haa ta’u malee, ulaagaa (fedhii) bittaa
tokko wajjin akka walsimu gochuuf ittigaafatamaa ykn bakka bu’aa isaatiin
yeroo gabaabaa ykn dheeraan hayyamamuu ni danda’a.
4.2.8.2 Manni hojii mootummaa gamaaggama caalbaasichaa yeroo caalbaasichi ragga’ee
turu keesstti xumuruu qaba. Kanaafuu, yeroon caalbaasichi ragga’ee itti turu
dheerachuu hin danda’u. Haa ta’u malee, haalawwan addaatiin yeroo caalbaasiin
ragga’ee itti turu dheeressuun yoo barbaachise dorgomtoonni yeroo caalbaasiin
ragga’ee itti turu akka dheeressan manni hojii mootummaa dorgomtoota
gaafachuu ni danda’a. Gaaffiin dorgomtootaaf dhiyaatus barreeffamaan ta’uu
qaba. Gaaffichi yeroo guyyaan haarawaa caalbaasichaa itti dhumu ibsuu qaba.
Gaaffiin guyyaa caalbaasiin ragga’ee itti turu dheeressuuf dhiyaatu caalbaasii
yeroon akka dheeratu gaafatame otoo hin dhumiin guyyaa kudhan dura
dorgomtoota hundaaf ergamuu qaba.
4.2.8.3 Dorgomtoonni gaaffii dheeressuu yeroo caalbaasii kana irratti akka waliigalan
hin dirqamaman Haa ta’u malee, yoo waliigalan waliigaltichi barreeffamaan
ta’uu qaba. Dabalataanis, dorgomtichi kabachiisa caalbaasii bu’uura
caalbaasichaatiin kenneera yoo ta’e kabachisni caalbaasichaa bu’uura
maanuwaalii keessatti tarreeffamee ibsameen yeroo turtii caalbaasiin itti
deereffametti darba.
4.2.8.4 Dorgomaan tokko yeroo caalbaasiin ragga’ee itti turu dheeressuuf fedhii yoo
qabaate kabachiisa caalbaasii isaa akka dhiiseetti hin lakkaawamu. Dorgomaan
yeroon caalbaasiin ragga’ee itti turu dheereessuuf fedhii hin qabne caalbaasiin
inni dhiyeesse yeroo gamaaggama caalbaasii kan hin ilaalamne yoo ta’u, yoo
danda’ame kabachiisni caalbaasii isaa yeroodhumasun akka barbaachisummaa
isaatti dorgomtichaaf ykn gara baankiitti deebi’uu qaba.
4.2.8.5 Kutaan hojii bittaa manni hojii mootummaa, caalbaasii koree raggaassistuu
bittaatiin koreen raggaassistuu bittaa otoo hin beekiin yeroo caalbaasichi
ragga’ee turu akka dheeratu gaaffii dhiyeessuu hin danda’u. Akkasumas yeroo
caalbaasiin hundi ragga’ee itti turu dheeressuun koree raggaassistuu bittaatiin
ragga’uu qabu.

69
4.2.8.6 Manneen hojii mootummaa sanada caalbaasii qopheessan keessatti
dorgomtoonni sanada caalbaasii isaanii wajjin kabachiisa caalbaasii dhiyeessuuf
kan dirqamaman ta’uu isaanii ibsuu qabu. Kaayyoon kabachiisa caalbaasii,
caalbaasii yaadame keessatti dorgomtoota haala iittigaafatamummaa qabuun
hin hirmaanne hanbisuufii dha. Bittaa baaxiin gatii isaanii miiltoo-1(Annex-1)
irratti ibsame gadi ta’uu isaatiin dhiyeessaa tokkoo fi dhiyeessa gatii tiin
raawwatamu irraa kan hafe bittaawwan hundaa irratti kabachiisni caalbaasii
gaafatamuu qaba.

Hammi kabachiisa caalbaasii gaafatamu dhibbeentaa gatii waliigalaa

waliigaltichaa ta’ee hammi maallaqichaa adda bahee sanada caalbaasichaa irratti
ibsamuu qaba. Keewwata qajeelfama bittaa 16.16.2 ilaalaa. Fkn. Gatiin
waliigalaa bittichaa qarshii 1,200,000.00 yoo ta’e, manni hojichaa %0.5-%2tti
sirriidha yoo jedhee hamma barbaaduun baayyisee kabachiisa caalbaasii
murteessuu ni danda’a.
Kunis 1,200,000.00x1/100= 12,000.00 ykn
1,200,000x2/100= 24,000.00
ni ta’a.
Kabachiisni caalbaasichaa yeroo caalbaasiin ragga’ee turu erga darbee booda
guyyoota 28f ragga’ee turuu qaba. Kunis manni hojii mootummaa gaaffii
dorgomtoota irratti dhiyeessuuf ykn mirga gaafachuu isaa fayyadamuuf yeroo
gahaa akka argatu ni dandeessisa. Yeroo caalbaasichi ragga’ee turu yoo
dheereffame kabachiisni caalbaasichaa yeroo caalbaasiin haarawaan ragga’ee itti
turu booda guyyoota 28f turuu qaba. Kabachiisni caalbaasii yoo dheereffame,
guyyaa kabaciisni caalbaasichaa itti kennamu ilaalchisee manni hojichaa
dorgomtootaaf beeksisuu qaba.

Haalawwan shakkisiisaan yoo jiraatan sirrummaa kabachiisa caalcaasichaa fi

yeroon kabachiisa caalcaasichaa dheerachuu isaa mirkaneessuuf gabaasni
gamaaggama caalbaasichaa otoo hin xumuramiin dura ajaja kaffaltii diraaftii
baankii ykn baankii wabii baankii hin shaaramne (hin haqamne) kenne

70
 kabachiisa caalbaasii kana kennuu isaa akka dhugoomsu barreeffamaan
gaafachuun ni danda’ama. Bu’uura gaaffii kanaatiin kabachiisni caalbaasii
dorgomaan dhiyeesse sirrummaan isaa yoo mirkanaahuu baate, dorgomtichi
caalbaasiin al ta’uu isaa irrayyuu, manni hojichaa bu’uura labsii fi qajeelfamaa
tiin tarkaanfii barbaachisaa fudhachuu qaba.
4.2.8.7 Bu’uuruma labsii irratti ibsameen, sanada caalbaasii manneen hojii
mootummaa qopheessan keessatti dorgomtoonni sanadoota caalbaasii isaanii
wajjin kabachiisa caalbaasii kan taa’u ykn bifa wabii caalbaasiitiin dhiyeessuuf
dirqama akka qaban ibsuu qabu. Hammi kabachiisa caalbaasichaa
dorgomtoota ittigaafatamummaan itti hin dhagahamne caalbaasicha irratti
hirmaachuu irraa akka ofqusatan kan godhu ta’ee daangaa labsii fi qajeelfama
irratti ibsame caaluu hin qabu. Yeroo kabachiisni caalbaasichaa ragga’ee
turutti dorgomaan caalbaasicha keessaa yoo ofbaase ykn mo’ataan caalbaasii
mo’achuun isaa erga ibsamee booda waliigaltee mallatteessuuf fedhii kan hin
qabne ta’ee yoo argame ykn kabachiisa waliigaltee akka dhiyeessu gaafatame
yoo dhiyeessuu baate kabachiisni caalbaasii isaa ni dhaalama.

4.2.9 . Sanadoota caalbaasii dhiyeessuu fi fuudhuu

4.2.9.1 Sanadni caalbaasii barreeffamaan qophaa’ee, mallattaa’ee envelooppii
saamsame keessa taa’ee yeroo beksisa caalbaasii ykn kan fooyyeeffame irratti
daangaa yeroo ibsame dura iddoo ibsametti galii godhamuu qaba.
Dorgomtoonni caalbaasicha teeleeksiidhaan, faaskiidhaan ykn i-meeliidhaan
erguu hin danda’an. Sirna caalbaasiin ittiin dhiyaatu guutanii kan ergaman
ta’ullee, teeleeksiidhaan, faaskiidhaan ykn i-meeliidhaan kan ergaman
caalbaasiin kamiyyuu tilmaama keessa hin galu. Caalbaasiiwwan harkaan ykn
tajaajiloota ittiin deddeebisaa dabalatee poostaadhaan qofa dhiyaachuu qaba.
4.2.9.2 Sanadni caalbaasichaa dorgomtoonni attamitti envelooppii irratti akka
mallattoo godhanii fi kennuu qaban qajeelfamoota qabachuu qaba. Fkn. Kan
harkaan dhiyaatan ykn poostaadhaan ykn tajaajiloota ittiin deddeebisaa
wajjin akka walitti hin makamne dorgomtoonni caalbaasiiwwan irratti sirriitti
mallattoo gochuu qabu.

71
4.2.9.3 Yeroo saanduqni caalbaasii banamu caalbaasichi kan saamsamee fi kan
chaappaa qabu ta’uu isaa mirkaneessuuf qofa otoo hin ta’iin kan hin banamiin
ta’uu isaa mirkaneessuu akka danda’amu dorgomtoonni envelooppota sirriitti
saamsuu fi mallattoo gochuu qabu. Sababa enveloopponni sirriitti hin
saamsamiinii fi kan mallattoon itti hin godhamneef ragaan caalbaasichaa
dursee bahuu isaatiif guutumaan guutuutti ittigaafatamummaan kan
dorgomtootaa ta’a. Yeroo caalbaasichi banamu haalli kana fakkaatu yoo
quunname qaamni caalbaasicha bane yeroo mataa isaa ragaan saanduqa
caalbaasii keessa taa’e bahuun isaa amanamummaa adeemsa caalbaasichaa ni
balleessa ykn hin balleessu akkasumas caalbaasichi kufaa ta’uu qaba ykn ta’uu
hin qabu kan jedhu ilaalchisee murtee kennuu qaba.
4.2.9.4 Qaamni bittaa raawwatu sanadoota caalbaasii fuudhe iddoo amansiisaa ta’e
kaahuu qaba. Fkn. Saanduqa caalbaasii furtuun cufame ykn kaabineetii
fayyadamuu ni danda’a. Caalbaasiiwwan baayyee hedduu yoo ta’an, ykn
enveloopponni gurguddaa fi fufurdaa yoo ta’an hojjetaan mana hojichaatiin
bakka bu’e ykn ittigaafatamaan hojii sanadoota kana kallattiin fuudhuu qaba.
Waanuma fedheefuu, manni hojichaa sanadoota caalbaasii yeroo fuudhu
iddoo amansiisaa taa’uu isaanii mirkaneessuu qaba.
4.2.9.5 Dorgomaan yeroo caalbaasicha kennu nagahee gaafachuu ni danda’a. Yeroo
kana hojjetaan ykn ittigaafatamaan caalbaasii kana fuudhe guyyaa fi sa’aatii
caalbaasicha itti fuudhe akkasumas ragaa maqaa fi teessoo dorgomtootaa ibsu
kennuu qaba. Caalbaasichi poostaadhaan ykn geejjibaan yoo ergame gahuu
isaatiif haaluma walfakkaatuun ragaa ittiin mirkanaahu kennuu qaba.
4.2.9.6 Bu’uuraa labsii fi qajeelfamaatiin ragaa mirkaneessaa kennuun dirqama kan
hin taanee fi dorgomaan gaafachuu dhiisus caalbaasiin gahuu isaa ilaalchisee
shakkiin akka hin jiraanne manni hojichaa dorgomaadhaaf ragaa akka kennu
ni gorfama.
4.2.9.7 Sanadni caalbaasichaa guyyaa dhuma caalbaasiin itti fuudhamu erga darbee
booda yoo dhiyaate manni hojichaa fuudhuu hin qabu; otoo hin banamiin
dorgomaadhaaf deebi’uu qaba.

72
4.2.10 Caalbaasiiwwan banuu
4.2.10.1 Yeroon baniinsa caalbaasii sanada caalbaasii irratti ibsamu guyyaa dhumaa
caalbaasiin itti fuudhamu ta’uu qaba. Manni hojii mootummaa guyyaa dhumaa
caalbaasiin itti fuudhamu duraa fi caalbaasiiwwan guyyichatti dhiyaatan bakka
tokkotti ifatti banuu qabu. Iddoon caalbaasichi itti banamu caalbaasii banuuf
kan mijaahu ta’ee kan qophaa’e ta’uu fi dursee qophaa’uu qaba.
4.2.10.2 Caalbaasiin kan banamu kutaa hojii bittaa irraa kan ramadaman yoo xiqqaate
miseensota sadiin yoo ta’u dorgomtoonni ykn bakka bu’oonni isaanii
caalbaasichi yeroo banamu argamuun isaanii dirqama miti. Hanga
danda’ametti bakka bu’aan odiitii keessaa taajjabuudhaaf argamuu ni danda’a.
Kana waan ta’eef, bakka bu’oonni dorgomtootaa hundiyyuu yoo argamuu
baatan baniinsi caalbaasii turuu hin qabu.
4.2.10.3 Dorgomtoonni ykn bakkabuutonni baniinsa caalbaasii irratti argaman hundi
uunkaa mallattoodahaaf qophaa’e irratti mallatteessuun kan irra jiraatu yoo
ta’u mallattoo miseensota hojjetoota kutaa bittaatiin mirkanaa’uu qaba.
4.2.10.4 Gareen caalbaasii banu ergaawwan yeroo baniinsa caalbaasii dabarsan
galmeessuu akka danda’amu cheek-liistii (shiittii) baniinsa caalbaasii
qopheessuu qaba.
4.2.10.5 Ragaaleen armaan gadii tokkoo tokkoo caalbaasii jalqaba irratti dhiyaate irraa
ka’uudhaa dubbifamuu fi shiittii baniinsa caalbaasii keessatti galmaahuu
qaba:-
 Maqaa dorgomaa,
 Namoota caalbaasicha dhiisan ykn foyya’iinsawwani godhaman(yoo
jiraatan),
 Gatii caalbaasii,
 Hir’isni gatii yoo jiraate,
 Kabachiisa caalbaasii,
 Kanneen biroo akka barbaachisummaa isaatti mana hojichaatiin kan
dabalaman.
4.2.10.6 Caabaasiin yeroo banamu kan hin dubbifamiin ykn sanada baniinsa caalbaasii
irratti kan hin galmaa’iin foyya’iinsawwan caalbaasii ykn hir’isa gatii yeroo
73
 caalbaasichi gamaaggamamu tilmaama keessa hin galan ykn yaada keessa hin
galan. Sababa turuu isaatiin qofa yoo ta’e irraa kan hafe caalbaasiin kamiyyuu
caalbaasiin yeroo banamu kufaa ta’uu hin qabu.
4.2.10.7 Erga sirni baniinsa caalbaasii xumuramee booda miseensonni koree baniinsa
irratti argaman, dorgomtootni ykn bakka bu’oonni isaanii cheek-liistii
baniinsa caalbaasii ykn shiitticha (uunkaa) irratti mallatteessuu qabu.
Garagalchiin isaas ittigaafatamaa ol’aanaa mana hojichaa ykn bakka bu’aa ykn
gorsaa to’ataa piroojeektiif kennamuu qaba. Gaaffii yoo dhiyeessan
dorgomtootaaf kennamuu ni danda’a.
4.2.10.8 Caalbaasiin yeroo baniinsa caalbaasii hin banamiin kan hin ilaalamne ykn
tilmaama keessa kan hin galle waan ta’eef otoo hin banamiin deebi’uu qaba.
4.2.11 Sanadoota Caalbaasii qorachuu fi gamaaggamuu
4.2.11.1 Manneen hojii mootummaa caalbaasiiwwan bu’uura labsii, qajeelfamaa fi
haala sanada caalbaasichaatiin of’eeggannoodhaan qorachuu fi gamaaggamuu
qabu. Manni hojii mootummaa ulaagaalee kana ykn dhimmoota barbaachisan
kan hordofe ta’uu isaa mirkaneessuu qaba. Hundaa’ina koree raggaasistuu
bittaa ilaalchisee haal-dureewwan labsii fi qajeelfama irra taa’an akka armaan
gadiitti dhiyaataniiru.
Moggaafama koree caalbaasii, qajeelfama keewwata 7
1. Koreen raggaasistuu bittaa kan moggaafamu ittigaafatamaa ol’aanaa mana
hojiitiin ta’ee korichi walitti qabaa fi barreessaa dabalatee miseensota sadii
gadi hin taane ni qabaata.
2. Miseensa koree raggaasistuu ta’anii filatamuu kan danda’an itti gaafatamtoota
hojii amala gaariidhaan kan beekaman, balleessaa disipiliiniitiin himatamanii
tarkaanfiin kan irratti hin fudhatamnee fi bittaa raawwachuuf beekumsa
foyya’ee fi muuxannoo kan qaban ta’uu qabu. Hanga danda’ametti miseensonni
sadeen kutaa adda addaa mana hojichaa keessaa ni ta’u.
3. Koreen ragaassistuu bittaa kan walitti qabamuu dana’an miseensota keessaa
yoo xiqqaate walakkaa dhaa ol yoo argamanii dha. Murtiin kan darbu sagalee
caalmaadhaan ni ta’a. Haa ta’u malee, yeroo sagaleen walqixa ta’u walitti
qabaan sagalee murteessaa ni qabaata. Miseensi yaada addaa qabu yoo jiraate

74
 sababni yaada addaa qabaateef qaboo yaa’ii irratti akka barreeffamu ni
godhama.
4. Barri tajaajila koree raggaasistuu haalli dirqisiisan hanga hin uumamnetti
waggaa sadii ni ta’a. Ta’us barbaachisaa ta’ee yoo argame koreen raggaassistuu
irra deebiidhaan moggaafamuu ni danda’a.
4.2.11.2 Haa ta’u malee bittaa amala tokko qabuuf qabuuf gamaaggamni caalbaasii
ulaagaa kamiinuu koree raggaasistuu tokkoo ol ta’een ilaalamuu hin qabu.
Dhimmoota birootiin ittigaafatamaa ol’aanaan mana hojichaa ykn bakka
bu’aan isaa ykn qaamni aangoo qabu biroo walmakiinsa tokkoo tokkoo koree
raggaassistuu raggaasuu qaba.
4.2.11.3 Miseensonni koree raggaassistuu ittigaafatamummaa qaama birootiif otoo hin
kenniin mataa isaaniitiin raawwii caalbaasotaa gamaaggamanii gabaasa
mo’ataa caalbaasii ilaalchisee dhiyaate qoratanii raggaasisuu qabu.
4.2.11.4 Ittigaafatamaa ol’aanaan mana hojii ykn bakka bu’aan isaa ykn abbaan
aangoo qabu biroo kutaa hojii bittaa ykn koreen raggaasistuu caalbaasicha
gamaaggamuuf ykn qorachuuf gargaarsa kan isaan barbaachisu yoo ta’e koree
teekinikaa moggaasuu ni danda’a.
4.2.11.5 Miseensonni koree raggaassistuu caalbaasii qorchuudhaan mo’ataa caalbaasii
ilaalchisee murtii raggaasisaa kennuu qabu.
4.2.11.6 Miseensonni koree raggaasistuu ittigaafatamaa ol’aanaa mana hojichaatiin ni
moggaafamu. Akkasumas, walitti qabaa fi barreessaa koree raggaassistuu
dabalatee yoo xiqqaate miseensota sadii/3/ ni qabaatu. Namoonni miseensa
koree raggaasistuu ta’anii moggaafaman amala isaaniitiin kan beekaman,
tarkaanfiin disipiliinii kan irratti hin fudhatamiin, bittaa raawwachuuf
beekumsaa fi muuxannoo barbaachisu kan qaban ta’uu qabu. Hanga
danda’ametti miseensonni sadeen kutaalee hojii adda addaa mana hojichaa
irraa ni ta’u.
4.2.11.7 Miseensonni koree raggaasistuu al tokko erga moggaafamanii booda
miseensummaa isaanii irraa ka’uu kan danda’an ittigaafatamaa ol’aanaa mana
hojichaatiin ykn bakka bu’aa isaatiin ykn abbaa aangoo qabu biroo tiin ta’ee

75
 sababa amansiisaadhaan ta’uu qaba. Sababiiwwanis kan armaan gadii ni
dabalata.
 Miseensi koree raggaasistuu hojii isaa kophaa kan hojjetu ta’ullee
walitti dhufeenya dorgomaa wajjin qabu ibsuu dhiisuu,
 Walgahii koree raggaassistuu irratti walitti aansee argamuu dhiisuu,
 Gochaawwan labsii fi qajeelfama cabsan raawwachuu
(malaammaltummaa, waliin dhahuu, gowwoomsa ykn gocha
dirqisiisuu)
4.2.11.8 Koreen raggaassistuu kan armaan gadii raawwachuu qabu

Adeemsa caalbaasii raggaassisuu ibsa gabaasaa irratti walfaana

mallatteessuudhaan akkasumas labsii fi qajeelfama mootummaa
kabajuudhaan qorannoo fi gamaaggamni caalbaasichaa labsii, qajeelfama,
maanuwaalii fi ulaagaalee sanadoota caalbaasii irratti tuqaman hordofee
haalli qabatamaa fi ragaalee gabaasa gamaaggamaa keessatti sirriitti
calaqisuu isaanii fi ragaaleen barbaachisaa ykn faayidaa qaban hundi
irraanfatamuu baachuu isaanii walfaana mirkaneessuu.
4.2.11.9 Koreen raggaassistuu ittigaafatamummaa isaanii bahuudhaaf yeroo gahaa
qabaachuu qabu. Ittigaafatamaa ol’aanaan mana hojichaa miseensota keessaa
nama tokko barreessaa akka ta’u moggaasuu ni danda’a.
4.2.11.10 Dogoggorawwan lakkoofsaa adeemsa gamaaggama caalbaasii keessatti
argaman kutaa hojii bittaa mana hojichaa tiin sirreesisiisuu fi sirreeffama
kana dorgomaa dhimmi ilaalutti atattamaan kan beeksise ta’uu isaa
mirkaneessuu qaba. Beeksifni kun bu’uura qajeelfamaa tiin barreeffamaan
kan raawwatame ta’uu isaa mirkaneessuu.
4.2.11.11 Kutaan hojii bittaa mana hojichaa caalbaasiin tokko ulaagaalee sanada
caalbaasii keessatti ibsaman kan guute yoo ta’e gamaaggamaaf fudhatama
akka qabutti lakkaa’uu ni danda’a. Calbaasiiwwan ulaagaalee sanada
caalbaasii irratti ibsaman qofatu gamaaggamaan ilaalamuu danda’u.
Caalbaasiiwwan guutuu ta’an ilaalchisee lakkoofsi xiqqaan barbaachisaa ta’uu
baatullee caalbaasiin tokko qofaan yoo dhiyaatee fi guutuu yoo ta’e
caalbaasicha gamaaggamuu fi dorgomaadhuma kanaaf kennuun ni
76
 danda’ama. Haa ta’u malee, caalbaasichi ulaagaa beeksisaa caalbaasiitiin
bal’inaan kan bahee, gatiin caalbaasichaa gabaa ammaa wajjin ykn tilmaama
beekamaa wajjin kan wal simuu fi caalbaasichi tarreeffamawwan teekinikaa
sanada caalbaasii irratti ibsamanii fi haalawwan daldalaa kan guute ta’uu
qaba.
4.2.11.12 Haata’u malee caalbaasichi garaagarummaa xixiqqoo qabaatus kutaan hojii
bittaa garaagarummaan kun tarreefama teekinikaa, haalawwan daldalaa fi
ulaagaalee biroo sanada caalbaasii keessatti hammataman irratti jijjiirama
bu’uuraa kan hin uumne yoo ta’e manni hojichaa caalbaasichi gamaaggamaaf
gahaa akka ta’etti lakkaa’uu ni danda’a. Akkasumas caalbaasichi haala
salphaadhaan sirreeffamuu fi dogoggora dhimmoota bu’uuraa caalbaasichaa
kan hin jijjiirre kan qabu ta’ullee caalbaasichi gamaaggamaaf guutuu akka
ta’etti lakkaa’ama. Garaagarummaan kamiyyuu, caalbaasiiwwan yeroo
gamaaggamamanii fi madaalaman yaada keessa galchuun kan danda’amu yoo
ya’u barbaachisaa yoo ta’e lakkoofsaan herreeguun ni danda’ama.
4.2.11.13 Kutaan hojii bittaa mana hojichaa haalawwan armaan gadii yoo uumaman
caalbaasicha fuudhuu hin qabu.
 Bu’uura qajeelfamichaa keewwata 16 tiin dorgomaan mirkaneessa
gahumsaa gaafatame yoo dhiyeessuu dhiise,
 Sanada caalbaasii ykn bu’uura ulaagaalee birootiin sirreeffama
lakkofsaa (herreega) fudhachuuf fedhii kan hin qabne yoo ta’ee fi
 Caalbaasichi gahaa yoo ta’uu baate jechuun caalbaasichi ulaagaalee
sanada caalbaasii irra taa’an, tarreeffama teekinikaa ykn faayinaansii
fi haalawwan daldalaa sirriitti yoo guutuu dadhabe.
4.2.11.14 Manni hojichaa mo’ataa caalbaasichaa adda baasuuf bu’uura sanada
caalbaasii tiin caalbaasiiwwan dhiyaatan gamaaggamuu fi madaaluu qaba.
Yeroo gamaaggamni caalbaasichaa adeemsifamu sanada caalbaasii keessatti
kan hin ibsamne haa ta’u malee, ragaalee caalbaasicha kessatti haammataman
ilaaluun hin barbaachisu.
4.2.11.15 Caalbaasiiwwan kan gamaaggamaman ulaagaalee madaallii sanada
caalbaasii irratti ibsamaniin ykn taa’anii fi tooftaalee sirrii ta’aniin ala
77
 dhimmoota biroo bu’uura godhachuu hin qaban. Koreen gamaaggamu
ulaagaalee ykn malawwan kanneen ala yoo bahe koreen caalbaasii kana
raggaassisu gabaasa gamaaggama caalbaasichaa kuffisee caalbaasicha irra
deebi’ee akka gamaaggamamu ajajuu ni danda’a. Sanadoonni adeemsa
gamaaggama caalbaasichaa ilaallatan mana hojichaatti eeggamuu kan qaban
yoo ta’u koree raggaassiftuu tiif qofa banaa ta’uu qabu.
4.2.11.16 Caalbaasiin tokko qofaan yeroo fi guyyaa isaatti yoo dhiyaatee fi
caalbaasichi bu’uura labsii fi qajeelfamaatiin dhiyaachuun isaa yoo mirkanaa’e
manni hojichaa caalbaasuma kana qorchuu ni danda’a. Caalbaasichi
ulaagaalee guutee gamaaggamuu ni danda’a. Caalbaasichi sanada caalbaasii
wajjin kan wal simu ykn kan garmalee walirraa hin fagaanne yoo ta’ee fi gatiin
isaa tilmaamaan yoo beekamee fi gatii gabaa irra jiru wajjin kan walsimu ykn
kan garmalee walirraa hin fagaanne yoo ta’e bu’uura qajeelfamaatiin mo’ataa
caalbaasii akka raggaassisu yaada isaa wajjin koree raggaassistuutti
dhiyeessuu ni danda’a. Kutaan hojii bittaa gabaasa gamaaggama irratti
sababa caalbaasii tokko qofa fuudheef ibsuu qaba.
4.2.11.17 Bu’uura sanada caalbaasii irratti ibsameen mo’ataa caalbaasii ta’uu kan
qabu dorgomaa gatii gadi aanaa dhiyeessee dha.
4.2.11.18 Fakeenyota
Sababbiilee gatii diinagdee irratti dhiibbaa uuman keessaa tokko sagantaa
yeroo meeshaaleen itti dhiyaatanii fi hojiin ijaarsaa itti xumuramanii dha.
Sagantaan yeroo meeshaaleen ykn hojiin damee ijaarsaa itti dhiyaatan ykn
xumuraman ji’oota 15 fi 18 gidduutti yoo ta’e daangaa yeroo kana keessatti
dhiyeessuuf ykn xumuruuf warri dorgoman gatii caalbaasii sanada caalbaasii
irratti ibsame ji’oota 15 booda turtii jiruuf dhibbeentaa gatii caalbaasichaa
fudhachuun ykn lakkoofsaan kaayyoo gamaaggamaaf qofa gatiin caalbaasii
sirreeffamuu ni danda’a. Kanneen biroo gatii diinagdee irratti dhiibbaa uumuu
danda’an kan akka gatii meeshaa jijiirraa, tajaajila meeshaa fi gatii
oomshtummaa ta’uu ni danda’u.
4.2.11.19 -Yeroo gamaaggamaa qabxii walqixxeen yoo jiraate dorgomtoonni karaa
hundaanuu walqixa akka ta’anitti tilmaamama.

78
 -Dorgomtoonni lamaa fi isaa ol ta’an qabxii walqixxee yoo argatan bu’uura
labsii 25/3’n oomisha ykn tajaajila biyya keessaa tiif dursi ni kennama.
-Dorgomaa mo’ate adda baasuuf akka danda’amu duraan dursee sanada
caalbaasiichaa irratti dorgomtoonni walqixxee yoo baban ulaagaalee ittiin
dorgomuu danda’an bu’uura gochuudhaan akka dorgoman ni godhama.
Ulaagaaleen mana hojichaatiif bittichaa fana walqabatee yaada dabalataa
kan kennan yoo ta’e ni filatama.
-Dorgomtootni yeroo lamaaffaaf walqixxee yoo bahan hanga danada’ametti
bakka dorgomtootni walqixxee ta’an argamanitti carraa akka baasan ni
godhama.
4.2.11.20 Gamaaggamni caalbaasii erga xumuramee booda gatii gadi’aanaa (xiqqaa)
tilmaama beekame ykn baajata ramadamee ol ta’ee garuu ammoo gatii
gabaa fudhatama qabu keessa yoo ta’e koreen caalbaasii raggaassisu
caalbaasicha akka fuudhu ykn bittichaaf daangaan ulaagaa barbachisu akka
hir’atuu fi dorgomaa mo’ateef kennuudhaan raggaassisuu ni danda’a.
4.2.11.21 Dorgomaan gatii tilmaamameen baayyee gad kan ta’e kan kenne yoo ta’e
sababa kenneef malirraa ka’ee akka ta’e ykn beekumsa dhabuu irraa yoo
ta’e qulqullaa’ee kufaa ta’uu qaba. Tasa yeroo hojiin dhabame gatii cabsees
yoo ta’e galee hojjattoota isaatiif hojii uumuu fi turfachuuf ta’uun isaa yoo
mirkanaa’e mo’aachuun isaa mirkanaa’ee hojiin akka kennamuuf ragga’uu
ni danda’a.
4.2.11.22 Koree gamaaggamaa tiin caalbaasicha koree raggaassisuuf yaadni dhiyaatu
bu’uura gabaasa koree gamaaaggamaa tiin qophaa’een ta’ee korichi sanada
caalbaasii irratti safartuu gatii ibsamee fi daangaa hojii damee ijaarsaa akka
ragaatti fayyadamuudhaan sababa gatiin caalbaasiicha ol’aanaa ta’ee fi gatii
gabaarra jiruu fi gatiiwwan walqabatan wajjin madaallii godhame
agarsiisuutu irra jiraata.
4.2.11.23 Manni hojii mootummaa baajata hayyamame wajjin wal simsissuuf daangaa
ulaagaa sanada caalbaasii irra taa’e hir’suuf yoo murteesse dorgomaan
mo’achuu isaa akka fudhatu kan hin dirqamamne ta’uu isaa caalaayyuu
mo’atte kan jedhame fudhachuu diduu isaatiif adabamuu hin qabu.

79
 Daangaa isaa hir’isuu ykn dabaluun kan danda’amu sanada caalbaasii
irratti daangaa mo’achuu ilaalchisee qajeelfama dorgomtootaaf taa’e irratti
hundaa’ee manni hojichaa hamma dhiyeessaa ykn dhibbeentaa hojii
ijaarsaa ykn daangaa dabaluu ykn hir’isuu akka danda’u yoo hayyamamee
dha.
4.2.11.24 Gamaaggamni caalbaasii erga xumuramee booda gatiin caalbaasii
gadi’aanaan gatii gabaa irra jiru kan caalu yoo ta’e gamaaggamtuun
caalbaasichaa daangaan ulaagaa sanada caalbaasii keessa taa’e akka hir’atu
ykn caalbaasiiwwan, dhiyeessi yaadaa fi dhiyeessi gatii haala kufaa itti ta’an
caalbaasiin hundi akka kufu yaada itti kennee koree caalbaasicha
raggaasisuuf dhiyeessuu ni danda’a. Koreen raggaassistuu bittaa mana
hojichaa bu’uura yaada kanaatiin bittaan barbaadamu akka itti hin fufne
yoo murteesse caalbaasichi, dhiyeessi yaadaa fi dhiyeessi gatii haala kufaa
itti ta’an irratti tarkaanffi barbaachisaa fudhachuu fi akka
barbaachisummaa isaatti bu’uura sanada caalbaasii foyya’eetiin ykn
bal’inaan beeksisuudhaan caalbaasichi irra deebiin akka adeemsifamu
gochuu qabu.
4.2.11.25 Adeemsa qorannoo fi gamaaggama caalbaasii irratti seeroonni waliigalaa
armaan gadii beekkamuu qabu.
Gabaasni gamaaggama caalbaasii gamaaggamaaf gamaaggama gatii
caalbaasiiwwan gahaa, guutuu ta’anii dhiyaatan gatii jalaa hanga gubbaatti
galmaa’uu qaba. Kunis, dorgomaan gatii gadi’aanaa dhiyeesse mo’achuu isaa
kufaa yoo taassise ykn gahumsa boodaa yoo dhabe ykn kabachiisa
waliigaltee yoo dhiyeessuu dide ykn bu’uura beeksisaatiin waliigaltee yoo
mallateessuu dide manni hajichaa gabaasa gamaaggama caalbaasichaa
koree raggaassiftuutti irra-deebiin akka hin dhiyeessine ni gargaara.
Miseensonni koree raggaassistuu hundinuu maqaa fi waamama isaanii
fuulduratti gabaasa caalbaasichaa mallatteessuu qabu. Miseensi koree
raggaassistuu yaada gabaasichaa irratti yoo waliigaluu baate sababa isaa
tarreessee kaa’uu ni danda’a. Walitti qabaan korichaa mo’ataa caalbaasii
ilaalchisee yaadaa addaa qabaachuu ni danda’an. Koreen raggaassistuu

80
 caalbaasicha irratti murtii kennuuf dhimmoota falmiin irratti ka’e irratti
yaada ogeessaa argachuuf gargaarsa gaafachuu ni danda’a.
4.2.12 ojimaatoota iccitiidhaan qabaman
4.2.12.1. Caalbaasichi erga banamee booda qorannoo caalbaasii, ibsa, gamaaggamaa
fi mo’ataa caalbaasii ilaalchisee ragaalee yaada murtii dhiyaate wajjin
walqabatan iccitiidhaan eeguun kan isaanirra jiru yoo ta'u hanga dorgomaan
mo’ate ibsamutti dorgomtootatti ykn namoota gamaaggama caalbaasicha
wajjin walitti dhufeenya hinqabnetti ibsuu hin qaban. Ulaagaan kun
hojjetoota mana hojichaa fi adeemsa bittichaa keessatti gahee qabaachuu
kan danda’an abbootii aanggoo mootummaas ni dabalata. Sanadoonni
caalbaasii dhiyaatan sa’aatii hojiitiin ala qollofamanii taa’uu fi mana
hojichaatiin alatti bahuun irra hin jiru. Fkn. Miseensonni koree caalbaasii
gamaaggamu haalli addaa jiraachuu isaa mana hojichaatiin itti yoo amaname
malee caalbaasicha mana hojiitiin alatti qorachuu hin qaban.
4.2.12.2. Yeroo caalbaasichi baname irraa eegalee hanga waliigalteen mallattaa’utti
dorgomaan kamiyyuu caalbaasicha ilaalchisee akka ibsa kennu yoo
gaafatame irraa kan hafe hojjataa mana hojichaa dhimmi ilaalu wajjin wal
quunnamuun ykn haala kamiinuu gamaaggamaa fi qorannoo caalbaasichaa
irratti dhiibbaa gochuuf yaaluu hin qaban.
4.2.12.3. Dorgomaan tokko gamaaggama caalbaasichaa ykn mo’ataa caalbaasichaa
beeksisuu ilaalchisee murtii manni hojichaa kennu irratti dhiibbaa uumuuf
yaalii kamiyyuu yoo godhe caalbaasiin isaa kufaa ta’a. Dabalataanis,
qajeelfamichaan waa’ee hojiiwwan malaammaltummaa fi waliin dhahuu,
gowwoomsuu fi dirqisiisuu bu’uura tumameen tarkaanfii dabalataa irratti
fudhatamuu ni danda’a.

4.2.13 Sanada caalbaasii irratti marii fi foyya’insa gochuu

4.2.13.1 Bifa caalbaasicha kamiyyuu ilaalchisee manni hojichaa dorgomaa mo’ate
wajjin mar’achuu ni danda’a. Haa ta’u malee gatiin qaama marichaa ta’uu hin
danda’u.

81
 4.2.13.2 Dorgomaan tokko mo’ataa caalbaasichaa ta’uuf akkuma haala isaatti
dirqamoota sanada caalbaasii keessatti hin ibsamiin akka raawwatu ykn gatii
caalbaasii akka jijjiiru ykn caalbaasii isaa akka foyyessu dirqisiifamuu hin
qabu. Waliigalteen caalbaasii kennamuu kan danda’u bu’uura labsii fi
qajeelfama irratti ibsameen sababa adeemsa caalbaasicha ibsuutiin foyya’insa
caalbaasii duraa irratti godhame dabalatee bu’uura caalbaasii dorgomaadhaan
dhiyaate qofa irratti ta’uu qaba.

4.2.14 Gahumsa boodaa

4.2.14.1 Mo’ataa caalbaasiichaa ilaalchisee yaada kennuu dabalatee gamaaggamni
caalbaasichaa otoo hin xumuramiin dura koreen raggaassistuu dorgomaan
gatii xiqqaa dhiyeesse haala caalbaasii irratti ibameen waliigaltee
raawwachuuf danadeettii fi meeshaa jijjiirraa kan qabu ta’uu isaa murteessuu
qaba. Adeemsi kun gaumsa boodaa jedhamee beekama.
4.2.14.2 Ulaagaaleen gahumsa duraa sanada caalbaasii irratti kan ibsaman yoo ta’u
dorgomaan ulaagaalee kana hin guunne caalbaasiin isaa kufaa ta’a.
Ulaagaaleen gahumsaaf barbaachisan labsii fi qajeelfama keessatti ibamaniiru.
Dabalataanis muuxannoo dorgomaan kanan dura qabu ilaalchisee ragaan
heertuu inni kenne mirkanaahuu ni danda’a, barbaachisaa yoo ta’e ragaa
yeroo dhiyoo dorgomticha ilaalu argachuun ni danda’ama. Barbaachisaa fi kan
danda’amu yoo ta’e akkuma gamaaggama gahumsa boodaa ragaalee
caalbaasii keessatti hammataman mirkaneessuuf gamaaggamtuun caalbaasii
iddoo hojii dorgomtichaa daawwachuun ni danda’ama. Daawwannaan
akkanaa keessattuu gatii guddaa kan baassisan ykn projeektii hojii ijaarsaa
walxaxaa gamaaggamuuf ni gargaara. Kaayyoon daawwanichaa ulaagaalee
gahumsaa sanada caalbaasii irratti ibsaman mirkaneessuufii dha.
Dabalataanis, walumaagalatti daawwanichi qorannoo mul’atu akkasumas
meeshaa dorgomtichaa, dhaabbataa fi meeshaalee irratti xiyyeeffachuu qaba.
Yeroo daawwanichaa caalbaasii ykn gamaaggama ilaalchisee dorgomaa wajjin
mariin kamiyyuu godhamuu hin qabu. Akkasumas iccitiin caalbaasichaa
gamaaggamtuu caalbaasichaatiin sirriitti eegamuu qaba.

82
 4.2.14.3 Dorgomaan gatii xiqqaa dhiyeesse gamaaggama gahumsa boodaa darbuu yoo
hin dandeenye koreen caalbaasii gamaaggamu dorgomaa gaatii xiqqaa itti
aanu kenneef murtii walfakkaatu ni kenna. Adeemsi kun, caalbaasiiwwan
bu’uura ulaagaatiin guutamanii dhiyaatan irratti ni raawwata. Haa ta’u malee,
tarkaanfiin kun kan fudhatamu gatiin caalbaasii gamaaggamame mana
hojichaatiin yoo fudhatama argatee dha. Haa ta’u malee, warren hafanii fi
caalbaasiiwwan bu’uura ulaagaa tiin guutamanii dhiyaatan gatiin isaanii
tilmaama beekame ykn gatii gabaa irratti argamuu ol yoo ta’e caalbaasiiwwan
mana hojichaa, dhiyeessi yaadaa fi dhiyeessi gatii haala kufaa itti ta’an irratti
hundaa’ee tarkaanfii barbaachisaa fudhachuun ni danda’ama. Akkasumas
sanada caalbaasii foyya’e fayyadamuudhaan caalbaasiin irra deebiin akka
adeemsifamu gochuun ni danda’ama. Ulaagaaleen gahumsa boodaa sanada
caalbaasii keessatti hammatamuu qabu.
4.2.15 Mo’ataa caalbaasii raggaasisuu
4.2.15.1 Gamaaggamtuun caalbaasii, gabaasa gamaaggamaa mo’ataa caalbaasii adda
baasee yaada wajjin koree raggaasistutti dhiyeessuu qaba. Yeroo caalbaasichi
ragga’ee itti turu otoo hin darbiin mo’ataa caalbaasichaa yeroodhaan
beeksisuu fi manni hojichaa yeroo caalbaasichi ragga’ee turu akka dheeratu
akka hin gaafanne gabaasni gamaaggama caalbaasichaa yeroodhaan
xumuramuu qaba. Gabaasonni gamaaggama caalbaasii koree caalbaasicha
raggaasisuuf ergamuu qabu. Caalbaasiiwwan kufaa akka godhaman ykn
daangaan ulaagaaleen caalbaasicha keessatti ibsaman akka hir’atu ykn yaada
caalbaasichi irra deebiin akka bahu kennamu irratti koreen raggaasistuu
yaadonni kan dhiyaataniif tarkaanfii barbaachisaa fudhachuu ykn akka
barbbachisummaa isaatti tarkaanfiin akka fudhatamu itti gaafatamaa ol’aanaa
mana hojichaa ykn bakka bu’aa isaatiif ergamuu qaba.
4.2.15.2 Koreen caalbaasicha raggaasisu yaada wa’ee mo’ataa caalbaasii dhiyaate
qorachuu fi raggassisuu ykn labsii fi yeroo daangeffame keessatti mormuu
qaba. Qabiyyee gabaasaa irratti mormiin yoo ka’e gareen gamaaggamicha
hojjete ariitiidhaan walgahanii mormicha irratti deebii akka kennan

83
 ergamuufii qaba. Yaadonni kun haaluma duraan yaada raggaassisuu
dhiyaateen deebi'ee koree raggaasistuu bittaatiif ergamuu qabu.
4.2.15.3 Qajeelfama rawwatiinsa bittaa mootummaa irratti hamma maallaqaa
ibsameen ol bittawwan gurguddoo ykn waliigalteewwan irratti mo’ataa ta’an
weeb saayitii Biiroo maallaqaa fi Misooma Diinagdee irratti akka bahu
godhamuu qaba.
4.2.15.4 Bittaawwan xixiqqaan biroo ykn waliigalteewwan beeksisni mo’attoota
caalbaasii akka barbaachisummaa isaatti gabatee beeksisaa mana hojichaa
irrattii fi barbaachisaa yoo ta’e weeb saayitii mana hojichaa irratti yoo bahe ni
filatama.
4.2.16 Mo’ataa caalbaasii beeksisuu fi waliigaltee mallatteessuu
4.2.16.1 Manni hojii mootummaa yeroo caalbaasiin ragga’ee turu otoo hin darbiin
duraa fi koreen caalbaasicha raggaassisu mo’ataa caalbaasii guyyaa
raggaassisee eegalee turban tokko keessatti abbaa caalbaasii mo’ateef
mo’achuu isaa beeksisuu qaba. Beeksisni mo’ataa caalbaasii bu’uura
saamuuda sanada caalbaasii waliigaltee waliigalaa fi waliigaltee addaa tiif
kennameen waliigaltee waliin qabsiisuudhaan kan armaan gadii ibsuu qaba.
 Caalbaasichi mana hojichaatiin fudhatama argachuu isaa,
 Gatii mo’ataan caalbaasii dhiyeesse,
 Hamma fi uunkaa kabachiisa waliigaltee,
 Guyyaa fi sa’aatii kabachiisni waliigaltee itti kennamu,
 Guyyaa fi sa’aatii waliigaltichi itti mallattaahu,
4.2.16.2 Guyyaa mo’ataan caalbaasichaa beeksifame irraa eegalee guyyaan hojii torba
otoo hin darbiin dura manni hojichaa waliigaltee mallatteessuu hin qabu.
4.2.16.3 Kabachiisni waliigaltee raawwii waliigaltichaa mirkaneessuuf akka
dandeessisu gahaa ta’uu qaba. Hammi isaas %10 gatii waliigalaa gadi ta’uu
hin qabu.
4.2.16.4 Mo’ataa caalbaasii beeksisuun ykn abbaa mo’ate ibsuun mana hojichaa fi
mo’ataa gidduutti waliigalticha hin hundeessu. Mana hojii mootummaa fi
mo’ataa gidduu waliigalteen uumameera kan jedhamu qaamolee waliigalan
lameen gidduutti dhimmoota irratti waliigalan kan qabate sanadiin
84
 waliigaltee yoo mallattahee dha. Waliigaltichi nama maqaa mana hojiitiin
bakka bu’ee fi dorgomaa ykn dhiyeessaa wajjin mallattaahuu qaba.
Dorgomaan caalbaasii mo’ate caalbaasicha fudhachuu isaa akka beeksiseen
waliigaltichi raawwachuu fi waliigalticha akka mallatteessu nama bakka
bu’een mallattaahuu qaba.
4.2.16.5 Bakka bu’aan mo’ataa waliigalticha mallatteessuu qaba. Akkasumas mo’ataan
caalbaasii mo’achuun isaa guyyaa ibsaamee eegalee guyyaa 15 (kudha shan)
keessatti kabachiisa waliigaltee dhiyeessuu qaba.
4.2.16.6 Waliigalteen otoo hin mallattaahiin dura mana hojichaa fi mo’ataa
caalbaasichaan kabachiisa waliigaltee dhiyaate mirkaneessuuf ajaja kaffaltii
ykn baankii ykn wabii baankii hin haqamne baankicharraa barreeffamaan
gaafatamuu qaba. Bu’uura gaaffichaatiin kababchiisni caalbaasii dhiyaate
dhugaa ta’uun isaa yoo mirkanaahuu baate manni hojichaa bu’uura labsii fi
qajeelfamaatiin waa’ee malaammaltummaa, waliin dhahuu, gowwoomsuu fi
gochoota dirqisiisuu tiif tumameen tarkaanfii fudhachuu qaba.
4.2.16.7 Mo’ataan caalbaasii kabachiisa waliigaltee yoo kennuu baate ykn bu’uura
sanada caalbaasii irratti ibsameen yoo mallatteessuu dhiise manni hojicha
dorgomaa biroo gatii gadi aanaa itti aanu dhiyeessef waliigaltee kennuu ni
danda’a. Kanneen biroos akkuma sadarkaa isaaniitti walduraa duubaan ni
qabata. Haa ta’u malee, tarkaanfiin akkanaa fudhatamuu kan qabu manni
hojichaa gatii caalbaasii gamaaggamame yoo fudhatee dha. Ta’us
caalbaasiiwwan guutamanii dhiyatan biroo gatiin gamaaggamame tilmaama
beekame ykn baajata hayyamame ykn gatii gabaa irra jiru yoo caale manni
hojichaa caalbaasiiwwan, dhiyeessa yaadaa fi dhiyeessi gatiii haala itti kufaa
ta’uu danda’an irratti tarkaanfii barbaachisaa fudhachuu danda’a.
Caalabaasiiwwaan hundinuu kufaa yoo taassifaman sanada caalbaasii mana
hojichaatiin foyya’e fayyadamuu fi bu’uura qajeelfamatiin bal’inaan
beeksisuudhaan irra deebi’anii caalbaasicha adeemsisuun ni danda’ama.
4.2.16.8 Karoora bittaa qopheessuuf kan barbaachisu qajeelfamni yeroo ittiin
qajeelfaman miltoo/Annex 10(kudhan) irratti argama.

85
 4.2.16.9 Yeroo bittaa geejjibaan, inshuuraansii fi haalawwan daldalaa irratti
yaaddannoon qajeelfamootaa fayyadan miiltoo 11(kudha tokko)
qabsiifameera.
4.2.16.10 Yeroo caalbaasii ifaa bittaa meeshaalee fi tajaajiloota wal fakkaatan, hojiilee
damee ijaarsaa fi tajaajiloota ilaalchisee sagantaan hojiileen raawwatamuu
qabanii fi adeemsawwan (flow – chart) miiltoo 12 (kudha lama)
qabsiifameera.

4.3 Mala Caalbaasii murtaahaa

4.3.1 Malli bittaa caalbaasii murtaahaa dhiyeessitoonni muraasni qofa caalbaasii akka
dhiyeessan haala waamichi itti godhamu murteessuu dha. Haala caalbaasii
murtaahaan hojiirra itti ooluu boqonnan 3 irratti ibsameera. Haa ta’u malee,
garaagarummaa armaan gaditti ibsaman irraa kan hafe manneen hojii caalbaasii ifaa
ilaalchisee boqonnaa shan irratti qajeelfamoota taa’an caalbaasii murtaahaa irrattis
hordofuu qabu.
4.3.2 Bu’uura caalbaasii murtaahaatiin bittaan meeshaalee fi tajaajiloota walfakkaatan,
hojii damee ijaarsaa fi tajaajilotaa haala tumaatiilee armaan gadiitiin ta’uu qaba:-
4.3.2.1 Meeshaaleen, hojiin dame ijaarsaa fi tajaajiloonni sababa amala addaa isaanii fi
kan argaman dhiyeessitoota murtaahan irraa qofa ta’uun yoo beekkamu
beeksisa caalbaasii baasuun otoo hin barbaachisiin kallattiidhaan dorgomtoota
murtaahan tarreeffama dorgomtoota Biroo Maallaqaa fi Misooma Diinagdeetti
galmaahan fayyadamuudhaan filachuu ni danda’u. Dorgommii haqa qabeessi
jiraachuu isaa mirkaneessuuf lakkoofsi dorgomtoota filataman gahaa ta’uu
qaba. Haa ta’u malee, filannichi logii irraa bilisa ta’uu qaba. Fkn. Namootiin
walfakkaatan ykn dhaabbileen irra deddeebiin waamicha keessatti
hammatamuu hin qaban. Dorgommii bu’a qabeessi jiraachuu isaa
mirkaneessuuf dorgomtoonni waamichi godhamuuf lakkoofsi isaanii gahaa
ta’uu qaba. Hanga dana’ametti dorgomtoota 5 gadii ta’uu hin qaban. Manni
hojichaa yaada dorgomaan tokko dhiyeesseen yoo quufe gatiin isaa gatii
dorgomaa gabaa yoo ta’ee fi hirmaannaa dorgomtoota biroo haalli daangessu
yoo kan hin jiraanne ta’e caalbaasicha dorgomaa tokkoof kennuun ni

86
 danda’ama. Dhiyeessitoonni galmaahan hundii fi ykn kontraaktaroonni
sadarkaa gad aanaa akka argatan waan amanamuuf marsaadhaan
caalbaasiiwwan dhiyeessuuf carraa wal qixa akka qabaatan manni hojii
mootummaa dorgomtoota waamichi godhamuuf dorgomtoota galmaahan
keessaa filachuu danda’a.
4.3.2.1.1 Dorgomtootni mala caalbaasii murtaahaa irratti hirmaatan haala addaa tiin
yoo hayyamame irraa kan hafe dirqama kabachiisa caalbaasii qabu.
Tarreeffama dorgomtoota (dhiyeessitoota) gahumsa qaban eeguu irratti
keewwatni 23 qajeelfamichaa ni raawwatama.
4.3.3 Yeroon caalbaasii ifaa adeemsisuuf barbaachisuu fi baasiin bulchiinsaa gatii
meeshaa /tajaajila bitamu wajjin yoo madaalamu ol’aanaa yoo ta’e manni hojichaa
gatii bittaa meeshaa tiif qarshii 500,000.00 kan hin caalle, tajaajila gorsaatiif
Qr.300,000.00 kan hin caalle, hojii damee ijaarsaa tiif Qr.2,000,000.00 kan hin
caallee fi tajaajilootaaf qr. 400,000.00 kan hin caalle yoo ta’u meeshaalee kanaa fi
tajaajiloota walfakkaatan, hojii dame ijarsaa fi tajaajilota qabu kan jedhamanii fi
dhiyeessitoota ykn kontiraakitaroota gahumsa qaban galmaahaniif waamichi
caalbaasii dhiyeeessuu qaba.
4.3.4 Bu’uura caalbaasii murtaahaatiin meeshaalee fi tajaajiloota walqabatan, hojii damee
ijaarsaa fi tajaajiloota bituuf adeemsii fi hojiileen raawwatamuu qaban miiltoo 12
(kudha lama) irratti qabsiifamaniiru.

4.4 Bittaa dhiyeessaa tokko irraa raawwatamu

4.4.1 Bittaan dhiyeessaa tokko irraa raawwatamu haalli hojii irra ooluu itti danda’u haala
bittaa dhiyeessaa tokko irraa raawwatamu kan jedhu jalatti tokko tokkoon
ibsameera. Manni hojii mootummaa tokko dhiyeessaa tokko irra bittaa raawwachuu
yoo barbaade ibsa fedhii isaa ibsuu fi meeshaa ykn tajaajila bitu qulqullina,
baayyina, yeroo itti dhiyaatuu fi haalawwan ilaalchisee ulaagaalee addaa kan ibsu
qopheessuu qaba. Manni hojii mootummaa duraan dursee dorgomaa tokko irraa
gatii kallattiidhaan gaafatee dhiyeessaa tokkicha filatame wajjin gatii irratti bilisaan
mari’achuun ni danda’a. Bittaa dhiyeessaa tokko irraa raawwatamuuf caalbaasii

87
 beeksisuun dirqama kan hin taane irra iyyuu kabachiisini caalbaasii barbaachisaa
miti.
4.4.2 Hojiin sanada caalbaasii qopheessuu fi dorgomaa tokko gamaaggamuu sirnawwan
caalbaasii ifaatiif qophaa’an hordofuu qaba. Akkasumas koree caalbaasicha
raggaassisuuf gabaasni gamaaggamaa caalbaasii sababa bittaan dhiyeessaa tokko
irraa akka bittamu filatameef ifatti mul’isuu qaba.
4.4.3 Gabaasni gamaaggama caalbaasii erga ragga’ee booda bittaawwan dhiyeessaa tokko
irraa kallattiidhaan raawwataman waliigaltee dorgomaa fi mana hojii gidduutti
godhamuun mirkanaahuu qabu. Mo’ataa caalbaasii beeksisuu fi waliigaltee
raawwachuun boqonnaa shan irratti waa’ee caalbaasii ifaa tiif malawwan tumaman
bu’uureffatee raawwachuu qaba.
4.4.4 Meeshaaleen gatii gadi’aanaa, salphaatti argamanii fi bittaa tajaajilaa tiif kabachiifni
waliigaltee kan hin barbaachifne yoo ta’u mana hojichaa irraa dhiyeessaadhaaf ajaja
bittaa meesha ykn hojii kennamuu fi ajajamu sirrii yoo ta’e bu’uura haalawwan hojii
kana keessatti hammatamaniin rawwatamuu ni danda’a. Gatiin yeroo kana dhiyaate
gara koree raggaassistuu bittaatti deemuu otoo hin barbaachisiin kallattiidhaan
ittigaafatamaa kutichaa tiif ykn ittigaafatamaa manni hojichaa bakka buuseen ykn
ittigaafatamaa mana hojicaa tiif dhiyaachuu ni danda’a.
4.4.5 Bu’uura bittaa dhiyeessaa tokko irraa raawwatamu tiin meeshaalee, hojilee damee
ijaarsaa fi tajaajiloota hin yaadamiinii fi ariifachiisaa bitudhaaf adeemsotaa fi hojiilee
raawwatamuu qaban (flow chart) miiltoo 12 irratti qabsiifameera.

4.5 Mala Bittaa Caalbaasii sadarkaa lamaa

4.5.1 Manni hojiii mootummaa bittaa guddaa ykn walxaxaa ta’e raawwachuuf caalbaasii
sadarkaa lamaa fayyadamuu ni danda’a. Sadarkaa duraatti dizaayinii yaada ka’umsaa
ykn bu’uura sanada caalbaasii ulaagaa raawwii addaa hammateen beeksiisa
caalbaasii tiin yaada dorgoommii gatii hin dabalanne akka dhiyaatu waamicha
godhuu qaba. Dizaayiniin yaada wixinee dorgomtootaaf ragaalee bu’uura ta’an,
fakkeenyaaf, tarreeffamawwan raawwii, tarreeffamawwan teekinikaa baasuu,
dhimma bitamuuf kan barbaachisan tarreeffamni mul’ata hojii fi dinagdee
dorgomtootaaf kennuu irratti xiyyeeffachuu qaba.

88
4.5.2 Haala waliigaltee dhiyeessa ibsuu irratti dabalataan kutaan sanada caalbaasichaa
tokko caalbaasichaaf ulaagaalee barbaachisan guuteera ykn hin guunne kan jedhu
murteessuuf ulaagaalee dandeessisan ibsuu qaba. Kunis kan armaan gadii dabalata.
4.5.3 Gahumsa teekinikaa fi bulchiinsa dorgomaa,
4.5.4 Bu’a qabeessummaa yaada dorgomaan dhiyeessee fi fedhii bittaa mana hojii
mootummaa ilaallatu gara fuulduraaf guutuuf mijaahaa ta’uu isaa, sadarkaa durattii
gatii kan hin dabalanne dizzaayinii yaada ka’umsaa dhiyeessuuf dorgomtoonni
kabachiisa caalbaasii akka dhiyeessan hin dirqisiifaman.
4.5.5 Bu’uura waamichaatiin, dorgomtoonni mana hojichaatiif ni mijaahu kan jedhan
qulqullina raawwii, teekinikaa fi kan biroo kan akka meeshaalee fi tajaajilota
walqabatan, hojii damee ijaarsaa fi amala tajaajilootaa kan ibsuu fi haalawwan
waliigaltee dhiyeessichaa irratti caalbaasii yaada wajjin dhiyeessuu qabu.
Gamaaggamtuun caalbaasichaa caalbaasii dhiyaateef gamaaggamuu qaba. Haa ta’u
malee, haala dhimma bitamuun gamaaggamichaa deeggarsa koree teekinikaa kan
barbaachisu yoo ta’e amalaa fi tajaajila dhimma bitamu irratti eksipartoota beekumsa
addaa qaban ykn ogeessota mana hojii ittifayyadamu irraa fedhii itti gaafatamaa ykn
bakka bu’aadhaan moggaasuun ni danda’ama. Qaamni gamaaggamu bu’uura sanada
caalbaasii irratti ibsameen caalbaasiiwwan guutamanii dhiyaatan adda baasuuf
caalbaasii gamaaggamuu qaba. Caalbaasiiwwan guutamanii hin dhiyaatiin tilmaama
keessa hin galan.
4.5.6 Gamaaggamaan/tuun dorgomtoota mariidhaaf otoo hin affeeriin tokkoo tokkoo
dorgomtoota irraa yaada ka’umsaa dhiyaate qorachuu ni danda’a. Koreen
raggaassistuu yaada ka’umsaa foyya’e fayyadamee tarreeffamawwan dhumaa fi
sanada caalbaasii ni qopheessa.
4.5.7 Gamaaggamaan/tuun sadarkaa lammaffaadhaaf barbaachisaa kan ta’an fudhatama
kan argatan tarreeffamaa fi sanadoota caalbaasii adda baasuudhaan qaboo yaa’ii ni
qopheessa.
4.5.8 Dhuma marii caalbaasii sadarkaa tokkoffaa irratti yaadota, caalbaasiiwwan
guutamanii hin dhiyaatiinii fi qaboo yaa’ii walgahichaa dabalatee gabaasni
gamaaggamaa sadarkaa kana ilaalchisee koree raggaasistuu bittaa mana hojichaa tiif

89
 dhiyaachuu qaba. Qohii fi dhiyeessi gabaasa caalbaasichaa tumaatiilee caalbaasii
ifaatiif tumame hordofuu qaba.
4.5.9 Manni hojichaa caalbaasii sadarkaa lammataa irratti sanada caalbaasii foyyessuu fi
tarreeffama ulaagaalee gamaaggamaa kaahuu qaba. Manni hojichaa, yoo danda’ame
yeroo bittichi turutti kan armaan gadii yaada keessa galchuudhaan gatii waliigalaa
bittichaa tilmaamuu qaba.
4.5.9.1 Gatii (baasii) kaappitaalaa meeshaalee ykn mi’ootaa
4.5.9.2 Gatii (baasii) hojii adeemsistuu tilmaamame
4.5.9.3 Gatii (baasii) suphaa tilmaamame
4.5.10 Dorgomtoonni sadarkaa duraa irratti gahumsa qaban kabachiisa caalbaasii
dabalatee, gatiin kan ittiin ibsame caalbaasii foyya’ee fi dhumaa ulaagaalee
sadarkaa lammaffaa irratti ibsamanii fi haala sirreeffama caalbaasichaatiin akka
dhiyeessan affeeramuu qabu.
4.5.11. Sirna caalbaasii sadarkaa lammaffaa itti raawwatu bu’uura labsii fi
qajeelfamaatiin tumaatiilee caalbaasii ifaa hordofuu qaba.
4.5.12. Bu’uura caalbaasii sadarkaa lammaffaa tiin meeshaalee fi tajaajiloota
walqabatan, hojiilee damee ijaarsaa fi tajaajiloota bituuf adeemsonnii fi hojiin
raawwatamuu qaban miiltoo sadii (3) irratti qabsiifameera.

4.6 Mala ittiin gaaffii dhiyeessa gatii

4.6.1 Haalawwan bittaa ittiin gaaffii dhiyeessa gatii tiin raawwatamuu danda’amu
bu’uura tumameen mana hojichaatiin miiltoo tokko (1) irratti gatii waliigaltee
ibsame kan hin caalle yoo ta’e dhiyeessa gatii fayyadamuudhaan gabaadhaaf kan
qophaahan meeshaalee salphaatti argamanii fi tajaajilootaa walqabatan, hojiilee
damee ijaarsaa fi bittaa tajaajiloota gatii gadi’aanaa qaban raawwachuu ni danda’u.
4.6.2 Mannen hojii dorgomummaa gatii foyyeessuuf dhiyeessaa gatii dorgomtoota hedduu
irraa gaafachuu qabu. Kan danda’amu yoo ta’e, yoo xiqqaate dhiyeessota sadii
dhiyeesssa gatii fushachuu fi dorgomsiisuu qabu. Dhiyeessa gatii lama dorgomsiisuuf,
amansiisaa kan ta’u dhiyeessitoonni lama qofaa argamuu isaanii tiif haala gahaadhaan
ragaan ibsu yoo jiraate qofaa dha. Haala dhiyeessi gatii tokko ykn lama qofaan itti
dhiyaatan hambisuuf manneen hojii yeroo duraa yoo xiqqaate dorgomtoonni

90
 hedduun dhiyeessa gatii akka dhiyeessaniif akka gaafatan ni jajjabeeffamu.
Dabalataanis, manneen hojii sanada ittiin gaaffii dhiyeessa gatii keessatti
dorgomtoonni gatii dhiyeessuuf fedhii qabaachuu isaanii ykn fedhii qabaachuu
dhabuu isaanii akka mirkaneessan gaafachuu qabu. Kunis ittiin gaaffii dhiyeessa gatii
dhiyeessuuf lakkoofsi dorgomtoota fedhii qaban ilaalchisee ragaa argachuuf ni
gargaara.
4.6.3 Manni hojichaa meeshaaleen dhiyaatan mijaahaa, qulqullina kan qabanii fi biyya
keessatti ykn Itoophiyaadhaan alatti sirriitti beekamaa yommuu ta’utti dorgomtoota
gatii dhiyeessan ofeeggannoodhaan filachuu qaba. Haaluma walfakkaatuun hojii
damee ijaarsaa tiif dorgomaan maqaa gaarii kan qabuu (kabajamaa) fi sadarkaa
qulqullina barbaadamuun hojii ijaarsaa raawwachuu kan danda’u ta’uu qaba. Ittiin
gaaffii dhiyeessa gatii beeksisuun barbaachisaa miti.
4.6.4 Bittaan dhiyeessa gatii tiin raawwatamu Itoophiyaanootaaf ykn dhaabbata Itoophiyaa
keessatti hundaaheef qofa kan dangeeffame miti. Akkuma haala isaatti dhiyeessitoota
Itoophiyaadhaan ala jiraataniifis ni gargaara.
4.6.5 Manni hojichaa yeroo hunda dorgomtootni walfakaatan deddeebi’anii kan hin
waamamne ta’uu isaa mirkaneessuu qaba. Kunis burqaa dhiyeessichaa bal’isuu fi
dorgomtootni hundi raawwii gaarii fi gatii dinagdee irratti hundaahe kan dhiyeessan
yoo ta’e dorgomtoota hunda walqixaan keessumsiisuun barbaachisaa dha. Keessattuu
meeshaaleen bitaman namoota ykn dhaabbilee muraasa irraa yeroo ta’u meeshaalee
dhiyeessa gatii tiin bituun ni fayyada.
4.6.6 Ittiin gaaffiin dhiyeessa gatii meeshaalee fi tajaajilota walqabatan, hojiilee damee
ijaarsaa fi tajaajiloota gatii xiqqaa iilaalchisee qulqullina jiraachuu qabu, baayyina
meeshaalee, hamma tajaajilaa, yeroo tajaajilaa ykn yeroo fi haala itti xumuramu,
yeroo gatiin ragga’ee itti turu, haala kaffaltii fi yaadawwan biroo fkn. Akka
barbaachisummaa isaatti sussuquu dabalatee, jechoota fedhii mana hojichaa ibsu
qabachuu qaba. Manni hojii dhiyeessa gatii xalayaa, faaksii fi eleektroonik-
meeyliidhaan gaafachuu qaba. Ittiin gaaffiin dhiyyeessa gatii dhiyeessa gatichaa yoom
akka dhiyaatu mul’isuu qaba.
4.6.7 Dorgomtootni gatii isaanii mala bittaa dhiyeessa gatii fayyadamuudhaan dhiyeessuu
akka danda’an itti himamuu qaba. Dhimmoota baayyee ariifachiisaa ta’anif, hojiilee

91
 damee ijaarsaa fi tajaajiloota gatii gadi’aanaa qabaniif haala armaan gadiitiin
gaafachuun ni danda’ama.
4.6.7.1 Hammi hojii damee ijaarsaa sadarkaa qulqullina barbaadameen kan argaman
yoo ta’e gatii baaqqee,
4.6.7.2 Dursanii hamma isaa tilmaamuun yeroo hin danda’amnetti gatii ida’uu amma
kaffaltii (cost + Fee)
4.6.7.3 Bu’uura tilmaama gatii (baasii) mana hojichaan murtaa’uun waliigalaan,
4.6.8 Malli caalbaasichi ittiin gamaaggamamu gaaffii dhiyeessa gatii keessatti ibsamuu
qaba.
4.6.9 Dorgomtoonni bu’uura labsii fi qajeelfama irratti ibsameen dhiyeessa gatii isaanii
barreeffamaan akka dhiyeessan yeroo gahaan kennamuufii qaba.
Eleelkitiroonik meeyiliidhaan kan ergame dabalatee dhiyeessi gatii hundi kaayyoo
qabiinsa sanadaa tiif eeggame dabalatee dhiyeessi gatii hundi kaayyoo qabiinsa
sanadaatiif eegamuu qabu. Manni hojii gaaffii dhiyeessa gatii fayyadamuudhaan bittaa
yeroo raawwatan hanga danda’ametti sanada caalbaasii ittiin gaaffii dhiyeessa gatii
Biiroo Mallaqaa fi Misooma Dinagdee Oromiyaatiin qophaa’e fayyadamuu qabu.
4.6.10 Bittaan dhiyeessa gatii tiin yeroo raawwatamu kabachiisa caalbaasii ykn kabachiisa
waliigaltee dhiyeessuun hin barbaachisu.
4.6.11 Akkuma haala ariifachiisummaa isaatii fi baayyina isaatti guyyaan dhiyeessa gatii itti
kennanii fi guyyaan cufiinsaa, guyyaa dhiyeessi gatii bahee eegalee guyyaa tokkoo
hanga torban tokko ta’uu ni danda’a.
4.6.12 Manni hojii mootummaa daangaa yeroo kennameef keessatti yoo xiqqaate dhiyeessa
gatii sadii yoo fuudhuu baate dorgomtoonni biroo ittiin gaaffiin dhiyeessa gatii
ergameef dhiyeessa gatii dhiyeessuuf fedhii qabaachuu isaanii fi ariitiidhaan
dhiyeessuu danda’uu isaanii mirkaneessuu qaba. Dhimma baayyee ariifachiisaa hin
taaneef dhiyeessi gatii sadii ykn isaa ol yoo argamuu baate manni hojchaa
dorgomtoonni biro dhiyeessa gatii akka dhiyeessan yeroo dabalataa fkn guyyaa hojii
sadii ykn isaa ol kennuufii ni danda’a. Guyyaa sadiin booda manni hojichaa dhiyeessa
gatii dhiyaate irratti hundaahee itti fufuu ni danda’a.

92
4.6.13 Dorgomaa ulaagaalee ittiin gaaffii dhiyeessa gatii irratti tarreeffaman guutee
dhiyeessa gatii kennee fi gatii xiqqaa dhiyeesseef ajajni bittaa ykn ajajni hojii
kennamuufii qaba.
4.6.14 Ittigaafatamaan mana hojichaa ykn bakka bu’aan isaa gatiin isaanii qajeelfama
keewwata 24.2 irratti kan ibsaman koree raggaassistuutti dhiyeessuu otoo hin
barbaachisiin bittaan yeroo tokkoo kutaa hojii bittaa tiin gamaaggamamee ragga’uu ni
danda’a. Gaaffi dhiyeessa gatii fayyadamuudhaan gatii fi akaakuun meeshaalee,
tajaajilota walqabatan, hojiiwwan damee ijaarsaa salphaa gatii gad-aanaa qabanii fi
tajaajilota bitaman ulaagaalee gaaffii dhiyeessa gatii irratti ibsaman guutamuu isaa
murteessuu fi isuma hordofuudhaan dhiyeessa gatii gadi aanaa ulaagaalee kenneen
guutan filachuu dha.
4.6.15 Dorgomaan ajaja bittaa ykn ajaja hojii fudhachuu isaa barreeffamaan mana hojichaa
tiif mirkaneessuu qaba. Sanadni bittaa tarreeffama dorgomtoonta waamichi
godhameef tarreeffama gatii manni hojichaa fudhate hammachuu fi caalbaasichi kan
kenname bu’uura gamaaggama ulaagaa dinagdee tiin ta'uu isaa gabaasni
gamaaggama caalbaasichaa ifatti mul’isuu qaba.
4.6.16 Ittiin gaaffii dhiyeessa gatii fayyadamuudhaan bittaan meeshaalee fi tajaajilota
walqabatan, hojiiwwan damee ijaarsaa fi hojiiwwan salphaa gatii gad-aanaa qaban
adeemsa keessa darbuu fi hojiiwwan raawwataman chaartiin agarsiisu miiltoo 12 tiin
qabsiifameera.

4.7 Caalbaasii Addunyaa

Caalbaasii ifaa Addunyaa

Meeshaalee adda addaa fi tajaajiloota walfakkaatan, hojii damee ijaarsaa fi tajaajiloota
dhiyeessuuf kan dandeessisu dandeettiin biyya keessaa dhabamuu isaatiin dorgommiin
yoo hin jiraanne ykn dorgommichi murtaahaa yoo ta’e manni hojichaa fedhii bittaa isaa
guutuuf namoota ykn dhaabbilee biyya alaa irraa caalbaasii barbaaduudhaan sadarkaa
dorgommii isaa foyyessuuf tattaaffii barbaachisaa gochuu qabu. Faayidaan caalbaasii
addunyaa baaxii maallaqaa miiltoo 1 irratti ibsame (qarshii 50,000,000.00 ol hojii
ijaarsaatiif, qr. 10,000,000.00 ol bittaa meeshaa tiif, qr. 2,500,000.00 ol tajaajila gorsaatiif, fi
tajaajiloota biroof qr. 7,000,000.00 ol) kan murtaahee dha. Manni hojichaa bu’uura labsii fi

93
qajeelfamaa tiin waa’ee sirna caalbaasii ifaatiif tumame haala walfakkaatuun ulaagaalee
addaa armaan gaditti tarreeffaman wajjin bakka tokkotti hordofuu qabu. Akkuma
barbaachisummaa isaatti caalbaasiin mirkaneessa gahumsa duraa hordofee raawwachuu
qaba. Ulaagaaleen caalbaasii addunyaatiif barbaachisaa (dhimmoonni barbaachisan) kan
armaan gadii dha.
 Sanadoonni caalbaasii afaan Ingliffaa tiin qophaahuu qabu.
 Waamichi caalbaasii Ingliffaan ta’ee dorgomtoota biyya alaa harkisuuf gaazexaa
uffisa gahaa qabuun ta’uu qaba. Dabalataanis manni hojichaa waamicha
Eembaasiiwwanii fi bakka bu’ootaa biyyoota dhiyeessitoota daldalaa tiif erguu ni
danda’a.
 Waamichi yeroo caalbaasichi itti dhiyaatu dorgomtoota hunda bira akka gahuu fi
caalbaasicha akka qopheessanii fi akka dhiyeessan kan dandeessisu ta’u qaba.
Yeroon hayyamamu, akkuma walxaxiinsa bittaa isaatti guyyoota qajeelfama raawwii
bittaa irratti kan ibsamee gad ta’uu hin qabu.
 Tarreeffamni teekinikaa sadarkaa addunyaa irratti kan hundaahan ykn daldala
addunyaa irratti bal’inaan kan baraman ta’uu qabu. Sadarkaaleen kun sadarkaa
Itoophiyaa keessatti argaman wajjin kan wal siman ta’uu qabu. (Garaagarummaan
yoo jiraate sadarkaa Itoopiyaa fayyadamuu qabu).
 Dorgomtoonni caalbaasii isaanii fi gatii caalbaasii dhiyeessanii fi kabachiisa
waliigaltee haala maallaqa ittiin daldala biyya isaanii tiin ibsuu ni danda’u. Akka
filannootti maallaqoota sadarkaa daldala addunyaa irratti bal’inaan kan tajaajilan
fkn. Doolaarii Ameerikaa fayyadamuu ni danda’u. Maallaqni filannoo fudhatama
argate sanada caalbaasii keesstti ibsamuu qaba. Kabachiisni caalbaasii gosa
maallaqa gatiin caalbaasii ittiin dhiyaate wajjin haala walfakkaatuun kennamuu
qaba.
 Haalawwan waliigalaa fi waliigaltee addaa daldala addunya irratti faayidaa irra kan
oolan wajjin walfakkaachuu qabu.
 Sanadiin caalbaasichaa oomisha Itoophiyaa keessatti gatii %35 ol itti dabalame yoo
ta’e gatiiwwan meeshaalee dhiyaataniif, oomisha biyya keessaa tiif %15
(dhibbeentaa kudhan shan) dhaabbilee Maaykiroo fi xixiqqaa tiif, hojii damee
ijaarsaa fi tajaajila gorsaa tiif %7.5 (dhibbentaa torba fi tuqa shan), qorichaaf %25
94
(dhibbeentaa digdamii shan) ilaalcha addaa hayyamuu ni danda’a. Kaayyoon ilaalchi
addaa oomisha biyya keessaa tiif kennamu dorgomtoota biyya alaa caala
oomishtootaa fi dhiyeessitoota biyya keessaatiif faayidaa gatii kennuu fi oomisha
biyya keessaa fi industirii guddisuuf dha. Haa ta’u malee, manneen hojii
mootummaa oomisha biyya keessaa tiif dursa yeroo kennan kan armaan gaditti
tarreeffaman bu’uureffachuu qabu.
4.7.1. Bittaa Meeshaalee
4.7.1.1. Bittaa meeshaalee ilaalchisee manni hojichaa caalbaasiin bittaa addunyaa
irratti oomisha biyya keessaa ilaalcha addaa godhamuu ni dabalata
jedhee yoo murteesse akka armaan gadiitti raawwachuu qaba.
Caalbaasiiwwan kutaa saditti ramadamu:-
 Garee A – Meeshaalee Itoophiyaa keessatti oomishamaniif waamicha caalbaasii
qabachuu qaba. Innis:-
 Baasiin hojjetaa, meeshaa dheedhii fi kutaalee adda addaa
Itoophiyaa keessatti dbibbentaa soddomii shan (%35) ol kan
dabalaman yoo ta’e,
 Caalbaasichi erga dhiyaatee eegalee meeshaaleen kan itti
oomishaman ykn kan itti xumuraman meeshaalee kana oomishuu
ykn hojii sussuquu (assembling) irra kan turan yoo ta’e,
 Garee B – Caalbaasii meeshaalee biroo Itoophiya keessatti argman dabalachuu
qaba.
 Garee C – Biyya alaatti kan oomishamanii fi mana hojichaa tiin kallattiidhan kan
galan ykn bakka bu’iinsa dhiyeessaa tiin meeshaalee galan ni dabalata.
 Manni hojii mootummaa caalbaasii fuudhe yeroo gamaaggamu sirnoota armaan
gadii hordofuu qaba.
o Caalbaasiin garee “A” fi “B” irratti hanga iddoo meeshichi gahuutti kan
jiru gatii geejjibaa dabalatee dhiyaate.
o Bu’uura garee “C” tiin meeshicha iddoo walfakkaatuun ga’uuf gatiin
dhiyaatee taaksiin itti kaffalame (Garee “A”, “B” fi “C” taaksii gurgurtaa fi
kan walfakkaatan biroo otoo hin dabalatiin)

95
 Garee tokko tokkoon gatii gadi’aanaan caalbaasii madaalamuu qaba. Garee “A”
ykn “B” irraa caalbaasiin tokko gadi’aanaa yoo ta’e caalbaasichi mo’ataa ta’uu
qaba.
 Caalbaasiin garee “C” tokko gatii caalbaasii gadi’aanaa yoo qabaate gatiin
gadi’aanaan xiqqaan kun garee “A” ykn “B” walfakkaatu wajjin dorgomuu qaba.
Dorgommiin dhumaa otoo hin adeemsifamiin dura gatiin caalbaasii xiqqaan
garee “C” itti argamu taaksii gumurukaa fi taaksii galiiwwan biroo (VAT otoo
hin dabalatiin) itti kaffalamee caalbasii fudhatan irratti %15 niin dabala.
 Kanaafu, gatii xiqqaan garee “A” ykn “B” irra argame gatii xiqqaa garee ”C” irraa
gatii xiqqaa argame wajjin walbira qabamee gadi’aanaa kan ta’e mo’achuu qaba.

4.7.2. Bittaa hojii damee ijaarsaa

4.7.2.1. Hojiilee damee ijaarsaa ilaalchisee manni hojichaa caalbaasii ifaa
addunyaa raawwachuuf yoo murteesse akka armaan gadiitti
raawwachuu qaba. Dorgomtoonni biyya keessaa filannoo biyya
keessaa tiif gahaa akka ta’an ulaagaalee armaan gadii guutuu isaanii
mirkaneessuuf ragaalee barbaachisan dhiyeessuu qabu.
 Itoophiyaa keessatti kan galmaahe,
 Itoophiyaanonni %50 (dhibbeentaa shantamaa) ol gahee abbaa
qabeenyummaa yoo qabaatan,
 Ulaagaalee biroo sanada caalbaasii irratti ibsaman filannoo
oomisha biyya keessaa tiif dursa kennisiisu guutuu,
 Boordii Daarikteerotaa kubbaaniyichaa keessaa %50 ol lammii
Itoophiyaatiin yoo qabame,
 Hojjetoota murteessoo kubaaniyichaa keessaa yoo xiqqaate
%50 lammii Itoophiyaa yoo ta’an.
4.7.2.2. Waldaaleen bu’uura labsii fi qajeelfamichaatiin hundaahan,
dhaabbileen ykn waldaaleen wal-deeggaranii hojjetan filannoo
biyya keessaa tiif kan armaan gadii yoo guutan gahumsa argachuu
ni danda’u.

96
  Tokkoo tokkoon miseensa waldaa Itoophiyaa keessatti kan
galmaahee fi irra caalaan abbaa qabeenyummaa
Itoopiyaanotaan yoo qabame,
 Waldaaleen, dhaabbileen wajjin hojjetan Itoophiyaa keessatti
yoo galmaahan,
 Kontraaktaroota biyya alaa tiif herreega yeroo otoo hin
dabalatiin waldaaleen, dhaabbileen wajjin hojjetan gatii
caalbaasii waliigalaa keessaa dhibbeentaa digdamaa (%20) ol
kontraaktaroota xixiqqaa biyya alaa tiif kennuu dhiisuu,
 Ilaalcha addaa argachuuf walldaaleen, dhaabbileen wajjin
hojjetan ulaagaalee sanada caalbaasii keessatti ibsaman kan
guutan yoo ta’es dhaabbilee biyya keessaa fi biyya alaa
gidduutti waldaan uumamu ilaalcha addaa tiif gahumsa hin
qabu.
4.7.2.3. Caalbaasiiwwan dhiyaatan yeroo gamaaggamaman sirnoota
armaan gadii hordofuun dirqama ni ta’a.
Caalbaasiiwwan guutamanii dhiyaatan garee armaan gadiitti
ramadamuu qabu:-
 Garee “A” ulaagaalee armaan olitti ibsaman kan guutan
dorgomtoota Itoophiyaatiin, waldaalee fi dhaabbilee wajjin
hojjetan irraa caalbaasiiwwan dhiyaatan ni dabalata.
 Garee “B” caalbaasiiwwan biroo ni dabalata
o Caalbaasiiwwan gamaaggamuu fi dorgomsiisuuf qofa
garee “B” keessatti caalbaasiiwwan argamaniif gatii
caalbaasii gamaaggamame irratti %7.5 dabalamuu qaba.
o Dogoggora herreegaa fi garaagarummaa biroo
sirreessuuf,
o Gatiiwwan caalbaasii gadi’aanaa garee “A” fi “B” tti
argaman dorgomsiisuudhaan dorgomaan gatii
gadi’aanaa dhiyeesse caalbaasicha mo’achuu qaba.

97
 4.7.3. Bittaa addunyaa maloota biraatiin raawwatamu
4.7.3.1. Manni hojii mootummaa bu’aa qabeessummaa dorgommii aduunyaa
yoo fudhatee fi raawwachuu kan danda’u yoo ta’e caalbaasii
dorgommiin addunyaa ittiin adeemsifamu kan sadarkaa lamaa fi bittaa
gaaffii yaada dorgommiitiin raawwatamaa ta’uu ni danda’a. Manneen
hojii mootummaa, caalbaasii ifaatiin ala mala bittaa birootiin
raawwatamuu kan hin andeenye dursa filannoo biyya keessa irraa kan
hafe beeksisawwan caalbaasii, yeroo caalbaasiin ragga’ee turu,
tareeffama teekinikaa, maallaqa ittiin kaffalamu ilaalchisee foyya’insa
dabalame kan sadarkaa lamaa fi caalbaasiiwwan ittiin gaaffii dhiyeessa
yaada dorgommii tiif qajeelfama labsii fi qajeelfama irratti ibsaman
hordofuu qabu.

5. Mala ittiin gaaffi yaada dorgommii

5.1 Mala bittaa ittiin gaaffii yaada dorgommiitiin bittaa raawwachuuf haalawwan
guutamuu qaba

5.1.1. Manneen hojii mootummaa tajaajiloota sammuu fi ogummaa bituuf mala

bittaa dhiyeessa yaada dorgommii fayyadamuu qabu. Bittaan tajaajiloota
sammuu fi ogummaa tajaajila gorsitootaa yeroo gabaabaadhaaf (yeroo
murtaaheef) argachuuf waliigaltee taassifamuu dha. Tajaajiloota sammuu fi
ogummaa jechuun gorsa, qorannoo, dizaayinii, rawwii, leenjii fi beekumsa
dabarsuu fi tajaajiloota sammuu fi ogummaa kan walfakkaatanii dha.
5.1.2. Mannen hojii mootummaa mala bittaa kanaaf sanada caalbaasii gaaffii yaada
dorgommii Biiroo Maallaqa fi Misooma Dinagdee Oromiyaatiin qophaa’e
fayyadamuu qabu.

5.2Ittiin gaaffii ibsa fedhii

5.2.1 Manni hojii mootummaa mala bittaa ittiin gaaffii yaada dorgommii fayyadamuu kan
jalqabu bu’uura karoora bittaa waggaa tiin gaaffii ibsa fedhii tiin (Expression of
Interest) dha. Gaaffichi kan tajaajilu kontiraaktaroota ittiin gaaffiin dhiyeessa yaada
98
 dorgommii kennamuufiif qopheessuu dha. Gaaffiin ibsa fedhii bu’uura qajeelfamaa
tiin beeksifni caalbaasii bahuu qaba. Akkasumas gaafficha barreeffamaan
dhiyeessuuf yeroo gahaa kennamuu qaba.
5.2.2 Gaaffiin ibsa yaada dorgommii iyyatoota gargaaruu kan dand’an tarreeffamoota
biroo fi yoo xiqqaate ragaalee armaan gaditti ibsaman qabachuu qaba.
5.2.2.1 Maqaa fi teessoo mana hojichaa,
5.2.2.2 Tajaajiloota sammuu fi ogummaa barbaadaman gabaabinaan kan
ibsuu fi tarreefama ibsa hojii,
5.2.2.3 Hojichaaf gahumsa qabaachuu isaanii mirkaneessuuf muuxannoo
ogeessota murteessoo iyyataa, sadarkaa dandeettii raawwii hojii
barbaachisu, meeshaalee fi mi’ootaa fi,
5.2.2.4 Yeroo dhumaa fi iddoo gaaffiin ibsa fedhii itti kennamu,
5.2.3 Gaaffiiwwan ibsa fedhii hundi iddoo itti dhiyaatan mul’isuu qabu.
5.2.4 Beeksifni gaaffiin ibsa fedhichaa uunkaalee Biiroon Maallaqaa fi Misooma Dinagdee
Oromiyaa qopheesse hordofuu qaba.
Waldaaleen, dhaabbileen wajjin hojjetan dhaabbilee biyya keessaa fi biyya alaa
gidduutti hundaahuun isaanii tajaajila kennamuuf kan fayyadu ta’ee yoo argame
gaaffiin ibsa fedhii waldaan akka kanaa hundaahuun isaa mana hojichaatiin akka
jajjabeeffamu ibsamuu qaba. Haa ta’u malee, manni hojichaa hundaahuu waldaa
kana gaaffii dhyeessa yaada irratti akka dirqama godhee kaahuu hin qabu.

5.3.Tarreeffama dorgomtoota dorgommii itti aanuuf filataman qopheessuu

5.3.1 Manni hojiichaa gaaffii ibsa fedhii akkuma fuudheen hojicha hojjechuuf iyyatoota
mijaahaa ta’uu danda’an filee galmeessuu qaba. Iyyataan hojichaaf gahumsi inni qabu
kan gamaaggamamu haala armaan gaditti tarreeffamanii fi ragaa gaaffii ibsa fedhii
ka’uumsa godhachuudhaan ta’uu qaba.
5.3.1.1 Barreeffama tajaajilaootaa fi gosa ogummaa iyyatoonni kennan bakka
tokkotti qabate.
5.3.1.2 Tarreeffama raawwii hojiilee walfakkaatan,
5.3.1.3 Hojiiwwan walfakaataniin muuxannoo

99
 5.3.1.4 Hojicha raawwachuuf muuxannoo fi gahumsa ogummaa ogeessonni iyyataa
qabanii fi hojicha raawwachuuf meeshaalee qaban,
5.3.1.5 Cimina bulchiinsaa fi humna maallaqaa,
5.3.2 Gaaffii ibsa fedhiitiin dorgomuuf fedhii isaanii kan ibsan keessaa gaaffii ibsa fehii
mana hojichaa irratti hojiiwwan ibsaman hojjechuuf humna gahaa kan qaban
dorgomtoota sadii gadi hin taanee fi torba hin caalle dorgommii itti aanuuf ni
filatamu. (Short list) ta’u.
5.3.3 Haa ta’u malee gamaaggama booda dorgomtoonni dorgommii itti aanuuf filataman
sadii gadi yoo ta’e manni hojicha gaaffiin ibsa fedhii qophaa’e kun sirrii fi dedhii
mana hojichaa kan guutuu ta’uu isaa fi beeksifni akkaataa qajeelfamaa tiin kan bahe
ta’uu isaa mirkaneessuuf hojicha qulqulleessuu qaba. Sirrii ta’ee yoo argamee fi
koreen raggaassistuu mana hojichaa yoo raggaassise dorgomtoota lakkoofsi isaanii
sadii gad ta’eef sanadni gaaffii yaada dorgommii kennamuufii ni danda’a.
5.3.4 Kan armaan olitti ibsame akkuma jiruttii ta’ee manni hojichaa, hojichaa fi gaaffii ibsa
fedhii erga gamaaggamee booda foyyesuu fi dorgomtoota hedduu akka argatu yoo
amane irra deebiidhaan beeksisa baasuu ni danda’a. Haa ta’e malee, beeksifni
caalbaasii yeroo lammaffaa erga bahee booda ammas gamaaggama lammaffaa tiin
dorgomtoota filatamanii lakkoofsi sadii gad yoo ta’e galmeen akka dhumaatti
lakkaawwamee sanadni gaaffii yaada dorgommii dorgommicha warra darbaniif
kennamuu qaba. Haa ta’u malee, manneen hojii beeksisa irra deebi’anii baasuu
amala akka taassifatan hin jajjabeeffaman. Kana caalaa galmicha bu’uuruma
beeksisa duraatiin xumuruuf yaalii gochuu qabu.
5.3.5 Gamaaggamni gaaffii ibsa fedhii labsii, qajeelfamaa fi maanuwaalii
fayyadamuudhaan kutaa hojii bittaa tiin adeemsifamuu qaba. Gamaaggamni gaaffii
ibsa fedhii koree teekinikaa ramaduu kan barbaachisu yoo ta’u ittigaafatamaa
ol’aanaa mana hojii ykn hayyama bakka bu’aa isaa tiin kutaa hojii bittaa kan
gargaaran tajaajilicha irratti beekumsa addaa kan qaban ogeessota teekinikaa mana
hojichaa irraatti beekumsa addaa kan qaban ogeessota teekinikaa mana hojichaa
irraa ykn dhaabbilee biroo irraa ykn qacarriidhaan filatee ramaduu ni danda’a.
Koreen teekinikaa ibsa fedhii dhiyaate gamaaggamee dorgomtoota filachuu qaba.

100
5.3.6 Dorgomtoonni kan filataman gaaffii fedhii tiin ragaalee muxannoo hojii mana
hojichaa fi kutaalee fayyadaman irraa argame bu’uura godhatee ta’uu qaba.
5.3.7 Manni hojichaa dhiyeessa gaaffii yaada dorgommii bittaa caalbaasichaa sadarkaa
addunyaa tiin adeemsisuu yoo yaade biyya tokko keessaa dhaabbilee lama caalaa
filachuu hin qabu. Akkasumas iyyataan gahumsa qabu yoo dhabame irraa kan hafe
biyyoota guddaachaa jiran irraa yoo xiqqaate dhaabbanni tokko
dorgomummaadhaan filatamuu qaba.
5.3.8 Raggaassisuu gabaasa gamaaggama gaaffii ibsa fedhitti aansee dorgomtoonni gaaffii
ibsa fedhii irratti hirmaatan hundi filatamuu isaanii ykn filatamuu baachuu isaanii
manni hojichaa beeksiuu qaba.
5.3.9 Tarreeffamni maqaa dorgomtoota filataman haala ga’uumsi duraa ittiin ibsamuun
nama beekuu barbaadu kamiifuu ibsamuu qaba.

5.4 Gaaffii yaada dorgommii

5.4.1. Manni hojii mootummaa sanada caalbaasii idilee BMMDO qopheessetti

fayyadamuudhaan sanada caalbaasii gaaffii yaada dorgommii qopheessuu
qaba. Sanadni caalbaasii yaada dorgommii yoo xiqqaate kan armaan gadii
hammachuu qaba.
5.4.1.1. Maqaa fi teessoo mana hojichaa,
5.4.1.2. Sagantaa hojii hojjetamu agarsiisu,
5.4.1.3. Yaadni teekinikaa fi faayinaansii bakka tokkotti kan ittiin dhiyaatan mala
bittaa dhiyeessaa tokkoo irraa kan hafe gorsitoota gahumsa qaban
filachuuf gorsitootni poostaa lamaan adda baasanii yaada teekinikaa fi
faayinaansii isaanii dhiyeessuu qabu. Caalbaasii qulqullinaa fi gatii, mala
filannoo baajata murtaahee fi gatii xiqqaa irratti hundaahe fayyadamuun
yoo barbaachise poostaan lamaanuu kan faayinaansii ykn kan teekinikaa
ta’uun isaa kan ibsu mallattoon itti godhamee adda addatti saamsamanii
poostaa guddaa biroo keessa kaawwamanii poostichi saamsamee
maqaan dhaabbatichaa, teessoo fi chaappaan itti godhamee dhiyaachuu
qaba. Poostaan sanadni gaaffii yaada dorgommii qabate malkatni
dhaabbata dorgomtichaa yoo itti godhamuu baate poostichi yeroo

101
 banamu gatiin isaa dursee beekamuu akka danda’uu fi rakkoo qajeelfama
hordofuu dhiisuu tiin uummameef ittigaafatamummaa guutuun kan
dorgomtichaa akka ta’u sanada caalbaasichaa irratti dursee ifa akka ta’u
godhamuu qaba. Gaaffiin yaada dorgommii kunis sababa guutuu hin
ta’iiniif kufaa ta’uu isaa booda ibsuuf ni mijaaha.
5.4.1.4. Bittaa tajaajila gorsaa amma jiru irratti gorsitoonni hirmaatan hojii
gorsaa gara fuulduraa hojjatan wajjin walitti bu’iinsa kan isaan irratti
uumu yoo ta’e ammuma bittaa meeshaalee, tajaajilota waqabatan, hojii
damee ijaarsaa fi tajaajilootaa irratti hirmaachuun akka isaan irra hin
jirre yaadachiisuun ni barbaachisa.
5.4.1.5. Kanaan dura hojii walfakkaatu irratti kan hirmaatanii fi walitti bu’iinsi
faayidaa jiraachuu akka danda’u yoo tilmaamamu dorgomaan hojii itti
fufu irratti hirmaachuun akka irra hin jiraanne yaadachiisuun ni
barbaachisa.
 Qabxilee gamaaggaman ulaagaa dorgommii teekiniikaa tiif
ramadaman, yaada dorgommii teekiniikaa fi yaayinaansii ulfinni
dhibba keessaa kennamuu fi gamaaggama irratti akkamitti hojii
irra oolchuu akka qaban,
 Sanadni caalbaasii yaada dorgommichaa iddoo itti dhiyaatuu fi
guyyaa dhumaa itti kennamu
 Manni hojichaa fi gorsaan uunkaa waliigaltee dirqama isaanii
walfaana ittiin ibsan,
Sanadaa caalbaasichaa irratti ibsamuu qabu.
5.4.2. Sanadni caalbaasii gaaffiin yaada dorgommii yeroo qophaahu manneen hojii
mootummaa qabiyyee armaan gadii hammachiisuu qabu.
5.4.2.1. Xalayaa waamichaa,
5.4.2.2. Qajeelfama dorgomtootaa
5.4.2.3. Unkaa caalbaasii,
5.4.2.4. Haalawwan waliigaltee waliigalaa,
5.4.2.5. Haalawwan waliigaltee addaa,
5.4.2.6. Dhiyeessa yaada dorgommii fi uunkaalee waliigaltee,
102
 5.4.2.7. TOR (Term of Reference)
5.4.3. Manni hojichaa sanadni caalbaasii gaaffii yaada dorgommii idilee akka jirutti
itti fayyadamuu qaba. Qabiyee sanada caalbaasichaa irratti jijiiirama
kamiyyuu gochuu hin qabu. Haalawwan addaa piroojeektichaa fi tarreeffamni
hojiilee kan safaraman uunkaa caalbaasichaa fi haalawwan addaa kessatti
at’a.
5.4.4. Waamichi xalayaa manni hojchaa tajaajiloota gorsaa bituuf waliigaltee
raawwachuuf yaada akka qabu, madda maallaqni bittichaaf oolu irraa
argame,, teessoo dhaabbata fayyadamichaa, lakkoofsa bilbilaa fi ragaalee
biroo, iddoo fi guyyaan yaadni dorgommii itti kennamu ibsamuu qaba.
Xalayaa waamichaa irratti sanada caalbaasii gaaffiin yaada dorgommii
keessatti dabalamuu kan qaban sabadoonni tarreeffamaan ibsuu qaba.
5.4.5. Qajeelfamni dorgomtootaa dorgomtoonni yaada dorgommii guutuu akka
qophheessan garagaruu fi adeemsi filannichaa ifaa fi haqa qabeessummaa
isaa mirkaneessuuf dhiyeeffama yaada dorgommichaa, ulagaalee
gamaaggamaa fi qabxiilee, dorgommiin teekniikaa fi faayinaansiidhaaf akka
dhiyaachuu danda’u gamaaggamicha darbuuf qabxii gadi’aanaa gorsaa irraa
eegamuu ragalee agarsiisan qabachuu qabu.
5.5.1. Tarreeffamni dorgomtoota filataman dursee qophaa’e dorgomtoota
biyya keessaa fi alaa yoo qabatee fi ulaagaa gamaaggamaatiin gorsitoonni
biyya keessaa akka hojjataa ijootti yoo hammataman qabxiilee dabalataa
isaaniif ta’u hammachuu ni danada’a.
5.5.2. Filannoo baajata murtaa’een raawwatamu irraa kan hafe gatiin filannoo
gorsitootaa gamaaggama waliigalaa irratti dhimma ijoo ittiin wal
dorgomsiian waan ta’uuf hammi baajata qabame ykn hojii gorsaa addaa tiif
tilmaamni maallaqa qabame sanada caalbaasii irratti ibsamuu hin qabu. Haa
ta’u malee, sadarkaa itti gala ogeessota murteessaa ta’an irraa eegamu
yeroon, namaan, ji’aan ibsamuu qaba. Ta’us gorsitoonni bu’uura tarreeffama
hojichaa tiin (TOR) hojicha raawwachuuf namni tokko ji’atti hojjachuu kan
danda’u (Man month) ilaalchisee tilmaama mtaa isaanii akka qopheessan
hayyamamuu hin qabu.

103
 5.5.3. Qajeelfamni dorgomtootaa haala walxaxiinsa hojichaatiin yeroo dhiyeessi
yaada dorgommii ragga’ee itti turu sirriidhaan ibsamuu qaba. Haa ta’u malee,
fedhii bittaa addaa tokko guutuuf yeroo dheeraa ykn gabaabaa ittigaafatamaa
ol’aanaan mana hojichaa ykn bakka bu’aan isaa hayyamuu ni danda’a.
Tarreeffamni hojii (TOR) qophii dhiyeessa yaada dorggommii dorgomtichaa
gargaaruuf ragaalee armaan gadii qabachuu qaba.
5.5.3.1. Ibsa waliigalaa dorgomtootaaf (Background Information),
5.5.3.2. Kaayyoolee fi daangaa hojichaa,
5.5.3.3. Tarreeffama raggaalee bu’uuraa fi qorannoo walfakkaatan kan
amma argaman,
5.5.3.4. Iddoo fi haala ragaan itti argaman,
5.5.3.5. Hojicha raawwachuuf tajaajiloota, qorannoo barbaachisanii fi
bu’aawwan eegaman (fkn. Gabaasota, ragaa, kaartaawwanii fi
qorannoota),
5.5.3.6. Keessattuu beekumsa dbarsuuf ykn leenjii kennuuf itii gala
barbaachisu tilmaamuun akka kaayyootti yoo taa’e sagantaa yeroo
leenjichaa fi tarreeffama mata dureewwan beekamoo,
5.5.3.7. Tajaajilootaa fi deeggarsa mana hojichaa tiin gorsaadhaaf kennaman,

5.5.4. Tarreeffamni hojichaa (TOR) baayyee tokko tokkoon tarreeffamuu ykn

akkuma haala isaatti kan hin fooyyofne ta’uu hin qabu. Gorsitoonni mala
(tooftaa) mataa isaanii uumuu, qacara hojjetootaa irratti yaada dhiyeessuu fi
dhiyeessa yaada dorgommii irratti tarreeffama hojichaa (TOR) irratti yaada
kennuu ni danda’u. Manni hojii mootummaa dirqamoota gorsichaa tarreeffama
hojii (TOR) irratti ifatti kaahuu qaba. Daangaan hamma tajaajilootaa
tarreeffama hojichaa irratti ibsamu baajata jiru wajjin walmadaaluu qaba.
5.5.5. Manni hojichaa hojichaaf barbaachisaa kan ta’e baasii maallaqaa sirrii ta’e akka
ramaduu danda’u tilmaama gatii sirrii ta’e qopheessuu qaba. Tilmaamni gatii
yeroo qophaahu manni hojichaa hojii waliigalaa tokko tokkoon qoqqooduu fi
tokkoo tokkoo hojichaatiif kaffaltii ogeessaa fi kaffaltiin deebii ifatti adda

104
 bahee taa’uu qaba. Baasii hojii fiizikaalaa fi dhimmoota tasa uumamaniif of-
eegganoof hanga %15 dabaluun ni danda’ama.
5.5.6. Tilmaamni gatii dorgomtichaan qophaahu manni hojichaa hojicha
raawwachuuf barbaachisaa dha jedhee bu’uura itti gala qorateen ta’uu qaba.
Hojii ogeessonni ji’aan hojjechuu danda’an, itti galli hojiidhaaf barbaachisan
(fkn. Konkolaattoota, meeshaalee laaboraatoorii, meeshaalee biiroo, fkn.
Kompuutaroota, maashinii baayyisaa kkf.)
5.5.7. Tilmaamni baasiiwwanii walumaagalatti kutaa gurguddoo lamatti qoodama.
5.5.7.1. Kaffaltii tajaajilaa (gosa waliigaltee irratti hundaahee kan
murtaahu)
5.5.7.2. Baasiiwwan gorsaadhaaf deebii godhaman, yeroo ragaan
sanada dhiyaatu kan kaffalamu fkn tikeettii xiyaaraa, durgoo oolmaa,
kan viizaa, kiraa biiroo, bittaa konkolaataa, meeshaalee biiroo, kkf.
5.5.8. Baasiin yeroo hojii hojjettootaa (staff time) qabatamaadhaan haala sadarkaa
ogummaa barbaadamuun tilmaamamuu qaba. Baasiiwwan deebii ta’an
fakkeenyota yoo ta’an, akka tarreeffama hojiitti (TOR) keessattuu manni
hojichaa ykn kutaan itti fayyadamu tajaajiloota gorsaadhaan kennamaniin
adda bahuu ni danda’u. Fkn manni hojichaa ykn fayyadamaan meeshaalee
biiroo fi konkolaataa gorsaadhaaf kan kennu yoo ta’e gorsichi baasiiwwan
kana tilmaama gatii keessa galchuu hin qabu.
5.5.9. Yaada dorgommii gorsaan dhiyeessu irratti sirritti ibsamuu kan danda’u
hojjettoota hojicha raawwataniif kaffaltii dhaabbii kaffalamu qofa dha.
5.5.10. Tajaajiloota addaatiif (fkn. Meeshaan otoo hin fe’amiin dura qorannoon
godhamu, bakka bu’ootaan tajaajila bittaa raawwatamu, barattoota
dhaabbatatti ykn Yunvarsitiitti leenjisuu, qabeenya mootummaa gara
dhuunfaatti naannessuuf hojii beeksisa taassifamu) sanada caalbaasii
dhiyeessa gaaffii yaada dorgommii Biiroon qopheessee manneen hojii
mootummaa tiif raabsu keessatti manni hojii mootummaa sirreeffamoota
tokko tokko uunkaalee fi foormoota irratti gochuu ni danda’a.

105
 5.5.11. Dorgomtoonni sanada ittiin dorgommii mataa isaanii akka qopheessan yeroo
gahaan kennamuu qaba. Yeroon kennamus bu’uura qajeelfama irratti
ibsameen ta’a.
5.5.12. Dhiyeessi gaaffii yaada dorgommii dorgomtoonni ibsa itti gaafatanii fi
gaaffichaaf yeroo deebiin itti kennamu agarsiisuu qaba. Ibsicha irraa /haala
amala isaatiin/ yeroon dhuma dhiyeessa yaada dorgommii dheerachuu ni
danda’a. Ibsi kun warra sanada caalbaasii bitaniif ykn kan kennameef ykn
dorgomtoota filatamaniif kennamuu qaba.
5.6Tooftaalee filannoo fi haala itti fayyadama isaanii

5.6.1 Bittaan tajaajiloota sammuu fi ogummaa yeroo raawwatamu

filannichi bittaa tajaajiloota ogummaa irratti xiyyeeffannoo kan kennu qulqullina
dhiyeessa yaada teekinikaa dorgomtichi dhiyeessuu dha. Bittaa tajaajiloota
sammuu fi ogummaa tiif xiyyeeffannoon duraa qulqullina waan ta’eef baasiin
tajaajilootaa of-eeggannoodhaan hojjatamuu qaba.
5.6.1.1.1 Amala hojichaa fi haala walxaxinsa isaa tiin manni hojichaa mala filannoo
armaan gadii fayyadamuu ni danda’a.
5.6.1.1.2 Filannoo qulqullinaa fi gatii bu’uura godhate,
5.6.1.1.3 Filannoo qulqullina bu’uura godhate,
5.6.1.1.4 Filannoo Bajata murtaa’e irratti hundaahe,
5.6.1.1.5 Haala gorsaan tokko itti filatamu,
5.6.1.1.6 Filannoo gatii gadi’aanaa irratti hundaa’e
5.6.2 Filannoon gorsitoota manneen hojii mootummaatiin adeemsifamu mala
filannoo lamaan armaan gadiitti ibsamaniif dursa kennuu qaba. Tooftaalee
kanas haala armaan gaditti ibsameen fayyadamuun ni danda’ama.
5.6.2.1 Dhimmoota hedduu irratti tooftaa filannoo qulqullinaa fi baasii irratti
hundaa’e (dursi kan kennamuuf) ta’uu qaba. Tooftaa filannoo qulqullinaa fi
baasii irratti hundaaheen dhaabbilee filataman (short listed) keessaa
daabbata mo’ate filachuuf haalawwan armaan gadii yaada keessa galchuu
qaba.
5.6.2.2 Qulqullina yaada dorgommii dhiyaate,

106
5.6.2.3 Gatii dhiyaate
5.6.2.4 Filannoon bajata murtaa’aadhaan taasifamu sirrii kan ta’u:-
5.6.2.5 Hojichi salphaa fi ifaan kan murtaahu yoo ta’e,
5.6.2.6 Bajatichi murtaa’aa yoo ta’e,
5.6.2.7 Hojichi amala isaatiin dhaabni ilaallatu hojii kanaan dura hojjatame wajjin
itti fufiinsa yoo qabaate,
5.6.2.8 Hojiileen filannoo ariifachiisaa kan gaafatan yoo ta’e (fkn. tasaan/haala
ariifachiisaa)
5.6.2.9 Hojiiwwan baaxiin gatii isaanii gatii miiltoo tokko irratti ibsamee gadi qaban,
5.6.2.10 Dhaabbanni tokko qofa hojichaaf gahaa yoo ta’e ykn hojicha irratti
muuxannoo gaarii yoo qabaate,
5.6.2.11 Sababa balaa tasaa tiin hojiiwwan uumamuu isaaniitiin dorgommii
adeemsisuu yaaluun kan hin mijoofne yoo ta’e,
5.6.2.12 Dhiyeessi teekinikaa, muuxannoon argamee fi ittigaafatamummaan
ogummaa gorsaa akaakuu tokkoo itti fufuu isaa tiin dorgommii haarawaa
adeemsisuu irra filatamaa yoo ta’u, tajaajilli gorsaa duraan ture itti fufuu ni
danda’a. Yeroo kana dorgomaan duraan filatame raawwiin hojii isaa inni
duraa gahaa yoo ta’e hojii itti fufu akka hojjetu hayyamamuufii ni danda’a.
5.6.2.13 Hojiin duraanii dorgommii malee kan kennameef yoo ta’e ykn gorsaa
duraatiif hojii itti fufu kennuudhaaf gatiin isaa guddaa yoo ta’e adeemsa
dorgommii hordofuun dirqama ta’a. Yeroo kana dhaabbani duraanii fedhii
isaa yoo ibse dorgommicha keessatti akka hin hirmaanne hin dhoowwamu.
Haa ta’u malee, ittigaafatamaa ol’aanaan mana hojichaa ykn koreen
caalbaasicha raggaassisu haalawwan haarawaa addaa tiin dorgommii
haarawaa adeemsisuu yeroo hin danda’amnetti yoo ta'e haalawwan addaa
tilmaama keessa galchuu ni danda’a. Ibsi (sababni) haala addaa kun hundi
sanada bittaa keessatti ibsamuu qaba.
5.6.2.14 Filannoon gorsitoota dhuunfaadhaan hojjetan haalawwan armaan gadii
irratti raawwatamaa ta’a:-
5.6.2.14.1 Gahumsaa fi muuxannoon sab-dhuunfaa baayyee barbaachisaa
yeroo ta’u

107
 5.6.2.14.2 Wal makinsi garee kan hin barbaachisne yoo ta’e,
5.6.2.14.3 Deeggarsi ogummaa dabalataa kan hin barbaachisne yoo ta’e,
5.6.2.15 Haa ta’u malee sababa lakkoofsa nomootaa tiin qindeessuun, ykn
ittigaafatamummaan waliinii (gaafatamummaa) rakkisaa yeroo ta’u
dhaabbata tokko qacaruun ni filatama.
5.6.2.16 Qophiin dhiyeessa gaaffii yaada dorgommii sadarkaalee fi tokkoo
tokkoo mala filannoo tiin haala gorsitoonni ittiin filataman akka
armaan gadiitti tarreeffameera.

5.7 Filannoo qulqullinaa fi gatii irratti hundaa’e

5.7.1. Gaaffin dhiyeessa yaada dorgommii bu’uura sanada caalbaasii idilee gaaffii
dhiyeessa yaada dorgommii idilee Biirichi baaseen qophaahuu qaba. Ulaagaalee
fedhiin teekinikaa ittiin gamaaggamaman tokkoo tokkoo ulaagaa tiif qabxii
kennamu wajjin walfaana sanada caalbaasii dhiyeessa yaada dorgommii keessatti
ifatti taa’uu qabu.
5.7.2. Yeroo sanadni caalbaasichaa qophaa’u qabxiin gatiidhaaf kennamu (ulfinni) qabxii
qulqullinaaf kennamuu gad ta’uu qaba. Ulfinni qulqullinaa fi gatiidhaaf kennamu
amala hojichaa irraa ka’ee tokkoo tokkoo dhimma irratti ilaalamee murtaahuu
qaba. Ulfinni qulqullina teeknikaa tiif kennamu gadi’aanaan %70 (dhibbaeentaa
torbaatama) dha. Tooftaa filannoo kana irratti gamaaggama teekinikaa tiin %70
gadi dorgomtoonni argatan yaadni teekinikaa isaan dhiyeessan kufaa gudhamee
%70 fi isaa ol dorgomtoonni argatan dhiyeessi yaada dorgommii ni banama.
5.7.3. Kan boolla qotuu, tajaajila gorsaa tiin ala kan ta’aniif gamaaggamni dhiyeessa yaada
dorgommii ulaagaalee sanada caalbaasii irratti kaa’aman irratti hundaa’ee
adeemsifamuu qaba. Caalbaasiiwwan kanaaf ulaagaaleen sanadan akka armaan
gadiitti madaalamu:-
5.7.3.1. Ulaagaaleen teekinikaa %50 – %60 tti,
5.7.3.2 Gatiin caalbaasii %30 – %40 tti,
5.7.3.3. Kan biroo (fkn. Yeroo itti kennamu, haala kaffaltii, dhimmoota humna
dandeetti kontiraakterichaa) %10 – %20),

108
 5.7.4. Gatiin ulaagaa gamaaggamaa tokko ta’us gaaffiin dhiyeessa yaada dorgommii
hamma baajatichaa ykn hojichaaf mana hojichaatiin ykn tilmaama
fayyadamaadhaan qobame ibsuu hin qabu. Haa ta’u malee, hojicha raawwachuuf
sadarkaan itti gala ogeessicha irraa barbaadamu hamma itti gala kaa’ameefiin
(namaan, ji’a/turban/guyyaa) agarsiisuu qaba. Kanaafuu, dorgomtichi hojii isaa
raawwachuuf gatii barbaachisu qopheessuu danda’uu qaba.
5.7.5 Tarreeffamni hojii (TOR) qophaa’uu qaba.
5.7.6 Gaaffii dhiyeessa yaada dorgommichaa guyyaa jalqabaa fi dhumaa sanadni caalbaasii
itti dhiyaatu, iddoo fi yeroo ibsuu qaba. Guyyaan dorgommii gamaaggama gatii tiif
dorgomtoonni fudhatama argatan fudhatama argachuu isaanii sirna ittiin baran
sanada caalbaasiicha keessatti ibsamuu qaba.
5.7.7. Gamaaggamni dhiyeessi yaada dorgommii sanada caalbaasichaa sadarkaa lamaan
akka adeemsifamu ibsuu qaba. Duraan dursee qulqullinni dhiyeessa yaada dorgomii
teekinikaa gamaaggamamuu qaba. Gamaaggamni dhiyeessa yaada dorgommii
teekinikaa akkuma dhumeen bu’aa dorgomtoonni gamaaggamaa teekinikaa tiin
argatanii fi tokkon tokkon dhiyeessa yaada dorgommii tiif qabxii kenname haala
agarsiisuun gabaasa qophaa’e akka raggaassisan koree raggaassistuu tiif
dhiyaachuu qaba. Namoonni sanada dhiyeessa yaada dorgommii gamaaggaman
hanga gabaasni gamaaggama dhiyeessa yaada dorgommii teekinikaa ragga’utti
dhiyeessa yaada gatii ilaaluu ykn banuu hin qaban. Gorsitoonni ykn bakka bu’oota
isaanii yaada dorgommii teekinikaa guutanii dhiyeessan bakka jiranitti sanadoonni
yaada dorgommii gatii dhiyeessan kan qabatan banamuu qaba.

5.7.8. Gaaffiin dhiyeessa yaada dorgommii dhiyeessi yaada gatii fi teekinikaa attamitti akka
gammggamamu ibsuu qaba. Ulfinni dhiyeessa yaada teekinikaa %80 (dhibbeentaa
80) ta’uu qaba. Ulfinni dhiyeessa yaada gatii ammoo %20 (dhibbeentaa 20),
dhiyeessi yaada lamaanii ulfinni isaa %100 (dhibbeentaa 100) caaluu hin qabu.

5.7.9. Qabxii (score) teekinikaa

109
Dhiyeessi yaada dorgommii teekinikaa gamaaggamuuf ulaagaalee 5 armaan gadii
fayyadamuun ni danda’ama. Haa ta’u malee, kun agarsiiftuu waan ta’eef haalawwan addaa
wajjin akka wal-simu ulaagaalee irratti sirreeffamoota gochuun ni danda’ama.

Ulaagaa Gamaaggamaa Qabxii

1 Muuxannoo addaa gorsichaa 5-10

2 Mala qorannichi ittiin adeemsifamu 20-50

3 Hojjettoota murteessoo tajaajila gorsa keessatti 30-60

hirmaatan
4 Dandeettii beekumsa dabarsuu 5-10

5 Hirmaannaa Itoophiyaanotaa 5-10

Qabxii waliigalaa 100

5.7.10. Gaaffiin dhiyeessa yaada dorgommii gara gamaaggama itti aanutti jechuun gara
gamaaggama dhiyeessa yaada gatiitti darbuuf dhiyeessi yaada teekinikichaa
dhibbeentaa gadii aanaan hammam akka ta’e beeksisuu qaba. Dhiyeessi yaada
teekinikaa tokko guutameera jechuuf yoo xiqqaate qabxii %70 argachuu qaba.
Gaaffiin dhiyeessa yaada dorgommii tokkoo tokkoon ulaagaa qabachuu kan qabu
qabxii ol’aanaa agarsiisuu qaba.

5.7.11. Tokkoon tokkoo ulaagaa daangaadhaan (range) taa’e qabxiilee murtaa’e

hammachuu qaba. Kanaafuu, ida’amni isaa dhumaa argachuuf tokkoo tokkoo
ulaagaa tiif qabxiileen kennaman ida’amuu qabu. Herreegni isaas akka armaan
gadiitti dha.
Fkn.
Dhiyeessi yaada teekinikaa tokko qabxiilee 90 yoo argatee fi ulfinni kanaaf kenname %70
yoo ta’e madaalliin yeroo hojjetamu dhiyeessa herreegaa teeknika kanaa ida’amni 90 x
%70 = 63 ta’a.

110
5.7.12. Gamaaggama ibsa fedhii irratti dorgomtoonni filataman adda kan bahan yoo ta’an
qabxiin muuxannoodhaaf kennamu gadi’aanaa (xiqqaa) ta’uu ni danda’a. Hojiiwwan
walxaxaa (fkn. gosaa beekumsaa kan gaafatan, bu’aa qabeessummaa hojichaa, ykn
qorannoo bulchiinsaa) mala hojimaatichaa fi karoora hojichaaf qabxiin ol ka’aa ta’e
kennamuu qaba. Ittigalli humna namaa faayidaa ol’aanaa yoo qabaate haala
walfakkaatuun hojjettota murteessoo ta’aniif qabxii ol’aanaan yoo kenname ni
filatama. Hojiilee tokko tokko irratti beekumsa dabarsuun faayidaa waan qabuuf
faayidicha ibsuuf qabxii ol’aanaan kennamuufii qaba.

5.7.13. Gaaffiin dhiyeessa yaadaa sadarkaa adunyaatti kan kennamu yoo ta’u gorsitoota
biyya keessaa akka hojjettoota ijootti fayyadamuun qabxii ni kennisiisa. Haa ta’u
malee, qabii guddaan kennamu 10 (kudhan) caaluu hin qabu.

5.7.14. Qabxii (score) gatii

Gaaffiin dhiyeessa yaada dorgommii yaadni dhiyeessa gatii attamitti akka gamaaggamamu
ibsuu qaba. Dhiyeessi yaada gatii, gatii gadi’aanaan ittiin dhiyaateef qabxiin 100 kennamee
dhiyeessonni gatii biroo hamma gatii dhiyeessan irratti hundaahee qabxiin ni kennamaaf.
Fkn,
Baasiin dhiyeessa yaadaa faayinaansiidhaaf dhiyaate gadi’aanaan qarshii 100,000 yoo ta’e
dhiyeessa yaada kanaaf qabxiin kennamu 100 ta’a. Tooftaan kenniinsi qabxii dhiyeessa
yaada gatii akka armaan gadii ta’a.

Firii gatii = Gatii xiqqaa dhiyaate

Gatii ittin madaalliin X %100 X ulfina % gatii dhaaf kenname
godhamu

Fkn.
Lak. Dhiyeessota yaadaa Baasii Qabxiilee Ulfina Ida’ama
Tar. (madaallii) (score)
1 Dhiyeessa yaada gatii gadi aanaa Qr.100,000 100 20% 20

2 Dhiyeessa yaada maallaqa Qr.120,000 83.3 20% 16

ol’aanaa itti aanu
111
3 Dhiyeessa yaada maallaqa Qr.150,000 66.6 20% 13
ol’aanaa itti aanu

Ida’ama waliigalaa firiiwwan teekinikaa fi faaynaansii (combined score )

Ida’ama firii (score) teekinikaa + firii (score) ida’ama gatii = Ida’ama firii (score)
waliigalaa ta’a

Kanaafuu, ida’a firii dhibbeentaa (%) ol’aanaa dorgomaan argate mo’ataa caalbaasichaa
waan ta’eef mirii waliigaltee tiif waamichi ni godhamaaf.

5.8. Filannoo qulqullina irratti hundaa’e

Filannoon qulqullina irratti hundaa’e walxaxaa ykn hojiiwwan addaa sadarkaa ol’aanaa ykn
hojiiwwan uuminsaa kan affeeran irratti sirrii ta’uu ni danda’a. Filannoon kan godhamu
gatii otoo hin dabalatiin qulqullina isaanii qofa bu’uura godhachuudhaan ta’a.

5.8.1 Filannoon qulqullina bu’uura godhate hojiiwwan armaan gaditti tarreefamaniif

mijaa’aa ta’a.
5.8.1.1.1 Tarreeffama hojii fi gorsicha irraa itti gala eegamu ifatti murteessuuf hojiiwwan
rakkisaa, walxaxaa ykn sadarkaa ol’aanaatti kan adda bahanii fi gorsichi
dhiyeessa yaadaa isaa irratti dandeettii uumuu isaa akka agarsiisu hojiiwwan
irraa eeggaman irratti fkn dinagdee biyyaa fi ykn qorannoota kutaa dinagdee
(damee), qorannoowwan fizibilitii, maasteer pilaanii magaalaa, qorannoo
fooyya’insa damee dinagdee maallaqaa.
5.8.1.1.2 Hojichi faayidaa yeroo dheeraa turu yoo qabaatee fi kaayyoon isaas ogeessota
foyya’an argachuuf yeroo ya’u, fkn. hidhawwan gurguddoo, dizaayinii
injiineeriingii fi fizibilitii, qorannoo faayidaa qabeessa poolisii biyya keessaa,
qorannoowwan bulchiinsaa ejeensiiwwan gurguddoo mootummaa, kkf.
5.8.1.1.3 Hojiiwwan haala addaatiin raawwatamanii fi dhiyeessonni yaada dorgommii
kallattiidhaan dorgomsiisuun rakkisaa yeroo ta’u (fkn. Gatiiwwan tajaajilootaa
gorsa tajaajilootaa bulchiinsaa kennameenii fi seenca’uu qorannoo poolisii irratti
kan hundaa’e yeroo ta’an.
112
 5.8.2 Gaaffiin dhiyeessa yaada dorgommii baajata tilmaamame agarsiisuu hin qabu.
Haa ta’u malee ragaan issaa akka agarsiistuu ta’ee kan kenname ta’uu isaa
ibsuudhaan ifatti kan barbaachisan baayyina hojjattoota ijoo ta’an, yeroo isaa fi
gorsitoonni tilmaama mataa isaanii bilisaan ibsuu akka danda’an ibsuun ni
danda’ama.
5.8.3 Gaaffiin dhiyeessa yaada dorgommii (dhiyeessa yaada gatii otoo hin dabalatiin)
dhiyeessi yaada teekinikaa qofti ykn dhiyeessi yaada teekinikiaa fi dhiyeessi
yaada maallaqaa walfaana garuu poostaa adda addaa lamaan akka dhiyaatan
gaafatamuu (taassifamuu) ni danda’a. Dhiyeessi yaada gatii kan banamu
dhiyeessa yaada teekinikaatiin gorsaa firii yaada dhiyeessa ol’aanaa
galmeessisise qofaa dha. Mariin dorgomaa kana wajjin erga milkaa’iinaan
xumuramee booda sanadoonni caalbaasii yaada dorgommii biroo otoo hin
banamiin dorgomtootaaf ni deebi’u.
5.8.4 Dhiyeessi yaada teekinikaa qofa akka dhiyaatu waamichi kan godhame yoo ta’e
dhiyeessi yaada teekinikichaa erga gamaaggamamee booda gorsaan qabxii
ol’aanaa argate tarreeffama dhiyeessa yaada dorgommii gatii akka dhiyeessu
waamichii ni godhamaaf.
5.8.5 Minni hojichaa fi gorsaan dhiyeessa yaada gatii fi waliigaltee irratti marii ni
taassisu.
5.8.6 Adeemsi filannoo biroo mala shallaga filannoo qulqullinaa fi gatii irratti
hundaahe wajjin gosa tokkoo dha.

5.9 Filannoo baajata murtaa’aa irratti hundaahe

5.9.1 Haalawwan armaan gaditti taffeeffaman irraa adda kan ta’e irraa kan hafe
filannoon qulqullinaa fi gatii irratti hundaa’e irratti adeemsonni
raawwatamaa ta’an filannoo baajata murtaa’aa irratti hundaa’ee
taassifamuufis haala walfakkaatuun ni raawatamu.

5.9.1.1 Gaaffiin dhiyeessa yaada dorgommii baajata jiru agarsiisuu fi

gorsitoonni baajata jiru keessatti poostaa adda addaatiin yaada gatii

113
 fi maallaqaa mataa isaanii kan foyya’e akka dhiyeessan gaafatamuu
qabu.
5.9.1.2 Filannoo mala kanaan adeemsifamuuf baajatni eegamu gorsitoonni
hojii isaanii xumuruuf kan isaan dandeessisu ta’uu isaa
mirkaneessuuf tarreeffamni hojii (TOR) hanga danda’ametti guutuu
ta’uu qaba.
5.9.1.3 Sanada caalbaasii dhiyeessa yaada dorgommii irratti dhiyeessa
yaada gatii ifatti banamuu isaa hordofee dhiyeessiwwan yaada
dorgommii baajata qabamee ol ta’an kufaa kan godhaman ta’uu
isaanii ibsumuu qaba. Gorsaan dhiyeessa yaada teekinikaatiin firri
sadarkaa ol’aanaa argate kan filatamu yoo ta’u waliigaltee irratti
akka mari’atu waamichi ni godhamaaf.

5.10 Filannoo gahumsa gorsitootaa irratti hundaa’e

5.10.1 Gorsitoonni bu’uura gahumsaa fi muuxannoo hojii qabaniin filatamuu

qabu. Kan filatamanis beeksisa ibsa fedhii hordofee dorgomtoota
hojichaaf fedhii isaanii ibsan ykn manni hojichaa tarreeffama
dhiyeessitootaa keessaa ykn gorsitoota kallatiidhaan argate gahumsaa fi
muuxannoo isaanii waldorgomsiisuudhaan ta’uu ni danda’a.
5.10.2 Dorgomtoonni ibsa gaaffii fedhii irratti kan ibsaman ulaagaalee gahumsaa
fi muuxannoo (dhimmoota barbaachisoo) akka guutanii fi hojicha
guutumaan guutuutti raawwachuuf gahumsa akka qaban agarsiisuu qabu.
Dandeettii isaanii sadarkaa barumsaatiin, muuxannoo hojichaa qabanii fi
akka barbaachisummaa isaatti haala beekumsa naannoo qabanii fi afaanii
fi aadaa irratti hundaa’ee madaalamuu qaba.
5.10.3 Gorsitoonni gamaaggama gahumsa gorsitootaa tiin filataman gaaffii
afaaniitiif affeeramuu ni danda’u. Dorgomaan filatame herreega
kaffalaman, herreegaa deebii ta’anii fi itti gala mana hojichhaa irraa
argamu ilaachisee mariidhaaf ni affeerama. Kanaan booda waliigalticha ni
mallatteessa. Haa ta’u malee, baajata murtaaheen dorgomaa filachuuf

114
 manni hojichaa akkaataa qabxii argataniin walduraa duubaan
filannoodhaaf tarreeffama dorgomtootaa qopheessuu ni danda’u.
5.10.4 Qulqullinaa fi gatii, qulqullina, baajata murtaa’aa fi gahumsa gorsichaa
irratti hundaa’ee filannoon yeroo godhamu adeemsonni raawwatamuu
danda’anii fi hojiiwwan raawwatamuu qaban miiltoo 12 irratti
ibsamaniiru.

5.11. Dhiyeessota yaada dorgommii gamaaggamuu

5.11.1 Manneen hojii mootummaa dhiyeessota yaada dorgommii labsii, qajeelfamaa fi

sanada caalbaasii dhiyeessa yaada dorgommii bu’uura hammateen sirriitti
gamaaggamamuu fi qorachuu qabu. Gamaaggamichi kan adeemsifamu kutaa
hojii bittaatiin yoo ta’u akka barbaachisummaa isaatti kutaa hojii bittaa kan
gargaaruu ittigaafatamaa ol’aanaan mana hojichaa koree teekinikaa ramaduu ni
danda’a. Labsii fi qajeelfama keessa kan jiran, keewwatoonni walfaana deemuu
dana’an armaan gaditti ibsamaniiru.
5.11.2 Labsii fi qajeelfamni itti gaafatamaa ol’aanaan mana hojichaa koree raggaasistuu
filachuu akka qabu kan tumu yoo ta’u koreen kun kutaa hojii bittaa tiin ykn
koree teeknikaatiin gamaaggama caalbaasii hojjetame qulqulleessee ni
raggaassisa.
5.11.3 Guyyaa dhumaa sanadni caalbaasii yaada dorgommii itti fuudhamu guyyaa
dhumaa sanada caalbaasii irratti ibsame ta’uu qaba. Guyyaa dhuma fuudhinsaa
booda kutaan hojii bittaa sanada caalbaasii otoo hin baniin deebisuu qaba.
Daangaa yeroo murtaa’e keessatti sanada yaada dorgommii dhiyaatan akkuma
fuudheen, kutaan hojii bittaa galmeessuu fi poostaawwanis saanduqa ykn iddoo
biroo eegumsaaf tolu ol kaa’uu qaba. Adeemsi kunis bifa caalbaasiin ifaa ittiin
raawwatuun ta’uu qaba.
5.11.4 Guyyaan dhuma fuudhinsaa fi sa’aa tiin akkuma eegametti sanadoonni yaada
dorgommii teekinikaa saanduqa ykn iddoo eegumsaaf mijaahu biroo taa’an
iddoo keewamanii erga bahanii booda kutaa hojii bittaatiin ykn miseensota
koree teeknikaatiin ni banamu. Poostaan dhiyeessa yaada teekinikaa banamanii
yeroo gammaggamni godhamu poostaawwan dhiyeessa yaada gatii akka hin

115
 banamne eegumsi barbaachisaan ni godhamaaf. Poostaawwan dhiyeessa yaada
gatii dursanii akka hin banamne hojjettoonni kutaa hojii bittaa ykn miseensota
koree teeknikaatiin baniinsa poostaawwanii irratti mallattoon irratti ni
godhama.
5.11.5 Gorsaan bu’uura qajeelfama gaaffii dhiyeessa yaada dorgommiitiin
poostaawwan otoo hin saamsiinii fi ibsoota barbaachisaa postaawwan irratti
otoo hin godhiin yoo hafee fi gatichi dursee miseensota kutaa hojii bittaa tiin ykn
koree teekinikaatiin yoo keekame rakkoo uumamuuf kutaan hojichaa ykn
koreen teekinikaa gaafatamaa hin ta’u. Sababa kanaanis dorgomaan
dorgommichaan ala akka ta’u sababa ta’uu ni danda’a.
5.11.6 Dorgomtoonni ibsa fedhiitiin filataman hundi waamichi erga godhameefii booda
guyyaa fi sa’aatii waamicha irratti ibsameen kan dhiyaate yaada dorgommii
tokko qofa yoo ta’e manni hojichaa kanuma gamaaggamuuf fuudhuu ni danda’a.
Dhiyeessi yaada dorgommii dhiyaate kun karaa teekinikaatiin ulaagaalee sanada
caalbaasii irratti ibsameen guutee yoo argame bu’uura sanada caalbaasii irratti
ibsameen gamaaggamamuu qaba.
5.11.7 Qulqullinaa fi baasiidhaan, baajata murtaahaa fi gahumsa gorsichaa irratti
hundaahee filannoo godhamuun gamaaggama teekinikaa sadarkaa duraa tiin
qorannoo fi gamaaggama yaada dorgommii teekinikaa qofatu adeemsifama.
Dhiyeessi yaada teekinikaa haala sanada caalbaasii irratti ibsameen sirriitti
adeemsifamuu qaba.
5.11.8 Kutaan hojii bittaa ykn koreen teekinikaa tokkoo tokkoo dhiyeessa yaada
dorgommii kophaatti gamaaggamuu qaba. Kanaafuu, tokkon tokkoo dhiyeessa
yaada dorgommii tiif miseensota gamaaggamtuu tiin qabxii kophaa kenname
irraa ka’uudhaan qabxiin giddugaleessa ni fudhatama. Ida’ama qabxii tokkoo
tokkoo miseensa gamaaggamtuu tiin kenname gidduu garagarummaa ol’aanaan
yoo jiraate walitti qabaan garaagarummaawwan ilaalchisee miseensa koree
gamaaggamtuu ida’ama qabxii ol’aanaa ykn baayyee gadi’aanaa kenne sababa
kenneef akka ibsuu fi gara ida’ama qabxii fudhatama qabuutti tamsaasni akka
gahu gaafachuu qaba. Kanaan booda, miseensonni hundumtuu ida’amni qabxii
irratti waliigalan barreeffamuu qaba.

116
5.11.9 Gamaaggamichi erga xumuramee booda gabaasni gamaaggamaa tokkoo tokkoo
dhiyeessa yaada dorgommitiif kophaatti ida’ama qabxii teekinikaa fi gatiidhaaf
kennamee fi firii ida’ama waliigalaa haala sirriitti mul’isuun qophaa’uu qaba.
Gabaasni gamaaggama teekinikaa sirna adeemsa caalbaasiiwwan ifaa ittiin
qoratamanii fi gamaaggamamuun haala wal fakkaatuun koree raggaassisuuf
dhiyaachuu qaba.
5.11.10 Dhiyeessi yaada dorgommii tokko qofaan sadarkaa qulqullinaa barbaadamu
argatee koreen raggaassistuu yoo raggaassise dorgommii faayinaansiitiif
achumaanis dorgommii ida’ama qabxiilee teekinikaa fi gatiitti gala.
5.11.11 Gamaaggamni dhiyeessa yaada teekinikaa xumuramee gabaasni isaa koree
raggaassistuutiin erga ragga’ee booda dhiyeessi yaada gatii isaanii ifatti akka
banamu waamichi ni godhamaaf. Dhiyeessi yaada gatii yeroo banamu koreen
gamaaggamaa qulqullina sirrii ta’e warra galmeesse tokkoo tokkoo sanada
yaada dorgommichaa ida’ama qabxii teekinikaa fi gatii dhiyeessan beeksisuu
qaba. Tokkoon tokkoon dhiyeessa herreega gatii, ida’amni damee fi ida’amni
waliigalaa sirrii ta’uu isaanii qulqullaa’uu qabu. Bu’uura mala caalbaasii ifaatiin
dogoggorri herreegaa walfakkaatu yoo quunname gorsaatti himamuu qaba.
5.11.12 Dorgomaan tokko hojii tarreeffama hojii (TOR) irratti ibsame tokkoof gatii
isaa yoo kaa’uu baate gamaaggamaaf jecha dorgomtoota keessaa hojii kanaaf
gatii guddaa inni dhiyeesse filatamee hojii gatiin hin tanyeef gatiin kennameefii
ida’ama keessa galuu qaba. Dhuma irratti dorgomaan kun mo’ataa
waliigaltichaa ta’uun isaa yoo beekame mana hojichaatti gatiin sirrii
dorgomtichi kennu mariin irratti ni godhama. Haa ta’u malee, gatii walfakkaatu
gamaaggamaaf tilmaama keessa gale keessaa (fkn. Gatii ol’aanaa dorgomaan
yaada dorgommii guutuu dhiyeesse kaa’e) caaluu hin qabu.
5.11.13 Sirrummaa fi qabiyyeen herreega deebii baasii dorgomtootaan dabalamu of-
eggannoodhaan qoratamuu qaba. Gorsaan kan isa irraa hin barbaachisne
dabalee kan dhiyeesse yoo ta’e mana hojichaatiin ykn murtee qaama
fayyadamuutiin caalbaasii keessaa ni haqama ykn adeemsa gamaaggama gatii
keessatti tilmaama keessa hin galu.

117
 5.11.13.1. Yeroo fillannoo qulqullinaa fi gatii irratti hundaa’e raawwatamu dhiyeessi
yaada gatii haala armaan olitti ibsameen gamaaggamamuu qaba.
5.11.14 Dorgomaan mo’ataa taassifamu ida’ama qabxiilee dhiyeessa yaada dorgommii
gatii fi teekinikaatiin kan qabxii ol’aanaa argatee dha. Dorgomaan qabxii
ol’aanaa argate mariidhaaf waamichi akka godhamuuf koree raggaassistuutiin
yaadni kennamuu qaba. Yeroo gamaaggama filannoo baajata murtaa’aa
gorsaan gatii baajata taa’e hin caallee fi yaada teekinikaa guutuu ta’e dhiyeesse
filatamuu qaba. Yeroo filannoon gatii gadi’aanaa irratti hundaa’e raawwatamu
mo’ataa kan ta’u ida’ama qabxii teekinikaa barbaachisaa warra argatan
keessaa dorgomaa gatii gadi’aanaa dhiyeesse ta’uu qaba. Yeroo malli bittaa
dhiyeessaa tokko adeemsifamu kophaatti kan filatame dhaabata yoo ta’e
immoo dhiyeessa yaada dorgommii irratti akka mari’atu waamichi ni
godhamaaf.
5.11.14.1. Ida’amni herreega gatii fi teekinikaa gaaffii dhiyeessa yaada
dorgommii sanada caalbaasii idilee irratti ibsameera.
5.11.15 Kutaan hojii bittaa ykn koreen teekinikaa firii gabaasa gamaaggamaa yaadaa
wajjin kallattiidhaan koree raggaassistuu bittaa tiif dhiyeessuu qaba. Manni
hojichaa yeroo dhiyeessi yaada dorgommichaa ragga’ee turu otoo hin darbiin
ykn yeroo ragga’ee turu dheeressuu otoo isa hin barbaachisiin mo’ataa
waliigaltichaa beeksisuu qaba. Manni hojichaa dhiyeessi yaada dorgomichaa
fudhatama kan argate ta’uu isaa gorsaa mo’ateef barreeffamaan ibsuufii qaba.
Yeroodhuma kana keessatti dorgomtoota caalbaasicha mo’atamaniif bu’aa
gamaaggama caalbaasichaa barreeffamaan beeksisuu qaba. Guyyaa ibsame
keessatti hojicha jalqabuuf akka danda’amu guyyaa mariin waliigaltee
eegalamu ibsuu qaba.
5.12 Mo’ataa caalbaasichaa wajin mari’achuu fi waliigaltee raawwachuu.

5.12.1 Manni hojichaa dhiyeessa yaada dorgommii kutaalee armaan gadii irratti qofa
mo’ataa wajjin mari’achuu ni danda’a.
5.12.2 Tooftaa hojichi ittiin raawwatamu,
5.12.3 Karoora hojii,

118
5.12.4 Leenjiin kutaa ijoo tajaajila gorsichaa yoo ta’e itti gala leenjii,
5.12.5 Itti gala mana hojichaa irraa argamu,
5.12.6 Baasiiwwan deebii godhaman (Reimbursibles)
5.12.7 Gatiin gorsichaa gamaaggamaaf sababawwan kan fayyadame yoo ta’e
hojjetootaaf ni kaffalama kan jedhuun kaffaltii gorsichi dhiyeesse irraa mala
bitaa hunda irratti manni hojichaa jijiirraa kamiyyuu gaafachuu ykn eeyyamuu
hin qabu.
5.12.8 Mariin dorgomaa wajjin godhamu tarreeffama hojii (TOR) irratti, haala itti
dhiyaatuun, mala fayyadamuun, haala caaseffamaa fi hojjetootaa fi karoora
hojiin manni hojichaa itti galawwan gorsaadhaaf dhiyeessaniin marii gochuu ni
dabalata. Itti galawwanii fi tajaajiloota mana hojichaatti argaman haala
murteessuu irratti xiyyeeffannoo addaa kennuu qaba. Marichi tarreeffama hojii
(TOR) jijiiruu hin qabu, yoo kana ta’uu baate amanamummaan gorsitootaa,
qabiyyee fi argannoowwan gabaasa gamaaggama teekinikaa gaaffi keessatti
kufuu ni danda’u.
5.12.9 Hojicha baajata hayyamame wajjin walsimsiisuuf jecha itti galawwan hojii irratti
hir’isa guddaan godhamuu hin qabu. Tarreeffamni hojii inni dhumaa (TOR) fi
tooftaa/malli hojimaanni waliigalteen irratti godhamee ibsa tajaajila qaama
waliigaltichaa keessatti hammatamuu qaba.
5.12.10 Qaamoleen lamman harkifannaan (turtiin) adeemsa filannichaa
barbaachisummaa jijiirama kana akka fide ykn jijiirama gochuun isaa
kaayyoowwan hojichaa galmaan gahuuf barbaachisaa ta’uu isaa waliigaltee yoo
godhan irraa kan hafe dhaabbanni filatamee hojettoota ijoo kan birootiin bakka
buusuun hin hayyamamuuf. Manneen hojii mootummaa yeroo qabatamaa
dhiyeessi yaada dorgommii ragga’ee ture sanada caalbaasii keessatti yoo
dabalanii fi gamaaggama bu’a qabeessaa fi si’aahina qabu yoo adeemsiisan
yaaddoo (risk) jijiirama gorsitoonni hojjetoota ijoo irratti taassisan ni hir’isa.
5.12.11 Yoo kana ta’uu baate dhiyeessa yaada dorgommii irratti hojjetoota ijoo
tarreeffaman argamuun isaanii yoo mirkanaahuu baate dhaabbatichi caalbaasii
keessaa ni haqama. Mariinis dhaabbata itti aanee qabxii guddaa galmeesse
wajjin adeemsifama.

119
5.12.12 Mariin gatii irratti godhamu foyya’insa teekinikaa godhamuu fi baasiiwwan
tajaajilootaa calaqisiisuu, ibsa ittigaafatamummaa taaksii gorsichaa fi
ittigaafatamummaan taaksii attamitti waliigalticha keessatti calaqqisuu akka
qabu dabalee qabachuu qaba.
5.12.13 Tooftaalee filannoo qulqullinaa fi gatii, baajata murtaahaa fi gatii gadi’aanaa
irratti hundaaheen hojii tokkoo tokkoon hojjetaa ji’atti raawwachuu danda’u
hamma kaffaltii dhiyeessa yaada dorgommiitiin akka ulaagaa filannootti kan
murtaa’e waan ta’eef mariin irratti adeemsifamuu hin danda’u. Dhiimmotni
mariin gatii irratti adeemsifaman baayyina tikeetii xiyyaaraa, durgoo oolmaa
ol’aanaa, gorsaa bakka buusuu fi tajaajiloota manni hojichaa gorsaadhaa
dhiyeessu (biiroo, konkolaataa fi quunnamtii bilbilaa) dha.
5.12.14 Gorsaan waliigalticha mo’ate kabachiisa waliigaltee akka dhiyeessu hin
dirqamamu. Haa ta’u malee:-
a) Tajaajiloota baasii mataa isaaniitiin uwwisuu qabu,
b) Manni hojichaa tiif hojichi haala gahaadhaan raawwatamuu baachuu
isaatiin kisaaraa irra gahuuf ykn beenyaa hubaatii kaffaluu qabu. Kanaafis
beenyaa wabii ogummaa (Indeminity Insurance) akka dhiyeessan
gaafatamuu ni danda’u. Kana ilaalchisee gaaffii dhiyeessa yaada dorgommii
keessatti kewwatoonni barbaachisaan hammatamuu qabu.
5.12.15 Dorgomaan mo’ate waliigaltee mallatteessuu yoo dadhabe kutaan hojii bittaa
marii addaan kutuudhaan koree raggaasiistuu bittaatiin mari’atee dorgomaa
itti aanee qabxii ol’aanaa galmeesisiise mariidhaaf waamicha gochuufii ni
danda’a. Dorgomaa sadarkaa lammaffaa irratti qabxii ol’aanaa argate wajjin
mariin yeroo tokko erga eegalamee booda manni hojichaa marii isa duraanii
itti fufuu hin qabu. Marichi haala gaariidhaan yoo xumurame dorgomtoota
mo’atamniif yaadni dorgommii dhiyeessan fudhatama argachuu baachuu isaa
ariitiidhaan barreeffamaan akka beekan godhamuu qaba. Yeroo kana
dorgomtoonni dhiyeessi yaada teekinikaa isaanii haala ulaagaatiin guutamee
hin dhiyaatiin dhiyeessi yaada gatii otoo hin banamiin deebi’uufii qaba.
5.12.16 Mariin lammaffaa otoo hin milkaa’iin yoo hafe manni hojichaa gorsaa itti
aanee qabxii ol’aanaa argatee fi dhiyeessa yaada dorgommii guutuu

120
 dhiyeesse wajjin mari’achuu ni danda’a. Kunis yoo milkaa’uu baate, manni
hojichaa dhiyeessa yaada dorgommii fi yaada gatii kufaa gochuuf ykn haquuf
mirgi isaa kan eegamee dha. Akkasumas, barbaachisaa ta’ee yoo argame
sanadoota haarawaa qopheessuudhaan caalbaasicha irra dheebi’anii
baasuun ni danda’ama.
5.12.17 Manneen hojii mootummaa mo’attoota caalbaasii baaxii gatii taa’ee ol
galmeessisaniif waliigaltee otoo hin kenniin dura hayyama Biiroo MMDO
gaafachuu qabu.
5.13 Tajaajiloota

5.13.1. Tajaajiloonni fkn, tajaajila qulqullinaa, tajaajila eegumsaa, kiraa konkolaataa,

kkf tajaajilli bittaa yeroo gamaaggamamu gamaaggamichi bu’uura ulaagaalee
sanada caalbaasii irratti ibsamaniin adeemsifamuu qaba.
6. Iyyata/komee raawwii adeemsa bittaa mootummaa irratti dhiyaatuu fi gabaasa
balleessummaa

6.1 Mirga iyyata/komee dhiyeessuu

6.1.1 Dorgomaan kamiyyuu manni hojichaa dirqama labsii fi qajeelfamaan irratti gatame
bahuu dhabuu isaatiin miidhaan ykn kasaaraan narra gaheera ykn narra gahuu ni
danda’a jedhee yoo amane komee/iyyata isaa dhiyyffachuu ni danda’a. Kaayyoon
mirga dhiyeeffachuu komee/iyyata manni hojichaa dirqamoota bittaa wajjin
walqabatan irratti gatame bu’uura labsii fi qajeelfamaatiin haqa qabeessaa fi ifaan
kan raawwatu ta’uu isaa mirkaneessuufii dha. Dabalataanis, hojjetoonni mana hojii
mootummaa akka hojjetaa mootummaatti dirqama isaanii sirriitti bahuu isaanii
mirkaneessuufii dha. Akkasumas dorgomtoonni sanadoota dogoggoraman ykn
adeemsota sirrii hin taane sakatta’uuf carraan ni kennaaf. Kunis bittaan
mootummaa haqa–qabeessaa fi haala gahumsa qabuun raawwatamuu isaa
mirkaneessuuf ni fayyada. Hunda caalaa, dorgomtoonni miidhaan irra gahe haqa
akka argatan karaa itti taassifamuu dha.

121
6.2 Adeemsa komeen/iyyatni bittaa mootumma irratti itti dhiyaatu

6.2.1 Waliigala
6.2.1.1 Tumaatiileen labsii akkuma eegamanitti ta’ee dorgomaan kamiyyuu manni
hojii mootummaa labsii fi qajeelfama cabsuudhaan kan raawwate ykn gocha
raawwachuu dide irratti qorannoo bulchiinsaa bilisaan argachuu ni danda’a.
Dhimmoota armaan gaditti tarreeffaman irratti garuu komeen/iyyatni dhiyaachuu
hin danda’u.
 Bu’uura labsii irratti tumameen filannoo mala bittaa,
 Manni hojii mootummaa bu’uura labsii keewwata 30 tiin caalbaasiiwwan
hunda, dhiyeessawwan yaada dorgommii fi dhiyeessawwan yaada gatii kufaa
akka ta’an murtee kenneen,
 Bu’uura labsii keewwata 25 tiin dorgomtoota biyya keessaa fi dhaabbilee
IMX tiif ilaalcha addaa kennamu irratti,
6.2.2 Komeen/iyyatni ittigaafatamaa ol’aanaa mana hojiitiin ilaalamuu isaa,
6.2.2.1 Dhimmoota manni hojii mootummaa kan hojjete ykn otoo hin hojjetiin hafe
irratti dorgomaan dursee komee/iyyata kan dhiyeessu itti gaafatamaa
ol’aanaa mana hojichaa tiif ta’uu qaba.
6.2.2.2 Dorgomtichi dhimmoota komee isaatiif sababa ta’an erga beekee guyyoota
hojii shan keessatti komee/iyyata isaa dhiyeessuu ni danda’a.
6.2.2.3 Komichi waliigalteedhaan yoo hiikame irraa kan hafe ittigaafatamaa
ol’aanaan mana hojichaa adeemsa bittichaa tursuu qaba. Komeen/iyyatichi
erga dhiyaatee booda guyyaa hojii 10 (kudhan) keessatti sababa isaa
ibsuudhaan murtee isaa barreeffamaan ibsuu qaba. Komeen/iyyatichi
fudhatama yoo qabaate tarkaanfiiwwan sirreeffamaa fudhatamuu qaban
ibsuu qaba.
6.2.2.4 Ittigaafatamaa ol’aanaan mana hojii mootummaa yeroo armaan olitti ibsame
keessatti murtee yoo kennuu baate ykn dorgomtichi murtichaan yoo quufuu
baate dorgomaan guyyaa murtiin mana hojichaatiin kennameef irraa

122
 eegalee guyyaa hojii shan keessatti iyyannoo isaa Biirootti dhiyeessuu ni
danda’a.
6.2.3 Komee qulqulleessuuf tumaatiilee hojiirra oolan
6.2.3.1 Gabaasni gamaaggama caalbaasii koree raggaassistuu tiin erga ragga’ee
booda dorgomtoonni mo’atanii fi hin mo’atiin hundi firii caalbaasichaa
ilaalchisee yeroo walfakkaatu keessatti barreeffamaan akka beekan
godhamuu qabu. Beeksisa barreeffamaan godhame irrattis dabalataan
xalayichi gahuu isaa bilbilaan mirkanaahuu qaba.
6.2.3.2 Dorgomtoota mo’atamaniif caalbaasiin isaanii sababa maaliitiin akka hin
filatamiinii fi xalayaa maqaa dorgomaa mo’atee ibsu kennamuufii qaba.
6.2.3.3 Manni hojichaa dorgomtoonni ykn firiin deebii komee/iyyatni caalbaasichaa
itti himamee guyyoota hojii 7 (torba) dura waliigaltee mallatteessuu hin
qabu. Kunis komee/iyyatichi mana hojichaattis ta’ee Biirootti
dhiyyeeffachuu akka danda’an yeroon ni kennamaaf.
6.2.3.4 Hojii mana hojichaa tiin ykn hojii isaa rawwachuu baachuu isaa tiin
dorgomaan komee kan qabu kamiyyuu guyyaa kana beeke ykn haalawwan
komee kanaaf sababa ta’an beekuu yeroo danda’uu egalee guyyoota hojii
shan keessatti komee isaa mana hojichaatti dhiyeessuu qaba. Guyyaa kana
booda komeen dhiyaate hin keessumeeffamu.
6.2.3.5 Komeen haala armaan olitti ibsameen yoo dhiyaate irraa kan hafe
ittigaafatamaa ol’aanaan mana hojichaa ykn Biiroon komicha
keessummeessuu hin qaban.
6.2.3.6 Haalli armaan olitti ihsamaan akkuma eeggamanitti ta’ee dorgomaan tokko
dhiyeessa yaada teekinikaa fi yaada gatii poostaa lamaan akka dhiyeessu
yeroo godhamu dhiyeeessi yaada teekinikaa fi yaada gatii poostaa lamaan
akka dhiyeessu yeroo godhamu dhiyeessi yaada teekinikaa qabxii
barbaadamu galmeessisuu dadhabuu isaatiin dorgomaan caalbaassii
keessaa yeroo haqamu (kufaa yoo godhamu) battaluumatti dhiyeessi yaada
gatii otoo hin banamiin dura komee isaa mana hojichaa tiif dhiyeessuu ni
danad’a. Haa ta’u malee, dorgomaan murtii mana hojichaa irratti komee

123
 qabu komee isaa Biiroof dhiyeessuu kan danda’u gamaaggamni erga
xumuramee fi mo’ataan erga beekamee booda dha.
6.2.3.7 Komee/iyyata quulqulleesssuun kan raawwatamu bu’uura sanada caalbaasii
dorgomtootatti gurgurame/kennameen ta’a.
6.2.4 Manni hojii mootummaa adeemsa raawwii bittaa dhorkuu danda’uu isaa,
6.2.4.1 Manni hojii caalbaasicha baase komee yeroo armaan olitti ibsame keessatti
dhiyaachuu isaa yoo mirkaneesse hanga komichi muurtee argatutti
caalbaasichi dhoorkamee akka turu gochuu qaba.
6.2.4.2 Murteen komee dhiyaateef kennamu, saababnii fi haalawwan qaama sanada
bittaa ta’uu qabu.
6.2.5 Komee/iyyata mana murtii tiin ilaaluu
6.2.5.1 Dorgomaan murtee mana hojii mootummaatti ykn Biirootti hin quufiin
komee/iyyata isaa mana murtii dhimmii ilaalutti dhiyeessuu ni danda’a.
6.2.6 Ittigaafatamuummaa qorannoo Biirichaa
6.2.6.1 Biirichi adeemsa tarreeffama sirna raawwii qorannoo ittiin raawwatu
baasuu qaba.
6.2.6.2 Manni hojichaa bu’uura labsii, qajeelfamaa, sanada caalbaasii idilee fi
maanualichaatiin sanadoota bittaa ittiin raawwate qabachu qaba. Manni
hojichaa sanadoota bittaa otoo hin qabatiin yoo hafe bu’uura labsii,
qajeelfamaa fi maanuwaalii tiin kan qajeelfame ta’uu isaa beekuun hin
danda’amu.
6.2.7 Hojimaatota komee dorgomtootaa tiif ka’uumsa ta’an
6.2.7.1 Waamicha gahumsa duraa
6.2.7.1.1. Yeroon beeksiisa waamicha gahumsa duraaf kenname gahaa ta’uu
dhabuu,
6.2.7.1.2. Yeroo waamichi godhametti sanadoonni gahumsa duraa qophaahuu
dhabuu isaanii ykn iyyataan yeroo gaafatu argachuu baachuu isaa,
6.2.7.1.3. Iyyataan ibsa yeroo gaafatu yeroodhaan deebii kennuu dhiisuu,
6.2.7.1.4. Kutaan hojii bittaa ykn koreen teekinikaa sanada waamicha gahumsa
duraa irratti ulaagaalee kaawaman hordofuu dhiisuu isaa,
6.2.7.1.5. Loogii qaama tokkoof gochuu ykn ulaagaa gamaggamaa haqa–

124
 qabeessa hin taane,
6.2.7.1.6. Hojimaata gahumsa duraa hojiirra akka hin oolle gochuu,
6.2.7.2 Mala raawwii bittaa caalbaasii ifaa irratti kan dhiyaatan,
6.2.7.2.1 Adeemsa beeksisa caalbaasichaa ragaa guutuu hin taaneen
adeemsisuu,
6.2.7.2.2 Yeroon beeksisa caalbaasii gahaa ta’uu dhabuu,
6.2.7.2.3 Beeksisni caalbaasii erga bahee booda sanadni caalbaasii qophaahaa
ta’uu dhiisuun isaa ykn iyyataan yeroo gaafatu dhabamuu isaa,
6.2.7.2.4 Ibsa dorgomaan gaafateef deebiin yeroodhaan kennamuu dhabuu isaa
6.2.7.2.5 Oomishaa tokko ykn muraasaan qofa guutamuu kan danda’u
tarreeffama teekinikaa qopheessuudhaan lakkoofsi dorgomtootaa
akka hir’atu gochuu,
6.2.7.2.6 Guyyaa walgahiin caalbasii dura adeemsfamu, iddoo fi sa’atii kkf
irratti jijiirama taassifame dorgomtootaaf sirriitti beeksisuu dhabuu fi
dorgomtoonnis sababa kanaan walgahii irratti argamuu dhiisuu,
6.2.7.2.7 Haala waamicha caalbaasii irratti ibsameen caalbaasicha banuu
dhiisuun ykn caalbaasichi yeroo banamu waan hin barbaachifne
raawwachuu,
6.2.7.2.8 Sanadoota caalbaasii fi bifa iccitii caalbaasichaa miidhuun dursanii
banuu ykn caalbaasiiwwan ifatti banuu dhiisuu,
6.2.7.2.9 Guyyaan dhumaa caalbaasiin itti fuudhamu otoo hin gahiin dura
sanadoota caalbaasii gahan keessaa tokko tokko banuu dhiisuu,
6.2.7.2.10 Kutaan hojii bittaa ykn koreen teekinikaa sanada waamicha caalbaasii
irratti ulaagaalee ibsaman hordofuu dhabuu,
6.2.7.2.11 Manni hojii mootummaa dorgomaa mo’ate wajjin seeraan ala
waliigaluuf yaalii inni godhu,
6.2.7.2.12 Ulaagaa gamaaggamaa sirrii hin taane/loogii,
6.2.7.2.13 Kenniinsa waliigaltee ifatti argamu haqa qabeessa hin taane,
6.2.8.3 Mala raawwii caalbaasii murtaa’aa irratti kan dhiyaatan
6.2.8.3.1 Qabxiileen komeen caalbaasii ifaa irratti ka’an hundinuu caalbaasii
murtaa’aa dhaafis sirrii ta’uu ni danda’u,

125
6.2.8.4 Mala bittaa dhiyeessaa tokko irraa rawwatamu
6.2.8.4.1 Qabxiileen komee caalbaasii ifaa irratti ka’an hundinuu bittaa dhiyeessaa
tokko irraa rawwatamuufis sirrii ta’uu ni danda’a.
6.2.8.5 Mala caalbaasii sadarkaa lamaa
6.2.8.5.1 Kan armaan gadii irratti dabalataan qabxiileen caalbaasii ifaa irratti ka’an
hundinuu caalbaasii sadarkaa lamaa tiifs sirrii ta’uu ni danda’u. Manni hojii
mootummaa tokkoo tokkoo dorgomaa wajjin qophaatti caalbaasii sadarkaa
duraa irratti marii adeemsifame iccitii isaa baasuu,
6.2.8.6 Ittiin gaaffii dhiyeessa gatii
6.2.8.6.1 Qabxiileen yeroo caalbaasii ifaa ka’an hundinuu ittiin gaaffi dhiyeessa gatiifis
sirrii ta’uu ni danda’u.
6.2.8.7 Ittiin gaaffii ibsa fedhii
6.2.8.7.1 Yeroo beeksifni mana hojichaatiin bahu yeroon gaaffii dhiyeessa ibsa fedhhii
tiif hayyamame gaha ta’uu dhabuu isaa,
6.2.8.7.2 Yeroo beeksifni caalbaasii bahetti sanadni ibsa fedhii mana hojichaatiin
qophii ta’uu dhabuu isaa ykn iyyataan gaafaatee yoo kennamuufii baate,
6.2.8.7.3 Iyyataan ibsa yeroo gaafatu deebii ariitiidhaanii fi gahaa ta’e kennuu dhiisuu,
6.2.9 Mala bittaa gaaffii dhiyeessa yaada dorgommii irrratti kan dhiyaatan
6.2.9.1 Dhiyeessaa gaaffii yaada dorgommii qopheessuu fi dhiyeessuuf yeroon kenname
gahaa ta’uu dhabuu isaa,
6.2.9.2 Baniinsa dhiyeessa yaada teekinikaa hordofee iccitiin isaa mana hojichaatiin
eegamuu dhabuu isaa,
6.2.9.3 Dhiyeessa yaada gatii fi dhiyeessa yaada teekinikaa yeroo tokkoon (yeroo
walfakkaatu keessatti) banuu,
6.2.9.4 Dhiyeessa yaada dorgommii ulaagaaleee sanada caalbaaasii irratti
hundaahuudhaan gamaaggamuu dhiisuu,
6.2.9.5 Waliigaltee irratti mariin yeroo ademsifamu gorsichi hammaa gatii akka
geeddaru/jijiiru manni hojichaa dirqisiisuu yaaluu isaa fi kenniinsa waliigaltee
irratti haqa-dhabeessi ifatti mul’atu jiraachuu isaa,

126
6.3 Aangoo Biiroon gabaasa balleessaa ilaaluuf qabu

Biiroon manneen hojii dorgomtoota ykn dhiyeessitoota irratti komee dhiyaatu hojii
qulqulleessuu yeroo raawwatu aangoo armaan gadii ni qabaata.
6.3.1 Dhiyeessaan ykn dorgomaan kamiyyuu kan seerri ajajuun ala raawwatamuu isaa
ykn gurgurtaan sirriitti raawwatamuu baachuun isaa ykn waliin dhahuu isaa ykn
sanadni sobaa dhiyaachuu isaa ykn hojiin malaanmaltummaa raawwatamuu isaa
mana hojii mootummaa irraa komeen kan dhiyaate yoo ta’e ragaan, sanadoonni,
galmeewwanii fi ibsoonni bitticha wajjin wal qabatan dorgomtoota ykn dhiyeessaa
irraa akka dhiyaatuuf ajajuu,
6.3.2 Ragaa-baatoota waamuu, ragaa-baatoota fi qaamoleen bittichi ilaalu jecha isaanii
kakuudhaan akka kennan gochuu,
6.3.3 Raawwii bittichaa qulqulleessuuf akka gargaaru deeggarsa ogummaa qaama
kamirraayyuu gaafachuu,
6.3.4 Komicha, deebiiwwan kennaman, ragaalee fi sanadoota seera bittaa fi bulchiinsa
qabeenya mootummaa tiin qulqulleessuudhaan dhiyeessaa balleessaa ta’ee
argame irratti bu’uura labsii keewwata 76 keewwata xiqqaa 5 tiin murtee
dabarsuu,

6.4 Hojii Biirichaa

6.4.1 Biirichi hojii komee qulqulleessuu yeroo raawwatu hojiiwwan armaan gadii ni
qabaata.
6.4.2 Komee raawwii bittaa mana hojii mootummaa irraa ni fuudha,
6.4.3 Dorgomaa komeen irratti dhiyaate, ykn dhiyeessaa kan gabaasni irratti dhiyaate
ta’uu isaa fi raawwii sanadootaa fi ibsa beeksisaa wajjin wal qabatan akkuma isa
gaheen guyyoota hojii shan keessatti akka ergu beeksisa barreefamaa erguu,
6.4.4 Dhiyeessaan ykn dorgomaan beeksifni barreeffamaa isa qaqqabe sanadoota
bittaan ittiin raawwatan, ragaalee fi ibsa akka ergu hordofuu,

127
 6.4.5 Deebiin yeroo isa qaqqabu gabaasa balleessaa dhiyaate, deebii kennamee fi
sanadoota dhiyaatan haala seera bittaa mootummaatiin qulqulleessuudhaan
bu’uura qajeelfama keewata 48 keewwata xiqqaa 4 tiin murtee kennuu fi murtichi
qamoolee ilaaluuf barreeffamaan akka gahu gochuu,
6.5 Sirna iyyannoon biirootti dhiyaatu ittiin qulqullaahu

6.5.1 Dhimmichi waliigalteedhaan yoo furmaata argate irraa kan hafe manni hojii
mootummaa komee Biirootti yeroo dhiyeessu ibsa waa’ee komichaa ibsu koppii
sanadoota bittaan ittiin adeemsifamee fi ragaalee walqabatan qabachuudhaan
biirootti dhiyeessuu qaba.
6.5.2 Biirichi akkuma komeen mana hojichaa isa gaheen komee dhiyaate irratti ibsaa fi
ragaalee akka dhiyeessu dhiyeessaa ykn dorgomaadhaaf battalumatti beeksifni
barreeffamaa ergamuufii qaba.
6.5.3 Dorgomaa ykn dhiyeessaan gabaasni balleessaa irratti dhiyaate gaaffii Biiroo irraa
dhiyaateefii guyyoota hojii 5 (shan) keessatti ibsicha ragaalee wajjin Biiroodhaaf
dhiyeessuutu irra jiraata.
6.5.4 Biiroon dorgomaa ykn dhiyeessaa irraa ibsaa fi ragaalee dhiyaate labsii bittaa fi
bulchiinsa qabeenya mootummaa fi haala qajeelfamaatiin qulqulleessuudhaan
komichi dhiyaatee guyyoota hojii 15 (kudha shan) keessatti murtee isaa
barreeffamaan mana hojii mootummaa komicha dhiyeessee fi dhiyeessaa ykn
dorgomaa ykn akka barbaachisummaa isaa tti qaamolee dhimmi ilaalu biroo tiif
erguu qaba. Murteen barreeffamaan kenname gosa balleessichaa, sababa
murtichaa fi tarkaanfii fudhatamu kan agarsiisuu ta’uu qaba.

6.6 Dorgomtoota ykn dhiyeessitoota balleessaan isaanii mirkanaa’e irratti murtee

Biiroodhaan kennamu

6.6.1 Dorgomaa ykn dhiyeessaan tokko bittaa ykn raawwii caalbaasii ykn
bulchiinsa waliigaltee balleessaan isaa Biiroodhaan yoo mirkanaa’e murteen
kan kennamu labsii bittaa fi bulchiinsa qabeenya mootumaa keewwata 76
keewwata xiqqaa 5 irratti hundaahee gosni adabbii fi yeroon turtii adabbii
akkuma gosa balleessaa isaatti akka armaan gadii ta’a.

128
6.6.2 Dorgomaan ykn dhiyeessaann tokko firii gamaaggama bittaa ta’e jedhee
jijiirsisuuf yeroo raawwii bittaa ykn yeroo bulchiinsa waliigaltee,
6.6.3 Hojii malaammaltummaa jechuun, ogeessa ogummaa bittaa irratti bobba’e
ykn ittigaafatamaa matta’aa ykn sossoobbii ykn dhimma gatii qabu kamiyyuu
kennuu,
6.6.4 Waaliin-dhahuu jechuun sanada sobaa ykn seera qabeessa hin taane
dhiyeessuun isaa ykn Biiroodhaan dhorkamee otoo jiruu yeroon dhorkaa
otoo hin xumuramiin caalbaasii biraa iraatti hirmaatee argamuu ykn
waliigalteedhaan ala meeshaa ykn tajaajila ykn hojii ijaarsaa ykn tajaajila
gorsaa qulqullina hin qabne dhugaa ykn sirrii fakkeessee dhiyeessuu isaa,
6.6.5 Dorgomtoota biroo wajjin dhoksaadhaann waliigalee gatii murteessuudhaan
dorgomtootni biroo fi manni hojichaaa dorgommii bilisaa irraa faayidaa
argachuu danda’u dhabsiisuu,
6.6.6 Hojettoota mana hojii mootummaa ykn ittigaafatamtoota wajjin
dhoksaadhaan waliigaluudhaan meeshaa ykn tajaajila ykn tajaajila gorsaa
ykn hojii ijaarsaa waliigalteedhaan ala ta’e dhiyeessuu ykn kennuu,
6.6.7 Ogeessa hojii bittaa irratti bobba’e ykn ittigaafatamaa kallattiidhaanis ta’ee al
kallattiin miidhuu ykn miidhuuf dorsisuu ykn dirqisiisuu,
6.6.8 Bu’uura qajeelfamicha keewwata 48.5.1 tiin adabbii irratti murtaa’e yeroo
raawwatuu eegalee kan lakkaahamu waggaa lama keessatti dhorkaa biraa
kan hordofsiisu balleessaa hojjechuun isaa ragaadhaann yoo irratti
mirkanaa’e balleessichi seerota biraatiin kan isa gaafachiisu ta’uun isaa
akkuma eegametti ta’ee waggaa lama kan hin caalle ykn yeroo hin
murtoofneef caalbaasii bittaa mootummaan baasu kam irraattiyyuu akka hin
hirmaanne gochuuf galmee dhiyeessitootaa irraa ni haqama.
6.6.9 Dhiyeessaan tokko dhiyeessa isaa ykn tajaaajila ykn tajaajila gorsaa ykn hojii
ijaarsaa isaa bu’uura waliigaltee tiin sababa gaha malee:
6.6.10 Bu’uura waliigaltee tiin dhiyeessuu dhabuu ykn xumuruu dadhabuu ykn
dhiyeessicha jalqabee addaan kutuu isaatiin mana hojii mootummmaa irratti
kisaaraa maallaqaa ol’aanaa ykn hojii harkisuu ykn faayidaa akka hin
arganne yoo godhe ykn,

129
 6.6.11 Dorgommii caaalbaasiichaatiin mo’ataa ta’uun isaa barreeffamaan ibsameefii
waliigaltee mallatteessuuf fedhiii dhabuu isaatiin doorgomaa biroo irraa
bittaan raawwatamuu irraa kan ka’e mana hojchaa irra kisaaraan maallaqaa
ol’aanaan ykn harkifannaa hojii ykn faayidaan akka dhabamu yoo ta’e ykn,
6.6.12 Kanaan dura Biirichaan ofeeggannoon barreeffamaa kennameefii dabalataan
ofeeggannoo biroo kan kennisiisu balleessaa bittaa raawwatee argamuun
isaa ragaadhaan yoo mirkanaa’e. Ta’ees murteen ofeeggannoo isa duraa erga
kennamee waggaa sadi kan hin darbine yoo ta’e, qajeelfama keewwata 48.5.2
jalatti kan tarreeffaman balleessaa kan raawwate seerota birootiin kan isa
gaafachiisu ta’uun isaa akkuma eegametti ta’e akka ulfina balleessaa isaatti
ilaalamee ji’a jaha kan hin caallee fi yeroo waggaa lama hin caalleen
caalbaasii bittaa mootummaa kam irrattiyyuu akka hin hirmaanne gochuuf
galmee dhiyeessitootaa irraa ni haqama.
6.6.13 Dhiyeessaan tokko, waliigaltee seenee dhiyeessa ykn tajaajila ykn tajaajila
gorsaa ykn hojii gorsaa yeroo waliigaltee irratti taa’e otoo hin ta’iin turee
dhiyeessuu isaatiin ykn dhiyeessaan tokko piroofoormaa akka dhiyeessu
gaafatamee fedhii yoo dhabe mana hojchaa irra kan gahe baasiin maallaqaa
dabalataa fi yeroo xiqqaa ta’uun isaa ragaadhan yoo mirkanaa’ee fi kunis kan
ta’e yeroo jalqabaatif yoo ta’e ofeeggannoo barreffamaatu kennamaaf.
6.6.14 Dorgomaa ykn dhiyeessaa irratti tarkaanfiin fudhatamu bittaa mootummaa
kamirrattuu yeroo murtaa’e ykn hin murtoofne akka hin hirmaanne murteee
dhorku yoo ta’e garagalchiin murtichaa manneen hojii mootumma
naannichaa hundaa fi Ejeensii bittaa fi bulchiinsa qabeenyaa
Federaalawaatiif akka gahu godhamuu qaba.
6.7 Rakkoo humnaa ol ta’e

6.7.1 Rakkoon humnaa olii gaheera kan jedhamu dhiyeessan rakkoo tasa gaheen
dirqama waliigaltee issaa aka hin raawwanne rakkoon humna isaatii ol ta’e
yeroo isa quunnamee dha.
6.7.2 Akkuma haala isaatti sababoonni rakkoo humnaa oliitii isa jechisiisuu
danda’an:-

130
 a. Qaamni waliigaltee seene kan itti hin gaaffatamne kan hin yaadamnee fi
nama biroo irra tasa kan gahan,
b. Waliigalteen akka hin raawwatamne dhorkaa mootummadhaan
godhamu,
c. Kan akka kirkira lafaa, bakakkaa, lolaa, kkf balaa uumamaa,
d. Waraana diinaa, biyya keessa fi biyya alaa,
e. Du’a qaama waliigaltee seenee, ykn haala hin yaadamneen balaa ulfaataa
irra gahu ykn dhibee cimaa,
6.7.3 Jechi faallaa ifa ta’e yoo jiraachuu baate irraa kan hafe haalli armaan gaditti
tarreeffaman rakkoo humnaa olii ta’anii lakkaawamuu hin danda’an.
a. Mana warshaa waliigaltee seene ykn, damee mana hojii hojicha raawwatu
tokko keessatti fincilli hojjetaa taassifame ykn cufamuu mana hojichaa,
b. Raawwii waliigaltichaa tiif gatiin dhiyeessawwan barbaachisaa ta’an ol ka’uu
ykn gadi bu’uu,
c. Dirqama qaamni waliigaltee seene qabu raawwachuuf baasii isaa akka
ulfaatu kan godhu seerri yoo bahe.

7. Gamaaggama Bittaa Boodaa (Odiitii bittaa)

7.1 Gamaaggama bitta bilisa ta’e

7.1.1 Bu’uura labsii keewwata 15 keewwata xiqqaa 9 tiin Biiroon mataa

isaatiin ykn gorsitoota bilisa ta’an fayyadamuudhaan hojii bittaa mana
hojii mootummaa ilaalchisee gamaaggama bittaa boodaa (odiitii bittaa)
adeemsisuu ni danda’a. Kanaafis, manneen hojii mootummaa labsii
bittaa, qajeelfama, sanada caalbaasii idilee fi maanuwaalii bittaa
hordofanii kan hojjetan ta’uu isaanii to’achuuf yoo ta’u adeemsi
gamaaggamichaas saamuda sanadoota bittaan ittiin raawwaatame
fudhachuudhaan ta’a.
7.1.2 Kaayyoo gamaaggama (odiitii bittaa) bittaa boodaa
7.1.2.1. Hojii irra-oolmaa adeemsa hojii bittaa gamaaggamuuf manneen
hojii mootummaa bu’uura labsiichaa fi qajeelfamichaan
hojjechuusaanii mirkaneessuuf,

131
 7.1.2.2. Bu’uura labsiichaa fi qajeelfamichaan mootummaan maallaqa
bittichaaf baase faayidaan (gatiin) wal-gitu argamuusaa
qorachuuf,
7.1.3. Qoranno’ichi walumaagalatti baayyina (lakkoofsa) waliigaltee waggaa
baajaticha keessatti kennaman keessaa dhiibbeentaa murtaa’e kan
uwwisu ta’a.
7.1.4. Gamaaggamni raawwatiinsa bittaa manneen hojii mootummaa irratti
BMMD tiin raawwatu cheek-listii gamaaggama Biirichi baaseen ta’a.
7.1.5. Gamaaggamichi raawwatee wal-gahiin bahuu (exit conference)
ittigaafatamtoota ol’aannoo mana hojiichaa waliin erga godhamee booda
gabaasni gamaaggamichaa itti-gaafatamaa BMMDO’f dhiyaachuu qaba.

8. Bulchiinsa, Wal-harkaa fudhiinsaa fi Kaffaltii Waliigaltee

8.1 Bulchiinsa Waliigaltee

8.1.1. Adeemsa bittaa galmaa gahuusaa fi dirqamawwanii fi hojiiwwan

waliigaltee hundumtuu qaamoota waliigalan lamaanuun gahumsaan
raawwwachuusaanii mirkaneessuuf bulchiinsi waliigaltee bu’aa qabeessa
ta’e barbaachisaa dha. Yommuu rakkooleen uumaman tarkaanfii
sirreeffama barbaachisu fudhachuuf ykn rakkooleen akka hin uumamne
dursaan tarkaanfii hambiisuu fudhachuuf BMMDO waliigaltee amma jiran
irratti to’annoon gadhamuusaa mirkaneessuu qaba.
8.1.2. Erga waliigalteen mallattaa’ee boodaa (waliigalteen booda) fi otuu
waliigaltichi hin xumuramin dura kanneen armaan gadii dabalatee
xiyyeeffannaan kan kennamuuf, to’annoon kan irratti godhamuu fi
furmaanni kan kennamuufii qabu yaadawwan cuunfaa baayyetu jira.
8.1.2.1. Bu’a qabeessummaa waliigaltichaa,
8.1.2.2. Meeshaalee harkaan ga’uu fi qarachuu,
8.1.2.3. Gaaffiwwan bakka-buusa inshuraansii,
8.1.2.4. Kaffaltiiwwan gorsaaf, dhiyeessaaf, kontiraaktaraaf kaffalaman.
8.1.2.5. To’annoo raawwii hojii tajaajilawwanii fi hojiiwwan ijaarsaa,
8.1.2.6. Wal-dhabiinsawwan waliigaltee waliin wal-qabatan,

132
 8.1.2.7. Duuba afiinsa raawwii hojii,
8.1.2.8. Gaaffiiwwan bakka-buusa miidhaa,
8.1.2.9. Wal-harkaa fudhiinsawwan jalqabaa fi dhumaa hojiiwwan
ijaarsaa,
8.1.2.10. Adeemsa sakata’uu fi walitti hidhuu mi’ootaa,
8.1.2.11. Waan dhiyaatan fudhachuu ( fudhatama),
8.1.2.12. Kabachiisawwan waliigaltee fi kaffaltiiwwan biroo wal-qabatan
gad-dhiisuu,
8.1.2.13. Cufama ykn xumurama waliigaltichaa

8.2 Gahumsa Waliigaltee (Bu’aa Qabeessummaa)

8.1.3. Waliigaltichi qaamoota waliigalaniin yoo mallattaa’e iyyuu raawwatiinsi

karaa seeraa kanaan gad kan ibsaman haalli tokko ykn isa ol ta’an yoo
guutamanii dha.
8.1.3.1. Manni hojiichaa kabachiisa waliigaltichaa yommuu fuudhuu,
8.1.3.2. Manni hojiichaa kaffaltii dursaa kabachiisa waliigaltee yommuu
fudhachuu,
8.1.3.3. Dhiyeessaan ykn kontiraaktarichi kaffaltii dursaa yommuu
fudhatu,
8.1.3.4. Dhiyeessaan ykn kontiraaktarichi sanada mirkaneessa
wabummaa fudhatama qabu yommuu fudhatu
8.1.4. Hojii Raawwatu
8.1.4.1. Dhiyeessaan ykn kontiraaktarichi kabachiisa waliigaltee otuu hin
dhiyeessin yommuu hafuu fi gaaffii barreeffamaa dhiyaateef
deebii otuu hin kenniin yommuu hafu waliigaltichi
dhabbachuusaa ykn kontiraaktara biraaf kennamuusaaf murtii
kennuuf murtii ittigaafatamaa ol’aanaa mana hojiichaa ykn
ittigaafatamaa hamma bittichaaf bakka bu’iinsa qabu gaafachuun
barbaachisaa dha.

133
 8.1.4.2. Dhiyeessaan ykn kontiraaktarichi wabii kaffaltii dursaa yommuu
dhiyeessu herreegni kaffaltii dursaa waliigalticha irratti ibsame
yeroma sana kaffalamuusaa mirkaneessuu.
Dhiyeessaan ykn kontiraaktarichi dhiyeessuu kan qabu sanada
mirkaneessa kaffaltii baankii (L/C) yoo ta’e yeroon dhiyaachuusaa
mirkaneessuu,

8.3 Raawwatiinsa Sirreeffama Gatii

a. Manni hojichaa fi dhiyeessaan ykn kontiraaktarichi waliigaltee
raawwatan irratti sababawwan kanaan gadii tiin adeemsa raawwatiinsa
waliigaltee irratti sirreeffamni gatii godhamuu ni danda’a.
b. Waliigalteewwan sireeffamni gatii akka godhamu hayyaman irratti
hirrifamni gatii ykn dabalatni yommuu quunnamu bu’uura haalawwan
waliigaltichaa ibsamaniin yommuu kaffaltiin raawwatu foyya’iinsa gatii
godhamuu dha.
8.3.1. Hojii Ijaarsaa
- Waliigalteen bittaa hojii ijaarssaf mallattaa’e sirreeffamni gatii akka
godhamu kan hayyamu yoo ta’e,
- Sirreeffama gatii raawwachuu kan danda’amu hojii ijaarsichaa
xumuruuf yeroo inni fixu ji’a 18 ol yommuu ta’uu fi waliigaltichi
raawwachuu erga jalqabee ji’oota 12 booda dha.
- Bu’uura waliigaltichaan sirreeffama gatichaa shallaguuf waliigalticha
irratti kan ibsame lakkoofsa agarsiisaa ykn ideeksii gatii qaamni
kennu ragaa yeroosaa eeggate yoo kenne,
- Dhiyeessan bu’uura waliigaltichaa tiin raawwachuu dhabuusaa tiin
garaagarummaa gatii uumamu irratti sirreeffamni hin godhamu.
- Sirreeffamni gatii bu’uura waliigaltichaa tiin raawwatu gatii hojii
ijaarsa waliigalaa irraa %25 (dhibbeentaa 25) ol yommuu ta’u
ittigaafatamaan ol’aanaa mana hojiichaa ittifufiinsa raawwii isaa
irratti murtii akka kennuu danda’uuf akka beeeku gochuun ni
barbaachisa.

134
 - Adeemsi sirreeffama gatii kan raawwatu qamarii kanaan gaditti
ibsamee fi qaama waliigaltichaa ta’e fayyadamuun ta’a.
1. Sirreeffama Gatii
1.1. Gatiin haalawwan addaa waliigaltichaan yoo hayyamame qofa
jijjiiramawwan gatii ittigalaawwaniif ni sirreeffama. Yoo haala kanaan
hayyamame hammi tokkoo tokkoo sartifikeetii kaffaltii mirkanaa’e erga
kaffaltiin dursaa hirriffamee booda hamma kaffaltii tokkoo tokkoo sharafa
maallaqaaf dhiyaate irratti qamarii sirreeffama gatii ilaallatu fayyadamuudhaan
ni sirreeffama. Qamariin kanaan gadii tokkoo tokkoo sharafa maallaqaa
waliigalteef ni tajaajila.
pn = A + b Ln +c Mn +d En + kkf
Lo Mo Eo
Bakka:
“pn” qaama sirreeffama gatii hamma tokkoo tokkoo sharafa maallaqaa tokkoo
tokkoo sartifikeetii kaffaltii irratti fayyadamnuu dha.

“A” dhaabbataa (kan hin jjjiiramne) ta’ee caalbaasii kontiraaktaraa keessatti kan
ibsame kaffaltii waliigaltichaa hin sirreeffamne kan bakka bu’uu dha.

“ b, c, d, kkf” giddugaleessota ykn baayyistoota qooda tokkoo tokkoo qaama gatii

(ittifayyadama human namaa, meeshaalee, mi’oota, kkf) hojiiwwan ykn kutaalee,
ida’ama waan adda addaaf qabame irraa kan hafe akkuma caalbaasii
kontiraakteera keessatti ibsame ida’amni A, b, c, d, kkf, 1 (tokko) ta’a.

“Ln, Mn, En, kkf” indeeksii gatii yeroo ykn tokkoo tokkoon gurgurtaa qaama gatii
sharafa maallaqaa biyya gurgurtaa raawwatu guyyaa 28 ffaa guyyaa dhuma
caalbaasiin itti dhiyaatuun dura dha.

Lo, Mo, Eo, kkf indeeksii gatii duraa ykn gatii gurgurtaa kan qaamoota gatii
armaan olitti ibsaman guyyaa 28ffaa guyyaa dhuma yeroo sartifikeetii
kaffaltichaa ilaala.

135
 1.2. Qaamni sirreeffama gatii kaffaltii sharafa maallaqaa kan madda indeeksii
sabsii hin taanetti yoo hojii irrra oole qaamni sirreeffama Zo/Zn qamarii pn
sharafa maallaqaa ilaalu irratti ni hojjetama. Zo lakkoofsa safartuu sharafa
maallaqaa biyya indeeksii safartuu tokko kan sharafa maallaqa kaffaltii guyyaa
ideeksii duraa waliin wal-qixa kan ta’e yommuu ta’u, Zn lakkoofsa safartuu
sharafa maallaqaa guyyaa indeeksii ammaa ilaallatuu dha.
1.3. Maddawwan indeeksii caalbaasii kontiraaktaraa keessatti haala injineeraan
mirkanaa’een tarreeffamuu qaba. Indeeksiiwwan kaayyoo isaanii waliin kan
wal-siman ta’anii bu’uura gatii kontiraataa fi fedhii sharafa maallaqa biyya alaa
eegamuun shallagamuu kan ture madda dhiyeessa ittigalaawwaniif
kontiraaktaraa yaadamee waliin wal-simuu qaba. Akkuma bu’uura sirreeffama
gatii yaadame, kontiraaktarri kan injineeraan mirkanaa’uu qaban gabatee
giddugaleessotaa fi madda indeeksiiwwan caalbaasii waliin dhiyeessuu qaba.
1.4. Gatiin indeeksii erga jijjiirame booda yoo shallagama keessatti fayyadamuu
jalqabee shallagichi sirreeffamee sartifikeetii kaffaltii itti aanu keessatti
sirreeffamni godhamuu qaba. Hammi indeeksii geddarumsa gatii hunda sababa
jijjiirama gatiin umamaman herreega keessa galuu qaba.

8.3.2. Tajaajila Gorsaa

- Bittaa tajaajila gorsaaf sirreeffama gatii gochuun ni barbaachisa jedhe manni
hojiichaa yommuu itti amanu waliigalticha irratti dursee sirreeffama gatii akka
danda’amu ibsuu qaba.
- Waliigalticha irratti sirreeffamni gatii akka godhamu kan hayyamame akkuma
eegaametti ta’e gorsaaf sirreeffamni gatii godhamuu kan danda’u sababa
dogoggora isaa hin taaneen yeroon waliigaltichaa yoo dheeratee fi
ittigaafatamaa ol’aanaan mana hojiichaa sirreessuu ni barbaachisa jedhee
yommuu amanuu dha.
- Sirreeffama gatichaa bu’uura waliigaltichan hojii irra oolchuuf ykn shallaguuf
indeeksii Adeemsi Hojii Bittaa fi Bulchiinsi Qabeenya Mootummaa Naannoo
kennuuf fayyadamuudhaan ta’uu qaba.

136
 - Bu’uura waliigaltichaan sirreeffamni gatii gorsaaf godhamu gatii waliigala
waliigaltichaa %15 (dhibbeentaa 15) ol ta’uu hin qabu.

8.3.3. Waliigaltee Yeroo-Dheeraa (Framework Agreement)

- Bittaa waliigaltee yeroo dheeraatiin raawwatuuf sirreeffamni gatii godhamuu
kan danda’u waliigalticha irratti sirreeffamni gatii akka godhamu yoo ibsamee
fi dhiyeessawwan irratti ragaa gatii yeroo BMMDO kennurratti dha.
- Bu’uura waliigaltee yeroo dheeraatiin sirreeffamni gatii godhamuu kan
danda’u waliigaltichi ji’a jahaa ol kan turu yoo ta’ee fi waliigaltichi hojii irraa
oolee ji’a sadii booda ta’a.
- Yeroo caalbaasiin banamu kan ture gatiin BMMDO baasee fi waliigalticha
irratti kan ibsame sirreeffamni gatii yeroo itti godhamutti aanee ta’uu qaba.
- Sirreeffamni gatii kan shallagamu guyyaa caalbaasiin bahetti indeeksii gatii
BMMDO baase bu’uura gochuudhaan ta’a.
- Waliigalticha irratti kan ibsame gatiin caalbaasii dhiyeessaan dhiyaate yeroo
caalbaasiin itti banamee fi amma gatichi akka sirraa’u yeroo itti barbaadametti
Adeemsichaan gatii kenname gidduu kan jiru garaagarumman gatii kaffaltii
dhiyeessaaf kaffalamu irratti akka dabalamu ykn akka hirratu gochuun
barbaachisaa dha.
Fakkeenya
GS (Gatii Sirraa’e) = dhiyeessaaf kan kaffalamu gatii sirraa’e,
GD (Gatii Duraa) = meeshaan/tajaajilli guyyaa caalbaasiin banametti gatii
Biiriichaa,
GA (Gatii Ammaa) = Sirreeffamni gatii meeshaa/tajaajilaa guyyaa itti godhame
gatii Biiriichaan bahee fi hojii irra jiru,
GW (Gatii waliigaltee) = Gatii waliigaticha irratti ibsamee fi dhiyeessaaf kaffaltii
ji’a kana kaffalamuuf akka ka’uumsaa ta’ee kan tajaajilu,
GS = (GA-GD) + GW
1. GA = 150 2. GD =110
GD = 142 GA =106
GW = 135 GW =112

137
 GS = (GA-GD) + GW GS = (GA-GD) + GW
= (150-142) + 135 = (106-110) + 112
= 8+135 = (-4) + 112
= 143 = 108

3. GA = 200 4. GA = 340
GD = 145 GD = 190
GW = 155 GW = 190
GS = (GA-GD) + GW GS = (GA-GD) + GW
= (200-145) + 155 = (340-190) +190
= 55 + 155 = 150 + 190
= 210 = 340
- Dhiyeessaan bu’uura waliigalteen yeroo dhiyeessuu qabutti sababa dhiyeessuu
dhabeef dhiyeessawwan duubatti hafanii dhiyaataniif sirreeffamni gatii kan
godhamu dhiyeessawwan yeroo dhiyaachuu qabanitti ta’a.

8.4 To’annoo fi Bulchiinsa Waliigaltee---Meeshaaf

8.4.1 To’annoo fi Bulchiinsi Waliigaltee ittigaafatamummaa jalqabaa ykn adda-

duree adeemsa hojii Bittaa dha.
8.4.2 To’annoo fi Bulchiinsi Waliigaltee bittaa meeshaalee baayyee
barbaachisaa dha. Kanaafuu, gabatee yeroo dhiyeessaa, adeemsa
sanadootaa to’achuu fi qorannoo meeshaalee fi meeshaalee sirriin yeroo
sirritti dhiyaachuusaanii mirkaneessuuf barbaachisaa dha.
8.4.3 Adeemsa Hojii Bittaa Mana Hojichaa
a. Bittaawwan hundinuu yeroo itti dhiyaachuu qabanitti gahuu
danda’uusaanii mirkaneessuuf gabatee yeroo ittidhiyeessa ni
to’ata.
b. Meeshaaleen otuu hin geejjibsiifamiin dura kan qorataman
ta’uusaanii gabaasa ni fudhata, garaagarummaawwan ykn
hanqinawwan akka sirraa’an dhiyeessaa barreeffamaan ni
gaafata.
138
 c. Yeroon harkaan ga’uu yoo duubatti hafe sababawwan isaanii
dhiyeessaa ykn qaama fe’u ni gaafata.
d. Hirrina meeshaan, hojii irra ooluu dadhabuu ykn bu’uura
waliigaltichaan raawwachuu dhabuun gaafatamuu kan qaban
dhaabbata inshuraansii, dhiyeessaa ykn fe’aa sirreeffama
barbaachisu akka godhan ni gaafata, raawwii isaa ni hordofa.
e. Dhiyeessaan dirqama waliigaltee isaa otuu hin raawwatin yoo
hafe ittigaafatamaa ol’aanaa mana hojiif gabaasa ni godha.
8.4.4 Mankuusa Meeshaa
8.4.4.1 Wal-harkaa fudhiinsaa fi to’annoo meeshaalee ogeessota ilaaluu
waliin ta’uudhaan ni raawwata.
8.4.4.2 Meeshaalee erga fuudhee booda ittifayyadamaa hayyamameef ni
dabarsa.
8.5.Qorannoo Fe’iinsa Duraa

8.5.1 Meeshaaleen hundi biyya keessa kan galan otuu hin fe’amin dura
to’annoo kan isaan barbaachisu ta’uu baateeyyuu bu’uura
tarreeffama waliigaticha keessatti caqasameen meeshaalee kan
ittin fe’aman sababa haala barbaadamuun cufamuu dhabeen
karaa irratti miidhaan kan isaan irra gahu ykn haala salphaan
tajaajila ala ta’uu kan danda’an gatii isaanii mi’aa ta’an biyya
keessa galan otuu hin fe’amin dura qorannoo gochuun
barbaachisaa ta’a. Waliigalticha keessatti fe’iinsa dura qorannoon
godhamuu akka qabu yoo ibsameera ta’e qorannichi bakka bu’aa
qaama sadaffaa addunyaa filatameen, ykn qorataa meeshaalee
biyya keessa galan akka qoratu filatameen ykn ogeessota mana
hojichaatiin qorannichi adeemsifamuu qaba.
8.5.2 Qorataan meeshicha qoratu muuxannoo kan qabuu fi kan leenji’e
ta’uu qaba. Dabalataanis kanneen armaan gaditti ibsaman
dabalatee yaalii to’annoo ni adeemsiisa, barbaachisaa ta’ee
yommuu argamutti saamudaa tasaa fudhachuudhaan meeshichii

139
 fi haalli inni itti saamsame bu’uura safartuwwan waliigalticha
keessatti ka’amaniin ta’uusaa mirkaneessuu qaba.
8.6 Hojiiwwan Qorannoo Fe’iinsa Duraa

8.6.1 Amalawwan fizikaalaa fi akaakuu tarreeffamawwan kemikaalaa,

adda-baasa lakkoofsaa fi akka barbaachisummaa isaatti yeroo
turmaataa mirkaneessuuf xiinxala dhiyeessitootaa ykn ragaalee
ibsa raawwii fudhachuu fi mirkaneessuu,
8.6.2 Barbaachisaa ta’ee yommuu argamutti meeshichi Itiyophiyaa
keessa yeroo galee kaasee waliigalticha keessa kan ibsamee gad
ykn xiqqaa kan hin taane ta’uusaa, qajeelfamawwanii fi
maanuwaalota ittifayyadama barbaachisa hundi itti
qabamuusaanii fi qooqa barbaachisuun barreeffamusaanii
mirkaneessuu,
8.6.3 Saamsamni meeshaa hundinuu lakkoofsa walitti aanu kan
kennamee fi guutuu ta’uusaanii, maqaa fi malkatii addaa isaa
sirritti waliigalticha keessatti akka ibsameen ta’uusaa
mirkaneessuu,
8.6.4 Haalli waliigalticha saamsama keessatti akka ibsameen ta’uusaa
fi sirritti qabamuusaa mirkaneessuuf malkatawwan paaleetii fi
ibsawwan ittifayyadamaa fi qabiinsaa sirritti kan argaman
ta’uusaanii mirkaneessuu,
8.6.5 Saamsamni meeshaa keessaa fi alaa tokkoo tokkoon bu’uura
waliigaltichaan ibsameen ta’uusaa mirkaneessuu,
8.6.6 Saamsamni meeshaa duraa kan hin miidhamne, hin banamne ykn
banuuf kan yaalamee hin turee fi malkatawwan barbaachisaa
fe’iinsaa sirrii ta’uusaanii mirkaneessuu,
8.6.7 Saamsamni meeshaa qixa danbii geejjibaa fi meeshaalee
gurgurtaa ta’uu qabuun sirrii ta’uusaa fi meeshaalee fe’uuf
mijaa’aa ykn kan wal-simu ta’uusaa mirkaneessuu,

140
 8.6.8 Meeshaaleen konkolaataa fe’insa duubni isaa banaa ta’ee ykn
karaa irratti ho’iinaa fi dilallaaf banaa yommuu ta’an saamsaan
meeshaa kartoonii ykn paaletoonni bishaan ykn ho’iina kan hin
galchine ta’uusaa mirkaneessuu,
8.6.9 Dhimmoota armaan olitti ibsaman ilaalchisee gabaasa gad-
fageenyaa qopheessuu fi argannowwan qoranicha irraa argaman
ilaalchisee waliigaltee irratti akka mallatteessan mijeessuu,
8.6.10 Yoo danda’ame suurawwan kaasuu fi gabaasicha waliin wal-
qabsiisuu,
8.6.11 Gabaasicha yerooma sana mana hojiichaaf dabarsuu,
8.6.12 Garaagarummaawwan adeemsa qorano’icha keessatti argaman
yerooma sanatti gabaasa gochuu,
8.7 Buufata doonii meeshaaleen gahanitti argamuun fuudhuu

8.7.1 Buufata doonii meeshaaleen gahanitti qaamaan argamuu fi haalawwan

barbaachisaa guutuudhaan raawwatiinsi meeshaalee Buufata doonii fi
gumuruka irraa baasuu, bakka barbaadametti geessuu bu’uura
waliigatee meeshaa alaa galu (incoterms) faayidaa irra ooluun kan
murtaa’u ta’a.

8.8 Otuu meeshaa hin fuudhiin dura

8.8.1 Bu’uura sanada fe’uumsaa ykn biilii daandii qilleensaan dhiyaachuu
isaanii mirkaneessuuf saamsamni meeshaa of-eeggannoon qorachuu fi
malkatni midhama qaamaa gahe yoo jiraate barbaaduu,
8.8.2 Saamsamni meeshichaa banuuf kan yaalame ta’uusaa malkatawwan
agarsiisan jiraachuusaanii barbaaduu,
Fakkeenyaaf:- Saamsamawwan meeshaa cabuusaanii, qadaaddiin
isaanii gad-dhiisuusaa, laafuusaa ykn banamuusaa,
8.8.3 Meeshaaleen bahuu ykn fudhatamuu ni danda’u kan jedhu shakkiin yoo
jiraate sanadoota fe’uumsaa waliin madaaluuf saamsamawwan
meeshaa ulfina isaanii madaaluu,

141
 8.8.4 Nagahee meeshaaleef kennamu irraa hammaan ykn haalawwan biroon
hirrifamawwan mul’atan caqasuu,
8.8.5 Hirrinawwan yommuu argatu ragaa meeshaaleen gahuu isaaniif
kennamu irratti dabalataan dhiyeessaa ykn dhaabbata inshuraansii
irratti gaaffii garaagarummawwan dhiyeessuuf dandeessisan ilaalchisee
sanada mirkaneessaa fudhachuun barbaachisaa dha.
8.9 Meeshaalee fuudhuu fi qorachuu

8.9.1 Meeshaaleen ijaarsaa hojiiwwan damee ijaarsaaf barbaachisan

kallattiidhaan bakka hojichaatti waan fe’amaniif meeshaaleen isaan
kanaan ala ta’an adeemsi ykn gareen mankuusa ykn qabeenyaa
fuudhuuf dhaabbate ittigaafatamummaa sirrummaa meeshaalee
mirkaneessee fuudhuu qaba.

8.10 Meeshaalee fuudhuu

8.10.1 Meeshaaleen dhiyeessan ykn fe’aan mana hojichaaf yommuu dhiyaatan

mankuusni meeshaa ykn kan fuudhuu,
8.10.1.1 Ifaan kan mul’atan irraa haalawwan meeshaalee fi saamsama
meeshaalee ni qorata.
8.10.1.2 Haalawwan meeshaalee fi saamsama meeshaalee ifaan
mul’atan ni qorata.
8.10.1.3 Haala ifaan mul’atu caqasuu fi fuudhuun nagahee wal-harkaa
fuudhiinsa yeroo ykn ragaa ni kenna. Haa ta’u malee,
adeemsawwan qorannoo fi sakkata’a ittifufu jiraachuusaanii
otuu hin dagatiin haala tarkaanfiin walitti aanu ittifudhatamu
ni mijeessa.
8.10.1.4 Gaaffiiwwan kaffaltii maallaqaa adeemsa irra jiran ni fuudha,
ni galmeessa, gabaasa raawwii qoranno’ichaa hordofee
raawwii kaffaltiif gara ilaallatutti ni dabarsa.
8.10.1.5 Guyyaa fi sa’atiin qorannoo fi yaaliin meeshaalee itti
raawwatu yoom akka ta’e qorannoo fi yaalicha, qaamoonni

142
 wal-harkaa fuudhiinsicha raawwachisanii fi dhiyeessan akka
beekan ni godha.
8.11 Qorannoo meeshaalee

8.11.1 Argamuu yoo barbaade argamuun bakka bu’aa dhiyeessaa akkuma

eegametti ta’ee qaamooleen qorannoo fi wal-harkaa fuudhiinsa
hanga danda’ametti meeshichi gahee guyyaa lama keessatti
hojiiwwan ijoo kanaan gadii raawwachuun irraa eegama.
a. Meeshichi bu’uura waliigaltichaan kan dhiyaate ta’uusaa
mirkaneessuuf sanadootaa fi saamsamawwan meeshichaa ni
qorata.
b. Dhiyeessaan keessuwwan meeshaa akka banu ni gaafata ykn
baasii dhiyeessichaan haala saamsamawwan meeshaalee itti
banaman ni mijeessa.
c. Meeshaaleen ibsa fedhii waliigaltichaan ibsameen ykn bu’uura
saamudaatiin kan dhiyaatan ta’uusaa ni qorata, adda ni baasa.
d. Kan midhaman ykn ibsa fedhichaan ykn bu’uura saamudaan
meeshaalee hin dhiyaanne fudhatama kan hin qabne ta’uusaanii
ni mirkaneessa.
e. Waa’ee meeshaalee dhiyaatan ibsawwan, tarreeffamawwan,
baayyina meeshaalee qoratamanii fi meeshaaleen fudhatama kan
ittiin argatan ykn sababa fudhatama akka dhaban godhameef kan
ibsu gabaasni qorannoo orijinaala tokkoo fi koppii sadiin ni
qophaa’a.
f. Meeshaalee sirummaan isaanii mirkanaa’eef adda baasuudhaan
mankuusa meeshaaf galii akka ta’an ni godha.
8.11.1 Adeemsa qorannootiin meeshaaleen fudhatama dhaban hanga
danda’ametti yeroo torbaan tokko keessatti dhiyeessaan fudhatamuu
ykn ka’uutu irra jira. Meeshaaleen yeroon yoo ka’uu baatan ykn yoo
dhabamsifamuu baatanii fi waliigalticha keessatti yoo ibameera ta’e
dhiyaassaan kaasuu tursuusaa tiin adabni irratti kennamuu ni danda’a.

143
 Meeshaaleen yeroo murtaa’e keessatti yoo ka’uu baatan ykn
dhabamsifamuu baatan manni hojichaa meeshaaleen akka gurguraman
ajaja akka kennu mana murtiif iyyachuu ni danda’u.
8.11.2 Qaamoonni qorannoo fi wal-harkaa fudhiinsa raawwatan kallattiin
bakka barbaadan gahanii mi’oota dhiyeessaan dhaabaman qorachuu fi
wal-harkaa fudhiinsa raawwachuuf adeemsawwan raawwii wal-
fakkaatan kanaan olitti ibsaman hordofuun raawwatamuu qabu.
8.12 Mankuusawwan meeshaa keessaa meeshaa ittifayyadamaaf
kennuu

8.12.1 Mankuusni meeshaa, meeshaalee fi qabeenyawwan namoota

dhuunfaan, adeemsawwan hojiin, tajaajilawwaniin, qajeelchawwanii fi
dhaabbileen qabaman agarsiisu galmee qabuu ittigaafatamummaa
qaba. Gatii qbeenyawwanii fi haalawwan biroo mankuusa meeshaa
ilaallatuun galmaa’anii ittifayyadamaaf ni darbu, akkasumas yeroo
yeroon haala irra jiran beekuuf qorannoo fi odiitiin ni godhama.
8.12.1 Hojjetaan mankuusa meeshaa;
8.12.1.1 Meeshaan mankuusa irraa baasii ta’ee nagahee dabarsa
meeshaan ittifayyadamaaf kennamuudhaan meeshaalee
baasii gochuun ittifayyadamaa dhuunfaa ykn adeemsa hojii
bittaan akka raawwatuuf gaafateetti ni dabarsa.
8.12.1.2 Meeshaalee hojjetoota mana hojichaa keessa hojjetaniif,
adeemsawwan hojii, qajeelchawwanii fi sagantawwaniif
kennaman ykn baasii ta’an leejara mankuusichaa fi haftee
leejara dabarsaa irratti galmeessuu,
8.13 Raawwatinsa kaffaltii

8.13.1 Bu’uura gaaffii kaffaltii dhiyaateen kaffaltii salphaa kaffalamuuf

adeemsi hojii bittaa;
8.13.2 Kaffaltii dursaa fi adabbiiwwan bu’uura waliigaltichaan dhiyeessaa
irratti murtaa’e yoo jiraate hirrrifamuu isaanii
mirkaneessuudhaan gaaffiiwwan kaffaltii mirkaneessuu,

144
 8.13.2.1 Dabalataan akkuma barbaachisummaa isaatti ragaalee
kanaan gadii walqabsiisuu,
8.13.2.2 Nagahee gaaffii kaffaltii jalqabaa dhiyeessaa irraa dhiyaate
ykn koppii orijinaala invoyiisii,
8.13.2.3 Sanada ajajaa, biilii doonii ykn daandii qilleensaa( xiyyara),
8.13.2.4 Koppii orijinaala gabaasa qorannoo,
8.13.2.5 Sanada orijinaala wal-harkaa fudhiinsi meeshaa ittiin
godhame, nagahe dabarsaa (yaadannoo),
8.13.2.6 Bu’aa qorannoo laboraatoorii,
8.13.2.7 Mana hojichaatiin fudhatama kan dhabanii fi adabbii
meeshaalee dhiyeessaan yeroon hin kaafnee fi shallaggii
bakka buusa miidhaa waliigalticha keessatti ibsame,
8.13.2.8 Sirreeffamni gatii kan itti godhamu yoo ta’e shallaggii
sirreeffamichaa hojjechuu fi sanadoota deggarsaa,
8.13.2.9 Qaama sanada waliigaltee kan ta’an sanadootaa fi ragaalee
raawwii kaffaltiif barbaachisan,
8.13.2.10 Hamma kaffaltichaa galmee hordoffii waliigaltee bittaa
keessatti galmeessuu,
8.13.2.11 Nagahee gaaffii kaffaltiichaa kaffaltiin akka raawwatuuf
adeemsa ilaallatutti dabarsuu,
8.13.3 Kaffaltiin kaffalamu meeshaaf qarshii 10,000.00 (kuma kudhan) ol yoo
ta’ee fi gorsa dabalatee tajaajilawwaniif qarshii 500.00 (dhibba shan) ol
yommuu ta’u kaffalticha irraa taaksii %2 (dhibbeentaa) hirrisuudhaan
kaffaltiin kan raawwatu ta’a. Dhiyeessaaf taaksiin kan irraa hirrifame
ta’uusaa nagaheen kennamuufii qaba.
8.14 Sanada kaffaltii baankiin mirkanaa’een (L/C) kaffaltii raawwachuu

8.14.1 Haalli sanada baankiin mirkanaa’een (L/C) kaffaltiin itti raawwatu sanada
waliigaltee dhiyeessaa fi mana hojiichaan godhamu irratti haalawwanii fi
jechoota taa’an irratti kan hundaa’uu dha. Adeemsi hojii bittaa yommuu

145
 gaafatamu qaama kaffaltii raawwatuuf ragaalee deggarsaa fi sanadoota ni
kenna.
8.14.2 Sanadni kaffaltii baankiin mirkanaa’e (L/C) baankii ykn dhaabbata
maallaqaa baankii biyyoolessaan beekamtii argateen kan kennamu yommuu
ta’u namni sanadichi kennameef jechuun maammilli baankiichaa haala
sanadichaan ibsameen, hamma maallaqa sanadichaan ibsame aangoo
baankii irraa baasuu ni kennamaaf. Yeroo baayyee karaa kanaan kaffaltiin
kan raawwatu namni maammila baankiichaa ta’e yeroo meeshaa bitu
gurguraan meeshaa gurgureef kaffaltiin akka raawwatamuuf
mirkaneessuufii dha.
Fakkeenyaaf:- Baankiin yommuu sanadicha dabarsu haala irratti kan hundaa’e
akka ta’u yoo godhe gurguraan meeshaaleen bitaman maammilaaf ykn bitaaf kan
fe’aman ta’uusaanii kan mirkaneesu ragaa sanadaa erguu qaba. Baankichi sanadicha
fayyadamuudhaan gurguraan bu’uura haala sanadicha irratti ibsameen meeshaalee
gurguree fi fe’eef kaffaltiin akka raawwatamuuf ni mirkaneessaaf.
Jecha salphaan sanadni kaffaltii baankiin mirkanaa’e (L/C) jechuun bittaa maammila
baankichaa mijeessuuf kan dandeessisuu dha. Sanadni kaffaltii baankiin mirkanaa’e
(L/C) yeroo baayyee faayidaa irra kan oolu wal-irraa-bittaa fageenya dheeraa kan
qabuu fi daldala addunyaa irrattii dha.
8.14.2.1 Hojiiwwan sadarkaa sadarkaan raawwataman
 Gurguraa fi bitaan daldala raawwachuuf walii ni galu. Kaffaltii
mirkaneessuuf gurguraan mirkaneessa baankii ni barbaada,
 Bitaan maqaa gurguraan sanada mirkaneessa kaffaltii baankii
(L/C) akka qophaa’uuf baankii maammilaaf ni iyyata,
 Baankichi ittigaafatamummaa bitaa fudhachuudhaan sanadicha
qopheessee baankii wal-fakkatu biyya ala argamutti (gorsaaf ykn
mirkaneessuuf) ni dabarsa. Baankiin wal-fakkatu yeroo baayyee
kan argamu naannoo gurguraan jiraatuutti dha.
 Baankiin sanadichi ergameef dhugummaa sanadichaa
mirkaneessuun sanada isa orijinaala gurguraaf ni dabarsa.

146
  Gurguraan meeshaalee ni erga ykn ni fe’a, sanadoota barbaachisoo
adeemsa raawwii kaffaltii baankiin mirkanaa’e deggaran ni
qopheessa. Akka mirkanaa’an ni godha.Sanadoonni barbaachisoo
gurguraa waliin yeroo waliigalteen godhamu qixa sodaawwan
adda addaa tiin akkuma akaakuu bittichaa adda adda ta’uu ni
danda’u.
 Gurguraan sanada kaffaltii raawwachuuf barbaachisu baankii
kaffaluuf ni dhiyeessa.
 Baankiin kaffaltiin raawwatu ykn mirkaneessu sanadoonni
gurguraan dhiyaatan haalawwan sanada mirkaneessa kaffaltii
baankii (L/C) irratti ibsamanii waliin kan wal-siman ta’uusaanii ni
qorata.
 Sanadoonni sirrii yoo ta’an baankiin kaffalu ykn mirkaneessu
maallaqicha ni gaafata;
o Sanadni mirkaneessa kaffaltii baankii (L/C) maallaqa
olkeeyyata baankii kenne irraa ni hirrisa.
o Baankiin sanada mirkaneessa kaffaltii baankii (L/C) kenne
sanadoota erga fudhatee booda maallaqa akka ergu ni eega.
o Haala sanada mirkaneessa kaffaltii baankii (L/C) irratti
ibsameen kaffaltii baankiin biraa kaffale bakka ni buusa.
o Baankiin kaffaltii raawwatu ykn waa’ee kaffaltii mirkaneessu
sanadoota gurguraa irraa fudhate baankii mirkaneessa
kaffaltii baankii (L/C) kenneef ni erga.
 Baankiin mirkaneessa kaffaltii baankii (L/C) kenne sanadoota
ergaman bu’uura waliigaltichaan guutuu kan ta’an ykn fudhatama
kan qaban ta’uusaanii ni qorata, sirrii yoo ta’an baankichi hamma
maallaqa herreega baankii bitaa taa’e irraa ni hirrisa.
 Kana booda baankiin mirkaneessa kaffaltii (L/C) kenne sanadoota
geejjibsisa gurguraa irraa ergaman bitaaf ni dabarsa.
8.15 Bulchiinsa waliigaltee hojii damee ijaarsaa

147
 8.15.1 Waliigalteen hojii damee ijaarsaa jalqaba irratti hojiin isaa yeroo eegalu
sababawwan adda addaa yaadamuu ykn adda bahanii beekamuu hin
dandeenye irraa kan kaheen hojii bulchiinsaa fi ta’annoo wal-xaxaa ni
godha. Maandisni to’ataan ykn bulchaa pirojektii qaxaruu ykn ramaduu
jechuun manni hojichaa hojii ijaarsichaa raawwii guyyaa guyyaa
dhiyeenyaan to’achuu fi hordofuu kan hin dandeenye ta’uusaa ni agarsiisa.
Kanaafuu, manneen hojii mootummaa yeroo yeroon sochii hojii ijaarsichaa
fi rakkoo quunnaman ilaalchisee yeroodhaan gabaasni kan isaan gahu
ta’uusaa mirkaneessuu qabu.

8.16 To’annoo waliigaltee

8.16.1 To’annoon waliigaltee hojii ijaarsaa maandisaa to’ataa ykn hojii geggeessa
pirojektii manni hojichaa bakka buusuun ni raawwata. Waliigaltee
gurguddoof hojiin to’annoo maandisootaan ykn to’atootaan ykn
qaawwisaan kkf… gareen raawwachuu ni danda’a.
8.16.1.1 Maandisiin to’ataa ykn hojii geggeessaan pirojektichaa sadarkaa
jalqabaatti garaagarummaawwan ka’an ykn haala rakkooleen itti
hikaman ni mijeessa, akkasumas garaagarummaawwan ykn rakkoolee
hikuuf falawwan fudhataman mana hojichaa ni beeksisa. Baayyee
cimaa kan ta’ee fi foyya’iinsa waliigaltichaa ykn waliigaltee duraa
irratti waliigaltee dabalataa gochuu barbaachisaa yeroo ta’utti
maalummaa, sababaa fi bu’aa garaagarummaa uumame kan qabate
mana hojichaaf yeroma sana gabaasa gochuu qaba.
8.16.1.2 Waliigalticha keessa kan hin ibsamnee fi hojiiwwan dabalataa gatii
maraa waliigaltichaa keessatti hin uwwifamneef gaaffiiwwan kaffaltii
kontiraaktarichaan dhiyaatan akka ragga’an ittigaafatamaa mana
hojichaa ilaallatutti dhiyaachuu qabu.
8.16.1.3 Raggaasni kaffaltii hojii dabalataa akkuma eegametti ta’ee baasiiwwan
dabalataa waliin ykn baasii dabalataa malee yeroon akka dheeratu
kan dhiyaatu ykn gaaffiin kaffaltii dabalataa kontiraaktaraan yommuu
dhiyaatu gaafficha hatattamaan murteessuun deebii kennuu qaba.

148
 8.17 Hojii damee ijaarsaaf kaffaltii raawwachuu

8.17.1 Waliigaltee hojii damee ijaarsaaf kaffaltiin kan raawwatu ragaan

kaffaltii maandisa to’ataan yeroo ragga’uu fi gabaasni hojichi
xumuramuusaa kan agarsiisu garee ykn qaama to’ataa fi wal-harkaa
fudhiinsa raawwatuun yommuu dhiyaatuu dha.
8.17.2 Hojii ijaarsaa kamiifiyyuu sartifikeetiin raawwii kaffaltii kan qophaa’u
hamma fi gatii meeshaalee tajaajila hojii ijaarsaaf akka oolan
karoorfamanii bakka hojii ijaarsaa kan argaman garuu hoji irra kan hin
oolle kan hin dabalanne ta’uu qaba.
8.17.3 To’annoo fi raggaasni hojiiwwan ijaarsaa ittigaafatamummaa maandisa
to’ataa manni hojiichaa ramadee dha. Kaffaltiin mana hojichaan
kontiraaktarichaaf otuu hin kaffalamin dura ragaan xumurama hojichaa
agarsiisuu maandisni to’ataan kennuu qaba.
8.17.4 Mandisni to’ataan hojiiwwan kanaan gadii ni raawwata.
8.17.4.1 Kaffaltiin otuu hin raawwatin dura waliigalticcha irratti kan
ibsaman hirrifamawwan hirrachuu qaban gatii mirkaneessa
kaffalticha irraa akka hirrifaman ni godha.
8.17.4.2 Kaffaltiin otuu hin raawwatin dura dursaan kan kaffalamanii fi
kaffaltiiwwan deebii godhaman gatii mirkaneessa kaffalticha
irraa ni hirrisa.
8.17.4.3 Waliigalticha irratti kan hayyamame yoo ta’e to’ataa fi qaamni
wal-harkaa fudhiinsa raawwatu waraqaa ragaa-bahiinsa wal-
harkaa fudhiinsa yeroo yommuu kennu eeggannoo hojii ijaarsaaf
mana hojichaan kan qabaman maallaqni ol’keeyyataa gar-
walakkaan kontiraaktarichaaf deebi’uuf ni danda’a.
8.17.4.4 To’ataa fi qaamni wal-harkaa fudhiinsa raawwatu raga
mirkaneessa wal-harkaa fudhiinsaa isa dhumaa yommuu kennan
hafteen maallaqa qabame kontiraaktarichaaf akka kaffalamu ni
godhama.
8.2. Hoji to’ataan ykn adeemsa hojii teekinikaan raawwatu

149
 8.2.1 Kaffaltiiwwan dursaan kaffalaman, sirreeffamni gatii fi maallaqni qabamanii fi
kaffaltiiwwan adabbii kontiraaktarri kaffaluu qabu hirrifamuu isaanii
mirkaneessuudhaan nagahee kaffaltii xumuruu,
8.2.2 Sanadoota deggarsaa kanaan gadii wal-qabsiisuun ni barbaachisa,
a. Sanada mirkaneessa kaffaltii,
b. Barbaachisaa ta’ee yeroo argamutti gabaasa to’ataa fi qaama wal-harkaa
fudhiinsa raawwatu irraa wal-harkaa fudhiinsi yeroo ykn isa dhumaa
godhamuu isaa ibsu,
c. Sirreeffamawwan gatii waliigalticha keessatti bisaman kamiyyuu,
olkeyyatawwan qabaman, kaffaltiiwwan bakka bu’iinsaa adda bahanii
beekaman, shallaggii adabbiiwwan,
d. Qaama sanada waliigaltee kan ta’anii fi garagalcha ragaalee barbaachisoo
raawwii kaffaltiif faayidaa qaban,
e. Adeemsa hojii bittaaf nagaheewwan kaffaltii fi sanadoota deggarsaa
dabarsuu,
8.3 Hojii adeemsa hojii bittaan raawwatu

8.3.1 Kaffaltiiwwan hayyamaman galmee hordoffii waliigaltee keessatti

galmeessuu,
8.3.2 Adeemsa hojii kaffaltii raawwatuuf nagahee kaffaltii fi sanadoota deggarsaa
kaffalticha raawwachuuf barbaachisan dabarsuu,
8.4 Waliigaltee tajaajilaa, bulchiinsa waliigaltee

8.4.1 Bulchiinsi waliigalteewwan qulqullina biiroo, geejjiba, suphaa fi kan wal-

fakkaatanii fi tajaajila guyyaa guyyaa wajjin wal-qabatan akka
barbaachisummaa isaatti adeemsa hojii ittifayyadamuu fi adeemsa hojii
bittaan raawwachuu ni danda’u.
8.4.2 Yeroo baayyee bulchiinsi waliigaltee tajaajila gorsaa ittigaafatamaa hojicha
dhiyeenyaan qindeessu akka ramadamu utuu godhame ni filatama.
8.4.3 Kaffaltiin waliigaltee yeroo hojiichaaf ittifayyadame bu’aawwan hojii
dhiyaatan, waan qabaman, gatiiwwan tokkoo ykn kaffaltiiwwan komishinii
irratti kan hundaa’e ta’uu akka danda’u ibsuu ni danda’a. Akkasumas
150
 bulchiinsii fi hojiiwwan haalawwan addaa tokkoo tokkoo waliigaltee
tilmaama keessa galchuun kan raawwatu ta’uu qaba.

8.4.4 Adeemsa hojii bittaa ykn hojii geggeessaa pirojektii:-

a. Bu’uura waliigalteen tajaajilli raawwataa jiru sadarkaa isaa kan
eeggate, waan dhiyaatan yeroo isaanii eeganii dhiyaachuu isaanii
ykn xumuramuu isaanii to’achuu. Waliigaltee tajaajila gorsaaf
gabaasawwan ijoon dhiyaachuu qaban ykn gabatee yeroo fi
tarreeffama dhimmootaa kan qabate ittifufiinsa kan qabu gabaasni
ji’aan ykn kurmaanaan akka dhiyaatu waliigalticha keessatti
ibsamuu ni danda’a.
b. Dirqamawwan mana hojichaa hundinuu hatattamaa fi bu’aa
qabeessummaan raawwachuu isaanii mirkaneessuu,
c. Bu’uura waliigaltichaan waan dhiyaatan hundinuu fakkeenyaaf
gabaasni yerooma sana bu’uura waliigaltichaan gamaaggamamuu
isaanii fi akkuma barbaachisummaa isaa tiin barreeffamaan deebiin
kennamuu isaa ni mirkaneessa.
d. Sababa dhadhabinawwan raawwii irratti uumaman ykn manni
tilmaamame gahuu dhadhabuu isaanii tiin rakkoolee uumaman
adda baasuun dhiyeessaa tajaajilaa waliin wal-quunnamuu,
e. Ibsi dhiyeessa tajaajilaan kenname gahaa ta’uu yoo baate ykn
raawwiin isaa yeroo murtaa’e keessatti yoo foyya’uu baate komii
isaa tarreeffamaan kan ibsu xalayaa kennaa tajaajilaaf akka gahu
gochuu,
f. Dhiyeessan tajaajilaa dirqamawwan waliigalticha keessatti ibsaman
bahuu yoo dhadhabe ykn yoo kabajuu baate ittigaafatamaa mana
hojichaa ilaallatutti dhiyeessuu qaba.
8.5 Kaffaltii tajaajilaaf kaffalamu

151
 8.5.1 Waliigaltee tokkoo tokkoof haala waliigalticha keessa taa’een tajaajila kennaan
ykn dhiyeessan gaaffii kaffaltii yommuu dhiyeesu tajaajila argameef kaffaltii ta’uu
qabu ni kaffala.

8.5.2 Adeemsa hojii bittaa ykn hojii geggeessaa pirojektii:-

8.5.2.1 Gaaffiin kaffaltichaa gabatee yeroon ykn waan hojjetame dhiyeessuu fi
fudhachuun ykn kan biroo bu’uura ulaagalee waliigalticha keessatti
ibsamaniin ta’uusaa ni mirkaneessa.
8.5.2.2 Otuu kaffaltiin hin raawwatamin dura herreegaalee dursaan kaffalamanii fi
deebii ta’uu qaaban mirkaneessa kaffaltii irraa hirrifamuu isaanii ni
mirkaneessa.
8.5.2.3 Otuu kaffaltiin hin raawwatamin dura herreegaaleen waliigalticha keessatti
ibsamanii fi qabiyyeen kan tajaajilan mirkaneessa kaffaltii irraa hirrifamuu
isaanii ni mirkaneessa.

8.6 Hojii adeemsa hojii bittaa ykn hojii geggeessaa pirojektiin raawwatamuu

8.6.1 Kaffaltiin dursaa, adabbiiwwanii fi qabiyyeewwan waliigalticha keessatti

caqasaman hirrifamuu isaanii mirkaneessuun nagahee kaffaltichaa xumuruu,
8.6.2 Adeemsi hojii bittaa ykn hojii geggeessa pirojektii sanadoota kanaan
gadii waliin qabsiisuu qabu;
a. Sanadoota gaaffii kaffaltii
b. Waliigalticha keessatti kan ibsaman kaffaltii qabame kamiyyuu,
bakka buusa miidhaa fi shallaggii adabbiiwwan biroo,
c. Qaama sanada waliigaltee kan ta’anii fi ragaalee barbaachisoo
raawwii kaffaltiif faayidaa qaban,
d. Nagaheewwan kaffaltii fi sanadoota deggarsaa adeemsa hojii mana
hojichaa ilaallatutti dabarsuu,
8.7 Hojii adeemsa hojii bittaan raawwatu

152
 8.7.1 Galmee hordoffii waliigaltee keessatti hamma kaffaltii hayyamame
galmeessuu,
8.7.2 Nagahee kaffaltii fi sanadoota deggarsaa kaffalticha raawwachuuf
barbaachisan adeemsa hojii kaffaltii raawwatuuf dabarsuu,

8.8 Kaffaltiiwwan hatattamaan kaffaluu

8.8.1 Manni hojichaa kaffaltiiwwan bu’uura waliigaltichaan mirkanaa’anii
dhiyaatan hatattamaan raawwachuuf ittigaafatamummaa qaba. Boodatti
hafiinsa kaffaltii mana hojichaa fi mootummaa irratti ilaalcha badaa ykn
yaada kan kennisiisu ta’uurrra darbee dhiyeessitoonni sababa kaffaltichi
tureen baasiiwwan isaan quunname gatii isaanii irratti waan dabalaniif
mootummaan gatii guddaa akka kaffalu gochuu ni danda’a.
8.8.2 Kaffaltiiwwan kan raawwataman bu’uura yeroo waliigalticha irratti
ibsameen ta’a.
8.8.3 Adeemsi hojii bittaa ykn hojii geggeessa pirojektii:-
8.8.3.1 Qaamonni kaffaltii raawwatanii fi hojjetonni haala kaffaltii fi
adabbiiwwan waliigalticha keessatti caqasaman kan beekan
ta’uusaanii mirkaneessuu qaba.
8.8.3.2 Gaaffiiwwan kaffaltii fudhatama argatan hundinuu fi ragaaleen
falmii irra hin jirre bu’uura yeroo kaffaltii waliigaltichaa
keessatti ibsameen kaffalamuu isaanii mirkaneessuu qaba.
8.9 Dirqama raawwii waliigaltee to’achuu

8.9.1 Raawwiin hojii guyyaa guyyaa gorsichaa, dhiyeessaa fi kontiraaktaraa qixa

waliigaltichaan hordoffiin godhamuu qaba.
8.9.2 Adeemsi hojii bittaa ykn hojii geggeessa pirojektii:-
8.9.2.1 Dhadhabiiwwan yeroo raawwii waliigaltichaa mul’atan yerooma
sana barreeffamaan dhiyeessaaf ykn kontiraaktaraa ni beeksiisa,
akkasumas furmaata waliinii ni barbaada.
8.9.2.2 Gorsaa ilaalchisee gabaasa tajaajila gorsaa irratti yaada ni kenna.

153
 8.9.2.3 Galmee hordoffii raawwii waliigaltee adeemsa irra jiru yeroo yeroon
ni foyyeessa.
8.9.2.4 Raakkoolee raawwii irratti jiran ittigaafatamaan ol’aanaa mana
hojichaa beekuusaa ni mirkaneessa.

8.10 Dirqamawwan mana hojichaa to’achuu fi raawwachuu

8.10.1 Kan armaan gadii dabalatee raawwiin waliigaltichaa mana hojichaan yoo
hin guutamne raawwii dhiyeessitootaa ykn kontiraaktarootaa miidhuu
kan danda’an haalawwan tokko tokkoo mana hojichaa irratti akka
dirqamaatti itti gatamuu ni danda’ama.
a. Bu’uura daangaa yeroo waliigaltichaan kaa’ameen kaffaltii
raawwachuu,
b. Kenniinsa hayyama meeshaalee biyya keessa galan irratti deggarsa
gochuu,
c. Daangaa yeroo waliigaltichaan kaa’ame keessatti wixineewwan ykn
gabaasawwan gamaaggamanii raggaasuu,
d. Mankuusa meeshaa ykn tajaajiloota hojii fi hayyama ittifayyadamuu
argachuu,
e. Waliigaltichaan kan ibsame yoo ta’e haalawwan dhiyeessaan
tajaajila hojjetoota isaaf dhiyeessu (fakkeenyaaf iyyata viizaa, iddoo
biiroof ta’u kennuu, kkf…) argachuu,
f. Dirqamawwan kamiyyuu waliigalticha keessatti ibsamanii fi mana
hojichaan raawwatamuu kan qaban bu’uura waliigaltichaa fi
karoorichaan otuu hin turiin raawwachuu isaanii mirkaneessuu,
8.11 Boodatti hafiinsa raawwii

8.11.1 Dhiyeessitoonni ykn kontiraaktaroonni meeshaalee dhiyeessuu, hojiiwwan

ijaarsaa, raawwiiwwan tajaajilaa, daangaa yeroo dhiyeessa wayita sana
ibsame keessatti xumuramuu qaba. Yoo kun ta’uu baate garuu:-

154
 a. Bu’uura haalawwan waliigaltichaan dhiyeessaan, kontiraaktarri ykn
dameen kontiraaktaraa mana hojichaaf sababa tarreeffama
raawwiin waliigaltichaa turuu danda’e ibsuudhaan barreeffamaan
beeksiisuu qaba.
b. Manni hojichaa haalawwan erga qoratee booda fedhii isaatiin bakka
buusa miidhaa waliin ykn dhiyeessaan bakka buusa miidhaa
kontiraaktarichi waliigalticha akka xumuru yeroo dabalataa
kennuufii ni danda’a.
c. Yeroon isaa akka dheeratu yaadni dhiyaate ittigaafatamaa ol’aanaa
mana hojichaa ilaallatuun fudhatama yoo argate qaamooleen
waliigalan lamaan qaama waliigaltee jalqabaa kan ta’e waliigaltee
dabalataa irratti waliigaluudhaan mallatteessuu qabu.
8.11.1 Sababawwan kanaan gaditti ibsamaniin yoo ta’e irraa kan hafe
dhiyeessaan ykn kontiraaktarri dirqama isaa yeroo fi haala
waliigaltichaan ibsameen otuu hin raawwatin yoo turse bakka buusa
waliigaltichaan ilaalame kaffaluu ni danda’a.
a. Boodatti hafuun isaa sababa rakkoo humnaa ol ta’een ta’uusaa yoo
itti amaname,
b. Bakka buusa miidhaa ilaalchisee waliigalticha irratti kan ibsame yoo
hin jiraanne,
c. Waliigalteen yeroo dabalataa mallattaa’e bakka buusa miidhaa kan
hin dabalanne yoo ta’e,

8.11.2 Adeemsi hojii bittaa ykn hojii geggeessa pirojektii:-

a. Bakka buusa miidhaa shallaguu fi gaafachuuf raawwiiwwan
haalawwan waliigaltee addaa fi waliigaltee waliigalaa irratti
caqasaman ni hordofa,
b. Raawwii waliigaltee dhiyeessaa irratti turfamawwan uumaman bifa
agarsiisuun sanadni bittaa fi galmee hordoffii waliigaltee ni
foyyeessa.

155
 c. Duubatti hafiinsa raawwii waliigaltee ilaalchisee dhuma irratti
adeemsa hojii ittifayyadamaa beeksiisuu,
8.12 Wal-dhabiinsawwan hiikuu

8.12.1 Wal-dhabiinsawwan salphaa ta’an mare fi waliigaltee ittigaafatamaa ilaaluu

fi dhiyeessaa ykn kontiraaktara giddutti godhamuun hiikuun ni danda’ama.
8.12.2 Komiiwwan dhiyeessaa ykn kontiraaktara irraa barreeffamaan dhiyaatan
guutumaa guutuutti qorachuun dhiyeessaa ykn kontiraaktara waliin maree
ykn irratti waliigaluun akka godhamu akka hayyamuuf ittigaafatamaa
ol’aanaa mana hojichaaf dhiyaachuu qaba.
8.12.3 Hojiiwwan raawwataman
a. Wal-dhabiinsawwan hiikuu waliin kan wal-qabatan haalawwan
waliigalticha keessa kaa’aman beekuuf waliigalticha of-eeggannoon
qorachuu,
b. Manni hojichaa guutuumaan ykn gar-tokkoon balleessaa ta’uu ykn
ta’uu dhiisuu isaa murteessuu, balleessaa ta’ee yoo argame rakkichi
hambisuuf tarkaanfii barbaachisu fudhachuu,
c. Komiin akka dhiyaateen komicha irratti mari’achuu fi qaamoota
lamaaniif waliigaltee waliinii mijaa’aa irra gahuu akka danda’amu
dhiyeessaa ykn kontiraaktara yeroo gabaabaa keessatti wal-gahiif
ykn mareef waamuu. Walgahii kanaaf qaboo yaa’ii barbaachisu
barreeffamaan qabamuu isaa mirkaneessuu. Haalawwan
waliigaltichaa kamiyyuu kan jijjiiru waliigaltee irra yoo gahame
waliigaltichi hojii irra otuu hin oolin dura ittigaafatamaa ol’aanaa
mana hojichaan ragga’uu qaba.
d. Manneen hojii mootummaa seeraan hayyamameef qofti wal-
dhabiinsa uumame hiikuuf adda-baasa fayyadamuu ni danda’u.
Manneen hojii biroo araarsa fayyadamuu ni danda’u. Haa ta’u malee,
mare godhameen ittigaafatamaa ol’aanaa mana hojii mootummaan
ykn bakka bu’aa isaa/isheen yaaliin araarsaa godhame yoo kan hin

156
 milkoofne ta’e bu’uura haala waliigaltichaan ibsameen qaamoonni
waliigaltee gama mana murtiin furmaata argachuu ni danda’u.
8.12.4 Bittichi maallaqa arjoomtootaan kan raawwatu yoo ta’e akkuma
barbaachisummaa isaa tiin arjoomtoonni wal-dhabiinsicha akka beekan
gochuu fi gorsa gaafachuu akkasumas waliigalteen dabalataa otuu hin
mallattaa’iin dura murmii kan hin qabne ta’uusaanii mirkaneessuu.

8.13 Waliigaltee foyyeessuu

8.13.1 Foyya’iinsi waliigaltee sababawwan kanaan gadii tiin barbaachisaa ta’uu
ni danda’a. Wal-dhabiinsawwan kanneenis hiikuuf, sababa fedhiiwwan
mana hojichaa dabalamanii fi hirrifaman, sababa gabatee yeroo
dheereessuuf waliigaltee godhamu ta’uu ni danda’a.
8.13.2 Baayyinaan, daangaa yeroo fi haalawwan biroo waliigaltee irratti
fayya’iinsawwan godhaman ittigaafatamaa ol’aanaa mana hojichaan
raggaafamuu fi foyya’iinsa ykn waliigaltee dabalataan qaama waliigaltee
duraa ta’uusaa mirkanaa’uu qaba.
8.13.3 Adeemsi hojii bittaa ykn hojii geggeessa pirojektii:-
8.13.3.1 Waliigalticha keessatti kan qabamanii fi kutaalee waliigaltichaa
jijjiirama barbaadan adda baasuudhaan ykn haalawwan
tarreeffama irratti dhiyeessaa ykn kontiraaktara wajjin
waliigaluu,
8.13.3.2 Sababa foyya’iinsa gochuun barbaachiseef gabaasa ibsu waliin
ittigaafatamaa mana hojichaan kan ragga’u wixinee waliigaltee
qopheessuu.
8.13.4 Ittigaafatamaa ol’aanaa mana hojichaan ragga’uutti aanee;
8.13.4.1 Jijjiirama gatii waliigaltichaa irratti godhame galmee hordoffii
waliigaltee keessatti galmeessuu,
8.13.4.2 Jijjiiramawwan biroos galmee hordoffii waliigaltee keessatti
galmeessuu,

157
 8.13.4.3 Dabalataan waliigaltichi yeroon kabachisa waliigaltichaa akka
dheeratu yoo ibsame kabachiinsa waliigaltichaa dhiyeessaa ykn
kontiraaktaricha irra fudhachuu,
8.13.4.4 Koppiiwwan afuriin foyya’iinsa waliigaltichaa mallattoof
qophaa’aa gochuu,
8.13.4.5 Qaamoota ilaallatuuf haala waliigalteen duraa raabsameen
koppii foyya’iinsa waliigaltee raabsuu.

8.4 Waliigaltee Addaan kutuu

8.4.1 Qaamoonni waliigalan waliigalticha addaan kutuu mirga qabu. Haa ta’u malee,
manni hojichaa tarkaanfii kana otuu hin fudhatin dura gorsa oggeessa seeraa
argachuun barbaachisaa dha. Bittaa maallaqa arjoomtootaan raawwatu yoo ta’e
waliigaltichi otuu hin dhaabbatin dura arjoomtoonni dhaabbachuu
waliigaltichaa irratti mormii kan hin qabne ta’uu isaanii beekuun ykn
mirkaneessuun bi barbaachisa.
8.4.2 Waliigaltichaa addaan kutuu waliin haalawwanii fi adabbiiwwan walitti
dhufeenya qaban beekuuf waliigalticha of-eeggannoon qorachuun ni
barbaachisa.
8.4.3 Filannoowwan jiraachuu danda’an hundi otuu hin gamaaggamamin dura
waliigaltichi dhaabbachuu hin qabu. Haa ta’u malee, qaamoonni waliigalan
lamaan waliigaltichi akka dhaabbatu yoo waliigalan dhaabbachuu ni danda’a.

Miiltoo 1:- Bu’uura labsii fi qajeelfamichaan yeroo ammaa hojii irra kan jiru
uunkaa yeroo fi gatiiwwan

Keewwata Yeroo ykn Gatii

18.4.3c Qajeelfama dorgoomtootaa
Caalbaasii bahe keessaa bittaa qarshii 100,000.00 ol gatii qabu irratti kan
hirmaatu dorgoomaan biyya keessaa kamiyyuu taaksii gatii dabalataan
kangalmaa’e ta’uusaa kan mirkaneessu waraqaa raga dhiyeessuu qaba.
18.9 Caalbaasin dorgoomtoota kadhimaaf banaa ta’ee yeroo inni turu

158
 murteessuu
Manni hojichaa yeroo sanada caalbaasii qopheessu yaadni dorgoommii
caalbaasii itti dhiyaatu guyyaa dhumaa ni murteessa. Haa ta’u malee, yeroo
gabaabaa caalbaasiin itti turu:
1. Bittaa walxaxaa biyya keessaaf guyyoota 30
2. Bittaa walxaxaa biyya alaaf guyyoota 45 ta’uu qaba.
3. Raawwatinsi bittaa biroo qajeelfamicha eegee guyyaa isaa murteessuun
barbaachisaa dha.
18.12.2.a Dorgoomtoonni sanada caalbaasichaa irratti gaaffii ibsa ykn foyya’iinsa mana
hojichaaf dhiyeessuu kan danda’an ta’ee gaaffiin akaakuu akkanaa:-
a. Bittaa biyya keessaaf dhiyeessa yaada dorgoommii
caalbaasii daangaa yeroo murtaa’e guyyaa 10 dura,
b. Bittaa sadarkaa addunyaaf dhiyeessa yaada
dorgoommii caalbaasii daangaa yeroo murtaa’e guyyaa 21 dura,
c. Bittaa fi caalbaasii walxaxaa hin taaneef
dorgoomtootaaf banaa ta’ee yeroo inni turu guyyaa 15 qofa kan ta’eef
caalbaasichi cufamuuf guyyaan 5 hanga hafutti dhiyaachuu ni danda’a.
18.16 - Manneen hojii bittaa tajaajila gorsaa irraa kan hafe malawwan
bittaa caalbaasii ifaan, murtaa’ee fi caalaasii sadarkaa lamaan yommuu
fayyadaman kabachiisa hamma isaa ifatti agarsiisuun dorgoomtoonni akka
dhiyeessan gaafachuu qabu.

Keewwataa Yeroo ykn Gatii

- Manni hojichaa haalli addaa jiraachuusaa yommuu amanu bittaa
tajaajila gorsaaf kabachiisa caalbaasii gaafachuu ni danda’a.
- Bu’uura labsii dhaabbilee maakiroo xixiqqaan kan dhaabbatan
dhaabbileen maakiroo fi xixiqqaa xalayaan wabummaa qaama isaan
gurmeesse irraa dhiyeessaniin akka kabachiisa caalbaasii ta’ee tajaajiluu
ni danda’a.
- Kabachiisni caalbaasii akkuma filannoo dorgoomtichaa maallaqa
callaan ykn Baankii Biyyooleessa Itiyophiyaa kan hayyamameef baankoota
beekamoon kan kennamu wabummaa cheekii ajaja kaffaltii ykn xalayaa

159
 kireediitii mirkanaa’e ta’ee hammi isaas akka armaan gadii dha.
1. Gatii tilmaama bittaa waliigalaa bu’uura gochuun %0.5 gad kan
hin taanee fi %2 kan hin caalle kabachiisa caalbaasii shallaguun hammi
isaa murtaa’ee dorgoomtootaaf ibsamuu qabu.
2. Bu’uura qajeelfama kanaan kan murtaa’u hammi kabachiisa caalbaasii
qarshii 500,000.00 caaluu hin qabu.
Fakkeenyaaf:- Gatiin tilmaama bittaa waliigalaa qarshii 1,700,000.00 yoo
ta’e hamma kabachiisa caalbaasii murteessuuf %0.5 hanga %2 kan gahu
murteessaa dhibbeentaa filachuun shallaguu ni danda’ama. Kanaafuu,
1,700,000 x 0.05/100= 8,500ykn 1,700,000 x 2/100= 34,000 ni ta’a.
Kanaafuu, manni hojichaa kabachiisa caalbaasii yommuu gaafatu
haalawwan qajeelfamichaan ibsaman tilmaama keessa galchuun sirrii
jedhee dhbbeentaa itti amane shallaguun dorgoomaan dhiyeessuu kan
qabu hamma kabachiisa caalbaasii lakkoofsaan ifatti agarsiisuu qaba.

Kabachiisni caalbaasii yommuu murtaa’u kabachiisni caalbaasichaa

caalbaasicha irratti yoo hirmaatan dorgoomtoota fayyaduu danda’an
akka isaan hin hirisifne of-eeggannoo gochuun kan barbaachisu ni ta’a.
Yeroo hamma kabachiisa caalbaasii murtaa’u kanneen armaan gadii
yaada keessa galchuun ni barbaachisa.

Keewwata Yeroo ykn Gatii

a. Bittaa manni hojichaa bituu yaade gatiin gabaa sadarkaa guddaan yeroo
yeroon kan dabalu yoo ta’e dorgoomtoonni gatii gabaa irratti amantaa
waan dhabaniif kabachiisa caalbaasii qabsiisuu fedhii qabaachuu dhiisuu
ni danda’u,
b. Dhiyeessitoonni bittaa manni hojichaa barbaadu dhiyeessuu danda’an
murtaa’oo ta’uun ykn dorgoomaan gahaa jiraachuu dhabuu,
c. Kabachiisni mana hojichaan gaafatame kan baayyee olka’e ta’e
dorgoomtoonni caalbaasicha irratti akka hin hirmaanne kan godhu

160
 ta’uusaa,
d. Dorgoomaan mo’ataa ta’ee filatame waliigaltee akka mallatteessu gaaffii
dhiyaateef yoo hin barbaadne kabachiisni qabame mana hojichaa irra kan
gahe qophii sanada beeksiisa caalbaasii fi baasiiwwan biroo bakka
buusachuuf kan danda’u ta’uu qaba.
- Kontiraaktaroonni biyya keessaa damee ijaarsaa irratti boba’an
haala irratti kan hundaa’e wabii inshuuransii dhiyeessuu ni danda’u.
Haalli kunis akka filannootti sanada caalbaasicha irratti ibsamuufii ni
barbaachisa.
- Kontiraaktaroonni biyya alaa kan dhiyeessan kabachisa
caalbaasii baankiin biyya alaa baankii biyya keessaan mirkaneessa kan
argatan ta’uu qaba.
- Kabachiisni caalbaasii dorgoomtoota kamiyyuu irraa dhiyaatu
yeroo ittifayyadama isaa caalbaasichi ragga’ee guyya dhumaa inni itti
turu booda yoo xinnaate guyyaa dabalata 28 tiif ragga’ee turuu qaba.
- Ka armaan gadii keessaa tokko raawwachuu dhabuun
kabachiisa caalbaasii dorgoomtootaan dhiyaate akka dhaalamu sababa
ni ta’a.
 Dhiyeessa sanada ittiin dorgoman yeroo dhumaa erga
darbee booda ykn sanadni ittiin dorgoman kan ibsame gatiin
caalbaasii erga ragga’ee yeroo turu keessatti dorgomaan ofii isaa
caalbaasii irraa yoo qoode,
 Dorgoommii caalbaasichaan mo’ataa waan ta’eef
waliigaltee akka mallatteesu ykn kabachiisa caalbaasii qabsiisuuf
hayyamamaa ta’uu dhabuu,
- Mo’ataan caalbaasii kabachiisa waliigaltee qabsiisuun
waliigalticha mallatteesuun isaa akka mirkanaa’een mo’ataa fi
caalbaasichatti kan dorgomanii fi dorgomtoota mo’ataman kabachiinsni
caalbaasii isaan qabsiisan deebi’uufii qaba.
18.25 - Kabachiisa Waliigaltee
- Bittaa dhiyeessa gatiin raawwatuu fi bittaa tajaajila kiraa irraa kan

161
 hafe waliigalteen bittaan biroo kamiyyuu manni hojichaa kabachiisa
waliigaltee fudhachuu qaba. Moo’ataan caalbaasichaa caalbaasicha
mo’achuu isaa guyyaa ibsameefii jalqabee guyyoota 15 keessatti
waliigalticha mallatteessuu fi kabachiisa caalbaasiif fudhatama akka
qaban bu’uura akaakuuwwan wabii ibsamaniin akaakuu maallaqa
kaffaltiin ittiin raawwatuun gatii waliigaltichaa %10 kabachiisa
waliigalteen mana hojichaaf qabsiisuu qaba.
- Dhiyeessaan bu’uura waliigaltichaan dirqama isaa guutuumaa
guutuutti ykn gar-tokkoon raawwachuu dhabuusaa yommuu mirkanaa’u
dhiyeessaan kabachiisa waliigaltichaaf kan qabsiise guutuumaa
guutuutti mana hojichaan dhaalamuu ni danda’ama. Haa ta’u malee,
dhiyeessi ykn tajaajilli hin guutamne mana hojichaa irratti miidhaa ykn
baasii dabalataa fichisiisuu dhabuusaa fi raawwatiinsi waliigaltee guutuu
kan hin taane dhibaa’iina dhiyeessaan ta’uu dhabuusaa mana hojichaan
yommuu itti amanamu kabachiisni waliigaltichaa dhiyeessaaf deebii
ta’uufii ni danda’a.
- Qaamoota kanaan gaditti ibsamaniif haala kana olitti ibsameen
bifa addaa tiin kabachisa waliigaltee dhiyeessuu yoo barbaadan akka
qabsiisan hayyamamuu ni danda’a.
 Kontiraaktaronni dame ijaarsa biyya keessaa fi dhaabbileen qoricha
oomishan haala irratti kan hundaa’e kabachisa waliigaltee dhaabbata
inshuraansii irraa kan dhiyaatu,
 Adeemsa tajaajila gorsaa, gorsitootaan kennamu keessatti mana
hojichaa irratti miidhaa isa irra gahuu ni danda’a jedhe yoo amane
gorsitoonni inshuraansii bakka buusa oggeessaa (professional
indemnity) akka dhiyeessan gaafachuu ni danda’a.
 Qaama dhaabbileen maayikiroo xixiqqaa dhaaban irraa kan kennmu
barreeffama wabummaa yoo dhiyeessan fudhatama ni qabaata.
- Haalli addaa yoo hin jiru ta’een ala waliigaltichi bu’uura gabatee
yeroo qabameefiin akkuma raawwateen kabachisni waliigaltichaa
guutumaa guututti dorgomtootaaf ni deebi’aaf.

162
19.2 Caalbaasii Ifaa Addunyaa
Bittaan raawwachuu kan danda’u hammi bitichaa kan armaan gadii ol yoo ta’ee
dha.
1. Hojii damee ijaarsaaf ……………………………..Qr. 50,000,000.00
2. Bittaa meeshaaf …………………………………… 10,000,000.00
3. Tajaajila gorsaaf ………………………………….. 2,500,000.00
4. Tajaajilawwan biroof …………………………….. 7,000,000.00
Yaada Dorgoommii gaafachuun kan raawwatu
23.1 Baasiin bittaan tajaajila gorsaa gaafatu qarshii 300,000.00 ol yoo ta’e
kaadhimamoonni dorgoomtootaa kan filataman dursaan dorgomticha irratti
hirmaachuu kan barbaadan yaada isaanii akka dhiyeessan beeksiisa gaazeexaa fi
yoo danda’ame web-saayitii mana hojichaan erga gaafataman booda ta’a.
26.4 Bittaan caalbaasii bitttaa murtaa’een raawwachuu kan danda’u hammi bittichaa
kanneen armaan gadii yoo hin caalle ta’ee dha.
1. Damee ijaarsaaf Qr. 2,000,000.00 3. Tajaajila gorsaaf Qr. 300,000.00
2. Meeshaa fi tajaajilaaf Qr. 500,000.00 4. Bittaa tajaajilaaf Qr. 400,000.00
27.2 Bittaa pirooformaan raawwachuu kan danda’u hammi bittichaa kanneen
armaan gadii yoo hin caalle ta’ee dha.

Biiroo God/Bul.magala Aanaa

1. Damee ijaarsaaf ………….Qr. 100,000.00 100,000.00
100,000.00
2. Bittaa meeshaaf ………… 60,000.00 40,000 .00
40,000.00
3. Bittaa tajaajila gorsaaf …… 40,000.00 30,000.00
20,000.00
4. Bittaa tajaajilaaf -- 50,000.00 30,000.00
15,000.00
Yaada murtii adeemsa ykn garee hojii bittaan dhiyaate ittigaafatamaan ol’aanaa
mana hojichaa ykn ittigaafatamaa bakka bu’iinsi kennameefiin yommuu
murtaa’u.
28.9 Haalawwan Addaa

163
 - Manni hojichaa karoora bittaa keessatti kan hin qabamne ykn rakkoolee
adeemsa keessa quunnamaniif bittaawwan gatiin isaanii Qr. 1,500 (kuma
tokkoo fi dhibba shan) hin caalle dhaabbilee gurguran kamiyyuu irraa
kallattiin bituu ni danda’ama.
Haa ta’u malee, bittaawwan haala kanaan raawwatu ida’amni waliigalaa waggaa
baajataa tokko keessatti qarshii 15,000.00 (kuma kudha shan) caaluu hin qabu.
Misiyoonoowwan biyya alatti argaman karoora bittaa isaanii keessatti
qabamuu kan hin dandeenye bittaawwan ariifachisaa gatii bittaa al-tokko
Doolaara Ameerikaaa 300 (dhibba sadii) kan hin caalle dhaabbilee gurguran
kamiyyuu irraa kallattiin bituu ni danda’ama. Haa ta’u malee, bittaawwan haala
kanaan raawwatu ida’amni waliigalaa waggaa baajataa tokko keessatti
Doolaara Ameerikaaa 6,000.00 (kuma jaha) caaluu hin qabu.
- Raawwatiinsi tarreeffama bittaa xixiqqaa akkuma amala mana hojicha adda
adda ta’uu ni danda’a.
Waraqaa Sartifikeetii Kaffaltii Hojiiwwan Damee Ijaarsaa
Maandisni to’ataan waraqaa sartifikeetii kaffaltii kontiraaktaricha irraa
qophaa’ee isaa dhiyaate guyyoota 7 (torba) keessatti hojii qorannoo isaa
xumuruu qaba.
Waraqaan sartifikeetii kaffaltichi maandisa to’ataan mirkanaa’ee akkuma
dhiyaate guyyoota 14 (kudha Afur) keessatti manni hojichaa kaffaltii ta’uu qabu
kontiraaktarichaaf raawwachuu qaba.
41.1a Facaatii Dhiyeessitoota fudhatama argatetti fayyadamuu
Haala addaan kan hayyamameen ala bittaan mootummaa raawwachuu kan
danda’u weeb-saayitii BMMDO irratti kutaa galmeeffama dhiyeessitootaaf
dhiyaate keessatti dhiyeessitoota ofii isaanii galmeessan irraa dha.

Miiltoo 2:- Bulchiinsa Ragaalee Quunnamtii Barreeffamaa

2.1. Quunnamtii barreeffamaa/xalayaa
Quunnamtiiwwan barreeffamaa ykn xalayaa, quunnamtii dhiyeessitootaa fi
qaamoolee biroo waliin jiraatu raawwachisuuf barbaachisaa dha. Haa ta’u malee,
quunnamtiiwwan mana hojichaan godhaman mana hojichaa irratti
ittigaafatamummaa seeraa, waliigaltee fi maallaqaa ni fichisiisa. Kanaafuu,

164
 quunnamtiin xalayaa barreeffamaa kamiyyuu raawwachuu kan qaban mana
hojichaa keessatti xalayicha barreessuu fi mallatteessuu aangoo fi
ittigaafatamummaa nama qabuun ta’uu qaba.

2.2. Qabiinsa Sanadootaa ykn Ragaalee galmaa’an

2.2.1. Ragaa Sanadaa
Ragaan sanadaa foormii maxxansaa fi elekitirooniksiin ta’ee haala bu’aa
qabeessaa fi gahuumsa qabuun hojimaata isaa safisiisuuf murtiiwwan
kennamanii fi tarkaanfiiwwan ilaalchisee ragaalee deggarsaa ni kenna.
Akkasumas iftooma, ittigaafatamummaa fi gahuumsa ilaalchisee hordooffii
raawwiigochuuf ni gargaara. Qabiinsi ragaa sanada galmee gahuumsa qabu
ragaalee qabiinsa meeshaalee gahuumsa qabu haala salphaan argachuuf
eegumsa ragaalee, amanamummaa fi iccitummaa eeguudhaan ragaalee
fayyadamuu ni dandeessiisa.

Hojjetoonni hundinuu ykn ittigaafatamoonni sanadoota hojii isaan

ittigaafataman kan mirkaneessan fudhachuu isaanii, qabamuusaanii fi haala
barbaadamuun eegamuu isaanii mirkaneessuu ni dandeessiisa.

Ittigaafatamtoonni ol’aannoo ittigaafatamummaa mirkaneessuu ykn

hayyamuu irratti hirmaatan bittaawwan mirkaneessan ykn hayyaman
sanada barbaachisuun kan deggaraman ta’uusaanii mirkaneessuu qabu.

2.2.2. Mala Qabiinsa Ragaa ykn Galmee

Manneen hojii mootummaa ittigaafatamummaa waliigalaa ragaalee bittaa fi
galmeewwan waliigaltee eeguu qabu. Tokkoo tokkoon mana hojii
mootummaa hojiiwwan bittaa fi waliigaalteewwan godhe ilaalchisee sanada
guutuu ykn ragaa kan qabu ta’uusaa mirkaneessuu qaba.

Rakkoolee qabiinsa ragaa kanaan gad ibsaman dhabamsiisuuf ragaalee

galmeeffaman ittigaafatamummaa ifaan eeguu, ittigaafatamummaa ragaalee

165
 argachuu fi hojiiwwan bulchiinsaa fi hordoffii qindeessuu tokkoo tokkoo
mana hojiitti ifaan murtaa’uu qaba. Isaanis;
 Ragaalee gar-tokkoo fi guutuu hin taane adeemsawwan hojii fi
namoota dhuunfaa adda addaan qabamuu,
 Otuu hin hayyamamin ragaalee ilaaluu ykn baasuu,
 Yeroo sirrii ta’etti tarkaanfii barbaachisu fudhachuu dhiisuu.
2.2.3. Qabiinsa ykn Bulchiinsa Ragaa Mana Hojii Mootummaa
Sanadoonni dhimmoota bittaawwan adda addaa ilaallatan qabatan hundinuu
gara fulduraa wabiidhaan/heertuu akka tajaajiluu fi kaayyoolee to’annoof
akka oolu bu’uura Labsii Bulchiinsa Faayinaansii Mootummaa Naannoo
Oromiyaa Lakk…./200.. keewwata … tiin danbii bahu irratti sanadoota
faayinaansiif yeroo turmaataa waggaa ibsame eeguu qabu. Kuusaan bittaa
ykn raga qabuuf malli qabiinsa raga filatamu sanadoota armaan gadii
dabalatee kutaalee gurguddoo afurii fi kutaalee gad-aanaa walsimanitti
hirameera.
Kuusaa Tokko:- Xalayaa walii erguu
 Gaaffiin jalqabaa ykn dursaa ogeessa hojjetaa xalayicha burqisiise
irraa,
 Burqisiisa xalayichaa waliin kan godhamu walii erguu xalayaa,
 Walii erguu xalayaa dhiyeessitootaa wajjin godhame (ajaja-booda
qofa),
 Mana hojichaa keessatti walii erguu xalayaa keessaa.
Kuusaa Lama:- Adeemsa Caalbaasii
 Gaaffii ibsa fedhii,
 Dorgoommii itti aanuuf dorgomtoota filataman (Short List),
 Sanadoota caalbaasii, ibsa fedhii ykn biigaarii qajeelfama hojii
(TOR), ispeesifikeeshinii fi sanada hamma meeshaa (Bill of
Quantity),
 Caalbaasii wajjin kan wal-qabate walii erguu xalayaa
dhiyeessitootaa waliin godhame (ajaja-dura),

166
  Sanadoota dorgomtoota ittiin waliin dorgomsiisan,
 Sanadoota adeemsa baniinsa caalbaasii ibsan’
 Sanada kabachisa caalbaasii ilaalchisee qabame,
 Gabaasawwan gamaaggamaa fi qaboo-yahii yaada murtii qaama
ilaallatuuf murtiif dhiyaatan,

Kuusaa Sadii:- Ajajaa fi dabarsuu

 Beeksiisa bu’aa caalbaasii dorgomtoota caalbaasii irratti
hirmaatan hundumaaf ibsame,
 Beeksiisa mo’atummaa fi waliigaltee ykn ajaja bittaa dorgoomaa
mo’ateef kenname,
 Dorgomtoonni sanada isaanii ergame fudhachuu isaanii kan itti
mirkanaa’e,
 Gabaasa raawwii qoraannoo fi wal-harkaa fudhiinsaa,
 Wabummaa gurgurtaa booda jiraatuu fi gaaffiiwwan hirrina
raawwii,
Kuusaa Afur:- Maallaqa (Faayinaansii)
 Garagalcha sanada madda faayinaansii waadaan ittigalame,
 Gaaffiiwwan kaffaltii ykn koppii waraqaa sartifikeetii,
 Koppiiwwan nagaheewwan kaffaltii,
 Qabiyyeen kan qabaman yoo jiraatan ykn sanada ibsa
kaffaltiiwwan dorgoomaaf kaffalaman,
 Kabachiisa caalbaasii fi kabachisichi gad-dhiifamuu ykn kan gad-
dhiifamne ta’uusaa.
2.3. Mala kenniinsa Lakkoofsa Bittaa
2.3.1. Kaayyoo
Kaayyoon mala kenniinsa lakkoofsa bittaa maanuwaala kana keessatti
ibsame tokkoo tokkoon ulaagaalee adda-baasni addaa kan kennameef
ta’uusaa mirkaneessuuf bittaa hordofuuf, to’achuuf, odiitii gochuuf,
galmeeffamawwanii fi ragaalee hordofuu fi eeguuf ni gargaara. Lakkoofsi

167
 bittaa kan kennamu jalqaba irratti yeroo meeshichi gaafatamu yommuu ta’u
ragaan sanadaa fi malawwan ragaa bulchiinsaa dhaabuuf ykn hundeessuuf
akka ka’uumsaa ta’ee ni tajaajila.

Lakkoofsawwan bittaa adeemsa hojii bittaan ykn akkuma barbaachisummaa

isaa tiin adeemsa hojii ittifayyadamaan, galmee ittigaafatamaa sagantaa ykn
pirojektiin qabame irraa kennuu ni danda’ama. Bittaan akka hafu yoo
godhame illee lakkoofsawwan irra-deebi’amanii faayidaa irra ooluu hin
qaban.
2.3.2. Kenniinsa Lakkoofsa Bittaa
Kenniinsi lakkoofsa bittaa bu’uuraa kutaalee afur kanaan gadii ni qabata.
a. Mana hojichaa:- Hanga qubeewwan shan gahaniin jecha qaubee
jalqabaa jechoota adda-addaa irraa walitti dhufanii jecha uuman
(Fakkeenyaaf:- BMMDO- Biiroo Maallaqaa fi Misooma Dinagdee
Oromiyaa),
b. Adeemsa hojichaa, qajeelcha ykn pirojektii hanga qubeewwan shan
gahaniin adeemsa hojichaa, qajeelchicha ykn pirojekticha adda-baasuuf
kan gargaaran (Fakkeenyaaf, BULCH- admeesa bulchiinsa mana
hojichaa keessatti argamuu dha.
c. Waggaan baajatichaa (Fakkeenyaaf, 2003),
d. Lakkoofsawwan walitti aanan sadarkaa afur:- waggaa baajatichaatti
adeemsa hojii ykn qajeelcha ykn pirojektiif kan ramadaman
lakkoofsawwan walitti aanan (fakkeenya, 001 hanga 999).
Fakkeenyaaf:-
BMMDO/BULCH/2011/019 Biiroo Maallaqaa fi Misooma Dinagdee
Oromiyaatti Adeemsa Hojii Bulchiinsa Qabeenya Humna Namaaf bara 2003
tti gaaffii 19ffaa kenname bakka bu’a.

2.3.3 Gaaffiin kan ittiindhiyaatu tokko caalbasiiwwan baayyeef ykn gaaffiwwan

ittiin dhiyeessa gatii ka’uumsa yommuu ta’uu fi/ykn caalbassiin tokko ykn
gaaffiin dhiyeessa gatii waliigaltee baayyeef ka’uumsa yommuu ta’u tokkoo

168
 tokkoo caalbaasii ykn gaaffii ittiin dhiyeessa gatii fi waliigaltee adda baasuuf
lakkoofsawwan dabalataa ni ida’amu.
Fakkeenyaaf:-
BMMDO/BULCH/2011/019/1/3 adeemsa caalbaasii jalqabaa irraa kan
ka’e waliigaltee isa sadaffaa adda baasuuf ykn gaaffii jalqabaa irraa kan
madde gaaffii ittiin dhiyeessa gatii adda ni baasa.

G. Faayidaa Lakkoofsawwan Bittaa

Lakkoofsi bittaa bittaa wajjin kan wal-qabate walii erguu xalayaa hundumaattii fi
sanadoota irratti argamuu danda’u bittichaa lakkoofsaan salphaan akka adda
bahu ni dandeessisa.
Miltoo 3:- Karoora Bittaa
Karoora Bittaa
Sababiiwwan kanaan gadii tiin tokkoon tokkoo mana hojii mootummaa karoora
bittaa gahaa fi duraa duuba fedhiiwanii qopheesuu danda’uun bittaa bu’aa qabeessa
adeemsiisuuf haala duree barbaachisaa dha.

Maallaqni bittaaf ramadamu fedhiiwwan bittaa hundumaa haala gahaan bituuf

gahaa miti. Kanaafuu, maallaqa murtaa’aa ta’e bittaawwan barbaachisummaan
isaanii xiqqaa ta’eef otuu hin basin dura dhimmoota ummataaf tajaajila kennaniif
dursi kennamuufii isaa manni hojichaa mirkaneessuu qaba.

Dhimmoota wal-fakkaataniif yeroo hundaa dhiyeessa gatii gaafachuu fi bittaa

xixiqqaa yeroo adda addaa raawwachuu irra karoorri bu’aa qabeessa ta’e
fedhiiwwan adda addaa bittaa guddaa tokko keessatti walitti fiduun gatii gad-aanaa
ykn gatii tokkoo xiqqaa ta’een (Unit Price) akka bitaman haalawwan ni mijeessa.

Hamma guddaan haala dinagdummaa ta’een bittaa raawwachuuf bittaawwan qofa-

qofaa fi adda addaaf yeroo badu quusachuu fi kuusaa guddaa hirrsuuf ji’a jahaaf ykn
waggaa tokkoof waliigaltee turuun meeshaa fi tajaajilawwan manneen hojii
mootummaa adda addaatti barbaadaman akka bitaman qaamni dhaabbate bituu
akka danda’u fedhiiwwan waggaa yeroon erguun ni barbaachisa.

169
Karoora bittaa waggaa qabatamaa ta’e qopheessuun uummataaf ifa gochuudhaan
kutaan dinagdee dhuunfaa ofii isaa hojjetaan, mi’ootaa fi oomishtootaan
gurmeessuudhaan meeshaalee gara biyya keessaa galchuu fi karoora maallaqaa
qopheessuun fedhiiwwanii fi raawwii bittaa mootummaaf deebii bu’aa qabeessa
akka kennu haalawwan ni mijeessa.

Karoorawwan bittaa haala qindaa’een qopheessuun adeemsi qophii baajata waggaa

kutaa barbaachisaa godhee fudhachuu isa barbaachisa. Bittaawwan ilaaxchisee
murtii kennamuuf akka hordoffii fi adeemsa hojii to’atuuf hojii bittaa to’achuuf
barbaachisaa ni ta’a.

Karoora bittaa waggaa qopheessuuf wixineen ykn karoorrii fi qajeelfamawwan

barbaachisan maanuwaala kana keessa galaniiru.

Hojiiwwan Mana Hojichaa fi Koree Mirkaneessaa Bittaa

Ittigaafatamaan ol’aanaa mana hojichaa qophii karoora bittaa waggaa
ittigaafatamummaa waliigalaa to’achuu fi mirkaneesuu qaba. Bittichaaf karoora
gurmeessuun, baasiiwwan tilmaamuu fi duuraa duuba baasiiwwanii qopheessuun
ittigaafatamummaa adeemsa hojii bittaa dha.

Hojiiwwan Ittigaafatamaa Ol’aanaa Mana Hojichaan Raawwataman

a. Adeemsi hojii bittaa, bu’uura qajeelfama adeemsa ijoo bittaa fi bulchiinsa
qabeenyaa fi adeemsa karooraa fi baajataa Biiroo Maallaqaa fi Misooma
Dinagdee Oromiyaa tiin kennameen karoora bittaa waggichaa akka
qopheessu qajeelfama kennuufii,
b. Baajata waggaa keessatti akka qabamu adeemsa hojii bittaa irraa wixinee
karoora bittaa waggaa fi shallaggii gatii (baasii) fudhachuu fi mirkaneessuu,
c. Baajanni ramadame gahaa ta’uu yoo baate mana hojichaan ragga’iinsa
baajata waggaa booda manni hojichaa tajaajilawwaniif duuraa duuba
baasuudhaan karoorri bittichaa akka sirraa’u qajeelfama kennuufii,

170
 d. Karoora bittaa waggichaa isa dhumaa (xumurame) ji’a jalqabaa waggaa
baajata har’aa keessatti fudhachuu fi mirkaneesuu akkasumas garagalcha
isaa adeemsa hojii bittaa fi bulchiinsa qabeenyaa mootummaaf erguu.

Hojiiwwan Adeemsa Hojii Bittaan Raawwataman

Adeemsi hojii bittaa gatii ykn baasiin shallagameefii kan qophaa’e fedhii karoora
bittaa waggaa tokkoo tokkoo adeemsa hojii, pirojektii fi sagantaa mana hojiichaa
irraa fuudhuu fi gurmeessuu ittigaafatamummaa qaba.

Maallaqa arjoomtootaan kennameen bittaawwan pirojektii fi sagantaa raawwatuuf

karoorri waggaa qophaa’u kutaa addaan (section) adda bahanii karoora bittaa mana
hojichaa keessatti galuu qaba.

Tarreeffama Hojiiwwanii
 Adeemsi hojii bittaa qajeelfama adeemsa ijoo bittaa fi bulchiinsa qabeenyaa fi
adeemsa karooraa fi baajataa Biiroo Maallaqaa fi Misooma Dinagdee
Oromiyaa tiin kennaman akkuma eegamanitti ta’ee waggaan baajataa bara
itti aanu otuu hin jalqabin dura qophii karoora bittaa waggichaa jalqabuu,
 Karoorri bittichaa akkamitti dhiyaachuu akka qabu kan agarsiisu uunkaa ykn
foormii fi qabiyyee ilaalchisee tarreeffamni qajeelfamaa koree mirkaneessaa
bittaaf, adeemsawwan hojiif, ittigaafatamtootaaf, kutaaleef, pirojektootaa fi
sagantaaleef kennuu. Qajeelfamichi meeshaalee ifatti karooricha keessatti
hin qabamne mata duree wal-fakkaatuun (Vote sub head) meeshaalee biroo
argaman irratti sirreeffamni yoo hin godhamne ykn baajanni dabalataa yoo
hin hayyamamne waggaa baajatichaa keessatti bitamuu akka hin dandeenye
agarsiisuu qabu.
 Karoorawwan kutaalee adda addarraa dhufan fuudhuu, baayyina isaa,
shallaggii gatii isaa to’achuu, gaaffiiwwan fudhachuu fi gaaffiiwwaniif
ibsawwanii fi deebii kennuu, adda adda baasuu fi kan dhiyaatan hundinuu
gara karoora bittaa waliigalaa tokkotti gurmeessuu ykn walittiqabuu.
 Karaa koree mirkaneessaa bittaan akka ilaalamu wixinee karoora bittaa
waggaa korichaaf dhiyeessuu,
171
  Yaadaa koree mirkaneessaa bittaa irraa kennamuu fi abbootii adeemsaa,
adeemsawwan hojii, gaorsa kennamuu fi koreewwan dabalataan, marii
pirojektootaa fi sagantaalee waliin godhamuun duuraa duuba tajaajilawwanii
baasuun karoora bittichaa sirreessuu,
 Karoora bittaa waggichaa isa dhumaa gurmaneessuu, qindeessuu fi koree
mirkaneessaa bittaaf dhiyeessuu,
 Koree mirkaneessaa bittaan fudhatama kan argate karoorri bittaa waggaa
mana hojichaa akka mirkanaa’u ittigaafatamaa ol’aanaa mana hojichaaf
dhiyeessuu,
 Karoora bittaa waggaa ittigaafatamaa ol’aanaa mana hojichaan mirkanaa’e
abbootiin adeemsaa, kutaaleen, pirojektootaa fi sagantaaleen akka beekanii fi
raawwii isaa akka hordofan beeksiisuu,

Hojiiwwan Mankuusa Meeshaa

Mankuusawwan meeshaa mana hojichaaf kan barbaachisu baasii tilmaama bittaa fi
tokkoo tokkoo kuusaa meeshaaf gabatee yeroo ittidabarsan akka qopheessan ni
eegama. Baayyinni bittaa karoorfame sadarkaa kuufama amma jiruu fi qixa haala
ittifayyadama waggicha keessatti jiruun ilaalamuu qaba.

Tarreeffama Hojiiwwanii
 Leejara mankuusa meeshichaa qorachuudhaan tarreeffamawwan kuufama
waggicha keessatti kennamanii fi haala ittifayyadama yeroo sadarkaa
kuufama mankuusa keessa jiru, giddugaleessaan baayyina bittaa fi waggaa
baajataa itti aanutti kan barbaacisan tilmaamuu fi baasuu,
 Dhimmoota waggichaatti kuufamaaf barbaachisan agarsiisu tarreeffama
gabatee yeroo ykn tarreeffama baasii gita baajataan adda bahee fi ragaalee
deggarsaa qopheessee bu’uura qajeelfama kennameen adeemsa hojii bittaatti
dabarsuu,
 Dhimmoota tajaajilaa fi kuufamaaf kan barbaachisuun ala kan ta’an
fakkeenyaaf kanaan gaditti kan ibsaman raawwachuu:-
o Gaaffiiwwan adeemsa hojii bittaan ka’aniif deebii kennuu,

172
 o Karoora bittaa mirkanaa’e fudhachuun bittaawwan bara har’aa
raawwataniif akka qajeelfama barbaachisutti fayyadamuu.

Dirqama Ittigaafatamtoota Ol’aanaa Adeemsoota Hojii, kutaalee Hojii,

Pirojektii fi Sagantaa Mana Hojichaa
Ittigaafatamtootni Adeemsoota Hojii, kutaalee Hojii, Pirojektii fi Sagantaa Mana
Hojichaa qophii fi xiinxala karoora bittaa waggaa kan mata isaanii fi oggeessoota
isaan jala jiran mirkaneessuu qabu. Bittaa piroojektii fi sagantaa maallaqaa
arjamtootaan kennameen gaggeefamuu karoorri bittaa qophaa’u kutaan addaan
adda bahee karoora bittaa waggaa keessaa galcuutu irra jiraataa.

Tarreeffama Hojiiwwanii
 Meeshaalee, hojiiwwan dame ijaarsaa fi tajaajilawwan bara baajta itti aanu
akka bitaman karoorfaman karoora bittaa waggaa keessatti adda baasuu fi
tarreessuutu isaan irra jira. Ittigaafamummaan daddeebalataa kutaalee adda
addaa giddutti yommuu jiruu fi meeshaawwan barmaataaleen mankuusa
meeshaan kan dhiyaatan yoo ta’e fedhiiwwan yeroo lammaffaa akka hin
lakkaa’amne of-eeggannoo gochuun ni barbaachisa.
 Bittichi baajata mootummaa tiin kan raawwatu yoo ta’e bittaawwan bara
baajata har’aa raawwachuuf yaadaman hamma isaaniin, baasii fi ramaddii
guutuu baajataan (code) adda baasuun karoora bittaa waggaa dhiyeessuu.
 Bittaawwan kallattiidhaan maallaqa gargaartootaan raawwatamaniif bittaa
waggaa baajata itti aanuuf barbaachisu adda baasuu fi gatii (baasii) isaa
beekuu, lakkoofsa pirojeektii ykn sagantaa gargaarsaa fi liqii adda baasuun
haala addaa tiin karoora bittaa waggichaa keessatti agarsiisuu,
 Gaaffiiwwan adeemsa hojii bittaan ka’aniif deebii kennuu,
 Karoora bittaa mirkanaa’e fudhachuun bittaawwan bara har’aa raawwataniif
akka qajeelfama barbaachisutti fayyadamuu.
Miltoo 4:- Saamuda Karoora Bittaa
Kun saamuda karoora bittaa salphaa yommuu ta’u karoora bittaa BMMDO
kennamuu danda’u keessaa qabiyyee xiqqaa ykn gad-aanaa kan qabatee dha. Manni

173
 hojichaa karoora bittaa ragaalee dabalataa kan qabatu irratti kan waliigalu yoo ta’e
karoorri bittichaa qaamni mana hojii mootummaa uunkaa addaa barbaaduun
qopheessee fayyadamuu ni danda’a. Karoorri bittichaas BMMDOf ergamuu kan qabu
ta’ee kan dhiyaatuus bu’uura uunkaa Biiriichi ergeen ta’uu qaba. Karoorri bittaa inni
jalqabaa waggaa jalqaba pirojektichaa kan uwwisu yommuu ta’u waggaa waggaan
ykn isa dura akka barbaachisummaa isaatti foyya’uu ni danda’a.

4.1. Waliigala
Ragaan pirojektichaa /fakkeenyaaf biyya, mana hojichaa, maqaa pirojektichaa,
lakk.liqii, qaama pirojektichaa raawwachisu, kkf. Karoorri miseensota garee
pirojektichaa haala raawwachistoota pirjektichaa calaqisuun karoorri bittichaa
kutaalee adda addaa akka qabaatu murteessuu ni danda’u.
4.1.2. Ittigaafatamaan ol’aanaa mana hojichaa guyyaa karoora bittichaa itti
mirkaneesse jalqaba__________ lammaffaa___________.
4.1.3. Beeksisni bittaa waliigalaa guyyaa itti bahe ___________.
4.1.4. Karoora bittaa kanaan guyyaa uwwifamu ykn qabame____________.

4.2. Meeshaalee, hojiwwan damee ijaarsaa, tajaajila gorsaa fi tajaajilawwan

gorsa hin taane
4.2.1 Gahumsa duraa: dorgoomtoonni ________ tiif bu’uura labsichaa fi
qajeelfamichaan mirkaneessa gahumsa duraa ni argatu.
4.2.2 Raawwii karoora argame ykn maanuwaala bittaa irraa ilaalaa,
4.2.3 Qophiiwwan bittaa addaa biroof (akkuma barbaachisummaa isaatti
bittaa kaffaltii malee raawwateef gatii kaffaluu).
4.2.4 Bittaa waliigalaa (package) ramaddii, malawwanii fi gabatee yeroo bittaa qabate
qopheessuun waliigalawwan (packages) qorannoo dursaa barbaadan dursee
galmeessuu fi itti aansee waliigalawwan (packages) biroo galmeessuu.
1 2 3 4 5 6 7 8
Lakk. Waliigaltee Baasii Mala Gahumsa Bittaa biyya Guyyaa Yaada
heertuu (ibsa) tilmaamame bittaa dursa keessaaf caalbaasii
ni yaada addaa n itti
barbaachisa/ kennuun jira banamu

174
 hin /hin jiru
barbaachisu

4.3. Filannoo Gorsitootaa

4.3.1 Hojiin gorsaa malawwan filannoo fi gabatee yeroo (karoora gochaa) waliin,
1 2 3 4 5 6
Lakk. Tarreeffama Baasii Mala Guyyaa yaadni Yaada
heertuu hojii tilmaamame filannoo dorgommii itti
dhiyaatu

4.4. Hojiiwwan ijaarsa dandeettii qaama raawwachisu gabatee yeroo

(Sagantaa hojii) waliin
Kutaa kana keessatti hojiiwwan ijaarsa dandeettii mana hojichaan fudhatama
argatan gabatee yeroo (karoora gochaa) waliin galmaa’aniiru.

Lakk. Bu’aa Baasii Daanga Guyyaa Yaada

eegamu tilmaamame yeroo jalqabu
/ibsa tilmaamame
gochaa/

Miltoo 5: Ittigaafatamummaa koree mirkaneessaa bittaa

5.1 Ittigaafatamummaa walittiqabaa koree mirkaneessaa bittaa
Walittiqabaan koree mirkaneessaa bittaa ittigaafatamaa ol’aanaa mana
hojichaan kan muudamu ta’ee ittigaafatamummaawwan armaan gadii ni
qabaata.
1. Guyyaa fi sa’atii walgahii koree mirkaneessaa bittaa ni murteessa,
walagahii ni gaggeessa.

175
 2. Hojiiwwan adeemsa caalbaasii waliin wal-qabatan labsii qajeelfama
bittaa mootummaa hordofee raawwatamuusaa ni mirkaneessa.
5.2 Ittigaafatamummaa barreessaa koree mirkaneessaa bittaa
1. Barreessaan koree mirkaneessaa bittaa ittigaafatamaa ol’aanaa mana
hojichaan kan muudamu ta’ee ittigaafatamummaawwan armaan gadii ni
qabaata. Qaboo yahii walgahii koree mirkaneessaa bittaa kamiyyuu ni
galmeessa, korichi sanadoota guutuu fi galmeewwan akka qabaatu ni
godha, of-eeggannoon ni qaba.
2. Adeemsa kenniinsa murtee irratti mareen dhiyeessitootaa waliin
godhame yoo jiraate qaboo yaa’iin galmeessee qabuu qaba.
3. Bu’uura qajeelfama walittiqabaa koreen kennamuun ajandaa ni
qopheessa.
4. Walgahiiwwan koree mirkaneessaa irratti sagalee ni kenna.
5.3 Sirna walgahii koree mirkaneessaa bittaa
1. Koreen mirkaneessaa bittaa walittiqabamuu kan danda’u miseensota isaa
keessaa walakkaa ol yommuu argaman ta’ee murtiin kan darbu sagalee
caalmaan ta’a.
2. Koreen mirkaneessaa bittaa yeroo kenniinsa murtee sagaleen walqixxee
yommuu jiraatu gareen walittiqabaa waliin jiru fudhatama ni qabaata.
3. Yeroo kenniinsa murtee miseensi yaada adda bahe yoo jiraate sababni
adda itti bahe qaboo yaa’iin akka qabamu ni godhama.
Miltoo 6:- Sirna dhiyeeffama Iyyataa
Lak Keewwata labsiichaa fi Qabiyyee qajeelfamichaa Yeroo fudhatu
k. qajeelfamichaa
1 Labsii keewwata lakk.75 K.X. 4 ? Boordichi iyyata Guyyoota hojii 15
qulqulleesse murtii kan itti
kennu
2 Labsii keewwata lakk.61 K.X. 2 Iyyata dhiyeessaan mana Dhimma iyyatichaaf
Qajeelfama keewwata 46.2 hojichaaf iyyata dhiyeessuu bu’uura ta’e yeroo
qaba beeketti ykn beekuu
yeroo qabu guyyoota

176
 hojii 5 keessatti
3 Labsii keewwata lakk.61.K.X. 4 Manni hojichaa iyyatni Iyyatni dhiyaateef
Qajeelfama keewwata 46.3 yommuu dhiyaatuuf guyyoota hojii 10
qulqulleesse murtee kan keessatti
kennu
4 Labsii keewwata lakk.62 K.X. 4 Dorgoomaan boordiif Manni hojichaa iyyata
iyyata dhiyeessuu qaba dhiyaateef deebii
barreeffamaan
dhiyeessaaf akka gahu
erga godhe guyyoota
hojii 5 keessatti
5 Labsii keewwata lakk.62 Iyyata dhiyeessaan mana Iyyata isaa boordiif
Qajeelfama keewwata 47 K.X. 1a hojichaaf iyyata dhiyeessee dhiyeessee guyyaa hojii
???? deebiin kenname yoo isa 10 booda guyyoota hojii
quubsuu baate ykn yoo 5 keessatti
deebiin kennamuufii baate
boordiif iyyata dhiyeessuu
qaba
6 Labsii keewwata lakk.62K.X. 1 Boordichi iyyatni yommuu Iyyatni dhiyaatee
Qajeelfama keewwata 47 K.X. 1c dhiyaatuuf ibsaa fi raga yerooma sanatti
mana hojichaa irraa yeroo
gaafatu
7 Qajeelfama keewwata 47 K.X. 1c Boordichi iyyatni Beeksisni isa gahee
dhiyaateefii manni hojichaa guyyoota hojii 5
ibsaa fi raga akka keessatti
dhiyeessuu boordiin yeroo
gaafatamu sanadoota
bittaan ittiin raawwate
erguu kan qabu
8 Qajeelfama keewwata 50.3. Manni hojichaa bu’aa Guyyoota hojii 7
caalbaasichaa ykn deebii
iyyatichaa erga kennee
booda waliigaltee mo’ataa
177
 waliin mallatteessuuf yeroo
eeguu qabu
9 Qajeelfama keewwata 50.1 Ejeensichi dhiyeessaa Xalayaan beeksiisaa isa
irratti gabaasa balleessaa gahee guyyoota hojii 5
mana hojichaa irraa keessatti
dhiyaateefii gabaasa
dhiyaateef deebii akka
kennu barreeffamaan
yommuu gaafatu
dorgoomaan /dhiyeessaan
yeroo deebii itti kennu
10 Labsii keewwata lakk.63 K.X. 4 Ejeensichi gabaasa Gabaasni balleessaa
balleessaa qulqulleessee dhiyaateefii guyyoota
deebii yeroo itti kennu hojii 15 keessatti
11 Qajeelfama keewwata 50.4 Ejeensichi iyyaticha Guyyoota hojii 15
qulqulleessee murtisaa keessatti
mana hojichaa fi
dorgoomaa gabaasni
ballaeessaa dhiyaateef akka
gahu kan gochuu qabu

Miiltoo 7:- Dambii Naamusaa

7.1. Keewwata 42 qajeelfamichaa
Hojjetoonni mootummaa ykn ittigaafatamtoonni hojii bittaa wajjin wal-qabate
irratti boba’an aangoo ykn sadarkaa hojii isaanii faayidaa dhuunfaa kamifiyyuu
oolchuu hin qaban. Keesumaayyuu,
7.1.1 Faayidaa dhuunfaa isaanii waliin kan wal-qabatee fi
ittigaafatamummaa
isaanii sirritti akka hin bane bu’aa gochuu qabu ykn bu’aan akkasii
qabaachuu kan danda’u haala kamiyyuu ykn walitti bu’iinsi faayidaa
jiraachuusaa barreeffamaan beeksisuun adeemsa bittichaa irraa ofii
isaanii adda baasuutu isaan irra jiraata.

178
 7.1.2 Kennaa ykn keessumeessaa fudhachuu hin qaban;
7.1.3 Carraa hojii ofii isaa ykn maatii isaaf fudhachuu dhiisuu;
7.1.4 Sababa hojiitiin ragaalee argatanii fi hojii daldalicha irratti dhiibbaa
uumuu kan danda’an icciitiin eeguu qabu.
7.2 Dorgoomaan kaadhimamaa bittaa mootummaa irratti hirmaatu eenyuyyuu
hojii bittaa mootummaa irratti hojjetaa kallattii ykn kallattii-hin-taaneen
bobba’eef ofii isaan ykn karaa qaama sadaffaan kennaa kennuu ykn
malaammaltummaaf wal-ta’aa ta’ee argamuu hin qabu.
7.3 Keewwata 18.22 qajeelfamichaa marii dorgoomtootaa waliin godhamu
7.3.1 Adeemsa bittaa keessatti sadarkaa kamiin iyyuu dorgoomaa waliin
mariin godhamuu kan danda’u haalli addaa yoo quunname qofa dha.
Mana hojichaa fi dorgoomtoota/dhiyeessitoota gidduu mariiwwan
godhaman dhimmoota adda addaa lama irratti ta’u. Isaanis:
7.3.1.1 Dhimmoota ibsawwan salpha barbaadan,
7.3.1.2 Caalbaasii sadarkaa lamaa yeroo ta’u akaakuuwwan bittaa
caalbaasichi qabatuu irratti marii waliigaluu gochuuf,
7.3.2. Sanada caalbaasii irratti dhimmoonni ifaan hin ibsamne mana hojichaa ibsa
dhiyeessuu qaba. Dorgoomtoonni akaakuu bittaa barbaadame hubachuu
yommuu isaan rakkisu manni hojichaa ifa isaanii gochuu qaba. Manni hojichaa
dhiyeessitoota caalbaasicha irratti hirmaatan hundinuu ibsichi kan isaan gahe
ta’uusaa mirkaneessuu qaba.
7.3.2.1. Armaan olitti qabxii 7.3.1 bu’uura hayyamameen yoo ta’een ala,
7.3.2.2. Caalbaasichi erga cufamee booda yaada dorgoommii dorgoomtoonni
dhiyeessan irratti jijjiirama akka godhan gaafachuu ykn hayyamuu hin
danda’an.
7.3.2.3 Manni hojichaa caalbaasichi erga banamee booda yaada dorgommii
gamaaggamuuf qabxiiwwan dandeessisan irratti ibsa gaafachuun ala
yaada dorgomtoonni dhiyeessan keessaa gatii ykn qabxiiwwan bu’uura
ta’an biroo akka jijjiiraman gaafachuu ykn hayyamuu hin qabu.
7.3.3. Waa’ee caalbaasiichaa ibis gaaffiis ta’e deebiin gaaffichaaf kennamu
dorgoomtoota hundumaan akka beekamu ta’ee barreeffamaan ta’uu qaba.

179
 7.3.4. Gatiin yaada dorgoommii caalbaasicha mo’ate keessatti dhiyaate caalbaasichi
otuu hin bahin dura baasii mana hojichaan tilmaamame garaagarummaa
guddaan kancaalu yoo ta’e mana hojichaan sababa baasichi kan yaadamee ol ta’e
qulqulleessuu fi beeksiisa caalbaasii har’aa baasuu ni barbaachisa yoo ta’e
qorachuu qaba.
Miiltoo 8:- Bittaawwan addaa
1. Bittaa Kitaaboota Ittiin Baratan
1.1. Seensa
Bittaan kitaaboota barumsaa milkaa’aa ta’e akka jiraatu mana hojichaa
sirnawwan gatii gad-aanaa ittiin argaman ittifayyadamuu qofa otuu hin ta’iin
sirna barumsichaaf mijaa’aa ta’an mala barsiisuu/ kenniinsa barumsaa/ waliin
kan deemuu fi haala gahuumsaan qabiyyee ittifufiinsa qabuu fi sadarkaawwan
dhiyeessaa fi kitaaboota biyyaaf barbaachisaa ta’an filachuuf ulaagaalee
qulqullina irratti bu’uureffate ka’uu/baasuutu irra jiraata. Manni hojichaa
kitaaboota bituuf dhiyeessitoota adda addaa fayyadamuu ni danda’a. Tokkoo
tokkoon diyeessi bittaa sanada caalbaasii irratti hamma isaanis ta’e
keewwattoota adda addaa ykn tumaamawwan, sanadoota deggarsaa adda addaa
fi sirnawwan gamaaggama addaa akka jiraatan barbaada.

1.2. Daangaa tajaajilawwan waliigaltee dorgomtoota irraa barbaadaman

murteessuu
1.2.1. Manneen hojii mootummaa qophii kitaaboota barumsaa
dorgomtoota irraa barbaadamuu fi/ykn sadarkaa hojimaataa ifatti
agarsiisuu/baasuu/ qabu. Bu’uura fedhiiwwan bitaan, kitaaboonni
barbaachisaa argamuusaa fi oomisha dhumaa argachuuf ka’uumsa
yaalii godhameen dhiyeessawwan bittaa kitaaboota barumsaa adda
addaa mootummaan fudhatama argachuu ni danda’u. Tajaajilawwan
manneen hojii mootummatti kanneen armaan gadii dabalatee
salphaa hanga walxaxaatti kan barbaadaman:

180
  Mi’oota abbummaa dorgoomaan qabame ykn hayyamame
ta’ee mi’a kana maxxansaaf mijaa’aa gochuu fi/ykn hiikuu fi
qopheessuu,
 Barreeffamawwan wixinee xumuraman ykn hojjetamaa jiran
ykn barreeffamaa jiran kan hin maxxanfamne foyyeessuuf
ogummaa artii fi tajaajilawwan maxxansaa kennuu fi
ejeensiin raawwatu barmaataaleen Biiroon Barnootaa abbaa
ta’uu ykn hojicha kennuu,
 Barraaeeffamawwan wixinee har’aa qopheessuu, guddisuu
hanga sirreessuu fi dizaayinii fi qophii sirna barumsaa
maxxansuu fi kitaaboota xumuraman bitaaf hanga kennuu
tajaajilawwan maxxansa daldala guutuu kennuu,
Sadarkaawwan tajaajilaa armaan olitti ibsaman guutuuf tajaajilawwan bal’aa
waan barbaachisaniif manni hojichaa malawwan bittaa adda addaa
fayyadamuu qaba. Fakkeenyaaf kitaaboonni herreegaa fi ingiliffaa kitaaboota
daldala maxxanfaman biyyoota alaa irraa haala mijaa’aan galagalchuu ni
danda’ama. Haa ta’u malee, haala qabatamaa biyyatii agarsiisuu akka
danda’amuuf qo’annoowwan saayinsii hawwaasummaa fi kitaaboota
saayinsiif har’aa qopheessuun barbaachisaa ta’uu ni danda’a. Haalli isa booda
abbummaa hanga dhiyeessa kitaaboota raawwatanitti kan jiran bulchiinsa
adeemsa waliigalteewwan maxxansaa ala ta’’an kan ilaallatuu dha.

1.3. Ulaagaalee madaala gamaaggamaa fi gahummsa kitaaboota barumsaa

Kutaan kun bitaan caalbaasicha gamaaggamuu fi dorgomtootni ulaagaalee
barbaachisu guutuu isaanii mirkaneessuuf sababawwan, malawwanii fi
ulaagaalee ittifayyadaman qabateera. Sanada caalbaasii idilee keessatti
sababawwan, malawwanii fi ulaagaalee ibsamaniin ala kan biroo
fayyadamuun hin danda’amu. Qulqullinnii fi gamaaggamni kanneen,
gamaaggama ramaddii (lot) baayyee, biyya keessaaf yaada addaa kan kennuu
fi gamaaggama gahumsa boodaa dha.

181
 1.3.1 Gamaaggama qulqullinaa fi gatii Gamaaggamni barreeffama wixinee
bitaan aawwatu kanaan gad 1.3.1.1 fi 1.3.1.2 tiin haala ibsameen
qulqullinaa fi gatii tilmaama keessa ni galcha.
1.3.1.1 Gamaaggamtonni gamaaggama yeroo adeemsisan kanneen armaan
gadii beekuu qaba.
 Barreeffamni wixinee, waliigalteen maxxansaa fi omishaa
waliigaltee tokkoo keessatti yoo qabame gamaaggamni qulqullinaa
kan raawwatu barreeffama wixinee qofaaf ta’a.
 Jijjiirama kamiyyuu malee waliigalteen bittaa mi’oota kitaabotaa fi
barumsaa raawwachuu kan qabu tarreeffama gatii kitaabootaa
bitaan qabateen ilaalamee raabsaa kitaaboota hirrifama guddaa gatii
kan godhuu fi kitaaboota bitaan barbaadu yeroo sanada
caalbaassicha keessatti ibsametti dhiyeessuu kan danda’u irraa dha.
 Gaaffii dhiyeessa yaada idilee fayyadamuudhaan wixineef,
barreeffamawwanii fi tajaajilota maxxansaaf ykn tajaajila
maxxansaaf qofa tajaajiloota gorsaa argachuuf gorsaa qaxaruun ni
danda’ama. Ulaagaaleen madaalaa kanaan gaditti ibsaman bittaa
kitaaboota wixineef qofa fayyadamuu ni danda’ama.
 Waliigalteen kitaaba qopheessuu fi maxxansuu waliigaltee tokko
keessatti yoo qabame ykn waliigaltichi qofa-qofaatti yoo ta’e
waliigaltichi kennamuuf kan qabu ulaagaalee sanada caalbaasicha
kaa’aman keessaa gamaaggamichaan dorgomaa gatii xiqqaa
dhiyeesseefii dha.
Filannoon dhiyeessi fi tajaajilonni raabsaa ittigaltoota oomishaa
raawwachuu kan qabu bu’uura gamaaggamichaan gatii xiqqaa
dhiyaateenii dha.
1.3.1.2. Sababawwan gamaaggama qulqullinaa
 Mijaa’ummaa sirna barumsichaaf qabu,
 Qabiyyee,
 Sadarkaa qooqaa,
 Mala barsiisuu,
182
  Deggarsa barsiisaaf kennuu,
 Dhiyeeffamaa fi dizaayinii,
 Ibsawwan ykn fakkeenyawwan.
1.3.1.3. Sababawwan gamaaggama gatii
 Biyya bitaa keessatti kitaaboonni barumsichaa bakki walharkaa
fudhiinsi isa dhumaa itti godhamu geessuu waliin wal-qabatan
(bu’uura sanada caalbaasichaan gatii tajaajilota kanneef barbaachisu
kutaa (qaama) gatii caalbaasichaa ta’ee yoo gaafatamuu baate qofa)
gatii geejjibaa biyya keessaa, baasii insuraansii fi baasiiwwan biroo,
 Gabatee yeroo walharkaa fudhiinsaa sanada caalbaasichaa keessatti
ibsame waliin wal-simuu dhabuu,
 Gabatee yeroo kaffaltii haala waliigaltee addaan ibsame waliin wal-
simuu dhabuu,
Sababawwan gamaaggama qulqullinaa 1.3.1.1. irratti ibsaman akka armaan
gaditti gamaaggamamuu qabu.
Ulaagaalee xiqqaa/sababa ulaagaalee Qabxii cimaa
1. Mijaa’ummaa sirna barumsichaaf qabu 5-10
Kitaabichi sirni barumsa amma jiru dhimmoota barbaaduuf
mijaa’ummaa isaa
2. Qabiyyee 10-40
Sirrummaa fi mijaa’ummaa qabiyyee barreeffama wixinichaa
3. Sadarkaa qooqaa 5-10
Sadarkaan qooqaa kitaabni barumsichaa baratoonnii kutaa
bitameef keessa jiran salphaan kan hubatan ta’uusaa fi hubannoo
fi ittifayyadama qooqaa baratootaa foyyeessuuf kan gargaaru
ta’uusaa.
4. Mala Barsiisuu 10-40
Malli barsiisuu haala kutichaa fi fedhiiwwan baratootaaf
mijaa’ummaa fi barbaachisummaa inni qabuu fi gilgaalawwanii fi
mi’oota yaalii hunda haala walfakkaatuun faayidaa qabeessa ta’ee
argamuusaa,
5. Deggarsa barsiisaaf kennuu (Qajeelchaa barsiisaa) 5-10

183
Qajeelchaan barsiisaa (Teachers’ Guide) sirna barumsichaaf
qajeelcha gaarii kennuuf mijaa’ummaa inni qabu, karoora
barnootaa qopheessuuf deggarsa kennu, barumsaa tokkoo tokkoo
irratti yaadannoo inni kennu, hojii pirojektii uumuuf, hojii manatti
hojjetamuu fi gamaaggamaaf deggarsa inni kennuu,
6. Dhiyeeffamaa fi dizaayinii 5-10
Kitaaoota ittiin baratan fedhiiwwan mala barsiisuu fi baratoota
jajjabeessuu waliin walqabatan fakkii qulqullina dhimmooota
armaan gadii,
 Taa’umsa fuulaa;
 Hammaa fi mala kaa’umsa hojii irra oole;
 Waliigalaan kitaabichi dubbifamaa ta’uusaa;
 Sararawwan gidduu bal’ina ykn fageenya jiru, daarii,
malkataa fi iftummaa yaadaa,
 Uulagaa xiqaa / sababaa ulagicha
7. Ibsawwan ykn fakkeenyawwan 5-10
Qulqullina ibsawwanii fi fakkeenyawwan fi kitaaba barumsaa
yaadamee waliin qabiyyee fi malli barsisummichaa walitti-
dhufeenya qabu
 Sadarkaa ibsawwanii fi fakkeenyawwanii,
 Sirrummaa ibsawwanii fi fakkeenyawwanii,
 Mala ibsawwanii fi fakkeenyawwanii,
 Kitaaba barumsichaa fi ibsawwanii fi fakkeenyawwanii
gidduu walitti-dhufeenya jiru.
Waliigala qabxii ol’aanaa 5-10
1.5. Sababawwan gamaaggama gatii armaan olii 1.3.1.2.keessa jiran akka
armaan gaditti gamaaggamamuu qabu.
1.5.1. Gatii caalbaasii: ( dogoggorawwan lakkoofsaa, hirrifamawwanii fi yaada
addaa biyya keessaaf inni kennu yaada keessa erga galee booda)
1.5.2. Geejjiba biyya keessaa: meeshichi buufata doonii/daarii irraa gara biyya
keessa galu inshuraansii fi baasiiwwan walqabatan kitaaboota barumsaa
buufata doonii/daarii irraa uunkaa ragaa tarreeffama caalbaasicha
184
 keessatti kan ibsame iddoo pirojektii geessuuf geejjiba biyya keessaa
barbaachisu, inshuraansii fi baasiiwwan walqabatan baaburaan ykn
geejjiba karaan, kaampaaniiwwan inshuraansii fi/ykn bu’uura taarifa
madda barbaachisu irraa bahuun gama bitaan tokkoo tokkoo caalbaasiif
ni shallagama. Shallaga kanaaf mijeessuuf ykn arifachisuuf dorgomaan
hammaa fi ulfina fe’insa caalbaasicha keessatti tilmaamamee fi gatii
tokkoo tokkoo paakeejii, tilmaama inshuraansii fi fe’insaa kennuu qaba.
Baasiin armaan olitti ibsame bakka oomisha meeshichaa irraa walharkaa
fudhuuf ykn gatii meeshaa, wabii inshuraansii fi baasii geejjibaa irratti
bitaadhaan ni dabalama.
1.5.3. Gabatee yeroo walharkaa fudhiinsaa
1.5.3.1. Waamicha caalbaasii kana keessatti kan uwwifaman bittaa kitaabota
barumsaaf dhimmoota barbaadaman bu’uura uunkaa ragaa
tarreeffama caalbaasii ibsuun kitaabonni fudhatama kan qabu turban
murtaa’an keessatti akka dhiyaatan ni barbaadama. Daangaa yeroo
dura dursanii dhiyeessuun gatii kamillee hin kennisiisu. Akkasumas
caalbaasiiwwan daangaa yeroo walharkaa fudhiinsa kana booda
dhiyaatan akka hin-guutamnetti lakkaa’amu.Yeroo daangaa
fudhatama qabu kana keessatti uunkaa ragaa tarreeffama caalbaasii
keessatti haala ibsameen sirreeffama torbaniin gadhamu bu’uura
uunkaa ragaa tarreeffama caalbaasiin yeroon walharkaa fudhiinsa
isaa guyyaa walharkaa fudhiinsa isa jalqabaa booda yeroon jiru
gamaaggamaaf gatii caalaasichaatti ni dabalama. Ykn;
1.5.3.2. Bitaan kitaabota barumsaa waamicha caalbaasicha keessatti ibsaman
ragaa tarreeffama caalbaasii keessatti yeroo ibsametti akka
dhiyaatuuf ni barbaada. Caalbaasiif tokkoo tokkoo geejjiba akka
addunyaa fi biyya keessaaf yeroon sababaa barbaachisu erga
hayyamamee booda kitaabota barumsaa iddoo pirojektichaa geessuuf
yeroon barbaachisu ni shallagama. Caalbaasii yeroon gahumsa isaa
kan jalqabaa ta’e ka’uumsa gochuudhaan bakka oomisha
meeshichaatti walharkaa fuudhuu/ gatii meeshaa, wabii inshuraansii

185
 fi baasii geejjibaa yeroo kahumsa isaa booda turmaata tokkoo tokkoo
yeroo jiruuf ragaa tarreeffama caalbaasii keessatti akka ibsameen
dhibbeentaan fayyadamuun caalbaasiwwan biroof yeroo walharkaa
fudhiinsa irratti sirreeffani ni shallagama. Akkasumas gamaaggama
gatii caalbaasii irratti ni ida’ama ykn ni dabalama. Ykn;
1.5.3.3. Waamicha caalbaasiichaa keessatti kan ibsaman kitaabonni
barumsaaf dhimmoota barbaadaman uunkaa ibsa ragaa tarreeffama
caalbaasii yeroo ibsame keessatti gar-tokkoon akka dhiyaatan ni
barbaadama. Yeroo walharkaa fudhiinsa ibsaman dura ykn booda
akka dhiyaatan caalbaasiwwan hayyaman gatii caalbaasiicha irraa
dhibbeentaa waliin wal-qixxee kan ta’e sababa dabaluudhaan bakka
oomisha meeshichaatti walharkaa fuudhuu/ gatii meeshaa, wabii
inshuraansii fi baasii geejjibaa gabatee yeroo walharkaa fuudhiinsa
ibsame jijjiirama turban torbaniin uunkaa ragaa tarreeffama
caalbaasii keessatti akka ibsameen yeoo gamaaggamichaa ni
sirreeffama.
1.5.4. Uunkaan kaffaltii wal-simuu dhabuu
1.5.4.1. Bu’uura uunkaa kaffaltii haalawwan waliigaltee addaa keessatti
ibsameen dorgomtoonni gatiiwwan caalbaasii isaanii ibsuu qabu.
Caalbaasiiwwan bu’uura gatii ka’uumsaa kanaan ni gamaaggamamu.
Haa ta’u malee, dorgomtoonni filannoo uunkaa kaffalttii akka
dhiyeessan ni hayyamamaaf. Akkasumas filannoowwan uunkaa
kaffalttii kanneeniif hirrifama gatii caalbaasii irratti godhuu yaadan ni
agarsiisu.Bittichi filannoo uunkaa kaffalttii dorgoomaa filatameen
dhiyaate tilmaama keessa galchuu ni danda’a. ykn;
1.5.4.2. Haala waliigaltee addaa keessatti uunkaa kaffaltii bitaan dhiyaate ni
ibsa. Uunkaan kaffaltii dorgoomaan dhiyaate adda kan ta’ee yoo ta’ee
fi garaagarummaan kun bitaan fudhatama yoo argate haalawwan
caalbaasicha keessatti ibsameen dursee kaffaltiiwwan dursaa dhalli
itti argame caalbaasii kana keessatti kan ibsaman uunkaa ragaa

186
 tarreeffama caalbaasichaa keessaa hamma dhibbeentaa waggaatti
yaadamuu waliin walittifidanii shallaguun ni gamaaggamama.

1.6. Bu’aa Ida’ama Caalbaasii Gamaaggamame

Bu’aan ida’ama caalbaasii gamaaggamame (C) tokkoo tokkoo guutuu caalbaasiif
qamarii kanaan gadii fayyadamuudhaan ni shallagama. Qamariin kun caalbaasiif
tokkoo tokkoo gatii caalbaasii guutuu qindaa’ee fi qorannoo qulqullina
(dandeettii teekinikaa) ni hayyama.

B1= C Lowest X + T1
C1
C = gatii caalbaasii xiqqaa tilmaamame (G1) ulfina gatii (X) + qabxii teekinikaa
Gatii caalbaasii tilmaamame (G xiqqaa)
G1 = Gatii caalbaasii tilmaamame
G xiqqaa = gatiiwwan caalbaasii hundumaa gamaaggamaman irraa isa xiqqaa
T1 = qabxiiwwan teekinikaa waliigalaa caalbaasichaaf ramadame
X = Ulfina gatichaaf kenname (0.15 fi 0.35 gidduu lakkoofsa galchaa)

Caalbaasiwwan guutamanii dhiyaatan keessaa caalbaasiin qabxii ida’ama

gamaaggama isa guddaa argate (C) mo’ataa kadhimama gamaaggamame jedhamee
kan waamamu yommuu ta’u dorgomtichi gahumsa duraa yoo qabaatee fi /ykn
waliigalticha raawwachuuf gahumsa yoo qabaate bu’uura qajeelfama
dorgomtootaan mo’ataa caalbaasichaa ta’uuf gahaa dha.

1.7. Gamaaggama teekinikaa fi qulqullinaa

Bittaa kitaabota barumsaa kutaan hojii mana hojichaa caalbaasiiwwan guutuu ni
fudhata. Akkasumas ogeessonni barumsicha irratti beekumsa addaa qaban akka
ilaalanii fi gamaaggaman gochuun ni filatama. Miseensonni isaa kanaa gad
sababiiwwan lakkoofsa 1 hanga 7 caqasaman fayyadamuun mala,
qulqullina,dhiyeeffamaa fi ibsawwan (fakkeenyawwan) barumsaa tokkoo tokkoo
kitaabaa caalbaasicha keessatti qabaman ni gamaaggama. Uunkaan kanaa gaditti

187
ibsame tokkoo tokkoo ulaagaaf daangaa qabxiiwwan sadarkaa 1 hanga 100 kennan
ni agarsiisa.

Ulaagaaleen hundii fi ulfinni ulaagaaleef kennamu kitaabota barumsaa fi mi’oota

barumsaaf faayidaa kan hin qabne ta’uusaa yaadachuun ni barbaachisa. Kanaafuu,
ulaagaaleen kanneenii fi ulfinni isaanii kennamu agarsiistuu akka ta’an
tilmaamamuu fi akkuma barbaachisummaa isaa haala mijaa’aa ta’een fudhatamuu
qabu.

Kenniinsi sadarkaa saamudaa sadarkawwan kanaa gaditti ilaalaman tokkoo tokkoo

ulaagaaf dhibbeentaa dha.

Sadarkaa qulqullinaaf tokkoo tokkoo dhibbeentaa:

Sadarkaa Qulqullinaa Dhibbeentaa
Guutuu kan hin taane 40%
Gahaa 65%
Gaarii 85%
Baayyee gaarii 100%

1.7.2. Adeemsa kenniinsa qabxii:- uunkaan kanaan gad jiru saamuda ida’ama
dhumaa shallaguun ibsuuf yaadamee dha.
Ulaagaa/sababa Qabxiiwwan guddaa Dhibbeentaa Bu’aa Teekinikaa
1 hanga n (mi)
B=1
B=2
B=3
B=4
B=5

188
B=6
B=7
B=8
∑ mi = qabxiilee 100 ∑mi x ri
T= i = 1

Ibsa
n = lakkoofsa ramaddii
mi = qabxii guddaa tokkoo tokkoo ramaddii
ri = Dibbeentaa tokkoo tokkoo ramaddiif kenname
Bu’aa gamaaggama teekinikichaa gahuumsaan darbuuf waliigala irraa yoo
xinnaate bu’aa %65 fiduu ni barbaachisa.
Yaadannoo
Sadarkaa gamaaggama qulqullinaa gahuumsaan kan darbe tokkoon tokkoo
ulaagaa qulqullinaa fi gatiidhaan bu’uura qindaa’e ykn qorannoo tokkumaa’een
ni gamaaggamama. Filannoon kitaaba tokko kan jiraatu yoo ta’e bu’uura
waliigalaa fi haalawwan waliigaltee addaan caalbaasii gamaaggamame keessaa
mata-dureen ida’ama ol’aanaa argate mo’ataa caalbaasichaa ta’uuf mijaa’aa dha.
Filannoon kitaaba baayyee yommuu jiraatu filannoo kitaabota baayyee keessatti
baayyinni (lakkoofsi) mata-duree barbaadamu hanga argamutti kan
gamaaggamame keessaa mata-duree ida’ama ol’aanaa kan argate irraa eegalee
gara gad-aanaatti mijaa’aa akka ta’eetti ni lakkaa’ama.

1.8. Ramaddii baayyee (lot)

Bu’uura waamicha caalbaasichaan bitaan dorgoomaa tokkoo ol kan ta’eef ykn
ramaddiiwwan baayyee (lot) isaa ol ta’aniif akka kennu ni hayyamamaaf.
Waliigaltee baayyee kennuuf mala kanaa gadii fayyadamuun dirqama ta’a.
1.8.1. Tokkoomsuu ramaddii (lot) gad-aanaa ykn xiqqaa gamaaggamuuf bitaan:
1.8.1.1. Haala ibsameen yoo xiqqaate carraa tokko keessa dhimmoota
argamanii fi tokkoo tokkoo dhimma keessa baayyina argamu
dhibbeentaa ramaddiiwwan ykn waliigalteewwan qofa ni
gamaaggama.

189
 1.8.1.2. Kan armaan gadii tilmaama keessa galchuun ni barbaachisa.
 Tokkoo tokkoo ramaddiif (lot) haalawwan barbaadaman ulaagaa
gamaaggama keessa ta’an kan guutan caalbaasii gamaaggamaman,
 Dorgomtoonni caalbaasicha keessati akka dhiyaatetti tokkoo tokkoo
ramaddii irratti hirrifama godhamee fi mala hojichaaf barbaachisu, fi
 Ulaagaa gamaaggama gahumsa duraa caalbaasii irratti akka ilaalame
ulaagaa gahumsa duraan bu’uura murtaa’een rakkoolee dhiyeessuu
ykn dandeettii raawwatinsaa ykn gahumsa irratti daangaa uumaman
yaada keessa galchuun duraa-duuba waliigaltee tokkuumsa dinagdee
ol’aanaa kennu kahuudhaan waliigaltee kennuu ni danda’a.
1.9. Ilaalcha addaa oomisha biyya keessaaf kennamu
1.9.1. Sanada uunkaa ragaa tarreffama caalbaasicha keessatti yoo ibsame
bitaan caalbaasicha dorgomsiisuuf bu’uura jecha armaaan gadiin sirna
ibsameen kitaabonni biyya bitaa keessatti oomishamaniif ilaalchi addaa
murtaa’e ni kennama.
1.9.2. Caalbaasiiwwan haala armaan gadiin ramaddiiwwan (gareewwan) sadan
keessaa tokkootti ni ramadamu.
Ramaddii A:- Bittaa kitaaboota barumsaa biyya bitaa keessatti oomishamaniif
caalbaasiiwwan waamicha dhiyeessan,
a). Humna, meeshaa jijjiirraa fi kutaalee biroo biyya bitaa meeshicha
oomishanii walharkaa fuudhuuf gatii isaa irraa dhibbeentaa 35 ol kan
fayyadaman yoo ta’ee fi odiitara beekamaan ragaa mirkanaa’e dhiyeessuu
yoo danda’e,
b). Yoo xiqqaate yeroo caalbaasichi bahee eegalee mi’i oomishaa kan ittiin
oomishaman ykn kan ittii walittiqabaman kitaabota barumsaa kanneen
oomishuun ykn walittiqabuun hojii irra yoo jiraate.
Ramaddii B: - Bittaa kitaaboota barumsaa biyya bitaa kan dhiyeessan caalbaasii
biroo,
Ramaddii C: - Bitaa mataa isaan kallattiidhaan ykn bakka bu’aa dhiyeessaa
biyya keessatti argamuun caalbaasii dhiyeessa kitaabota barumsaa biyya alaatti
kan oomishaman gara biyya keessa galan.
190
 Ramaddii kana gama bitaan mijeessuuf dorgomaan sanada caalbaasii irratti
koppii uunkaa gatii kamiyyuu ibsame guutuu qaba. Haa ta’u malee, dorgomaan
uunkaa gatii isaa koppii sirrii hin taane yoo guute caalbaasichi akka kufu hin ta’u.
Ta’ees, bitaan caalbaasicha ramaddii caalbaasii sirrii gara ta’eetti irra-deebi’ee ni
ramada.

Barbaachisummaa caalbaasiiwwanii mirkaneessuu fi dorgomtoonni

ramaddiiwwan caalbaasii itti ramadaman keessatti foormii caalbaasii ykn
uunkaa fi gucawwan gatii yommuu qopheessan akkuma barbaachisummaa isaa
foyyeessuuf bitaan dursee caalbaasiiwwan ni qorata.

Ramaddii tokkoo tokkoo keessatti kan gamaaggamamee fi caalbaasii foyya’e

murteessuuf caalbaasiiwwan hundi tokkoo tokkoo ramaddii keessatti
gamaaggamaman walii isaaniin ni dorgoomu ykn ni ilaalamu. Ittifufunis, tokkoo
tokkoo ramaddii keessa caalbaasiin gamaaggamamee fi foyya’e ramaddiiwwan
biroo keessa caalbaasii/wwan argamu ykn argamanii waliin ni dorgooma.
Bu’uura dorgoommii ykn waliin ilaaluu kanaan gatiin caalbaasii ramaddii A ykn
ramaddii B keessa jiru xiqqaa yoo ta’e mo’ataa waliigaltichaaf ni filatama.

1.9.3. Walin ilaaluu ykn dorgoommii armaan olitti godhameen foyya’aa ta’ee kan
argame ykn caalbaasiin gatii gad-aanaa qabu kan garee “C” yoo ta’e kaayyoo
waliin ilaaluu ykn dorgoommii kanaaf qofa garee “C” tti tokkoo tokkoo
caalbaasiitti kitaabota barumsaa biyya keessa galan keessaa kan dhiyaatan
gatii caalbaasii gamaaggamame irratti erga ida’amee/dabalamee booda
caalbaasiiwwan ramaddii “C” keessa argaman bu’uura gamaaggamichaan
foyya’aadha jedhamee kan filatame “A”tti kan argamuu waliin ni ilaalama ykn
ni dorgooma.
1.9.3.1. Gareen “C” tokkoo tokkoo caalbaasiin qaraxaa fi meeshaalee biroo
biyya keessa galchuu dirqamawwan taaksii waliin wal-qabatan
fichisiisaan kaffaluu irraa bilisa hin taane kitaaboota barumsaa biyya

191
 keessa galchuuf qaraxa inni kaffaluu fi meeshaalee biroo biyya keessa
galchuu waliin kan wal-qabatan hammi kaffaltii taaksii ykn,
1.9.3.2. Qaraxaa fi gibirri gatii meeshaa waliin, wabii inshuraansii fi baasii
geejjibaa (gatii meeshaa, wabii inshuraansii fi baasii geejjibaa hanga
daangaa/daarii ykn gatii meeshaa, wabii inshuraansii fi baasii
geejjibaa bakki geessuu beekame) gatii kitaabota barumsaa
dhibbeentaa 15 ol yoo ta’e.
1.9.4. Dorgoommii ykn waliin ilaaluu dabalataa gareen “A” dorgomaan foyya’aa
ta’ee filatame gad-aanaa yoo ta’e mo’ataaf ni filatama. Yoo ta’uu baate
qajeelfama dorgomtootaan /ITB/ bu’uura dorgomichaan ykn waliin
ilaaluun murtaa’een garee “C” keessaa caalbaasiin gad-aanaa fayya’aa ta’ee
argame ni filatama.
1.10. Ulaagaalee gahumsa boodaa
1.10.1. Bu’uura ITB tiin mo’ataan kadhimamaa caalbaasichaa erga murtaa’ee
booda uunkaa armaan gadiin akka ilaalametti bitaan sabawwan,
malawwanii fi ulaagaalee armaan gadii fayyadamuun gamaaggama
gahumsa duraa dorgomtootaa ni adeemsiisa.

192
 1.10.2. Safartuuwwan gahumsa duraa
Tokkoomsuu Maxxansuu Oomishuu
Muuxannoo Yoo xiqqaate Kanaan dura hojicha irratti yoo xiqqaate Kutaa hojichaa barbaachisaa ( faayidaa
waliigalaa waggoota 3 hojii muuxannoo hojii waggoota 3 fi qabeessa) ta’ee caalbaasiin otuu hin
walfakkaatuun barreessummaa guddisuu fi barreeffamawwan dhiyaatin waggoota 3 tiif kitaabota barumsaa
barumsaa maxxansuu kutaa barbaachisaa maxxanfamanii fi xarazaman oomishuu
hojichaa ta’uu qaba.
Muuxannoo Hamma isaa fi Bu’uura qooqawwan sanadoota caalbaasii Hammaa fi bal’iinaan kan walfakkaata ta’an
addaa qabiyyee kan irratti ibsamaniin messhaalee barumsaa ykn yoo xiqqaate waliigalteewwan 2 gahumsaan
walfakkaatan kan ragaa guddisuu dabalatee waliigalteewwan xumuruu
ta’an yoo xiqqaate lama walfakkaatan gahumsaan kan xumure
waliigalteewwan 2 haalawwan kanaa gadiin dandeetti waliigaltee,
gahumsaan kan bulchiinsa pirojektii, hojii barreessummaa fi
xumure maxxansuu adda-adda waan ta’aniif bu’uura
amala sirrii waliigaltichaan haalawwan
armaan gadii yeroo tokkotti hundumaa
barbaaduu dhiisuu ni danda’u.
 Barreessaa adda baasuu, guddisuu fi
bulchuu
 Ogummaa barreeffamaa fi fakkii
 Dizaayinii fuulaa fi taa’umsa isaa
 Taa’umsa barreeffamaa fi madda hojii
ogummaa

193
  Ibsawwan ykn fakkeenyawwan hojii
irra oolchuu
 Bulchiinsa maallaqaa,
 Bittaa mi’oota kitaabota oomishuuf
barbaachisan
 Bittaa oomishaa kitaabotaa
 Bulchiinsa maxxansaa
 Bulchiinsa raabsaa
 Beeksiisuu
Ragaa waggaa lamatti Ejjeennoon maallaqa isaa nagummaa ta’uusaa Ejjeennoon maallaqa isaa nagummaa
maallaqaa herreega maallaqaa, fi hojii yaadame hojjechuuf madda maallaqaa ta’uusaa fi hojii yaadame hojjechuuf madda
hamma dhangala’a kan qabu ta’uusaa agarsiisuuf yoo xiqqaate maallaqaa kan qabu ta’uusaa agarsiisuuf yoo
maallaqaa, waggoota xumuraman lamaaf herreega xiqqaate waggoota xumuraman lamaaf
Qr. miliyoona maallaqaa qoratame. herreega maallaqaa qoratame.
xumuramee fi kan Qarshii miliyoona … tiif hamma maallaqa Qarshii miliyoona … tiif hamma maallaqa
qoratame dhangala’aa kan qabu ta’uusaa agarsiisuu. dhangala’aa kan qabu ta’uusaa agarsiisuu.
Dandeetti Hammi oomisha Hamma oomisha waggaa barbaadamu gatii Hamma oomisha waggaa barbaadamu gatii
oomishuu waggichaa gatii waliigaltee waggoota sadan darban yeroo 2.5 waliigaltee waggoota sadan darban yeroo 2.5
waliigaltee ta’uu qaba. ta’uu qaba.
waggoota sadan Hojii barbaadamu raawwachuuf sadarkaa Tajaajilawwan armaan gadii fi hojicha
darban yeroo 2.5 barbaadamuun bakkawwan oomishaa raawwachuuf humni namaa leenji’e
ta’uu qaba. guutaman. jiraachuu qaba.
Hojii barbaadame  Kaameera
194
hojjechuuf sadarkaa  Gabatee maxxansaa hojjechuu
barbaadameen  Waliigalticha haala barbaadamuun
iddoowwan halluu tokkoon ykn halluwwan adda
oomishaa guutaman addaan waraqaa maxxansuu danda’u kan
fudhatu ykn mi’a weebii fudhachuu
danda’u.
 Xumuruu fi xarrazuu
 Saamsuu
 Walharkaa fuudhuu/ dabarsuu
 Kuusuu fi raabsuu (bu’uura waliigaltichi
barbaaduun)
 Sanada caalbaasii idileen yoo
barbaadame dorgoomaan 1)mi’oota
warshaa olaanaa fi mi’oonni (tokkoo
tokkoo mi’aaf tarreeffama kanaan gadii
oomishaan, moodeelli isaa, hamma
guddaa xiqqaa qabachuu danda’u,
uumurii fi bu’aa giddugaleessaa fi 2)
dandeettii hojjetootaa fi tarreeffama
muuxannoo hojii waggootaa.

195
2. Bittaa Teekinooloojii odeeffannoo (IT)
Amalli fi daangaan teekinooloojii odeeffannoo (IT) pirojektoota mootummaan bitamanii
baayyee adda adda kan ta’ee dha. Hojiiwwan bal’aa tajaajila irra oolan teekinooloojii fi
tajaajilawwan teknikaa ni qabatu. Dabalataanis sadarkaadhaan, walxaxaan akkasumas
bal’inaan adda adda kan ta’anii dha. Bittaa IT adda kan godhu tajaajilawwan tekinikaa fi
tajaajila gorsaa waliin walitti-dhufeenya kan qaban malawwan bittaa mootummaa
barbaachisaa ta’an fayyadamuun dirqama waan ta’eefii dha. Hojimaatni kun haala baayyee
dhiphateen kan raawwatu yommuu ta’u softi-weerii hojiiwwan tajaajila walittidhufaniif
qofa ta’a.

2.1. Bittaa IT raawwachuuf sanadni caalbaasii idilee addaa barbaachisaa dha. (Bittaan IT
kompitaraa fi tekinoloojii walittidhufan hardiweerii, dhiyeessa softiweerii ykn
kutaalee tajaajilaa adda otuu hin godhiin bittaa raawwachuuf waamama fayyaduu
dha). Sanada caalbaasii idilee addaa kana irratti jechi IT jedhu dursaan galma isaa
iraatti hiika dabalataa dabarsuuf ni fayyada. Jechuun yeroo baayyee kutaalee
hardiweerii fi softiweerii olaanaa kan dabalatu dhiyeessa IT qindaa’ee fi walitti-
hidhuu. Teknooloojii sanadni caalbaasichaa walitti-hidhuu milkaa’e (assembly)
caaseessuu fi hojii-irra-oolmaa IT adda addaaf mijeessuu moodeelawwan caalbaasii
fi waliigaltee qabateera. Dhiyeessa kallattii fi suphaa bu’aawwan teknooloojii hanga
walxaxa guddisuu, caaseessuu fi ergama irratti kan hundaa’e hojii ijoo IT.
2.2. Sababawwan kanaan gadiin bittaa IT raawwachuun baayyee rakkisaa ni godha.
2.2.1. Qabiyyeen tekinika isaa baayyee adda kan ta’ee fi amala isaa barbaachisoo
sirritti
ibsuuf rakkisaa dha.
2.2.2. Teknooloojiin odeeffanno (IT) kutaaleen adda addaa (components)
adeemsawwan hojii ejeensii raawwatu waliin sadarkaa olaanaan kan
walitti-jruu dha.
2.2.3. Manneen hojii mootummaatti rakkoo IT tiif furmaata kennuu kan danda’an
tekinooloojii gabaa keessatti argaman jijjiirama siistama ariitiidhaan
geddaraman irratti kan hundaa’ee dha.

196
 2.2.4. Bittaan IT tajaajilawwan ogummaa fi beekumsa adda addaa akkasumas
tekinooloojii qabatamaa fi qabatamaa hin taane tokkoomsuu kan
hordofsiisuu dha.
2.2.5. Ittifayyadamaan inni dhumaa kaayyoowwan hojii jijjiiraman, imaammatni
dhaabbatichaa fi dandeettiin dhaabbatichaa bittaa kana irratti dhiibbaa ni
uumu.
2.2.6. Sababawwan kanaa fi kan biroon jechuun manneen hojii mootummaa
invetimentii odeeffanno tekinooloojii guddaa kan raawwatan adeemsa
bittichaa karoorsuu fi raawwachuu yaalii guddaa gochuu fi siistama IT
diriirsuudhaa fi tokkoomsuu irratti hojimaata gara fulduuraa irratti to’annoo
gochuu qabu.
2.3. Karoora bittaa fi bittaa maraa (packaging)
2.3.1. Manneen hojii mootummaa barmaataaleen odeeffannoo tekinooloojii (IT)
bituuf adeemsa lama ni hordofu. Baayyee kan baratame adeemsa hojii tokko
mana hojichaa fedhii isaa kan yeroo gabaabaa guutuu irratti kan hundaa’ee
dha. Kun bittaa gargar cite yommuu ta’u kunis adeemsi hojisaa ykn manni
hojichaa barreeffamaaf (word processing) fi bulchiinsa ragaa qindeessuuf
(data base managementaa) kompitara softiweerii barbaachisan itti fe’amee fi
kompitaricha waliin kan hidhaman fakkeenyaaf bittaa pirintaraa irratti ni
mul’ata. Haala baayyeen raawwiin bittaa akkanaa dhibbaa adeemsawwan
hojii mana hojichaa irratti geessisuu tlimaama keessa hin galchu. Bittichi
fedhiiwwan adeemsawwan hojii kan guutu ta’uullee faayidaan dinagdee
(economies of scale) ulaagaalee irraa argamu ni bada. Akkasumas
odeeffannoon tekinooloojii (IT) ykn tajaajilawwan bitamu sochiiwwan
baballisuu gara fulduraa yaadamu baayyee xiqqaa ni godha.
2.3.2. Manni hojichaa bittaa odeeffannoo tekinooloojii raawwachuuf tokkoo tokkoo
fedhii adeemsa hojii ittifayyadamu erga walittiqabamee booda karoorri
bittaa qophaa’ee maanajimantiin murtaa’uu qaba. Kunis ittifayyadamtoonni
dhumaa garafulduraa waggoota sadii hanga shan karoora misooma
waliigalaa tilmaama keessa kan galchee fi tokkoo tokkoo sadarkaa
investimentii IT kamiyyuu irratti dhiibbaa bu’aa baasii tokkoomsuu qabu

197
 ifatti ni agarsiisa. Haala kanaan fedhiin adeemsawwan hojii mana hojiichaan
ni qoratama. Akkasumas furmaata isaa irratti murtiin ni kennama.
Furmaanni isaa sarvarii walquunnamtii tajaajila softweerii fi pirintaraa
waliinii akka argatan gochuuf kompitaroota mi’oota adda addaan argaman
walquunnamtii naannoo dhiyeenyaan (LAN) walquunamsiisuu dha.
2.3.3. Manni hojichaa bal’inaan qaaccessa (analysis) fedhii yoo adeemsiiseen ala
baasiin waliigalaa kaappitaalaa fi idilee bitticha irraa burqu sadarkaa
guddaan ni dabala. Kanaafuu, qaamoonni bittaa IT maallaqa mootummaan
raawwatan karoora ittifayyadama odeeffannoo tekinooloojii (IT) waliin haala
walsimuun karoora bittaa akka qopheessan mootummaan ni eega.
2.3.4. Adeemsawwan hojii mana hojichaa fedhiiwwan isaanii akka qindeessan
mootummaan ni jajjabeessa. Akkasumas akkuma armaan olitti ibsameen
bittichi kompitara (PC) adda addaa netwoorkiin walquunnamsiisuu irratti
kan hundaa’ee dha. Dabalataanis softweericha ittiffayyadamtoonni baayyeen
kan ittifayyadaman yoo ta’e baasiin bitticha raawwachuuf bahe tokkoo
tokkoo ittifayyadamaan baayyee xiqqaa dha. Adeemsa hojii tokkoo tokkoon
ademsa atoomeeshinii baballisuuf yeroo barbaadu ttifayyadamtoonni
dabalataa biroo baasii dabalataa xiqqaan gara netwoorkichaa galuu ni
danda’u. Suphaa gochuu fi meeshaalee jijjiirraa dhiyeessuu dhiyeessaaf
quusataa baasii ta’uusaa irra darbee mana hojichaafis quusannaa dha.
Kaayyoon yeroo dheeraa manni hojichaa karoora isaa qopheessuu akka
danda’u gochuu ta’uuyyuu manni hojichaa karoora qopheessuuf ogeessa
(expertise) barbaachisu yoo hin qabu ta’e gorsoota adeemsa kana jalqabuma
irraa ogganuu danda’an qaxaruun ni barbaachisa.
2.3.5. Manni hojichaa meeshaalee ibsa fedhii (schedule of requirement) keessatti
tarreeffaman qofa qofaatti dorgomtoonni akka dorgoman yoo barbaade
tokkoo tokkoo meeshaa irratti qofa qofaan dorgomuu akka danda’an
hayyamuu fi mala gamaaggama barbaachisu sanada caalbaasicha keessa
ka’uu ni danda’a. Haa ta’u malee, bittaa IT baayyee walitti hidhama qaban
garuu mootummaan dhiyeessa akkasii hin hayyamu. Haa ta’u malee, bittichi
ramadaan (lot) yeroo raabsamu dorgomtoonni ramadawwan (lots) tokkoo fi

198
 isaa ol ta’aniin akka hirmaatan gochuun hiikaa ni qaba. Kanas manni hojichaa
Biiroolee ejeensii adda addaa ykn dhaabbilee/fakkeenyaaf hospitaalota/
malawwan of-danda’aniin bituuf itti ni-fayyadama. Yeroo kana walmakiinsi
dhiyeessitootaa bu’aa qabeessummaa investimentii malawwan odeeffannoo
waliigalichaa hin balleessu.
2.3.6. Hammi (baayyinni) hojii horduu (plant) dhiyeessaa tokkoof guddaa yoo ta’e
ykn ejeensichi bittichi dorgomtoota giddutti dorgommii akka hin hambifnee
fi hundumaa dhiyeessaa tokkoon akka hin dangeeffamne yoo barbaade
manni hojichaa raawwicha ariifachisuu fi lakkoofsa dhiyeessitootaa ballisuuf
hojiiwwan horduu (plant) ramadawwan (lots) hiruun fudhatama ni qaba.
Keessumaa, hojiin dhaabuu baayyinni isaa guddaa ta’e xiyyeeffannoo mana
hojichaa yommuu ta’u hojiiwwan dhaabuu (plant) kutaalee baayyetti
gurmeessuun /fakkenyaaf ardii/dacheen ykn hojiin/ manni hojichaa
dhiyeessitoota adda addaa irraa karoora raawwii gocha gaarii argachuu ni
danda’a.
2.3.7. Bittichi dhiyeessitoota giddutti dorgommii akkaata hambisuun diyeessaa
tokkoon akka hin daangeeffamne gochuuf manni hojichaa dhiyeessitoota
dorgoman bitticha irratti hirmaachisuuf bitticha ramadaan (lot) hiruu fi
raawwii karoora gocha hirmaachisaa fayyadamuu ni danda’a. Haala kamiin
iyyuu bitticha hiruun gurmeessuu, qajeelfamawwan caalbaasii fi
malawwwan gamaaggamaa gahumsa duraa fi sanadoonni caalbaasii ifaan
akka beekamu akkasumas adeemsi bittaa otuu hin jalqabiin dura sirritti
karoorfamuu qaba.

Karoora raawwii keessatti xiyyeeffannoon kennamuufii kan qabu biroon

iddoo hojii dorgomtootaa qaamaan deemanii ilaaluu dha. Yeroo
daawwannichaa gareen pirojektichaa namoota hojichaaf ittigaafatmaa ta’an
akkasumas dhiyeessa IT dhiyyeessuuf filatame irraa hojii barbaadetti
dhiibbaa uumuu kan danda’an adeemsawwan hojii mana hojichaa
garaagarummaa gaarii argaman ykn fakkii iddichaa adda baasuu qaba.
Karoorri raawwichaa dabalatan gahumsa karoorichaa foyyeessuuf,

199
 sirrummaa mala isaa mirkaneessuuf akkasumas yeroo raawwii rakkoo tasaa
mala har’aa quunnamu hirrisuu kan danda’u garee gorsaa ittifayyadamtootaa
gurmeessuu ni dabalata. Dabalataanis karoorichi walharkaa fudhiinsi
mi’ootaa akkamitti akka raawwatuu fi mi’ooni akkamitti akka hojjechuu
yaalaman akkasumas kan raawwachuuf ittigalli barbaachisu akkamitti akka
qophaa’u agarsiisuu qaba.

2.4. Bittaa Softiweerii Siistama Odeeffannoo (IS)

2.4.1. Qaama bittaa hardiweerii IS ta’ee raawwachuu ni danda’a. Haa ta’u malee,
bittaan softiweeriiwwan gaaffiiwwan abbummaa bu’aa sammuu ni kaasisa.
Bittaan siistama odeeffannoo (IS) sanada caalbaasii idilee /SBD/ manni
hojichaa kan softiweerii bitaman kamiyyuu seera qabeessa ta’uusaa fi seera
mirga koppii kan hin dabsine ta’uusaa waliigaltee softiweerii itti
mirkaneessu dabalachuu qaba. Dorgomtoonni softiweerii seera-dhabeessa
yoo dhiyeessanii fi manneen hojii mootummaa softiweeriiwwan seera
dhabeessa yoo bitan mootummaan balleessummaan gaafachuu aangoo ni
qaba. Manni hojii mootummaa bittaa haala barbaadamuun hin raawwaneef
maallaqni akka hin bane gochuu qaba.
2.4.2. Waliigalteen bittaa softiweerii haala seera alaan softiweeriin argame hojii
irra akka hin oolle dhorkuuf yommuu ta’u dhiyeessitoonni seera
qabeessummaan softiweerichaa bittaa softiweerii imaammata mootummaa
waliin walqabate kan dabsan yoo ta’e adabbii fudhatamuu qabu kan fudhatan
ta’uusaanii mirkaneessa barreeffamaa akka dhiyeessan ni gaafata.
2.5. Dhiyeessaa fi Horduu (plant) IT
2.5.1. Amalawwan furtuu addaa lama jechuun rakkoon dabalataa dhiyeessitootaan
quunnamuu danda’uu fi fedhiiwwan tajaajila walxaxaa bittaa dhiyeessaa fi
dhaabuu (plant) tekinooloojii odeeffannoo bittaa meeshaa irraa adda ni
baasu. Amalawwan addaa lamaan kun bakka tokkotti walxaxiinsii fi bal’aan
bittichaa akka dabalu ni godhu. Akkasumas gamaaggama addaa fi haalawwan
waliigaltee ni barbaada.

200
2.5.2. Bittaa dhiyeessaa fi hojii dhaabuu (plant) dhiyeessaan bu’uura haalawwan
tarreeffama raawwii bitaan murtaa’een wixineef, dhiyeessaa fi walitti
hidhuuf (assembly) ittigaafatamummaa ni fudhata. Dhimmi tajaajila
kennamu bu’uura tarreeffamichaan hojjechuu akka danda’uuf dhiyeessa
oomishaalee ykn tajaajilawwan ni dabalata.

Kanaafuu, dhiyeessitonni IT bittaa akka raawwataniif afeeraman bal’aa guddaa

gahuu danda’u waliin kan walsimu yaada ogummaa fi beekumsa ekispartii akka
qabaatan ni barbaadama. Bittaan akkanaa irra-deddeebiin guddaa fi kutaalee
tajaajila walxaxaa akka uumaman ni godha.

A. Ibsa Fedhii bu’aa bu’uura godhate (output based

specification)
Kutaan kun ibsi fedhii bu’aa bu’uura godhate akkamitti akka qophaa’u saamuda ibsa
ni ka’a. Akkasumas kutaa tokkoo tokkoon maal qabachuu akka qabu ni tarreessa.
Caasaan yaadame bulchiinsa ragaa fi bittaa tekinooloojiif barbaachisaa dha.
Akkasumas bittaawwan xixiqqaaf baayyee tarreeffama/walxaxaa ta’uu ni danda’a.
kanaafuu, ittigaafatamtoonni kutaa bittaa mata dureewwan yaadaman kanaan gadii
dabaluudhaan of-eeggannoon caasaa sirri ta’e tilmaama keessa galchuu qabu.

B. Ibsa Fedhii bu’aa bu’uura godhate

2.6.1. Filannoo tokko
Kutaa tokko:- naannicha (ilaalama) isaa adda baasuu (kaa’uu)
1. Seensa
2. Haala waliigalaa dhimma barbaadame
3. Xumura dhimma barbaadamu
Kutaa lama:- Dhimma barbaadamu (requirement)
1. Dhimma furtuu barbaadamu
2. Dabalatawwanii fi jijjiiramawwan (additions & variation) dhimmoota furtuu
barbaadaman
3. Bulchiinsa waliigaltee
4. Danqawwan (Constraints)

201
 5. Bal’aa gahuu danda’u dabarsuu (Risk Transfer)
Kutaa sadii:- Qajeelfama deebii-kennitoota waamicha caalbaasii bittaa IT tiif deebii
kennan
1. Adeemsa bittaa
2. Deebii barbaadamu
Miltoowwan (Appendices)
 Ibsawwan hojiiwwan daldalaa
 Ragaalee hojii daldalaa (Business Facts & Figures)
 Ibsawwan tarreeffama dhaabbatummaa
 Bulchiinsa ragaa fi tarreeffamawwan tekinooloojii yeroo ammaa argaman
 Dhimmoota barbaachisoo safartuu gahumsaa (Detailed Requirement
Interfacing)
2.6.2. Filannoo lama
Kutaa tokko:- Seensa
 Ibsa waa’ee dhaabbatichaa
 Kaayyyoo fi qabiyyee ibsa fedhii bu’aa bu’uura godhate
 Ganuu/fudhachuu diduu (disclaimer), akeekkisawwan (caveats), kkf.
 Iccitii eeguu
Kutaa lama: - ka’uumsa dhimmoota barbaachisoof
 Xumura kutaalee walittidhufan mala raawwii naannoo
 Mala raawwii (tarsiimoo)
 Bulchiinsa fi mala ragaa (tarsiimoo)
 Hojiwwan walittidhufan yeroo ammaa argaman, caasaalee fi tekinooloojii
bulchiinsa ragaalee
 Bulchiinsa raga fi imaammata tekinooloojii, sadarkaawwan,
 Seenaa walittidhufuu fi guddinawwan garafulduraa
Kutaan maateeriyaala kanaa inni baayyeen mala raawwatiinsa naannoo (tarsiimoo),
bulchiinsa ragaa fi mala tekinooloojii (tarsiimoo) fi sanada jalqabaa pirojektii
argamuu dha.

202
Kutaa sadii:- Xumura dhimmoota barbaachisoo
 Bittaa keessatti kaayyoowwan PFI
 Karoora hojii keessatti shoora bittaa
 Xumura faayidaa investimentii irraa eegamu
 Dhimmota furtuu, filannoo dheereessitootaa fi dhimmoota bahan dabalatee
xumura daangaa bittichaa
Kutaan maateeriyaala kanaa inni baayyeen bulchiinsa ragaa fi mala tekinooloojii,
sanada jalqabaa pirojektii fi ibsa fedhii bu’aa bu’uura kan godhatan irraa kan
argamuu dha.
Kutaa B: - Dhimmota barbaachisoo
Kutaa afurii: - dhimmota furtuu barbaachisoo
Bu’uura qajeelfama sanada kanaan kennameen dhimma barbaachisaa tokkoo
tokkoon akka kanaan gadiin ramadamuu qaba:-
 Kan jalqabaa (dursaa):- jechuun ittigaafatamaan mana hojichaa ilaallatu
haala addaan faayidaa qabeessa jedhee kan tilmaamu dhimma bu’aaf
barbaachisuu fi akka dirqisiisaatti dhimma barbaachisaa ta’ee lakkaa’amuu
danda’uu fi dhiyeessaan guutuu kan qabu.
 Lammaffaa:- Manni hojichaa faayidaan isa jalqabaa irraa gad-aanaa jedhee
kan lakkaa’u dhimma barbaachisa bu’aa fi dhuma irratti dirqisiisa akka hin
taane lakkaa’’amuu ni danda’a.
 Dhiyeessaan ibsawwan fedhii bu’aa bu’uura godhataniif deebii yommuu
kennu ragaa dabalataa akka kennu iddoowwan gaafatamutti jecha hiika ifa
ta’e fayyadamuu qaba. Fakkeenyaaf, dhiyeessaan “X” tiif dhiyeenya inni qabu
akka ibsu ni barbaadama. Dhiyeessaan “Y” tiif filmaata (preference) inni qabu
akka ibsu ni barbaadama, kkf.
Kanaa gad kan tarreeffaman tokkoo tokkoo dhimma barbaachisu dura dhufuu qabu.
 Walittidhufeenya kan qaban malawwan yeroo ammaa argaman (Relevant
Current Systems), bu’aa qabeessummaa bakka haala hojii (functional area)
irratti faayidaa isaan qabanii fi hammawwan hojii walittidhufan irratti ibsi

203
 gabaabaa ibsi fedhii bu’aa bu’uura godhate abbaan taayitaa akka eegu kan
eggamuu yeroo ammaa malawwan/tajaajila wwan jiran fakkii dhugaan
ibsamuu isaanii mirkaneessuu.
 Kan danda’u yoo ta’e lakkoofsaan dangeeffamee (safaramee) fi tajaajila mala
har’aa ibsi fedhii bu’aa bu’uura godhate irraa madde irraa baafata
faayidaawwan gurguddoo eegaman.
Haala kanaan caasaan kutaa kanaaf mijaa’u akka kanaa gadii ta’uu ni danda’a.
 Daangaa furtuu bittichaa irratti ilaalcha jalqabaa
 Ibsa fedhii bu’aawwan mala’ichaa waliin walittidhufeenya qaban
(barbaachisaa yoo ta’e tajaajila hojii ni dabalata).
o Amala jechuun tajaajila sadarkaa ol’aanaa (Nature i.e. high level
functionality)
o Safartuu hammaa fakkeenyaaf, baayyina
o Safartuuwwan qulqllinaa, fakkeenyaaf, uunkaalee, aansiisummaa,
sirrummaa, yeroo deebiin itti kennamu,
 Ibsa fedhii bu’aa tajaajilawwanii ( bu’uura bu’aawwan armaan olitti
ibsamaniin kan caaseeffame)
 Ibsa fedhii ittigaltoota (jechuun bu’uura bu’aawwan armaan olitti ibsamaniin
bu’aa caaseeffame mana hojichaa irraa gara dhiyeessaatti)
 Deemsiisa dabarsa siistamaa (migration cutover) fi tajaajilawwan har’aa
jalqabuu waliin dhimmoota walittidhufan
 Yeroo waliigalteen xumuramuu fi gara tajaajila/dhiyeessa har’aatti ce’umsa
godhamuu waliin tajaajilawwan barbaachisoo walqabatan
Kutaa shan:- Dabalatawwanii fi jijjiiramawwan dhimmoota barbaachisaa
murteessoo ta’an irratti godhamuu danda’an
 Malawwan har’aa fi/ykn tajaajilawwan dhimmoota barbaachisoo
Fakkeenyaaf:-
o Guddisa ykn gorsa mala dabalataa
o Malawwan filannoo dabalataa

204
 o Yeroo ammaa bulchiinsa raga fi tajaajilawwan tekinooloojii mana
hojichaan raawwataman qaama 3 ffaan (outsource) akka
raawwatan gochuu,
 Qabeenyawwanii fi hojjetoota gara dhiyeessitootatti dabarsuu,
 Dhiyeessitoonni daangaa waliigaltee addaa ilaalchisee yaada dhiyeessuu,
Kutaa jaha:- Bulchiinsa waliigaltee
 Dhimmoota barbaachisoo bulchiinsa tajaajilaaf
 Dhimmoota barbaachisoo quunnamtii maammilaa waliin jiraatu
 Dhimmoota barbaachisoo walgahii qorannoo waliigaltee
Kutaa torba:- Hanqinawwan (Constraints)
Kan kanaan gadii dabalatee hanqinawwan furmaatawwan yaadaman irratti:-
 Sadarkawwan (standards), sadarkawwan kun hundinuu bittaa tokko irratti
dirqama kan raawwatan ta’uu dhiisuu ni danda’u. Sadarkaawwan biroon
ittidabalamuun isaanii akkuma eegametti ta’ee bitaan kan walqabatanii dha
jedhee yoo amane daangaa tajaajila isaa waliin sadarkaawwan
walittidhufeenya qaban dabaluu qaba.
 Gahumsa (Compatibility),
 Ajaja raawwii (Implementation imperatives)
 Hojii waldubbisuu (Interfacing)
 Hojiiwwan biroo wajjin quunnamtii jiru,
 Akkuma jiruun ittifufuu kan qabu bulchiinsa ragaa faayidaa irratti argamuu fi
tekinooloojii,

Kutaa Saddeet: - Ittigaafatamummaa dabarsuu (Risk Transferaaa)

 Lakkaa’umsa addaa ittigaafatamummawwan investimentichaa
 Abbaan taayitichaa dhiyeessichaaf dhimmoota hiruuf ykn dabarsuuf
barbaade kan agarsiisuu’
 Dhiyeessaan tarreeffamichaaf deebii akka kennu gaafachuu dabalatee
ittigaafatamummaa isaan kam akka fudhatuu fi kan argachuuf malawwan
waliigaltee akaakuu akam akka dhiyeessan ibsuu,

205
 Kutaa C: - Meeshaawwan (tools) dorgomtootaaf tajaajilan
Kutaa sagal: - Adeemsa bittaa
 Gabatee yeroo bittaa
 Gabatee yeroo raawwii
 Duraa duuba rawwii bittaa
 Yeroo dhiyeeffama gatii dorgommii dorgomtootaa ragaa dhiyeessitoota irraa
eegamu,
 Ulaagaalee fi mala Gamaaggamaa
Kutaa Kudhan: - Dhiyeessa sanada caalbaasii keessatti tarreeffamawwan
qabamuu qaban
 Qajeelfamawwan taa’umsa dhiyeeffama yaada dorgommii (Waliin ilaaluu fi
gamaaggamma gargaaruuf)
 Dandeetti dhaabbataa (fakkeenyaaf amala waldichaa)
 Kutaa 4 hanga 8 kan taa’an hundumaaf qabxii qabxiin (deebii)
 Tarreeffama filannoowwanii fi yaadawwan filannoo,
 Ibsa dhiyeessa kenniinsa tajaajilaa (bulchiinsa pirojektii, karoora, gabatee
yeroo, gurmaa’iinaa fi humna namaa dabalatee)
 Herreegaalee baajataa/agarsiisaa (karoora raawwii kaffaltii, ka’umsa
kaffaltii, baasiiwwan baajataan qabaman, onnachiiftuu waliigaltee, jijjiirrraa
qabeenyaa/humna namaa, madawwan galii biroo)
3. Bittaa qorichaa fi taliilawwan
3.1. Seensa
Bittaan qorichawwanii, taliilawwanii, ittisawwan/ to’ataa ulfoomaa, nyaatawwan sifa
qabanii fi fayyaa fi qorichawwan biroo pirojektoota sirna ummataan (populeeshinii)
barbaachisan baayyee dabalaa jira. Deggarsi pirojektoota kanaan godhamu
balaawwan tasaaf, sagantaa karoora maatiif, ittisa/to’ataa da’uumsaa bituu irraa
eegalee eedsiif, dhukkuba sombaa, dhukkuba qurcummaa, sagantaalee fayyummaa
hadhoolee fi ijoolleef, kkf qorichawwanii fi tiliilawwan bituu ni dabalata. Meeshaaleen
kun fayyummaa nageenya uummataa foyyeessuuf ni barbaachisu. Mootummaan
tajaajila egumsa fayyaa biyya kennu keessatti tajajilichi kan kanaan gadii ni dabalata.

206
3.1.1. Oomishaalee adda addaa damee kutaa dinagdee mootummaa fi dhunfaatti
argaman to’achuu,
3.1.2. Qulqullina meeshaalee dame fayyaa biyya keessatti oomishaman ykn gara
biyya
keessa galan to’achuuf sadarkaalee baasuu,
3.1.3. Tajaajilawwan fayyaa mootummaa keessatti oomishaalee kana gahumsaan
raabsuu,
3.1.4. Qorannoo baarbaachisu, ajaja fi kenniinsa qorichaa fi akkaataa ittifayyadama
ittifayyadamtootaa jiraachuusaa mirkaneessuu,
3.1.5. Maallaqa mootummaan, fandiin ykn gargaarsaan bittichi raawwate iyyuu
bittaameeshaalee dame wallaansaa pirojektoota adda addaaf filataman,
3.1.6. Uunkaan kanaa gadii meeshaalee damee fayyaaf barbaachisan baasii
mootummaan ni agarsiisa.

Qorichawwan Biyyoota guddataa jiranitti % 90 kan ta’u dhukkubawwan sababa du’aa

ta’an qorichawwan to’achuuf barbaachisan moodeela Dhaabbata
Fayyaa Addunyaan (WHO) galmee qorichawwan bu’uuraa keessatti
qabameera. Oomishaaleen qorichaa biroo faayidaa addaa kennan
tarreeffamawwan qoricha barbaachisoo biyya keessaa, keessatti
qabamuu ni danda’u. Kunis kan kanaan gadii ni dabalata. Qorichi
waarshaa tokko keessatti oomishamuu fi gurguramu, qorichawwan
dhukkuba qilleensa ho’aa fi baayyee ho’aa, qorichawwan dhukkuba
murtaa’aniif tajaajilan barbaadamummaa gabaa xiqqaa qabanii fi
qorichoota sababa gatiin isaanii mi’aa’een biyyoota guddataa jiranitti
hamma xiqqaa fi darbee darbree faayidaa irra kan oolan.
Oomishaalee Oomishaaleen xinlubbuu waliin walqabatan kun ijoolleen dhukkubaan
xinlubbuu akka hin midhamne, talaalii kennamuu fi kutaalee hawwaasa bal’aaf
(biological) waliin saaxilamaniif dhukkuboota addaa irraa ittisuuf qoricha talaaliin
walqabatan kennamu ni dabalata. Baayyeen isaanii tarreeffamawwan qorichoota
barbaachisoo keessatti caqasamaniiru.
To’ataa/ittisa Oomishaalee qoricha to’annoo/ittisa da’umsaa dabalatee fakkiiwwan
da’umsaa adda addaa ni qabata. To’annoon/ittisi da’umsaa makaanikaa
207
 fakkeenyaaf, kondoomii fi meeshaalee gadameessa keessa galan (LUDS)
akka qoricha ykn qoricha wallaansaa/malawwan/ ramadamuu ni
danda’u. Akkasumas qulqullina isaa to’achuuf ejeensii to’ataa biyya
keessaan to’annoon irratti godhamuu qaba. Dhaabbanni Fayyaa
Addunyaa(WHO) tarreeffama qorichawwan bu’uuraa hormon kan
kennamu meeshaa/mala “copper-bearing”, kondoomii fi malawwan
“diaphrum” ni dabalata.
Miciraan Miciraan nyaataa bu’aawwan qorichaa yommuu ta’an “amino acid” fi
(elements) Nyaataa walmakaawwan, albuudaawwan fi “electrolights” dabalataalee nyaataa
biroo vitaaminii fi walmakaawwan da’umsaa dura, tokkomsa kallee fi
dhukkuba fayyisu ni dabalata. Dhaabbanni Fayyaa Addunyaa (WHO)
oomishaalee kanneen tarreeffama qorichawwan barbaachisoo keessa
galcheera.
Meeshaalee Deggarsa kaappitaala mootummaa meeshaalee wallaansaa dhumataa
Wallaansaa (consumable medical equipment) irra bittaa oomisha makaanika kan
ta’e guddaa, elektiroonikii qorannoof/diagnostic/ lubbuu kan tursan
/life support/ dursaa ni kenna.Akaakuun meeshaalee hojii irra jiran
bal’aa yommuu ta’u meeshaaleen sadarkaan tokkooffaa, lammaffaa fi
sadaffaa kennameef kan agarsiisu qajeelfamni mootummaan
qophaa’eera. BMMDOn fudhatama meeshaalee wallaansaa baasii
mootummaan bitaman ilaalchisee mana hojichaa waliin marii gochuuf
tarreeffama meeshaalee idilee caqasuu ni danda’a.

3.1.7. Bu’aan pirojektii tokko bittaan yeroo isaa eeggatee raawwachuu fi gatii
baasummaa isaa tiin ni ariifata. Kun of-eeggannoon paakeejiwwan qopheessuu
fi gahumsaan sirnawwan bittaa raawwachuun mana hojii mootummaatti biyya
keessatti hojii bittaa dhiibbaa uumuu kan danda’an dhimmoota xiyyeeffannoon
addaa kennamuufii danda’u waliin qindaa’ee argamuu/dhufuu ni danda’a.
Raawwii milkaa’aa mirkneessuuf pirojekticha kan qopheessuu fi gareen
raawwatu hojjetoota gahaa qabachuu fi waa’ee sirnawwan kana beekumsaa
guutuu akka qabaatan ni barbaachisa. Fakkiin 1 fakkii waliigalaa adeemsa
bittaa ni agarsiisa. Adeemsaa fi waliigaltee caalbaasii hordofee jechuun dame
208
 fayyaaf dhimmoota mijaa’aa barbaachisan argachuu haala danda’amutti murtii
ragaa irratti hundaa’e kennuu kaasee oomishaalee raabsuu ykn meeshaalee
wallaansaa ilaalchisee ramaduun ittifufa. Akkasumas ittifayyadamtootaaf haala
barbaachisuun gahuu isaa/fayyadamuu isaanii ni qabata. Adeemsawwan
hundumaaf xiyyeeffannaa kennuun qaama uwwisa seeraa fi dambii dha.

Fakkii 1

Adeemsaa fi
waliigaltee
filannoo
caalbaasii

Bittaa
Deggarsa
Fayyadamuu Bulchiinsa

Raabsa/Hiruu

3.1.8. Meeshaaleen al-tokko erga filatamanii booda ni bitamu, ni raabsamu, fi hojii

irra ni oolu. Muuxannoon pirojektii Dhaabbata Fayyaa Addunyaa akka
agarsiisutti kaayyoowwan bittaan meeshaalee dame wallaansaa milkaa’inaan
guutuu kan danda’an hojiiwwan bal’aaf of-eeggannoon xiyyeeffannaan
yommuu kennamuu dha. Kunis kan kanaan gadii ni dabalata.
3.1.8.1. Meeshaalee dame wallaansa barbaadaman filachuu (adda baasuu)
3.1.8.2. Sirna egumsa fayyaa fudhataa keessatti haala barbaadamuun walharkaa
fuudhuu fi mankuusa keessa kaa’uu,
3.1.8.3. To’annoo baayyee cimaa ta’ee gochuu fi qulqullina isaa mirkaneessuu,

209
 3.1.8.4. Bulchiinsa bittaa meeshaalee ifa, haqa qabeessaa fi baasii quusataa

3.2. Adeemsa Bittaa

3.2.1. Kaayyoon isaa muuxannoowwan bittaa qorichaa foyyeessuufii dha.
Bittaa qoricha gaariif qajeeltoon barbaachisan qajeeltoowwan paakeejii
ta’anii dhiyaataniiru. Waan ta’eef mootummaan tokkoo tokkoon,
dhaabbileen mootummaa ykn dhaabbanni dhuunfaa sirnawwan bittaa
keessa yommuu qopheessan qorachuu fi haala isaan barbaachisuun
fayyadamuuf ni danda’u. Bittaan meeshaa haalawwan adda addaan
uumamuu ni danda’a. Qajeeltoowwan kun haalawwan bittaa hundumaa fi
bittaa hundumaaf barbaachisoo ta’aniyyuu xiyyeeffannoon dursaa isaanii
wallaansa dame mootummaaf qoricha barbaachisan bituu dha.
Malawwan keessaa irraa eegalee ejeensiiwwan adda ta’anii mataa isaanii
kan danda’an ykn gar-tokkoon mataa isaanii kan danda’an dabalatee
guutumaa guututti dhuunfaan hanga taasifamutti bittaa mootummaan
karaawwan baayyeen to’annoon irratti godhamuu ni danda’a.
Qajeeltoowwan kun tokkoo tokkoo jijjiiramawwaniif kan raawwatu ta’a.

Bittaan qorichaa sadarkaawwan adda addaa, ejeensiiwwan, biiroolee manneen hojii

mootummaa fi oomishtoota kan dabalatuu adeemsa walxaxaa dha. Bittaa fi caasaa
dhaabbataaf yeroo ammaa kan barbaachisan, imaammatni mootummaa, tumaatilee fi
dambiiwwan yeroo baayyee gahaa miti. Akkasumas yeroo tokko tokkoo gabaa qoricha
ammayyaaf bu’aa qabeessummaa deebii qabuu ni gufachisu.

3.3. Kaayyoolee malawwan bittaa qorichaa gaarii barbaachisan

3.3.1. Bittaa qorichaa gaariif qajeeltoowwan barbaachisan mala kaayyoowwan
afur irratti kan hundaa’anii dha. Mali’icha to’achuuf kan fayyadu
tajaajilota mootummaa fi dhunfaa tokkoomsuu/qindeessuu bifa
kamiyyuu yoo qabaate mala kaayyoowwanii fi qajeeltoowwan mala
dhiyeessa qoricha dame mootummaa kamiif iyyuu barbaachisaa dha.
3.3.2. Kaayyoawwan mala bittaa qorichaa afran:

210
3.3.2.1. Hamma/baayyin sirrii gatiidhaan kan baasuu dandeessisan
qorichawwa bituu,
Kaayyoon tarsiimoo duraa gatiidhaan baasuu kan danda’aman
qorichawwan bitamuu isaanii mirkaneessuuf dhaabbilee hundi
bittaa qorichaa raawwataniif tarreeffama qorichaa barbaachisoo
qopheessuu qabaan. Kuufamni baayyeen akka hinjiraanne gochuu fi
oomishawwan filatamaniif bittaa walitti aanu jiraachuusaa
mirkaneessuuf sirnawwan hamma/baayyina bittaa tilmaaman
jiraachuu qaban.
3.3.2.2. Dhiyeessitoota amansiisoo oomishaawwan qulqullina ol’aanaa
qaban dhiyeessan filachuu,
Bu’uura kaayyoo lammaffaan dhiyeessitoota amansiisoo
oomishaalee qulqullina ol’aanaa qaban dhiyeessan dursanii filachuu
qabu. Akkasumas sagantaalee si’aawaa gamaaggama qulqullinaa
hordoffii fi yaalii kan agarsiisan hojii irra oolchuu qabu.
3.3.2.3. Yeroo daangeffama keessatti dhiyaachuu isaa mirkaneessuu
Kayyoon tarsimaa’aa sadaffaa malawwan bittaa fi raabsa hammi
barbaachisu kuufamawwan giddugaleessaaf yeroon gahuu
(dhiyeeffamuu) isaanii akkasumas oomishaaleen yeroo
barbaadamanitti raabsi tajaajilawwan wallaansaaf barbaachisan
haala gahaan jiraachuu isaanii mirkaneessuu qaba.
3.3.2.4. Gatii waliigalaa xiqqaa danda’amu argachuu
Kutaalee gurguddoo afur yaada keessa galchuun kaayyoon arfaffaa
malawwan bittaa fi raabsa gatii waliigalaa xiqqaa danda’amu
argachuu qabu.
 Gatii bittaa qorichawwan sirrii,
 Sababa qulqullina oomisha gad-aanaa, raawwatiinsa
dhiyeessa gad-aanaa ykn yeroo tajaajila gabaabaan
baasiiwwan dhokatoo mul’atan,
 Mala dhiyeessichaan sadarkaawwan adda addaan
baasiiwwan lakkaa’umsi (inventory) ittiin raawwatu,
211
  Sababa oggansaa fi bulchiinsa mala bittaa fi raabsaan
baasiiwwan hojii adeemsiistuu fi baasiin kaappitaalaa
jiraachuu,

3.4. Qajeeltoowwan bittaa qorichaa gaariif barbaachisu

3.4.1. Hojiiwwan bittaa adda addaa fi ittigaafatamummaan ogummaa barbaachisuu
fi biiroolee adda addaa, koreewwanii fi namoota dhuunfaa hojii isaaniif
ittigalaa barbaachisu qaban giddutti hiramuu qaba.
3.4.1.1. Ittigaafatamtoonni oggansa ol’aanaa irra jiran bittaan qorichaa bu’aa
qabeessummaan, gahumsaa fi bu’uura labsichaa fi qajeelfamichaan
raawwachuu isaa mirkaneessuu qabu. Moggaafama addaa yoo qabaate
iyyuu kutaan hojii bittaa malawwan wallaansaa hojii bitichaa to’achuu
ittigaafatamummaa qabu. Bu’aa eegamu argachuuf kutaan bittaa
ittigalaawwan qindeessuuf ittigaafatammaa ni ta’a. Haa ta’u malee,
haalawwan dame mootummaa baayyeen dhugaa kan ta’e hojiin adeemsa
bittaa qorichaa kan raawwatu waliigalaan harka kutaa hojii tokkoon ykn
mana hojiinii dha.
3.4.1.2. Hojiiwwan bittaa ijoo lakkoofsaan baayyee ta’an ogummaa adda addaa ni
barbaadu. Akkasumas adda bahuu ni qabu. Fakkeenyawwan kanneen
armaan daii ni dabalatu.
 Filannoon qorichaa, gama koree bu’uuraa tarreeffama qoricha
qopheessaatiin hojjetamuu qaba. Koreen kun yoo jirachuu batee
kaayyoo kanaaf koreen yeroo dhaabbachuu qaba.
 Hamma qorichawwan barbaachisan murteessuu,
kuufamawwan qorichaa fi/ykn haala malawwan hinwalta’iniin
ittigaafatamtoota aanaa ykn ittigaafatamtoota kennitoota tajaajila
wallaansaa irraa ittigalawwan argamuu qabu. Haa ta’u malee,
kutaan hojii bittaa tarreeffama bittaa isa dhumaa qopheessuu
qaba.

212
  Ibsa fedhii (specification) qorichaa ykn meeshaalee
wallaansaa, koree dhaabbiin ykn koree tekinikaa yeroon
qophaa’uu qaba.
 Filannoo duraa dhiyeessitootaa, ogeessitoota mirkaneessa
qulqullinaa dabalatee koree caalbaasii ittigaafatamtootaa fi
ogeessitoota tekinikaa bu’uura bal’aa qabatuun hojjetamuu qaba.
 Gamaaggamaa fi mirkaneessa caalbaasii, koree caalbaasiif ykn
boordii caalbaasii dhiisuu qaba. Miseensonni koree teekinikaa
yaadawwan tekinikaa kenuu ni danda’u. Haa ta’u malee, murtii
waliigaltee irratti sagalee kennuu hin qaban.
3.4.1.3. Beekumsi bittaa qorichaa, dandeettii fi muuxannoo kan barbaaduu
ogummaa addaa dha. Yeroo baayyee dhaabbileen qoricha
dhiyeessan bittaa qorichaan leenjii xiqqaa ykn hojjetoota leenjii
addaa kamiyyuu hin fudhanneen kan guutamanii dha. Kanaafuu,
adeemsa bittichaa haala bu’a qabeessa ta’een bulchuu akka
danda’amu bittaa fi raabsa ijoo irratti hojjetoonni boba’an haala
barbaachisuun leenjii argachuu fi jajjabaachuu qabu. Waliigalaan
adeemsa bittaa qorichichaa irratti ogeessota qorichaa (Pharmacist)
dabalataan yoo xinnaate ogeessa qorichaa ol’aanaan (Pharmacist)
tokko jiraachuu qaba.
3.4.2. Waliigalaan raawwatiinsa adeemsa bittichaa booda qaboo yaa’iin qabuu kan
qaban yommuu ta’u mo’ataa adda baasuuf ulaagaalee barbaachisan
fayyadamee sirnawwan bittichaa ifa ta’uu qabu.
3.4.2.1. Dhiyeessitoota foyya’an harkisuu fi gatiiwwan foyya’an argachuuf haqa
qabeessummaa fi haqaan hojjechuun barbaachisaa dha. Adeemsi
caalbaasii bittaa qorichaa ifa yoo ta’uu baate ykn dhoksaa yoo ta’e
malaammaltummaa kan qabu ykn haqa qabeessummaa kan dhabe akka
ta’etti yaadamuu ni danda’ama. Dhiibbaawwan barbaachisaa hin taane
yoo uumaman iyyanni jiraachuu ni danda’a. Dhugaa ta’anis ta’uu
baatanis iyyanni akkanaa ni miidhu. Akkasumas dhiyeessitonni,
kennitonni tajaajila wallaansaa fi ummanni sirnicha irratti amantaa ni
213
 dhabu. Dhiyeessitonni mo’ataman carraa mo’achuu akka hin qabne
isaanitti ni dhaga’ama. Akkasumas, caalbaasiiwwan gara fulduraa jiran
irratti hin hirmaatan. Lakkoofsi dhiyeessitoota kadhimoo yommuu
xiqqaatu dhiyeessichi harka dhiyeessitoota muraasa waan galuuf
dorgommiin gatii ni hirrata. Akkasumas, gatiiwwan bittaa hamma
barbaadamuu ol baayyee guddaa ta’a.
3.4.2.2. Sirni caalbaasichaa ifa ta’uu qabu. Qaboon yaa’ii gamaaggama barbaachisu
qophaa’uu fi ragaaleen adeemsa bittaa kuusaan qabamuu qabu.
Dabalataanis murtiiwwan bittaa kennuuf ulaagaalee ifa ta’an
fayyadamuun ni barbaachisa. Murtiiwwan caalbaasii seera-
qabeessummaan kennamuu qabu. Akkasumas yeroo gabaabaa
danda’amu keessatti mo’ataa waliigaltichaa adda baasuu fi ajaja kennuun
xumuramuu qaba. Hamma seeraan hayyamameen adeemsaa fi bu’aa
caalbaasichaa ilaalchisee ragaan ummataaf ifa ta’uu qaba.
3.4.3. Bittaan haala sirri ta’een karoorfamuu qaba
3.4.3.1. Qorichawwan yeroo barbaadamutti argamuu isaanii mirkaneessuuf
bittaan qorichaa of-eeggannoon karoorfamuu qaba. Namoonni karooricha
qopheessan sababawwan armaan gadii tilmaama keessa galchuu qabu.
Dhiyeessitoota argachuu, maallaqni argamuu isaa fi yeroo isaa, sirna
(tarsimoo) lojistikicha keeessatti baayyina sadarkaawwan argaman,
daangaawwan yeroo fi hojiiwwan bittaa irratti ittigalawwan dhiibbaa
uuman, fakkeenyaaf filannoo qorichaa, baayyina isaa murteessuu,
caalbaasii fi waliigaltee raawwachuu, sadarkaawwan adda addaa
sirnichaatti yeroowwan kallattii agarsiisan, sirnawwan biyya keessa
galchuu, gumuruka irraa bilisa gochuu fi mijaa’iina geejjibaaf qabu.

3.5. Filannoo qorichaa fi hamma isaa shallaguu

3.5.1. Bittichi tarreeffama qorichawwan bu’uuraa ykn tarreeffama qamarii
biyyoleessaa/naannoon daangeeffamuu qaba. Addunyaa keessatti sirni
mootummaa ykn kennaan tajaajila wallaansa dhunfaa kamiyyuu qorichawwan

214
 gabaa keessatti argaman baajata jiruun bituu hin danda’u. Dandeettiin
maallaqaa murtaa’aa waan ta’eef filannoon godhamuu qaba. Tarreeffama
qorichawwan barbaachisoo ykn bu’uura qamarii qorichaatiin bittaaf
tarreeffama qorichawwan murtaa’an keessaa qorichawwan isaan kam yeroo
yeroon akka bitaman ni murteessa. Akkasumas baasii qorichaa to’achuuf karaa
bu’aa qabeessa tokkoo dha. Qamarii sadarkaa biyyooleessan qophaa’e ykn
yaadni rime bu’uura tarreeffama qorichawwan bu’uuraa filannoon godhamu
waggoota digdamaa ol biyyoota guddatan fi biyyoota guddataa jiranitti faayidaa
kennaa jira. Kunis sirni egumsa fayyaa rakkoo fayyaa amma jiru furuuf
ittigaloota baasii quusatanii fi qorichawwan salphaan bitamuu danda’an irratti
akka xiyyeeffatan ni hayyamaaf. Qamarii giddugaleessan ykn bu’uura
tarreeffama qorichawwan biyyooleessaan qorichawwan flacihuuf oomishaalee
murtaa’an irratti xiyyeeffannoon akka godhamu ni dandeessisa. Baayyini
(hammi) isaa guddaa yoo ta’e dorgommii ni jajjabeessa. Akkasumas gatii
qorichawwan dorgomaan caalmaan akka argaman ni godha. Lakkoofsa
meeshaalee hirrisuu dabalataanis hojiiwwan bulchiinsaa biroo ni salphisa.
Akkasumas baasii lakkaa’umsaaf (inventory) barbaachisu ni hirrisa.

Kennitonni tajaajila wallaansaa mootummaa fi dhunfaa tokko tokko bittaa

qorichawwan bu’uura tarreeffama qorichawwan tiin qofa kan daangeffamanii
dha. Haa ta’u malee, dhimmoota baayyee irratti fedhiiwwan adda ta’aniif deebii
kennuuf ittigaafatamtoota ol’aanoo ilaallatuun erga hayyamameen booda
darbee darbee malawwan tokko tokko bittaa qorichawwan hin galmoofne
hayyaman ni jiru.
3.5.2. Sanadonni bittaa fi caalbaasii qorichawwan moggaaffama addunyaan ykn
moggaaffama qorichawwan bu’uuraan (generic) galmeefamu qabu.
Moggaaffamni addunyaa qorichawwan galmee bittaan ykn ibsa fedhii caalbaasii
irratti ibsuun bal’inaan sadarkaa fudhatama qabuu dha. Kun qorichawwan
madda adda addaa irraa argaman bituuf kan raawwatu ta’u iyyuu dhiyeessaa
tokkoo irraa yeroo bittaan raawwatu moggaaffamni mallattoo daldalaan
eegame faayidaa irra ooluu qaba. Oomishaaleen bitaman rakkoolee wal-qixa

215
 qorichummaa ykn walqixa umamaa (pharmaceutical equivalence or bio-
equivalence) kan uuman (fidan) yoo ta’e gaaffiin bittichaa biraandii (seerii/
mallattoo daldalaa) addaa otuu hin ibsin sadarkaawwan qulqullinaa ibsuu qaba.

Kana jechuun dhiyeessitonni qorichawwan mallattoo daldalaa addaa

(moggaaffama addaa) qaban caalbaasicha keessatti hin hirmaatan jechuu miti.
Oomisha baasii quusatu dhiyeessuu ni danda’a. Akkasumas qorichawwan har’aa
murtaa’aniif moggaaffama daladalaan kan hin eegamne dorgomtoota
qorichawwan walfakkaatan irra gatiiwwan dorgomaa caalan dhiyeessuu ni
danda’u. Haa ta’u malee, sirna egumsa fayyaa mootummaaf qorichawwan
dhiyaatan hundumaa irratti seerii (mallattoo daldalaa) godhamu dabalataanis
moggaaffamoota addunyaa dabalatee bu’uura qajeelfama godhiinsa mallattoo
addaa seeraan taa’aniin sirritti moggaaffamni kennamuu qaba.

3.5.3. Baayyinni (hammi) ajajamu tilmaama fedhii sirrii ta’ee irratti kan hundaa’e ta’uu
qaba.
Hanqina kuufamaa ykn kuufama guddaa hambisuuf bittaan barbaadamu
baayyinni (lakkoofsi) akka beekamu ni barbaachisa. Dabalataanis dhiyeessitonni
tilmaamni baayyina (lakkoofsa) bittichaa sirrii dha jedhanii yoo amanan bu’uura
waliigaltee dhiyeessa hamma (baayyina) tilmaamameen gatii gad aanaa
dhiyeessuuf fedhii qabdoota dha.

Adeemsi dhiyeessaa walitti aanuudhaan guutuu yoo ta’ee fi galmeeffamni fayyadamaa

sirrii yoo ta’an fedhii gara fulduraa tilmaamuu fi hamma (baayyina) isaa murteessuuf
fayyadamni jiru karaa amansiisaa dha. Ragaan fayyadamaa kun bu’uura haalawwan
armaan gadiin sirreeffamuu (ilaalamuu) qaba. Hamma dhukkuba saaxilamu irratti
jijjiiramawwan beekaman ykn eegaman, haalawwan, sababawwan yeroo, sadarkaawwan
tajaajilaa, haalawwan kenniinsa tajaajilaa fi hordoffii dhukkubsatootaa. Baayyina (hamma)
itti fayyadama darbe irratti hundaa’ee murteessuu dhadhabuun yeroo ammaa kan mul’atu
ittifayyadama qorichaa sababummaa hin taane akka ittifufu ni godha. Adeemsi
dhiyeessichaa guutuu ta’uu dhabuu isaa fi ittifayyadamni qorichaa sababummaa ta’uu
dhabuu isaa tiin biyyoota baayyeetti ragaan fayyadamaa guutuu kan hin taane dha ykn

216
fedhii sirrii hin calaqisiisu. Haala kanaan fedhiiwwan bittaa tilmaamuuf hamma
dhukkubaaf saaxilamu bu’uura kan godhate tekinikawwan fayyadama tilmaama waliigalaa
fayyadamuun ni danda’ama.

3.6. Ittifayyadamaa fi dorgommii maallaqaa (Financing and competition)

3.6.1. Ittifayyadama madawwan (ittigalmawwan) maallaqaa ol kaasuuf sirnawwan
bulchiinsa maallaqaa gaarii hordofuu ni barbaachisa.
3.6.1.1. Maddii maallaqaa bittaa qorichaaf barbaachisu kanneen armaan gadii ni
dabalata. Maallaqni mootummaan ramadamu, kaffaltii ittifayyadamtoota
irraa argamu, wabummaa tajaajila fayyummaa, deggarsa maallaqa
hawwaasaan godhamuu fi maallaqa arjoomtoota irraa argamu.
Filannoowwan kun bu’aa qabeessummaa isaanii tiin, haqummaa fi
amansiisummaa isaanii tiin adda ni bahu. Maallaqni waliigalaa argamu,
sharafni maallaqa alaa hamma gahaan argachuu fi haala baajanni yeroo
yeroon argamu bittaaf ittigalawwan baayyee faayidaa qabeessa
barbaachisanii dha. Bittaa qoricha mootummaaf xiyyeeffannaa dursaa
kennuu fi bittaawwan damee mootummaa deggaruuf malawwan maallaqa
gahaa yeroo sirrii ta’etti itti argamu hojii irra oolchuuf barbaachisaa fi
maallaqa amansiisaa qopheessuun ittigaafatamummaa ittigaafatamtoota
hojii ol’aannoo mootummaa dha.
3.6.1.2. Maallaqni kan daangeffame yoo ta’e malawwan bulchiinsa maallaqaa haala
addaatiin faayidaa qabeessaa dha. Akkasumas duraa duubi bittaa
qophaa’uu qaba. Qorichawwan yeroo barbaadametti ajajuu danda’uu fi
qorichawwan akka walharkaa fuudhaniin kaffaltii raawwachuu,
qorichawwan gatii gatii gad-bu’aan bituuf, kuusaa keessaa akka hin badne
gochuu fi dhiyeessitonni sirna bittichaa irratti amantaa isaan qaban akka
dabalu bu’uu fudhatama qabuu dha. Haala ariifataa fi amansiisaadhaan
kaffaltii raawwachuun gatiin qorichaa akka hirratu gochuu irratti gahee
guddaa ni qaba.
3.6.1.3. Malawwan maallaqaa fakkeenyaaf bittaan qorichaa hinwalta’in marsaan
bittaa marsaa kaffaltii irraa adda bahee mataa isaa danda’ee akka hojjetu

217
 gargaaruu ni danda’a. Fandii qoricha naanna’aan (Revolving drug fund)
bittaaf qofaatti herreega baankii banuu fi kaappitaala mataa isaa
ramadudhaan garaagarummaa kana hojii irra oolchuuf gargaaruu ni
danda’a.
3.6.2. Hamma bittaa
3.6.2.1. Dhiyeessitonni hamma bittaa guddaa fedhii isaan caalbaasii keessatti qaban
guddisuu fi gatii dorgomaa akka dhiyeessan onnachiiftuu kennuufiidhaan
gatiiwwan mijaa’aa fi haalawwan waliigaltee akka jiraatu ni godha.
Tarreeffama qorichaa murteessuudhaan qorichawwan ramaddiiwwan
tajaajila wallaansaa kennaniin irra-deddeebbii jiru hambisuun kennitoota
tajaajila adda addaa ykn aanaaleen hamma bittaa bakka tokkootti
sassaabuun (pooling) hamma guddaan argamuu ni danda’a.
3.6.2.2. Sagantaalee bittaa gad-bu’een hamma eeguuf karaan tokko gatii bittaa
qorichawwan bu’uuraa irratti sadarkaa giddugaleessatti waliigaluu fi
naannooleen, godinaaleen, aanaaleen ykn kennitoonni tajaajila wallaansaa
qorichawwan barbaadaman dhiyessaa irraa akka ajajan hayyamuu dha.
Malawwan kun kuufama jiruu fi dandeettii geejjibaa guutuumaa guututti
fayyadamuu, bulchiinsa lakkaa’umsaa mijeessuu fi rakkoo dhangala’a
maallaqa calla salphisuu ni dandeessisa.
3.6.3. Malawwan bittaa dorgommii irratti hundaa’e
3.6.3.1. Qorichawwan bituuf malawwan sadii gurguddootu jiru. Isaanis, caalbaasii
murtaa’aa, caalbaasii ifaa fi dhiyeessa qofa tokko waliin kallattiin
waliigaltee godhamuu dha. Gatii mijaa’aa argachuuf dhiyeessitonni akka
dorgoman gochuun xiyyeeffannaa dursaa kennamuuf kan qabu dhimma
ijoo waan ta’eef bittaawwan xixiqqaa ykn tasaa irraa kan hafe dameen
mootummaa bittaawwan hundumaaf malawwan dorgommii irratti
hundaa’an fayyadamuu qabu. Bittaa dhimmoota barbaadamaniif
dhiyeessitonni baayyeen akka jiran ni tilmaamama.
3.6.3.2. Amansiisummaan qulqullinaa fi tajaajila qorichaa hanga mirkanaa’etti gatii
gad aanaa argachuuf gamaaggamni godhamuu qaba.Gatii qorichaaf bu’uura
tumaamtilee shananiin (rule-of –five) yoo xiqqaate filannoowwan

218
 walittiqabaa shan gabaa keessatti yommuu argaman gatiiwwan waliigalaa
gad bu’u. Akkasumas dhimma (meesha) tokkootti yoo xinnaate
caalbaasiiwwan shan yoo argaman malawwan caalbaasichaan gatiiwwan
gad bu’u, caalbaasii dabalataa ida’uun gatiiwwan waliigalaa irratti
caalmaan akka hirratan hin godhu.
3.6.3.3. Tajaajila wallaansaa qorichaawwan kennan keessatti argaman oomishaaleen
baayyee ramaddii madda qeenxee irraa yoo ta’an ykn oomishaalee addaa
har’aa haala ta’anitti ramaddii tajaajila wallaansaa qorichaawwan keessatti
kan argaman lakkoofsi qorichawwan adda addaa bu’uura xiinxala quusannoo
baasiin hirrachuu ni danda’a. Bu’uura caalbaasii ramaddii tajaajila qorichaan
dorgommiin godhamuu ni danda’a. Fakkeenyaaf yoo xinnaate malkatawwan
adda ta’aniif sadarkaan tajaajila qorichawwan farra ilbisootaa har’aa
walfakkaattii qabu. Caalbaasii ramaddii tajaajila qorichaan jechuun bittaa
sadarkaa tajaajila qorichawwaniin kan walfakkaatan ta’anii garuu
oomishaalee qorichaa akaakuu adda addaa kan ta’an lama, sadii, ykn isaa ol
ta’an akka dhiyaatan kan itti gaafatamuu dha.
3.6.3.4. Ramaddii tajaajila qorichawwan keessatti filannoo qorichawwan baasii
quusatan bittaan isaa biiroon otuu hin ta’iin koree qorichawwan bu’uuraa
giddugaleessaan hojjetamuu qaba.
3.6.4. Miseensonni garee bittaa meeshaalee (dhimmoota) waliigalteen irratti godhame
dhiyeessaa waliigalticha qabate irraa bitachuu qabu.
3.6.4.1. Kennaa tajaajila wallaansaa tokkoo tokkoon gatii isaanii mataa isaaniin kan
waliigalanii fi yoo kan biamu ta’een ala malawwan bittaa qoricha mootummaa
akka bittaa garee bittaatti ilaalamu. Yeroo bittaa garee tajaajilawwan
wallaansaa walfakkaatan gatii bittaa qofa qofaatti raawwatuun aragamu irra
kan caale gatiiwwan gad-aanaa ni argamsiisa. Hirrifamni gatii kun bu’uurri
isaanii qaama bittaa garee bittaa kan ta’an meeshaalee (dhimmoota)
waliigaltee tajaajilawwan itti godhame dhiyeessuu hanga danda’etti
dhiyeessaa filatame irraa qofa ni bitamu yaada jedhuu dha. Kun bittaa
dhiyeessaa qofaa (tokko) ta’eef kan kenname jedhamee beekama. Miseensonni
garee dhiyeessitoota biroo waliin waliigaltee qofa-qofaa gochuuf bilisa yoo

219
 ta’an dhiyeessan caalbaasicha irratti hirmaatu bittaa gareef hirrifama foyya’aa
gochuuf fedhii inni qabu gad-aanaa ni ta’a.
3.6.4.2. Bittaa dhiyeessaa qofaa (tokkoof) kenname irratti to’annoon godhamuu fi
raawwatamaa ta’uu qaba. Keessumaa sadarkaa giddugaleessa gatiiwwanii
waliigalteen yommuu godhamuu fi ajajni kan kennamu tokkoo tokkoo
tajaajilaa tiin yommuu ta’u to’annoon barbaachisaa dha. Dhiyeessitonni
dorgommii caalbaasii hin mo’anne bittaa garee’ichaa addaan qooddachuuf
(adda baasuuf) gatiiwwan caalmaan dorgomaa dhiyeessuu ni danda’u.
Miseensonni garee gad-bu’iinsa gatii kan hambisuu yoo hin dandeenye gatiin
caalbaasii itti aanan gara sadarkaa guddaa duraa mijaa’aa hin taanetti ol ni
ka’a.

3.7. Filannoo dhiyeessaa fi mirkaneessa qulqullinaa

3.7.1. Qulqullina oomishaa, amansiisummaa tajaajilaa, yeroo walharkaa fudhiinsaa fi
dandeettii maallaqaa adeemsa yaada keessa galche dursa gahumsa dhiyeessitoota
kaadhimoo fi dhiyeessitoota filataman irratti to’annoon godhamuu qaba.
3.7.2. Sirnawwan mirkaneessa gahumsa duraa fi boodaa sirritti yoo qabame
dhiyeessitoota sadarkaa gad ta’an hambisuuf ni gargaara. Gahumsi duraa
oomishaalee addaaf caalbaasiin otuu hin gaafatamin dura dandeettii (gahumsa) fi
beekamtii dhiyeessaa gamaaggamuuf sirna tajaajiluu dha. Sirni kun keessumaa
malawwan bittaa qorichaa raawwataa jiraniif kan filatamuu dha. Dhiyeessitoota
gahumsa duraa qaban filachuun yeroo baayyee kan fudhatu ta’uu iyyuu kun yeroo
tokko erga hojjetamee booda caalbaasiin tokkoo tokkoo oomishaaf sadarkaa
gahumsa duraa barbaadamu argate gahaa akka ta’etti ni lakkaa’ama. Kuniis
kenniinsa murtichaa fi adeemsa mo’ataa waliigaltichaa adda baasuu ni ariifachisa.
Caalbaasiin gahumsa boodaa erga dhiyaatanii booda dhiyeessitoota ni
gamaaggama. Dhiyeessitoota hin beekamne irraa gaaffiin baayyee yoo jiraatan
dhiyeessitonni oomishaalee qulqullina gaarii qaban kan dhiyeessan ta’uusaanii
mirkaneessuuf mo’ataa waliigaltichaa adda baasuuf duubatti hafiinsa guddaan ni
jiraata.

220
 Sirnawwan bittaa baayyeen caalbaasii murtaa’aa gahumsa duraa waliin kan
fayyadaman yommuu ta’u dhiyeessitoota gahumsa duraa argatan qofa irraa
caalbaasii ni gaafatu. Dhiyeessitoota kanaan dura gahumsa duraa argatan irratti
dorgommii uumuuf dhiyeessitoota kaadhimoo har’aa barbaaduuf gahumsa duraa
waliin sirna bittaa caalbaasii murtaa’aan tattaaffiin walitti aanu godhamuu qaba.
Dhiyeessitoota har’aa ilaalchisee abbootiin to’annoo qorichaa ragaa barbaachisaa
ta’e kennuu ni danda’u.

Adeemsi dhiyeessitoota har’aa gamaaggamuu kanneen kanaan gadii dabaluu ni

danda’a. Qorannoo galmeessuu dhiyeessitoota har’aa, maammiltoota durii irraa fi
walitti araarsa ejeensiiwwan addunyyaa, yaalii bittaa hamma xiqqaa fi naannoo
irraa ragaa sassaabuu dha.

Sirnawwan gamaaggama gahumsa duraa fi boodaa ittifayyadamuu irratti

dabalataan manneen hojii mootummaa milkaa’aa yeroo kallattii, haalawwan
waliigaltee waliin mijaa’ummaa inni qabu, fe’iinsa gar-tokkoo, qulqullina
qorichawwanii, yeroo tajaajila isaanii hafe, qajeelfamawwan saamsuu fi moggaasa
waliin gahumsa isaa bu’uura sina to’annoo barbaachisaa agarsiisu raawwii
dhiyeessa walitti aanu gaarii ni mirkaneessu. Galmeen dhiyeessaa tokkoo tokkoo
waraqaawwan galmeeffamaa, heertuuwwan, baruulee adda addaa, iyyatawwanii fi
ragaalee dhiyeessaa ilaalu biroo uunkaan qabuu qaba. Malli ragichaa lakkoofsaa fi
gatii waliigaltee caalbaasii kennaman, gatii bittaa waliigalaa waggicha keessatti
dhiyeessicha irraa bitamanii fi duraa-duuba raawwii caalbaasii tokkoo tokkoo
agarsiisuu (kaa’uu) qaba.

Sirniiwwan/malli bittaa qorichawwan bitaman bu’’uura sadarkaa/ulaagaalee addunyaatti

qulqullina ol’aanaa kan qaban ta’uusaanii mirkannoo mirkaneessu hundumaa of-keessatti
qabaachuutu irra jiraata.

Sirni mirkaneessa qulqullina bu’aa qabeessi dhimmoota barbaachisoo afur ni qabaata.

Isaanis:-
 Dhiyeessitoota amansiisoo qorichawwan qulqullina qaban dhiyeessan filachuu,

221
  Mallawwan yeroo ammaa jiran fayyadamuu fakkeenyaaf, Dhaabbanni Egumsa
Addunyaa daldala addunyaa keessatti qulqullina oomishaalee qorichaa
naanna’aniif mala kenniinsa mirkannoo inni kennu,
 Oomishaalee hanqina /dogoggora qaban ilaalchisee mala gabaasa itti godhamu
diriirsuu,
 Yaalii to’annoo qulqullina yaadame hojii irra oolchuu.

Dhiyeessitoota har’aa oomishaalee biyya keessatti hin beekamne dhiyeessan yommuu

fayyadamu malli bitichaa keessumaa yaada cuunfaa qulqullina oomishaa ilaallatan irratti
xiyyeeffannaa addaa kennuu qaba.

222
 Uunkaa 1:- Malawwan bittaa
Mala Bittaa Qorichawwan Tilaaliiwwan To’annoowwan Dabalataalee Meeshaalee
Da’uumsaa Nyaataa Wallaansaa
Caalbaasii Faayidaa - Oomishaalee madda Hin gorsaman - Oomishaalee - Oomishaalee - Oomishaalee
addunyaa baayyee qabaniif madda baayyee madda baayyee madda baayyee
- Qorichawwan qabaniif qabaniif qabaniif
barbaachisoo - Kondoommii - Waliigaltee
hayyama (patent) yeroo dheeraaf
irra hin jirre (ji’a sadii ol)
turuu danda’an
kan uwwisan
Haala - Oomishtoota ykn Oomshtoota - Oomishtoota ykn - Oomishtoota - Oomishtoota
gabaa dhiyeessitoota beekamoo baayyee dhiyeessitoota ykn ykn
baayyee lakk. xiqqoo baayyee dhiyeessitoota dhiyeessitoota
baayyee qaban caalbaasiiwwan baayyee lakk. baayyee
caalbaasiiwwan lakk. baayyee baayyee qaban caalbaasiiwwan
arkisuuf qaban arkisuuf caalbaasiiwwan lakk. baayyee
- Gatiin bittaa haala - Gatiin bittaa haala arkisuuf qaban arkisuuf
gahaan guddaa ta’uu gahaan guddaa - Gatiin bittaa - Gatiin bittaa
ta’uu haala gahaan haala gahaan
guddaa ta’uu guddaa ta’uu
Caalbaasii Faayidaa Qorichawwan adda Ni gorsama Oomshtoota xiqqaa Ni gorsama Fudhatama ni
murtaa’aa addaa (miltoo 1 ilaalaa) qofa kan qaban qaba

223
addunyaa malawwan to’annoo
da’uumsa (IUDS,
OCs)
Caalbaasii Haala Oomshtoota addunyaa Oomshtoota haqa Oomshtoota Oomshtoota Oomshtoota
addunyaa gabaa lakkoofsa murtaa’aa qabeessa lakkoofsa lakkoofsa murtaa’aa lakkoofsa lakkoofsa
qaban murtaa’aa qaban qaban murtaa’aa qaban murtaa’aa qaban
Caalbaasii Faayidaa Qorichawwan bu’uuraa Oomshtoota Faayidaan isa Waliigalteewwan Faayidaan isa
biyya hamma xiqqaa baayyee xiqqaa murtaa’aa dha. xiqqoo murtaa’aa dha.
keessaa bu’aa qabeessonni Biyyoonni Adeemsi isaanii
ni jiru oomishtuu baayyee nyaata
qorichawwan qaama ijaaran
to’annoo da’uumsaa xumuraman
qaban baayyee ( yeroon tajaajila
xiqqoo dha. isaa ji’a sadii kan
hin caalle)

Haala Oomishtoota biyya Qulqullina Oomishtoota Oomishtoota Oomishtoota biyya

gabaa keessaa gahoo ykn dhiyeessitoota biyya addunyaa lakkoofsa addunyaa keessaa lakkoofsa
bakka bu’oota keessaan baayyee qaban ykn lakkoofsa baayyee baayyee qaban
oomishtoota addunyaa mirkaneessuuf bakka bu’oota qaban ykn bakka ykn oomishtoota
ykn raabsitoota rakkoo guddaan raabsitoota bu’oota addunyaa ykn
hayyama qaban jiraachuusaa hayyamameef raabsitoota bakka bu’oota
hayyamameef raabsitoota

224
 hayyamameef
Faayidaa - Bittaawwan hammi Bittaawwan hammi Taliilaan kan Bittaawwan Bittaawwan
isaanii xiqqaa ta’e isaanii xiqqaa ta’an kennamu, hammi isaanii hammi isaanii
- Adda kan ta’anii fi to’annoowwan xiqqaa ta’an xiqqaa ta’an
qorichawwan da’uumsaa
dhukkuba naannoo liqinfaman
ho’aa addaa
- Qorichawwan barri
tajaajila isaanii
murtaa’aa ta’e
(jechuun ji’a 12 ykn
isaa gad)

Haala Oomishtoota lakkoofsa Oomishtoota Oomishtoota Oomishtoota Oomishtoota

gabaa xiqqaa qaban lakkoofsa xiqqaa lakkoofsa xiqqaa lakkoofsa xiqqaa lakkoofsa xiqqaa
qaban qaban qaban qaban
Faayidaa Oomishaalee - Taliilawwan -Oomishaalee -Oomishaalee -Oomishaalee
dhiyeessaa tokko irraa dhiyeessaa tokko dhiyeessaa tokko dhiyeessaa tokko dhiyeessaa tokko
bitaman irraa bitaman irraa bitaman irraa bitaman irraa bitaman
Dhiyeessa tasaa -Taliilawwan barri - Qorichawwan -Dhiyeessa yeroo -Dhiyeessa yeroo
tajaajila isaanii qaama keessatti ariifachisaa ariifachisaa
murtaa’aa ta’e galan (owwalaman)
(jechuun ji’a 12 ykn -Dhiyeessa yeroo

225
 isaa gad) Dhiyeessa ariifachisaa
yeroo ariifachisaa

Haala oomishichaafi Sadarkaa Oomshituu qofaa Oomshituu qofaa Oomshituu qofaa

gabaa Oomishtuu tokko Addunyaatti
(qofaa) oomshaa tokko
qofaan kan
oomishamu
Beekumsa (ogummaa) bittaa man hojii raawwachisu:- maddawwan kan ilaallatu beekumsa, dandeettii waliigaltee godhuu
Ejeensiiwwa Faayidaa -Dhiyeessa tasaaf -Dhiyeessa tasaaf -Dhiyeessa tasaaf -Dhiyeessa tasaaf -Dhiyeessa tasaaf
n dandeettii bittaa dandeettii bittaa dandeettii bittaa dandeettii bittaa dandeettii bittaa
mootummaa xiqqaa/dhadhaba xiqqaa/dhadhaba xiqqaa/dhadhaba xiqqaa/dhadhaba xiqqaa/dhadhaba
gamtoman ejeensii raawwachisu ejeensii ejeensii ejeensii ejeensii
akka -kaka’uumsa bilisaan raawwachisu raawwachisu raawwachisu raawwachisu
dhiyeessaa taliilaa fayyadamuu - Ejeensiiwwan - Ejeensiiwwan - Ejeensiiwwan Ejeensiiwwan
yoo ta’an - Ejeensiiwwan mootummaa mootummaa mootummaa mootummaa
mootummaa gamtoman gamtoman bittaaf gamtoman bittaaf gamtoman bittaaf gamtoman bittaaf
bittaaf maammilawwan maammilawwan maammilawwan maammilawwan maammilawwan
baankii ni hordofu baankii ni hordofu baankii ni hordofu baankii ni hordofu baankii ni hordofu
Haala Yeroo yeroodhaan Yeroo yeroodhaan Yeroo yeroodhaan Yeroo yeroodhaan Yeroo yeroodhaan
gabaa bittaa qorichaa kan bittaa taliilaa kan bittaa to’annoo bittaa nyaata bittaa meeshaalee
raawwatu ejeensiin raawwatu ejeensiin da’uumsaa kan qaama gabbisu wallaansaa kan
mootummaa gamtoman mootummaa raawwatu ejeensiin kan raawwatu raawwatu

226
 (UNICEF)jiraachuu gamtoman jiraachuu mootummaa ejeensiin ejeensiin
gamtoman jiraachuu mootummaa mootummaa
gamtoman (WHO, gamtoman
UNICEF) jiraachuu (UNICEF, UNFPA)
jiraachuu
Beekumsa (ogummaa) bittaa man hojii raawwachisu:- waliigaltee kallattii, bulchiinsa waliigaltee gorsaa
Bakka bu’aa Faayidaa Dandeettiin Dhiyeessa Ejeensii Ejeensii Ejeensii raawwatuun dandeettii
Bittaa Ejeensiicha bittaa tasaaf raawwatuun raawwatuun bittaa baayyee murtaa’aa ta’e
kan raawwatu Ejeensiin dandeettii dandeettii
baayyee raawwatu bittaa baayyee bittaa baayyee
murtaa’aa ta’u beekumsa murtaa’aa ta’e murtaa’aa ta’e
(ogummaa)
bittaa yeroo
dhabu
Haala gabaa Bittaa Bittaa Bittaa qoricha Bittaa Bittaa meeshaalee wallaansaa qaama
qorichawwan taliilawwan to’annoo nyaatawwan ijaaran barbaachisan bakka bu’aa
barbaachisaniif barbaachisan da’uumsaa qaama ijaaran bittaa mijaa’aa, gahaa fi muuxanoo
bakka bu’aa bittaa bakka bu’aa barbaachisaniif barbaachisaniif qabu
mijaa’aa, gahaa fi bittaa mijaa’aa, bakka bu’aa bakka bu’aa
muuxanoo qabu gahaa fi bittaa mijaa’aa, bittaa mijaa’aa,
muuxanoo gahaa fi gahaa fi
qabu muuxanoo muuxanoo
qabu qabu

227
Beekumsa (ogummaa) bittaa man hojii raawwachisu:- dandeettii to’annooo, bulchiinsa waliigaltee gorsaa

228
Ittiin hordoffii baniinsa caalbaasii (Bid Openning Cheklist)
Lakk. Bittaa (waliigaltee):____________________
Guyyaa caalbaasiin itti baname:________________
Sa’atii caalbaasichi itti baname:___________________
Maqaa dorgomaa:________________________________
1. Fuula poostaa caalbaasichaa irratti chaappaan godhameeraa?
2. Uunkaan caalbaasichaa guutameeraa akkasumas mallattaa’eeraa?
3. Yeroo dorgommiin/caalbaasiin itti ragga’u_________________
4. Yeroo mallattaa’u ragaan sanadaa walqabateeraa?
5. (Yoo barbaachise) hammi kabachisa caalbaasii__________________ (maallaqa ittiin
gabayyeeffamu akaakuu isaa ibsuu)
6. Dhimma bakka bu’ee gale ykn haqame ykn foyya’e kamiyyuu ibsuu,
7. Yaada ittiin dorgommii filannoo kamiyyuu ibsuu,
8. Hirriffama gaafatame kamiyyuu ibsuu,
9. Yaadawwan dabalataa,
10. Maqaa dorgomaa ykn bakka bu’aa isaa argame_________________________
11. Gatii waliigalaa caalbaasii__________________ (maallaqawwan ittiin gabayyeeffamanii fi
hamma isaanii ykn dhibbeentaa isaa galmeessuu)
Mallattoo abbaa taayitaa dorgomtichaa________________ Guyyaa ____________
Saamuuda ulaagaa Gamaaggamaa
Uunkaa gamaaggama caalbaasii
Gabaasa gamaaggama caalbaasii fi yaada mo’ataa caalbaasichaa ilaallatu
Maqaa pirojektichaa_____________________
Lakk. Bittaa (liqii)__________________
Maqaa waliigaltee__________________
Lakk. Adda baasa __________________
Guyyaa dhiyaate ___________________

229
 Uunkaa 1:- Fedhii bittaa addaan baasuu (Identification)
1.1. Maqaa Pirojektichaa/liqeeffataa
1.2. Lakkoofsa liqii
1.3. Guyyaa itti raawwatu
1.4. Guyyaa itti cufamu
a. Isa jalqaba
b. Kan foyya’e
1.5. Kan bitaa (qaxare)
a. Maqaa
b. Teessoo
1.6. Lakkoofsa (adda baasa)
1.7. Ibsa waliigaltee
1.8. Tilmaama gatii (baasii) 1
1.9. Mala bittaa (tokko mirkaneessaa) Caalbaasii addunyaa______ Caalbaasii addunyaa
murtaa’aa____
Kan biroo _______
1.10. Qulqulleessa duraa ni barbaachisa Eeyyee_________ Hin barbaachisu ___________
1.11. Yaada addaa dhiyeessitoota biyya keessaaf Eeyyee_________ Hin barbaachisu ___________
(domestic
preference) ni hayyamama.
1.12. Waliigaltee gatii murtaa’aa (Fixed price Eeyyee_________ Hin barbaachisu ___________
contract)
1.13. Deggarsa maallaqaa
a. Maqaa ejeensii deggarsa kennu
b. Dhibbeentaa deggarsa maallaqaa ejeensii
deggarsa kennuun godhame
1. Gabaasa gamaaggama hojjetootaa ala yaadni kenname yoo jiraate madda fi guyyaa isaa ibis.
2. Deebiin kenname “miti” yoo ta’e uunkaa 2 irratti 2.2. (b) 2.4 (b) 2.6 (b) kan ibsaman duwwaa
dhiisuu ni danda’u. (Qorannoo duraa baankichaa (Prior review) adda baasee hanga hin gaafannetti.

Uunkaa 2:- Adeemsa Caalbaasii

2.1. Waliigalaan beeksiisa bittaa hunda
a. Caalbaasiin jalqabaa guyyaa inni itti bahe
b. Foyya’iinsa dhumaa
2.2. Gahumsa duraa (yoo barbaachise)
230
 a. Lakkoofsa dhaabbilee gahumsa duraa
argatan
b. Guyyaa baankichi mormii akka hin qabne
itti ibse
2.3. Beeksiisa Caalbaasii
a. Maqaa gaazeexaa biyya keessaa
b. Guyyaa itti bahe
c. Maqaa maxxansa addunyaa
d. Guyyaa itti bahe
e. Lakkoofsa dhaabbilee beeksiisichi isaan
gahe
2.4. Sanada Caalbaasii Idilee
a. Mata duree, guyyaa itti maxxanfame
b. Guyyaa liqeessaan ykn arjoomaan mormii
akka hin qabne itti beeksiise
c. Guyyaa dorgomtootaaf itti kenname /
gurgurame
2.5. Lakkoofsa dhaabbilee sanadoonni kennameef/
itti gurgurame
2.6. Foyya’iinsawwan sanadoota irratti
godhame /yoo jiraate/
a. Guyyaa foyya’iinsawwan itti kennaman
hundumaa galmeessuu
b. Guyyaa liqeessaan ykn arjoomaan mormii
akka hin qabne itti beeksiise
2.7. Guyyaa walgahiin caalbaasii duraa itti
godhame /yoo jiraate/
2.8. Guyyaa qaboon yaa’ii waligahichaa
dorgomtootaa fi liqeessitoota ykn arjoomtootaaf
itti ergame

Uunkaa 3:- Sanada ittidorgomsiisan fudhachuu fi banuu

3.1. Guyyaa dhumaa sanadni caalbaasii galii itti

231
 godhamu
a. Guyyaa jalqabaa, sa’atii
b. Kan ittiin dheerate /yoo jiraate/
3.2. Guyyaa caalbaasisichi itti banamu, sa’atii
3.3. Galmee caalbaasichi itti baname, guyyaa
baankiif itti ergame
3.4. Lakkoofsa caalbaasiiwwan dhiyaatan
Guyyaa caalbaasichi ragga’ee itti turu
(guyyoota ykn
torbawwan)
a. Jalqaba
irratti kan itti ibsame
b. Kan itti
dheerate /yoo jiraate/
c. Guyyaa
liqeessaan ykn arjoomaan mormii akka
hin qabne itti beeksiise
Yaadannoo:- Bu’uura waliigalteewwan caalbaasii sadarkaa laman kennamaniif
gaafatamuun sadarkaa tokkoo tokkoo ragaan guutamu ni barbaachisa.
Qajeelfamicha 2.6. fi waarshaa dhaabuuf, meeshaa dhiyeessuu fi walitti hidhuuf sanada
caalbaasii idilee barbaachisu ilaalaa.

Uunkaa 4:- Gatiiwwan caalbaasii

Adda Baasa Dorgomtootaa Gatii Caalbaasii
Dubbifame
Maqaa Teessoo Biyya Maallaqa Hamma Fayya’iinsawwan
Dhaabbatichaa (b) (c) ittiin wal- ykn % ykn yaadawwan 2
(a) irra bitan (e) (f)
(d)

232
KKF
1. Filannoo maallaqa ittiin wal-irra bitan u tokkoof, maallaqawwan ittiin wal-irra bitan
lammmaffaa bo’oo ‘e’ keessatti gatii caalbaasii waliigalaa irraa dhibbeentaa ta’ee
ibsameera.
2. Foyya’iinsawwan kamiyyuu caalbaasii dubbiffame irratti godhame fakkeenyaaf yaadawwan
hirrifama gatii dhiyaate, kan haqamee fi caalbaasiiwwan filannoo.
Kabachisa caalbaasii barbaadamuu fi dhimmoota murteessoo biroo akka hin jirre
yaadadhaa.

233
 Uunkaa 5:- Qorannoo Duraa (Preliminary Examination)
Dorgomtoota Mirkaneessa Gahumsa Kabachisa Guutummaa Haala gahaan Qorannoo gad-
(a) (b) dorgommiiif caalbaasii caalbaasii kan guutame fageenyaaf fudhatama
(c) (d) (e) (f) kan argate
(g)

KKF
Yaadannoo:- Mata dureewwan ibsuuf marxoo 1 kana keessatti ibsame kutaa jecha 5 ilaalaa. Bo’oowwan dabalataa fakkeenyaaf
haalawwan tekinikaa tiin guutamee kan dhiyaate ta’uusaa ilaalchisee ni barbaadamu. Marxoo 4 tiin fakkeenya ibsame ilaalaa.

Uunkaa 6:- Sirreeffamawwanii fi hirriffamawwan gatii haala irratti hin hundofne

Dorgoomaa Gatii Caalbaasii Sirreeffamawwan Gatii caalbaasii Hirrifamawwan gatii Gatii(wwan)
Dubbifame sirraa’e haalawwan irratti hin caalbaasii
234
 sirraa’e/
hundoofne 2 hirrate
Maallaqa Ida’ama Ida’amaw
ittiin wal-irra dogogorawwan wanwan
bitan Hamma 1 yeroo Dhibbeentaa Hamma
(a) (b) (c) (d) (e) (f)= (c) + (d) – (g) (h) (i)= (f) – (h)
(e)

KKF
Yaadannoo:-
1. Caalbaasiiwwan qorannoo duraaf fudhatama argatan qofaatu (uunkaa 5 bo’oo (g)) kanaa fi uunkaalee itti aanan kaeessatti ni qabama.
Uunka 4 bo’oo a, l, fi c (bo’oo duraa duubaan (a), (d) fi (e) )dha.
2. Hirrifamni godhamu dhibbeentaan yoo ta’e bo’oon (h) ida’ama bo’oon (f) fi (g) dha. Yaada jecha 6 (c) ilaaluu. Haa ta’u malee, hirriffamni
hammaan yoo ta’e kallattiin bo’oo (h) keessatti qbama. Dabalanni gatii hirrifama fudhatama hinqabnee dha.

Uunkaa 7:- Hamma Sharafaa

Gamaaggama caalbaasiif maallaqa ittiin wal-irra bitan n barbaachisu________________________
Geggeeddarumsi sharafaa guyyaa itti raawwatu____________________
Geddarumsa sharafaa ilaalchisee ragaa barreeffamaa ykn maxxansaa _____________________
Yaadannoo:- Barreeffama ragichaa ykn maxxansichaan dhibbeentaa hamma sharafa bahe koppii isaa qabsiisaa.

235
 Uunkaa 8:- Gamaaggamni geddarumsa maallaqa ittiin wal-irra bitan (Maallaqawwan ittiin wal-irra bitan adda
addaa) ibsuu
Gamaaggama maallaqa ittiin wal-irra
Maallaqa
sirreeffame/ Dhibbeenta hojii bitan
caalbaasichi ittiin Gatii Caalbaasii Gatii waliigalaa
hirrifame irra oolu 1
Dorgoomaa wal-irra bitan Gatii caalbaasii Hamma sharafaa caalbaasii 2
(a) (b) (c) (d) (e) (f)

KKF
Yaadannoo:- Uunkaan kun SBDG fi SBDLW filannoo (b) tiif gargaara. Bo’oon (a), (b) fi (c) uunkaa 6 irraa (a), (b) fi (i) dha.
1. Bo’aan (d) uunkaa 7 irraa dha.
2. Bo’oon (f) bo’oo (e) keessatti kan aragamu ida’ama gatiiwwan caalbaasii dorgoomaa tokkoo tokkoo dha.

Uunkaa 9:- Gamaaggamni geddarumsa (baaqqee/tokko) maallaqa ittiin wal-irra bitan (Maallaqawwan ittiin wal-
irra bitan adda addaa) ibsuu
Kan Maallaqa
Dorgooma sirreeffame gamaaggama ittiin
a / hirrifame Haala kaffaltii Sharafa Hamma Sharafa gabayyeefamu
Gatii Maallaqa % Bu’uuura Dorgooma Maallaqa Hamma Gatiiwwa Waliigal
caalbaasii kaffaltich caalbaasi gamaaggamm n 1 kaffaltiin Gamaaggama n a

236
 (maallaqa i ittiin i a maallaqaan hamma itti ittiin 2 caalbaasi 3
ittiin wal- raawwat waliigala hamma isaa fayyadame raawwatuu (dhibbeenta i
irra bitan u a n a)
ibsame)
(a) (b) (c) (d) (e)= (b) x (d) (f) (g)= (e) x (h) (i)=(g) (j)
(f) x(h)

KKF

Yaadannoo:- Uunkaan kun SBDG fi SBDLW filannoo (a) tiif gargaara. Bo’oon (a) fi (b) uunkaa 6 irraa (a) fi (i) dha.
1. Bo’oon (c) bo’oo (d) fi (f) keessatti kan aragamu ida’ama gatiiwwan caalbaasii tokkoo tokkoo dorgoomaa SBDG
tiin marxoo caalaasichaan akkasumas SBDLW tiin caalbaasii kontiraataa (akaakuu) keessatti ibsameera.
2. bo’oon (i) uunkaa 7 irraa dha.
3. Bo’oon (j) bo’oo (i) keessatti kan aragamu ida’ama gatiiwwan caalbaasii dorgoomaa tokkoo tokkoo dha.

Uunkaa 10:- Dabalatawwan, Sirreeffamawwanii fi gamaaggama geddarumsawwan gatii ittiin godhamu

maallaqa ittiin wal-irra bitan ibsuu

Dorgomaa Gatii caalbaasii Dabalatawwa Sirreeffamawwan Geddarumsawwan Gatii

sirraa’e/hirrifame n 2 3 gatii 2 Waliigalaa
1
(a) (b) (c) (d) (e) (f)= (b) +(c)+

237
 (d) +(e)

KKf

1. Bo’oon (b) uunkaa 8 irraa bo’oo (f) ykn uunkaa 9 bo’oo (j) irraa lama keessaa tokko ta’uu ni danda’a.
2. Bo’oo (c), (d) fi (e) keessaa kan dhiyaate tokkoo tokkoon shallaga waliin ta’uun yaadannoo gara jalaa
ta’uu fi tarreeffamaan haala gahaan ibsamuu qabu.

Uunkaa 11:- Gamaaggama ilaalchi adda oomisha biyya keessaaf ittin godhamu maallaqa ittiin wal-irra bitan
ibsuu
Garee ilaalchi Taarrifii
ilaalchi Gatii addaa kan Kan irra yeroo ilaalchi gatii Gatii
irratti waliigalaa hin deebi’ame ammaa addaa (%) ilaalchi dorgoommii
Dorgoomaa godhamu 1 2 godhamneef waliigalaa jiru (%) 4 5 addaa 6 waliigala
(a) (b) (c) (d) (e)= (c)- (d) (f) (g) (h) (i)= (c)+ (h)

KKF
1. Bo’oon (b) dorgoomaan akka ibsameen liqeessaan mirkanaa’uu akkuma eegametti ta’ee garee (a), (b) ykn (c) ni
ilaallata.

238
 2. Bo’oon (c) uunkaa 10 bo’oo (f) dha. Gatii waliigalaa xiqqaa dorgoomaa garee (a) ykn (b) yoo ta’e kan gamaaggamame
dorgoomaa gad-aanaa dha. Akkasumas kutaan uunkichaa haftee guutamuu qaba. Bo’oo (d) hanga (i) guutamuu kan
qaban caalbaasiiwwan garee (c) qofaafii dha.
3. Tarreen‘d’ gabatee 10 tarree “d” fi “e” ida’ama baassiiwwan argamanii fi biyyaa liqeeffataa keessatti herregawwan
baasii godhamanii dha. Bu’uraa kutaawwan tarree “D” ibsuuf yaadanoon jalaa jiraachuu qaba.
4. Tarreen “e” ramaddii meeshaawwan adda addaa ykn kan walfakkaatan, % gatiiwwan CIF ykn CIP qaraxaa fi gara biyyaa
keessa yommu galuu ida’ama gibira galii kaffalamuu dha. Maxantuu “I” paraagiraafii 7(A) ilaalaa.
5. Tarreen “h” kan % 15 xiqqaa dha ykn tarree “e” keessa kan argamuu tariifa yeroo amma argamuu dha.
6. Ramaddiin dorgomtoota tarreen “I”, “B”, “A” duwwaa dha. Sadarkaa kanaan dorgomtoonni ramaddii “B” dorgomuu hin
qaban. Dorgomtoota rammaddii ‘C’ tarreen “I” bu’aa tarree “e” fi “h”dha.

Uunkaa 12:- Hojjiiwwan damee ijaarsawwaniif kontiraktaroota biyya keessaaf ilaalcha addaa godhamu
Rammaddii (1)
ilaalchii adda Gatii waliigalaa Ilaalchii adda kan Waligalaa kan irraa Filannoo Waliigala gatii
Dorgomaa keenamuuf (2) hin godhamneef deebi’ame (4) dorgoommii
A B C D E= (C) - (D) F H = (c) + (e)

k.k.f
1. Tarreen ‘B’ dorgomtootaan akka ilaalame liqeeffataan mirkanaa’uun isaa akka egameetti ta’ee ramaddii ‘A’
(dorgomtoota biyyaa keessa wal-taha) ykn ‘B’ (kan biroof) ni ilaallata.
2. Tarreen ‘e’ gabatee 10 tarree ‘D’ dha. Gatiin waliigalaa xiqqaa dorgomtoota ramaddii ‘A’ irra yoo ta’e dorgomaa gatii
xiqaa gamaaggamame dhiyeessee dha. Akkasumas kutaan gabatee hafee guutamuu hin qabu.

239
 3. Tarreen ‘D’ gabatee 10 tarree ‘D’ fi ‘E’ ida’ama baasiiwwan argamanii dha. Tarree ‘D’ kutaawwan bu’uuraa ibsuuf
maxxantuun jiraachuutu irra jira. Gabateen ‘D’ fi ‘E’ dorgomtoota ramaddii ‘A’ tiif banaa ta’uu ni danda’a.
4. Tarreen ‘h’ ‘b’ fi ‘a’ ramaddii dorgomtoota duwwaa dha. Dorgomtoota ramaddii ‘b’ tiif tarree ‘h’ tarree ‘e’ 7.5 ffaa dha.

Uunkaa 13:- Uulaagaalee barbaachisuu gutuudhaan mo’ataa ta’ee kan filatame.

1. Mo’ataa caalbaasii
a) Maqaa
b) Teessoo
2. Caalbaasiin bakka bu’a isaan kan dhiyaatee yoo ta’e
dhiyeessa sirrii ta’e galmeessuu
a) Maqaa
b) Teessoo
3. Caalbaasiichiin kan dhiyaate waldaa irra yoo ta’ee
shariikoota, lammummaa fi qoodaa waliigaltee tilmamame
galmeessuu.
4. Madda biyyaa (yota) meeshawwan ijoo
5. Tilmaama guyyaa (ji’a, wagga) waliigateen itti mallataa’u.
6. Iddo hojii piroojektii itti dhaqabu/tilmaama yeroo

240
 waliigalteen itti xumuramu
Maallaqa walirra ittiin bittan Hamma/wwan ykn %
7. Gatiiwwan caalbaasii dubisuu (1)
8. Sirreeffama dogoggoraa (2)
9. Hirrifama (3)
10. Sirreeffamawwan biraa (4)
11. Mo’atummaa caalbaasicha (5)
12. Ramaddii kaffaltii (6)

241
 1. Gabatee 6 irra tarree ‘B’ fi ‘C’
2. Gabatee 6 tarree ‘D’
3. Gabatee 6 tarree ‘I’. Hirrifamawwan keessa galchaa. Miiltoo 1 paraagiraafii 7(B)
ilaalaa.
4. Sirreefamni hundi facaatiidhaan ibsamutu irra jirata.
5. Ida’ama gatii meeshaawwan 7 -10 argaman. Caalbaasii maallaqa tokkoof
(baaqqeef) wal-irra ittiin bitan hamma mallaqa wal-irra ittiin bitan 2 ffaa akka %
ibsuu.
6. Waliigaltee liqii irraa.
4.4 Bittaa Konkolaatotawwanii fi Meeshawwan Jijjiirraa
Bittaa Konkoolaatoota
Bittaan konkolaataa kan raawwatamu fedhii konkolaataa mootummaa waggaa walitti
qindeessuun ta’a.
Bittaa konkolaataa manneen hojii mootummaa walitti qindeessuun kan bitu Ejeensii
Geejjiba Oromiyaa dha.
Qaamoonni bittaa raawwatan fedhiiwwaan konkolaataa waggaa, waggaa waggaadhaan
Hagayya 30 dura Ejeensii Geejjiba Oromiyaatiif dhiyeessuu qabu.
Ejeensiin Geejjiba Oromiyaa sanada caalbaasii bittichaa ni qopheessa, dorgomtoota ni
affeera. Caalbaasiiwwan dorgommiif dhiyaatan ni gamaaggama. Dorgomaa mo’ataa ni
filata, firii dorgoommii caalbaasichaa dorgomtoota hundaaf xalayaan ni beeksiisa. Firii
dorgoommii irratti yeroon iyyannoo mormii itti dhiyeessan erga raawwatee booda
dhiyeessa waliin waliigalte yeroo deeraa ni mallateessa. Qaamni bittaa raawwatu
ilaallatu facaatii waliigaltee raawwachu akka danda’uuf mo’ataa caalbaasichaaf facaatii
konkoolataaf qopha’ee fi gatii ittiin gurguramu ni beeksisa.
Manni hojicha bu’uura Ejeensiin Geejjiba Oromiyaa dabarseen waliigaltee facaatii
waliigaluu fi gatii konkolaataa kaffaluudhaan konkolaataa bite ni fuudha.
Itti gaafatamaa ol’aanaan mana hojii mootummaa sababa haala hatattamaa isa
quunnameen bittaan konkolaataa harkifachuun isaa hojii mana hojichaa irratti rakkoo
guddaa kan fidu ta’uu isaa yeroo itti amanuu fi BMMDO tiif dhiyeessee yeroo

242
 hayyamamuuf haala raawwii facaatii isa Ejeensii Geejjiba Oromiyaa irra yaada
gaafachuudhaan bitticha ofii isaatiin raawwachuu ni danda’a.
Meeshawwan jijjira meeshawwan har’aa wajjin bitaman
4.2.1 Manni hojii mootummaa omishaa ijoo meeshaa irra bite irraa omishtoota
meeshaa jijjiirraa ykn daldaltoota meeshaa jijjirraa irraa meeshaa jijjirraa bituu
ni danda’a. Hamma/baayyina meeshaa jijjirraa barbaadamuun muuxannoo
omishaa argachuu fi meeshaawwan kan gurgure kan bite kan fayyadame
meeshaa jijjiirraa hin hayyamamne dha jechuun itti gaafatamummaa waadaa
wabummaa gale akka hin digneef qaama bitaa eeguuf ajajni bittaa yommuu
kennamu yoo xiqqaate yeroo wabummaa isaa kan uwwis hamma ga’aa kan
qabu meeshaa jijjiirraa akka bitu, bittaa meeshaa har’aa wajjin ajajni bittaa
kennamuu qaba. Caalbaasiin bittaa meeshaa yeroo bahu bittaan meesha
jijjiirraa qaama caalbaasii ta’ee waamicha dhiyaachuun manneen hojii
mootummaa gatii gaarii ta’e akka argatuu fi hojiin yeroo jalqabamu irraa
kaasee meeshawwan jijjiirraa haala gahaadhaan argamuu isaa ni-mirkaneessa.
Manneen hojii mootummaa meeshaawwan jijjiirraa sochii xiqqaa qaban
hamma barbaachisaa ol-akka hin kuufamne of-eeggannoo akka godhu ni
gorfama.
4.2.2 Bittaa meeshaa har’aaf sanadni caalbaasii bahan meeshaan erga bitamee booda
meeshaan jijjiirraa yeroo murtaa’e keessatti fakkeenyaaf akka gosa
meeshichattis imaammata gatii waggaa 5 hanga waggaa 10 kan turu
dorgomtoonni akka ibsan gaafachuu ni-danda’a.
Bittaa Meeshaa jijjiira meeshaawwan hojii irra jiraniif
Yeroon wabummaa isaanii kan darbee fi meeshaawwan hojii irratti argaman hammi
isaanii baayyee kan ta’e waligala meeshaawwan jijjiirraa dhaabbata baayyeedhaan
omishaman bittaan kan raawwatu caalbaasii addunyatiin ta’a. Dabalataanis,
caalbaasii murtaa’a ykn ittiin gaaffii dhiyeessa gatiin biyya keessa ykn biyya alaatti
oomisheessoota dhaabbatan ykn daldaltoota fayyadamuun ni-danda’ama. Murteessaa
ykn dhimma adda qulqullina barbaadamuun kan argamuu omeesheessaa ijoo irra ykn
dhiyeessitoota muraasa qofaa irraa yommuu ta’u caalbaasii murtaa’aa ykn bittaa

243
kallattii fayyadamuun ni danda’ama. Malli bittichaa bu’uura labsii fi qajeelfamaatiin
ta’uu qaba.
Facaatii saamuda teekinika konkolaataa
Odeeffannoo waliigalaa
Gosa
Imaltoota (passengers)
balbalawwan
Gatii
Geejjibaa fi PDI
Makaniika
Motora
HP (hp @rpm)
Torkii ( wantii tokkoo gidugaleessa tokko
marsaa akka socho’u humna godhu ( IB ft
@rpm) )
Daldala gogaa (Dry trading)
Tiraansimishinii/dabarsa/
Opti tiraansmishinii #1
Opti tiraansmishinii #2
Fireena
ABS
Paawar istiringii ( power string)
Saspeenshiini duraa
Saspeenshinii booda
Konkolaataa fi gommaawwan
Gommaawwan
Gosa konkolaataa
Ariitii/speed/
Ariitii guddaa (km/hr)
Ariitti 0 -10 km/hr
Nagenyummaa
Borsaa qilleensa konkolaachiisaa
Borsaa qilleensa imaaltootaa
Borsaa qilleensa maddii

Magaarajaa maddii
To’annoo tiraakshinii
To’annoo istaability
Mala sagalee yeroo balaa
Ta’uumsawwan
Tiiriim
Ta’uumsawwan ho’aa (heated seats)

244
 Mijaa’ummaa fi walta’insummaa
Qabbaneessa qilleensaa (air conditioner)
Cruise control
To’ataa humnaa (power lock)
Remote class entry
Power windows
Power mirriors
Ajustable string
Sun roof/ittisa aduu/
Mala sagalee/sound system
Raadiyoo “AM”/“FM”ii
Kaaseeta wajjin
Siidii( CD) wajjin
Boba’aa hamma fixuu
Manual transmtion
Magaalaa/karaa guddaa litraa/100kM.
Automatic Transmtion
Magaalaa/karaa guddaa litraa/100kM
Ballina, humnaa fi ulfaatina (dimension, capacity, and weight)
Dheerina (mm)
Ballina (mm)
Dhaabbiina (mm)
Dheerina gommaa duraa fi boodaa (mm) (Weal base )
(Crub Weight kg)
Hamma tiraankii (litraan)
Humna qabachuu kuusaa boba’aa (litiraan)
Humma ulfiina waliigala konkolaataa kg.
Co2 bahuu
Wabii
Waliigala/waggaawwan/km/
Power train(waggaawwaan /km)
Perforation /(waggaawwaan /km)
Road side assistance/(waggaawwaan /km)
Suphaa/waggaawwan/km).
Suphaa fi haroomsa
Kennaa tajaajila supha beekamu biyya keessaa
Daldalaa meeshaa jijjiirraa biyya keessaa

Kompitaraa fi dhimmoota kompitaraa wajjin walqabatan saamuda ispeesifikeeshinii

teekinikaa
4.5.1 Labsiin lakk. 157/2002 terreeffama tekinikaa irratti bittaa meeshaa fi
tajaajilawwanii mallattoo daldalaa ykn maqaa oomishaa fayyadamu ni dhorka.

245
 Dorgommiin bittaan moggaafamaan (mallattoo daldalaa) irratti kan hundaa’e
yoo ta’e bittaan mootummaa balaa irra kufuu waan danda’uuf
moggaafama/mallattoo daldalaa/ ykn maqaa omishaa fayyadamuun seeraa fi
imaammata biyyatii waliin hin deemu.
4.5.2 Dorgoommii haqa qabeessaa fi ifa ta’e irraa faayidaa argamu irraa fayyadamaa
ta’uu fi qajeelfama bittaa wajjin walta’u mirkaneessuuf madaallii raawwannaa
sirrummaa kompitaraawwaniif mallattoo daldalaa ala ta’aniif, ifatii kan
beekamanii fi tarreeffamawwan qabatamaan sadarkaa addunyaattii kan
hundaa’an uulagawwan raawwannaa fayyadamuun barbaachisaa dha.
Ka’uumsa madaallii sadarkaa isaa eege fayyadamuun bitaan ifatti kan
beekamuu fi eenyummaa gurguraa ala haala ta’en raawwannaa kompitaraa
tokkoo safaruuf adda, safartuu salphaatti dorgomsiisuu kan dandeessisu ni
kennamaaf.
Ispeesifikeeshiniin kompiitara ykn sarvarii raawwannaa waliigalaa safartuun isaa
akkuma eegameetti ta’ee siistama bitamuuf wabii sadarkaa raawwannaa ni kenna.
Kanaan gadi kompitaroota dhunfaa, sarvaroota, pirintaroota, iskaanaroota, kaameeraa
fi kaameeraa softwarii kan ilaallatan saamudawwan facaatii walin qabateera.

Ispeesiifikeeshinii teeknikaa Kompiitara dhunfaa (PC) (personal computer)

Kompiitara dhunfaa /Personal computer
Tajaajila Sadarkaa agarsisituu
Sababaa uunkaa/ form factor/ Sanqii xiqaa( mini tower)
Lakkoofsa ( CPU) Intel pent yam 1, 4 ykn xiqqaa kan ta’e ykn isaa
ol
Galmeessituu aritii ( CPU) 32.4 G.H.Z
Dheerinaa jechoota ( CPU) 3.32 bits
“ Cache” Sadarkaa lamaa 3.52 kiba
Aritii malaa( systamaa) Baasii 3.533 M. H.Z
Ram ( hamma barbaadamu) 3 512 M B D D R
Aritii “ Rm”ii 3 266 M H Z ykn isaa ol
Humna babalachuu”RM”ii ( capacity 3 1 Giga bit( GB)
expansion)
Kuufama deeksii ( disk storage) humna 3 40 Giga bit ( GB) ultra DMA/ 100,7200 RPM
barbaadamu
Humnaa barbaadamu kutaa 3 16550 UART
246
moodem(marii dhimmoota yaadametti
lakkoofsa kutaawwannii gurguddoo
tarreessuu)
Kutaawwan xiqqaa seentironiiksii buukoo 3 1 ECP ykn EPP
/parallel (marii dhimmoota yaadametti
lakkoofsa kutaawwannii gurguddoo
tarreessuu)
Kutaawwaan( CPU) 32
Kutaalee lot Baballisuu P CI 3 2.1 AGP
Qacilaa Keessaa 3 2 total , 3 1 Available
Kaardii giddugaleessa/ Seenu/ networkii 32 bit IEEE 802 .3 AlterNet compatible 10 AM/
Ykn gargaarsa tokkomsu/ walitti makuu 100Am auto sensing, RG 45 interface, PCI BAS
Adaptarii moonitarii fi 17 SVGA
giraphiksii( Monitor and Graphics 26 MIME Dot PIH , PNP
adapter) 1600x1200
4x AGP graphics Oaks LARETER
3 32 MIBA VEDIO memory , SDRM
Ykn Intel integrated
Oftuu baxxee/disk derive( 3 ½ format) 1.44 meba 3.5 inch
CD Ram 3 16 x DVD ykn walfakkata ykn isaa ol
Mala sagalee ( sound system) “3 16 bit integrated , BAYOS” to’annoon kan itti
godhamuu
“Wat”ii 5 lama sagalee ala fi keessaa kan itti bahuu
Mouse Gosa “Optical hill 2 be tans PS/2
Key board “Arabic/ Latin , 104 key “ hamma gutuu
Bulchiinsa malawwanii xiqqaa D. M.I 2.0 , ECPI compliant
( system )management the lowest)
O.S Support/Deggersa O. Asi/ Iddoowwan hojii hundinuu baayyee dhihoo kan
ta’een waraabbii windoowwaniin “preconfigured”
ni godhamu

Ispeesifikeeshinii teekinikaa Sarvarii

Taajajila Sadarkaa agarsisituu
Sababaa uunkaa / form factor/ ( tower, rack , mawonet fi hamma) ibsuu
Lakkoofsaa CPU 2 Intel Zion ykn kan walfakkatuuykn isaa ol
Galmeessituu Aritii CPU 3 2.0 D.H Z
iddoo qabuu sadarkaa lama 3 512 keba ariitii guutuu “ processor”ii
247
Gosaa / Architecture) 3 400 M HZ
“ Ram” / xiqqaa/ 3 1 Geba ECC SDRAM ykn kan walfakkatuu ykn
isa ol
Aritii ” Ram” 3 PC 1600 M HZ
Humna baballachuu (Capacity 3 8 Gigabit( G.B) ( malaawwan hundaa 3 8)
expansion) Ram
Humna kuusuu diskii/ diskii storage/ 3 2 Gigabit ( G.B)(” disk derive” xiqaa=3) 10
KRPM wajjin
Humna kuusuu diiskii xiqqaa keessaa 3 720 Giga bit
To’ataa I.O ( I/O controller) “ Channel” 3 lakkuu kan walitti qinda’ee
alter a wide 3 SCSI ykn Alter a 160
Ooftuu /drive/dura argamu 32
Ooftuu “Hot swap” waliigalaa 36
( CPI) silots waliigala Daqiqaa 3 hot pluggable 2 deggersaa CPI -x
64 bit - 100 MHZ
Ooftuu diiskii/ desk derive/ 1 1.44meba 3.5 inch
“ CD Ram” 40 x ariitii
To’ataa CD Ram I DIE
To’ataa raadiyoo Deggersa “ channel” ii lakkuu meba 32 ykn kan
foyya’e read levels 0,1,0+1, 5
Ooftuu teeppii DDS 4 ykn kan walfakkatuu ykn foyya’aa, 3 20Giga
bit humna qabachu teeppii
To’ataa ooftuu teephii SCSI
Kutaa CPU 3 2
Kutaawwaan/ xiqqaa/ serial modem 3 lama (2) 16550 UART ykn kan walfakkaatu
wantoota mariidhaan argamuu
lakkoofsa kutaawwan guddaa
tarreessuu
Kutaawwaan/ xiqqaa/ seentironiiksii 3 tokkoo (1) EPP ykn ESP ykn walfakkataa
buukoo /parallel/ wantoota
mariidhaan argamuu lakkoofsa
kutaawwan gudda tarreessuu
Giddu galeesa net workii Walfuudhiinsa internetii 10/100/ 1000 MBPS
Adaptarii “ monitorii fi Graphics” 1024 x768
3 17
28 mime dot pech
Non inter leased 3 70 H Z

248
 Display memory 3 8 meba
Key Board Afan ingliffa hamma gutuu”104 key“
Walfuudhiinsa siistama hojii irra Linuksii red hat 7.3 ykn isaa ol MS Windows fi/
oolchuu/operating system ykn windows 2000 server fi novel net work
compatibility
Mouse 2 button
Dhiyessaa humnaa 2 x wattes, hot swappable redundant
“Fan” qabeeneessa

Ispeesifikeshinii teekinikaa Pirintaraa

Meeshaa pirintara tarreessuu
Tajaajila Sadarkaa agarsisituu
Gosa Lather
Aritii maxxansuu 12 fi/ykn PPM
Output Resolution( sochii) Yoo xiqqaate 1200 x 600 DPI
Ram Yoo xiqqaate 3 8 mega Bits
Interface( Daangaa) Kutaawwan bukkoo/parallel / daangaa fi USB
Gosa miidiyaa deggaramu / media Waraqaa qulqulluu, labels, invelopiiwwan,
types supported/ kaardii fi tiraansiparansiiwwan
Hamma miidiyaa Letter, A4
Plate form derive Goflaa ooftuu x, win M, win Anet, win 2000 fi
lenuks
Wantoota dabalataa Wantoonii dabalataa hundinuu kan kanatti
anuu ni dabalatuu fakkeenyaaf, kebeli bukkoo,
power adapter, manwaaloota KKf

Ispeesifikeshinii teekinikaa Iskaanarii (Scanner)

Faacaatii Sacnnerii
Tajaajila Sadarkaa agarsisituu
Gosa A4 color, flat bed 32 bit color depth
Resolution( sochii) 1200 x 2400 DPI optical resolution
Interface( Daangaa) Kutaawwan bukkoo/parallel / dangaa fi USB
Plate form derive Goflaa ooftuu x, win M, win Anet, win 2000
fi lenuks
Wantoota dabalataa Wantoonni dabalataa hundinuu kan kanatti
aanu ni dabalatu fakkeenyaaf, kebelii
bukkoo, power adapter, maanwaaloota KKf

Ispeesifikeshinii teekinikaa Kaameeraa (camera)

249
 Ispeesifikeshinii Kaamaeraa
Tajaajila Sadarkaa agarsiistuu
Gosa Kaamaeraa bareedaa
Kamera speak Qulqullina fakkiiwwanii foyya’aa/gaarii
akka ta’u kan to’atuu fi humna ibsaa digirii
50 irratti arguu
Resolution( sochii) Sochii V.G.A ( resolution)
Fakkiiwwan Hanga V.G.A (640X480) kaasuu kan danda’u
24 biits. halluu ( mimi yoona 16.8)
Vidiyoo Supplied soft ware fayyadamuun hanga
V.G.A (640x480 ) waraabuu kan danda’u
Interface( Daangaa) U.S.B
Plate form derive Gofla ( wing) oftuu, win mi, win Anti win
2000 fi linukesii
Wantoota dabalataa Wantoota dabalataa hundaa kan hordofaan
ni dabalataa. Fakkenyaaf keebiili parallel,
maanuwaaloota.
Softii weerii Ispeesifikeshinii teekinikaa Kaameeraa (camera)
Softii weerii
Tajaajila Sadarkaa agarsistuu
Sarvarii softi-weerii Leenuksii mandireek ykn Diibiyaan/
foyyeessuu fi suphuuf kan wayyaa ‘e
Iddoo hojii softi-weerii Window 2000

Miiltoo 9: Biyya keessatti sanada idilee, uunkaalee/formatiiwwan/ fayyadamuu

Bittaan yeroo raawwatamu sanada caalbaasii idilee (SBD) BMMD’n qophaa’ee fi ittiin
gaaffii dhiyeessa yaada dorgoommii, foyya’insa barbaachisa hayyamaman, kutaawwan
sanadoota keessa godhuun faayidaa irra ni oola.
Facaatii Sanadoota Tajaajila Irra Jiru.
Sanadaa Caalbaasii Idilee Caalbaasii Caalbaasii Biyya
Addunyaa keessaa
Meeshaawwaniif Jira Jira
Waliigalteewwan hojiiwwan damee ijaarsaatiif Jira Jira
Tajaajilawwan Jira Jira
Ittiin dhiyeessa yaada dorgoommii tajaajilawwan Jira Jira
gorsaatiif
Ittiin gaaffii dhiyeessa gatii fi dhiyeessa gatii xiqqaa Jira Jira
250
Yaadachisa:
Ittiin gaaffii dhiyeessa yaada dorgoommii kan kanatti aanan qabachuutu irra jiraata.
a) Tajaajila gorsaatiif uunkaa waliigaltee sadarkaa isaa eeggatee (hojiiwwan
xixiqqaa fi waliigalaa (lump sum)
b) Tajaajila gorsaatiif uunkaa waliigaltee sadarkaa isa eeggate (hojiwwan
xixiqqaaf yeroo kan bu’uura godhate)
c) Tajaajila gorsaatiif uunkaa waliigaltee sadarkaa isa eeggate (hojiiwwan
walxaxaaf yeroo kan bu’uura godhatan)
d) Tajaajila gorsaatiif uunkaa waliigaltee sadarkaa isa eeggate (hojiiwwan
walxaxa ta’aniif, martiin (lump sum)

251
Miiltoo 10: Tilmaama yeroo raawwiin bittaa fudhatu (Lead Time)
10.1 Qajeelfama safartuu yeroon itti xumuramu murtaa’u
10.1.1 Bittaan meeshaa caalbaasii addunyaatti raawwatamu tilmaama yeroo
fudhatu.
Yeroo
Lakk. Gosa Hojii barbaachisu
1 Qophii sanadoota caalbaasii Torban 1-6
2 Gamaaggama duraa /ragga’iinsa koree raggasiistu Torban 1-2
3 Beeksisa caalbaasii /waamicha calbaasii Torban 6
4 Caalbaasii cufuu /banuu Guyyaa 1
5 Gamaaggama calbaasii fi gabaasa dhiyeessuu Torban 2 -4
6 Mirkaneessa koree raggaasiistuu Torban 1-2
7 Mo’ataa ibsuu Torban 1-2
8 Waliigaltee waliin mallatteessuu Torban 1 -4
9 Meeshaawwaniif (mirkaneessa kaffaltii banki (LC) Torban 2-4
10 Haala waliigalteen kennuu Torban 0 -16
11 Xinxaaluu fi fuudhuu Turban 0 -4

Yaadannoo:-
Gamaaggamni ga’umsa duraa dhiyeessitootaa ykn kontiraaktarootaa barbaachisaa yoo
ta’e meeshaawwan ykn hojiiwwan damee ijaarsaa yeroo wal-harka itti fuusisan sirna
ga’umsa duraatiif yeroo ga’aa kennuuf torban 7 -13 fudhachuu ni danda’a.

252
 10.1.2 Bittaan meeshaa caalbaasii biyyaa keessaa tiin raawwatamu tilmaama yeroo
fudhatu
Lakk. Gosa Hojii Yeroon
Barbaachisu
Qophii sanada caalbaasii Torban 1 -3
Gamaaggama duraa/mirkaneessa koree raggaasiistuu Torban 1 -2
Beeksisa caalbaasii/waamicha caalbaasii Torban 2- 4
Caalbaasii banuu/cufuu Guyyaa 1
Gamaaggama caalbaasii fi gabaasa dhiyeessuu Torban 1-2
Gamaaggama booda/waliigaltee Torban 1-2
Mo’ata beeksisuu Torban 1-2
Waliigaltee walii mallatteessuu Torban 1-2
Mirkaneessa kaffaltii bankii banuu (LC) Torban 1-4
Haala waliigalteetiin kennuu Torban 0 -12
Xinxaaluu fi fuudhu Torban 0 -1

10.1.3 Bittaa hojiiwwan damee ijaarsaa caalbaasii addunyaatiin raawwatamu

tilmaama yeroo fudhatu.
Lakk. Gosa Hojii Yeroon Barbaachisu
1 Qophii sanada caalbaasii Torban 2-3
2 Gamaaggama duraa/mirkaneessa koree raggaaisistuu Torban 1 -2
3 Beeksisa caalbaasii/waamicha caalbaasii Torban 6-8
4 Caalbaasii banuu/cufuu Guyyaa 1
5 Gamaggama fi gabaasa caalbaasii dhiyeessuu Torban 1-2
6 Gamaaggama booda mirkaneessuu koree raggaasiistuu Torban 1-2
7 Waliigaltee kennuu/mirkaneessa koree raggaasiistuu Torban 1-2
8 Waliigaltee waliimallatteessuu Torban 2-3
9 Sochosuu/kaffaltii dura Torban 2-4
10 Yeroo itti xumuramu Haala waligalteen
11 Walharka fudhiinsa dhumaa Torban 25-52

10.1.4 Bittaa hojiiwwan damee ijaarsaa caalbaasii biyya keessaan raawwatamu

tilmaama yeroo fudhatu
Lakk. Gosa Hojii Yeroon
Barbaachisu
1 Qophii sanada caalbaasii Torban 2
2 Gamaaggama duraa/caalbaasii mirkaneessuu Torban 1 -2
3 Beeksisa caalbaasii/waamicha caalbaasii Torban 2-4
4 Caalbaasii banuu/cufuu Guyyaa 1
5 Gamaaggamaa fi gabaasa caalbaasii dhiyeessuu Torban 2-4

253
 6 Gamaaggama boodaa/mirkaneessaa koree Torban 1-2
raggaasiistuu
7 Waliigaltee kennuu/caalbaasii mo’ataaf kennuu Torban 1-2
8 Waliigaltee walii mallatteessuu Torban 1-3
9 Sochosuu/kaffaltii duraa Torban 2-4

10 Yeroo itti xumuramu Haala waligalteen

11 Walharka fudhiinsa dhumaa Torban 24
10.1.5 Bittaa Gaaffii ittiin dhiyeessa gatiin raawwatamu tilmaama yeroo
fudhatu
Lakk. Gosa Hojii Yeroon Barbaachisu
1 Qophii sanadoota caalbaasii Torban 0-1
2 Xalayaa waamichaa/ittiin gaaffii Torban 0-1
3 Poostaa banuu Guyyaa 1
4 Gamaaggamaa fi gabaasa dhiyeessuu Guyyaa 0-1
5 Ajaja bittaa kennuu Guyyaa 0-1
6 Yeroo wal harkaa fudhiinsaa Guyyaa 0-1
7 Wal-harkaa fudhiinsa dhumaa/hojiiwwan damee Guyyaa 0-1
ijaarsaaf

10-2 To’annoo fi foyya’insa Karoorsuu

10.2.1 Pirojektichi yeroo gaggeeffamu karoora bittaa duraa yeroo yeroon to’achuu fi
foyyeessuun ni barbaachisa. Qabxii ijoon hojiiwwan hojjatamaa jiran hojiiwwan
karoorfamanii waliin ilaaluu fi akka barbaachisummaa isaatti jijjiirama gochuu
dha.
10.2.2 Kenninsa waliigaltee ijoo tokko ykn dogoggorrii raawwii yoo uumame waliigaltee
biraa walqabatan kennuu fi fuudhuuf sagantaa irra deebi’anii hojjachuun
barbaachisa ta’uu ni danda’a. Kaayyoon to’annoo facaatiiwwan raawwataman
xumuruuf bu’aa eegamee wajjin garaaggarummaa guddaan jiraachuu isaanii
yaadachiisuu fi raawwannaa bittaa ilaalchisee suura guutuu kennuuf karoora
irratti sirreefama taasiisuu dha.
10.2.3 Bara baajataa keessatti kurmana kurmanaan akka gamaaggamuu fi akka
mirkaneessu karoorri bittaa irraa deebii’amee fi foyya’insi guutumaatti itti
gaafatamaa ol’aanaa mana hojichaatiif dhiyaachuu qaba.

254
Miiltoo 11:- Bittaa keessatti dhimmoota geejjibaa fi wabii inshuraansii
Geejjiba
11.1.1 Baasiin geejjiba qaama gatii meeshaawwan bitamanii fi iddoo pirojektichi itti
argamutti dhaqanii dha. Kanaafuu, gamaaggama caalbaasii keessatti dhimma itti
xiyeeffatamuu dha. Geejjiba addunyaatti fayidaa irra kan oolanii fi jaaraawwan
darbanitti kan itti qajeelfamanii fi seerri kan baheef, kan qophaa’eef gosa geejjibaa
fe’iinsa bu’uura afur (4) tu jiru. Isaanis, kan lafa, baabuura, kan xiyaaraa fi kan
galaanaa dha. Sanadoota bittaa dhiyeessa meeshaawwanii fi mo’ata hundumaa
irratti mana marii daldalaa addunyaatti yeroo yeroon seerawwan bahaan kan
qabatee inkoo tarmiis (IncoTerms) fayyadamuun ni jajjabeefama. Kunis qaamoota
waliigaleen/bitaa fi dhiyeessaa/ hiikaawwan irratti waliigaluu dhabuu ka’uu
hanbiisuuf ni gargaara. Inkoo-taarmiis/inco term bittaadhaaf kan gargaaran gabatee
armaan gaditti dhiyaatee keessatti tarreeffamaniiru.

Inkootarmii Ibsa
(Incoterms)
EXWEX Works “Ex” jechuun “irraa” jechuu yommuu ta’u “works” immoo waarshaa irraa
(iddoon isaa baabura midhanii ykn mankuusa/irraa jechuu dha. Kanaafuu, Ex works
haa tuqamu) jechuun warshaa ykn mana kuusaa irra jechuu dha. Jechuun mooraa (iddoo)
gurguraa agarsiisa. “Exw” meeshaan dallaa (mooraa) dhiyeessa keessaa osoo
jiruu gatii qabaachuu qabu agarsiisuuf ni tajaajila. Haala kanaan, waliigaltee
raawwatamuun meeshaawwan dallaa (mooraa) gurguraa/dhiyeessa keessatti
argamanii fe’uu akkasumas baasiiwwan itti fufanii fi rakkoo (risks) tasaa
uumamaniif kamiif iyyuu ittigaafatamummaa fuudhachuun dirqama bitaa
dha. Ta’ees yeroo baayyee meeshaawwan dallaa (mooraa)
dhiyeessa/gurguraa keessa konkolaataa fe’iinsaa ykn konteenarii
(container) irratti yero fe’aman baasiiwwan fe’iinsaa haalli
gururaan/dhiyeessan itti uwwisu ni jira. Jecha “ExW” jedhuu booda

255
 mooggaafama iddoo/bakka hammataa (Parenthesis) keessatti agarsiisa.
Fakkeenyaaf ExW (Finfinnee).

ExW moggaafamni jedhu barmaatileen omisheessa (dhiyeessa/ fi daldalaa

erguu bita) fi daldalaan mogaafamaawwan daldalaa birroo dhaan daldalaa)
(bitaa) fi daladalaan ergu moggaafama daldala birootiin bittoota alaatiif
deebi’anii yeroo gurguran hojii irra ni oola. Omishtoonni tokko tokkoo Ex
factory moggaafama jedhu kan fayyadaman yommuu ta’u hiikni isaas hiika ex
works wajjin wal-fakkaataa dha. “INCOTERMS” kanatti dirqamni
gurguraa/omisheesaa xiiqqaa dha. Gurguraan eerguuf bilisa osoo hin godhinii
fi osoo hin fe’iin meeshaawwan dallaa (mooraa) isaa keessa ykn bakka biraa
moggaafame fakkeenyaaf (hojii waarshaa; mankuusa. kkf…) itti
gaafatamummaa bitaaf mijeessuu qaba. Meeshaawwan dallaa (mooraa)
dhiyeesaa keessa yeroo fuudhu baasiiwwanii fi sodaa’wwan kamiyyuu
guutummaatti bitaan ni danda’a.

FCA( free Baasii gurguraa (dhiyeessatiin) meeshaawwan konkolaataa fe’insaatiif ykn

carrier) baabura ykn koteenara (container) meeshaawwan iddoo irra ka’anii dallaa
(iddoon ni (mooraa) gurguraa ykn buufata baaburaa beekame ykn iddoo fe’insi itti ga’u
ibsama) beekamu ykn eegumsa fe’aa jallatti kennu/walitti dabarsuu. Mankuusa
meeshichaa/iddoo ka’uumsaa giddugaleessa gumurukaa irraa bilisa itti ta’uu
ykn ta’uu dhiisuus ni danda’a. Bitaan fe’insa guddaadhaaf, wabii fe’insaatii fi
baasiiwwan biroo fi balaawwaniif itti-gaafatamaa ta’a.
Meeshichi xiiyraan yeroo geejjibsifamu eegumsa xiiyaara fe’aa jala
meeshaawwan argaman xiiyyara irratti akka fe’amanitti ni lakkaa’ama.
Qabatamaan akka argamutti yoo ta’e meeshichi xiyaaraan yeroo gejjibisfamu
warrii erganii (dhiyeessan) fi dhiyeessitonni barmaataan “FoB” ni fayyadamu.
FCA RO/RO/roll on/roll off) irrattis hojii irra ni oola. Ittiin dhiyeessa gaatii
ergamu irratti jecha FCA jedhu booda iddoo ka’umsaa hammataan
agaarsiisuun barbaachisaa dha. Fakeenyaaf FCA (Hong Kong). Omishtoonni
tokko tokkoo ergitoota gurguraniif yeroo gurguran FOT (free on Truck) fi FOR

256
 (free on Rail) ni-fayyadamu. Gurguraan meeshaawwan erguuf qophaa’an
hanga iddoo itti fe’amu geessuudhaan fe’aa bitaadhaan filatameef kenna.
Meeshaan akka dhaquu/gejjibsifamu) iddoo filatame dirqamawwan fe’uu fi
buusuu irratti faayidaa akka qabu beekuun barbaachisa dha. Walharkaa
fudhiinsi meeshaa kan raawwatamu dallaa (mooraa) gurguraa keessa yoo ta’e
gurguraan baasii fe’insaatiif ittigaafatmaa ta’a. Haa ta’u malee, bakka biraa
irratti yoo ta’e gurguraan baasii meeshawwan buusuuf barbaachisuuf itti-
gaafatamaa hin ta’u. Meeshaawwan iddoo itti dhaqan/geejjibsisan erga ga’anii
booda qaraxa galii dabalatee bitaan baasii hundumaa ni danda’a.
FAS(free Baasii gurguraatiin meeshaawwan buufata doonii, bakka tursan ykn buufata
Alongside doonii cina ykn iddoo dooniin itti fe’amu irratti, doonii irratti meeshaawwan
ship(Iddoon ni kaa’uuf fageenya mi’i fe’uu bira gahuu danda’utti meeshaa kaa’uu. Bitaan
ibsama) kaffaltii fe’insaaf, meeshaa ijoo gejjibsisuuf, wabii gejjibaa fi soddaawwan
baasii biiroof ittigaafatamaa ta’a. Ittiin dhiyeessa gatii ergamaa irratti “FAS”
jecha jedhu booda buufata ka’umsaa agarsisuun barbaachisaa dha.
Fakeenyaaf FAS (New York). Fakkeenyaaf ‘FOB van couver” kan agarsiisu /
dhiyeessan baasii geejjiba meeshaawwanii hanga buufata vaankoovarii fi
baasii fe’insa meeshaa doonii fe’insa irratti
(kunis kan hammatu baasii geejjibaa biyya keessa , meeshaawwan biyyaa
keessa yommuu galan qaraxa gumurukaa irraa bilisaa godhuu baasiiwwan
tajaajila buufata doonii fi gatii turuu yoo jiraate, kaffaltii eegumsaa buufata
ka’uumsaa irraa, fakkeenya kanaaf Vankooverii)
Mogaafamni “FAS” jedhu meeshaawwan baayyee ta’an iddoo fageenyaa
gabaabaatti warri gejjibsisanii fi doonii isaanii fayyadaman biyyoonni
fiichisistoonii keessatti balliinaan hojii irra ni oola. Gurguraan meeshaawwan
buufata doonii beekame bakka iddoo itti fe’aman yeroo kaa’u meeshaawwan
akka dabarsee kennetti ni lakkaa’ama. Kun jechunis, yeroo kana irra eegalee
bitaan baasiiwwan meeshaa hundumaa irrattii fi balaa badiiwwaniif ykn
sodaa fi balaa kamiifiyyuu itti gaafatamummmaa ni fudhata. FAS
meeshaawwan bilisa godhee erguuf qophii hanga godhutti itti
gaafatamummaa jiran kan gurguraa ta’uu isaa dabalataan ni agarsiisa.
FoB/free-on Baasii gurguraatiin meeshaawwan buufata fe’aman irratti harkaan ga’uu.
257
Board) iddoon Bitaan baasii fe’insaatiif, meeshaawwan ijoo gejjibsisuuf, wabii fe’insaatiia fi
haa ibsamu soddawwan baasii biiroootiif ittigaafatamaa ta’a. Ittiin dhiyeessa gatii ergamu
irratti FOB kan jedhu booda buufataa doonii ka’umsaa hammataa keessatti
agarsisuun ni barbaachisa. Fakkeenyaaf “FOB (Finfinnee)” ykn “FOB
shaangihay”. Fakkeenyaaf “FOB van couver” kan agarsisuu / dhiyeessan
baasii geejibaa meeshaawwani hanga buufata vaankoovarii fi baasii fe’insa
meeshaa doonii fe’insa irratti ( kuniisa kan hammatu baasii geejjibaa biyya
keessa , meeshaawwan biyyaa keessa yommuu galan qaraxaa gumurukaa
irraa bilisaa godhuu baasiiwwan tajaajilaa buufata doonii fi gatii turuu yoo
jiraate, kaffaltii eegumsaa buufata ka’uumsaa irraa, fakkeenya kanaaf
Vankooverii)
Bu’ura turmaatiile “inkootaarmii” bara 1990(A/E)”FOB” kan gargaaru fe’iinsa
galaana irratti gaggeefamu qofaafii dha. Haa ta’u malee, qabatamaan
fechisiisaa fi ergan gejjibaa qilleensa irratti gaggeefamuuf itti fayyadamu.
FOB/kahuumsaa/ jechuun bitaan fe’iinsaa fi sodaawwan baasiiwwan birootiif
ittigaafatamummaa akka fudhatu kan agrsiisuu yoo ta’u, FOB/bakka
gahuu/meeshaawwan dallaa (mooraa) bittaa keessa hanga ga’anitti bu’uraa
waliigaltee bitaa fi gurguraa giddutti godhameen gumuruka irra bilisa
godhanii galchuu fi dirqamawwan gumurukaa fi qaraxni biyya bitaatti
kaffaluu dabaltee gurguraan fe’iinsaa fi sodaawwan baasii biirootiif
ittigaafatamaa akka ta’u ni agarsiisa. Ta’ees moggafamanii kun qaama daldala
addunyaa inkootarmii waan hin taneef, wal-jijjiirraa daldala addunyaatiif
inkotarmii FOB ka’uumsaa fi FOB bakka gahuu fayyadamuun sirrii hin ta’u.
Meeshaawwan buufata fe’iinsa irratti hadida doonii yeroo darban gurguraan
meeshaawwan akka harkaan ga’e itti waan lakkaa’amuuf yeroo kana irra
jalqabee bitaan baasiiwwan hundaa fi balaa badiinsaa ykn miidhama itti
gaafatamummaa danda’uu qaba. ”FOB”n meeshaawwan bilisa godhee erguuf
qophii hanga taasisuutti itti gaafatamummaa jiru kan gurguraa ta’uu isaa ni
agarsisa. Qaamni waliigalu lamaan waliigalanii gurguraan/dhiyeessaan
meeshaawwan hadiida doonii irratti akka walharkaa fuudhuu yoo hin
barbaanne ‘FCA’ fayyadamuu qabu.

258
CFR (cost and Baasii gurguraatiin meeshaawwaan buufata gahuu qaban beekametti
freight) iddoon walharkaa fuudhuu. Bitaan wabii fe’iinsaa fi baasiiwwan biroo fi balaawwaniif
ni ibsama. ittigaafatamaa ta’a. CFR dura irratti C&F jedhamee barreefamaa ture.
Sadarkaa addunyaatti fichisistoonnii fi ergitoonni baayyeen hanga ammaa
C&F kan jedhu ni fayyadamu. Ittiin dhiyeessa gatii ergamu irratti CFR kan
jedhu booda buufata fe’iinsaaa/ka’umsa/ hammataan agarsiisuun
barbaachisaa dha. Fakkeenyaaf CFR/Kaaraachii/, CFR (Aleksaandariyaa).
Meeshaawwan buufata fe’iinsa irratti hadiida doonii yeroo darban
gurguraan/dhiyeessaan meeshaawwan akka harkaa irraa dabarsetti ni
lakkaa’ama. Gurguraan meeshaan gara buufata ga’uumsaa geessuuf
gatiiwwan geejjibaa barbaachisu kaffaluu qaba. Ta’es meeshaawwan buufata
doonii irratti fe’iinsa meeshaa doonii erga darbanii booda yoo badan ykn
miidhaan yoo irra ga’ee fi meeshaawwan doonii irratti erga fe’amanii booda
haalawwan ga’an (uumaman) irratti baasiiwwan dabalataa yoo jiraatan
ittigaafatamummaan gurguraa irra gara bitaatti ni darba. “CFR”
meeshaawwan bilisa godhee hanga ergutti itti gaafatamummaa jiru kan
gurguraa ta’uu isaa ni agarsiisa. Yeroo baayyee faayidaa irra kan oolu geejjiba
galaanaa tiif/ykn meeshaan buufata doonii biyya bitaa erga dhaqabee booda
gejjiiba bishaan irratti godhamuufii dha.
CIF(Cost, Baasii gurguraan inshuraansii wabii geejjibaa dabalatee meeshaawwan bakka
insurance, itti dhaqan hanga buufata doonii beekamu geejjibsisuun harkaa ga’uu. Bitaan
freight) iddoon qaraxa gumurukaa fi sodaawwan baasii biiroof itti gaafatamummaa ni ta’a.
haa ibsamu Ittiin dhiyeessa gaaffii ergamuu irratti jecha CIF jedhamu booda buufata
doonii meeshaan itti bu’u hammataan agarsiisuun barbaachisaa dha.
Fakkeenyaaf CIF (Singaapoor).
Meeshaawwan buufata doonii itti geejjibsifamu hadiida doonii yeroo darbu
gurguraan meeshaawwan akka harkaan ga’etti ni lakkaa’ama. Gurguraan
meeshaawwan gara buufata itti ga’u geessuuf gatiin geejjibaa kaffaluu qaba.
Haa ta’u malee, meeshaawwan buufata fe’insaa irratti fe’iinsa meeshaa doonii
erga darbanii booda yoo bade ykn badiin yoo irra gahee fi meeshaawwan
doonii irratti erga fe’amanii booda haalawwan ga’aniin baasiin dabalataa yoo

259
 jiraate ittigaafatamummaan gurguraa irraa gara bitaatti ni darba. Haa ta’u
malee, meeshaawwan hanga buufata itti ga’u hanga galu badiiwwan/ykn
balleessawwan dhaqabuuf gurguraan wabii inshuraansii bituutu irra eegama.
Gurguraan dhaabbata inshuraansii wajjin waliigaluu fi kaffaltii inshuraansii
kaffaluu qaba. Yeroo CIF gurguraan wabii inshuraansii bitu uwwisa
inshuraansii xiqqaaf ta’uusaa bitaan beekuu qaba. Kanaafuu bitaan uwwisa
inshuraansii guddaa ta’e argachuu yoo barbaade gurguraa wajjin waliigaluu
ykn wabii inshuraansii dabalataa mataa isaa mijeessuu irra jiraata. CIF’n
meeshaawwan bilisa godhee erguuf qophii hanga godhu kan jiran itti
gaafatamummaan kan gurguraa ta’uu isaa ni agarsiisa. CIF yeroo baayyee
faayida irra kan oolu geejjiba galaanaa ykn meeshaan buufata biyya bitaa erga
galee booda gejjibsiisa bishaan irratti godhamuu dha.
CPT carriage Baasiin gurguraatiin meehsaan buufataa doonii beekame irratti harkaan ga’u.
paid to) iddoon Bitaan wabii fe’insaatiif meeshaawwan biyya keessa yommuu galan qaraxa
haa ibsamu gumurukaa irra bilisa godhuu dabaltee qaraxawwan biraa kaffaluu
akkasumaas baasiinwwan biroo fi balaawwaniif itti gaafatamaa ta’a. Ittiin
dhiyeesa gatii ergamu irratti jecha “CPT” jedhu booda iddoo itti ga’u hammata
keessatti agarsiisuun barbachisaa dha. Fakkeenyaaf CPT (Loos Anjeelsii).
Kun jechuun dhiyeessaan meeshaawwan fe’aa ofii filate harkaan ga’u irraa
jalqabee meeshaawwan hanga buufata doonii ga’umsaa gejjibsiisuuf
baasiiwwan barbaachisu akka uwwisu ni agarsiisa. Meeshaawwan buufata
doonii ga’umsa irratti erga ga’anii baooda balaa badiinsa ykn miidhama
dhaqabuu fi baassiiwwan kamifiyyuu itti gaafatamummaan kan bitaa ni ta’a.
Gejjibsiisaa jechuun Bu’uura waliigaltee gejjibsisuun (Waliigaltee fe’iinsaatiin
baaburaan, konkolaataan, xiyaara, galaanaa sarara bishaanii biyya keessaa
ykn mala geejjabsiisuu walmakaan meeshaawwan gejjibsisuuf qaama itti-
gaafatamummaa fudhatuu dha.
Meeshaawwan iddoo ga’umsa waliigalteen itti-taasifame ga’uuf haala
geejjibsifama adda adda fayydamuun dirqama yoo ta’e meeshaawwan
gejjibsisaa duraatiif akka kennameetti itti gaafatamummaan ni dabrfama.
“CPT” meeshaawwan bilisa godhee erguuf hanga qophii taasisuutti itti

260
 gaafatamuummaan jiruu kan gurguraa ta’uu isaanii ni agarsisaa.
Moggaafamni kun gejjiibawwan gosa adda addaa fayadamuun dabalatee gosni
geejjiiba osoo adda hin bahin faayidaa irra ooluu ni danda’a.
(CIP) [Cost, Baasii gurguraatiin meeshaawwan, iddoo beekamaa ga’an itti harkaan
inshurance geessiisuu. Bitaan wabii fe’insaatiif meeshaawwan biyyaa keessa yeroo galan
paid] iddoon ni iddoo gumurukaa bilisa godhuuf qaraxaa fi taaksii kaffaluu fi baasiiwwan
ibsama. biroo fi balaawwan iitti gaafatamaa ni ta’a. Ittiin dhiyeessa gatii ergamu irratti
jecha CIP jedhu booda iddoo dhumaa hammataa keessatti agarsiisuun
barbaachisaa dha. Fakkeenyaaf CIP (Paaris) ykn CIP (Ateensii).
Kun jechuun dhiyeessan /gurguraan ofii isaatiif fe’aa filateef harkaan ga’uu
irraa kaasee meeshaa buufata doonii ga’uuf baasiiwwan gejjibsisuu
barbaachisaa ni dnada’a. Meeshaawwan iddoo buufata doonii ga’uumsaa erga
ga’een booda balaa badiinsa quunnamuuf ykn miidhamaa fi baasiiwwan
kamiyyuu bitaan itti gaafatamummaa ni fudhata. Haa ta’u malee,
meeshaawwan iddoo ga’umsa hanga ga’uutti meeshaawwan irratti badiinsa
ykn midhama ga’uuf bitaan wabii inshuraansii bituu qaba.
Gurguraan/dhiyeessaan dhaabbata insuransii waliin waliigaltee raawwachuu
fi gatii inshuraansii kaffaluu qaba. CIP’n meeshaawwan bilisa godhee erguuf
hanga qophii taasisuutti itti gaafatamummaa jiran kan gurguraa ta’uu isaa ni
agarsiisa. “CIP”n gosa geejjibawwan adda addaa dabalatee gosa geejjibaa
osoo addaan hin baasin hojii irra ooluu ni danda’a.
DAF/Delivered Baasii gurguraa/dhiyeessatiin daangaa biyya ibsame irratti harkaan ga’uu.
at Frontier/ Bitaan wabii fe’ensaatiif meeshaan biyya keessaa yommuu galan idaa
iddoon haa gumurukaa irraa bilisa gochuuf, qaraxaa gumurukaa fi taaksii kaffaluuf
ibsamu baasiiwwan biroo fi balaawwan quunnmaniif ittigaafatamaa ni ta’a. Ittiin
dhiyeessa gatii ergamuu irratti jecha “DAF” jedhuu booda hammata keessaatti
daangaa meeshaalee itti dhiyaatu agarsiisuun barbaachisaa dha. Fakkeenyaaf
DAF [Buufaaloo].
Meeshaawwan baasuuf bilisa godhee daangaa beekamu irratti meeshaawan
galchuuf bilisa oso hin godhiin haa ta’u malee, daangaa biyyoota oollaa irratti
keellaa gumurukaa osoo hin ga’iin duraa gurguraan meeshaawwan osoo hin
buusiin gara biyyaa alaatti erguuf formaalitii barbaachisu hunda guutee
261
 qophii yommuu godhu meeshawwan akka harkaan ga'etti ni lakkaa’ama.
Daangaan biyyaa kan jedhu daangaa kamiyyufuu kan gargaaru yommuu ta’u
daangaan biyya erge/dhiyessaa/dabaluu ni danda’a.
Kanaafuu, meeshaawwan buufata xiqqaa ga’an ibsuudhaan daangaa ifaatti
agrsiisuun faayidaa ni qaba. Haa ta’u malee, qaama waliigaltee raawwatu
lamaan jedhuu waliigaltee addaa godhamus gurguraan meeshaawwan mala
geejjibaa filatameen gejjibsisuu wajjin baasiiwwanii fi balaawwan
ittigaafatamaa godhamuu ni danda’a. “DAF” gosa itti geejjibaa osoo addaan
hin baasiin meeshaawwan daangaa irratti harkaan ga’uuf bitaa fi gurguraa
giddutti waligaltee godhamuuf kamiiyyuu faayidaa irra ooluu ni danda’a.
DES(Delivered Baasii gurguraatiin meeshaawwan iddoo ga’an beekamaa doonii irratti
Ex Ship) iddoon harkaan ga’uu. Bitaan wabii fe’insaatiif, meeshaawwan biyya keessa yommuu
haa ibsamu) galan idaa gumurukaa irra bilisa godhuuf, qaraxni gumrukaa fi taaksii
kaffaluu fi baasiiwwanii fi balaawwan biroof ittigaafatamummaa ni ta’a. Ittiin
dhiyeessa gatii ergaa irratti DES kan jedhu booda iddoo itti bu’u hammataa
keessatti agarsisuun barbaachisaa dha. Fakkeenyaaf DES/Helsiinkii/.
Meeshicha iddoo itti ga’u murtaa’atti galchuuf bilisa oso hin godhiin
gurguraan meeshichaa bitaaf yommuu mijeessu meeshicha akka dabarsee
kennetti ni lakkaa’ama. Meeshawwan bakka buufata gahuumsaa gahanii
hanga buusanitti baasiin barbaachisuu fi balaa sodaa gurguraan ni danda’a.
Haa ta’u malee, waliigaltee dursa waliigaltoota qaama lamaan giddutti
godhamu baasii meeshaalee buufata irraa gad-dhiisiisuuf (baasuuf) dabalatee
balaawwan biroo ittigaafatamummaa gurguraa akka ta’an yoo murtaa’e DEQ
fayyadamuu ni barbaachisa. Moggaafamni kun galanaa fi meeshichi biyya
bitaa ykn erga ga’ee booda kan godhamaniif geejiba madda adda addaa biyyaa
keessaaf ni fayyada.
DEQ (Delivered Baasii gurguraatiin meeshaawwan maddi galaana dooniin irratti dhaabatu
Ex Quay (duty iddoo beekamaatti harkaan ga’uu. Gurguraan meeshaawwan biyya keessa
Paid) iddoon ni yommuu galan maqaa bitaatiin iddaa gumurukaa irraa bilisa gochuuf qaraxaa
ibsama. fi taaksii gurmurkaa kaffaluuf itti gaafatamaa dha. Bitaan fe’insaaf wabii
inshuraansii fi baasiiwwan biroo fi balaawwaniif itti-gaafatamaa dha. Ittiin
dhiyeesa gatii ergaa irratti jecha DEQ jedhu booda iddoo itti bu’u agrsiisuun
262
 barbaachisaa dha. Fakkeenyaaf DEQ(Maaputoo).
Meeshicha iddoo beekamaa ga’uutti galchuuf bilisa osoo hin godhiin
gurguraa/dhiyeessaan meeshaawwan bitaaf mijeessuuf bakka dooniin itti
dhaabbatu maddii galaanaa yeroo ka’uu meeshaawwan akka harkaan ga’eetti
ni lakkaa’ama. Meeshaawwan gara buufata ga’u geessuu fi maddii buufata
ga’umsaatti buusuuf baasiiwwan barbaachisuu fi sodaa balaa
gurguraan/dhiyeessan ni-danda’a.
Bu’uura “DEQ”n waliigalteen godhamu bitaan meeshawwan gara biyya keessa
galchuuf formaalitii guutamuu qaban guutuu, qaraxawwan, taaksii fi
kaffaltiiwwan biroo kaffaluun irraa eegama. Haa ta’u malee, qaamni lamaan
waliigalu meeshaawwan gara biyya bitaatti galu baasiiwwan kaffalamu
hundaa ykn cina isaa dirqama gurguraa keessa akka galu yoo barbaadan kana
ilaalchisee waliigaltee isaanii keessa ifatii waliigaluu qabu. ‘DEQ’n meeshaalee
galanii fi biyya keessa geejjiba bishaanii ykn meeshaawwan doonii irratti ga’u
irratti akka bu’u adeemsa godhamuun faayidaa irra kan oolaniin gosa geejjiba
kammiin iyyuu raawwatamaa godhuun ni danda’a.
DDU(delivered Baasii gurguraatiin meeshaawwanii wabii inshuraansii biyya meeshaan itti
Duty Unpaid ga’u iddoo wal-harkaan ga’anitti ykn dallaa (mooraa) bitaa keessatti harkaan
(iddoon haa ga’uu. Bitaan meeshaawwan gara biyya keessaa yommuu galan idaa
ibsamu) gumurukaa irraa bilisa godhuuf qaraxaa fi taaksii gumurukaa kaffaluuf itti-
gaafatamaa ni ta’a. Gurguraan wabii inshuransii meeshaawwanii yommuu
galuu ykn galuu dhabuu ni danda’a. Ittiin dhiyeesa gatii ergaa irratti jecha
‘DDU’ jedhu booda iddoo meeshichi itti bu’u agarsiisuu qaba. Fakkeenyaaf
DDU (Addis Ababa).
Gurguraan meeshaawwan galchuuf bilisa osoo hin godhiinii fi iddoo ga’umsaa
murtaa’eerratti meeshawwan osoo hin buusin bitaa harkaan ni ga’a.
Gurguraan meeshaawwan iddoo olitti ibsame geessuuf baasiiwwan
barbaachisuu fi sodaawwan balaa danda’uu qaba. Kana ala kan ta’an
fakkeenyaaf qaraxaa fi bitaan formaalitii barbaachisaa ta’e guutee
meeshaawwan yeroodhaan kaasuu dhabuu isaatiin akkasumas
meeshaawwan yeroo galan baasiiwwan tokko tokko kaffalamuu qaban

263
 gurguraan akka kaffalu yoo barbaadame kana ilaalchisee waliigaltee isaanii
irratti waliigalteen ifaa godhamuu qaba. ’DDU’ Malawwan geejjibaa hundaa
irratti fayyadamuun ni danda’ama.
DDP (Delivered Gurguraan maqaa bitaatiin wabii inshuraansii fe’iinsaa qaraxa irraa bilisa
Duty Paid) godhuudhaan galchuu, kaffaltii qaraxaa gumrukaa fi taaksii kaffaluu fi yeroo
iddoon ni bayyee iddoo ga’u irratti naannoo pirojeektii ykn dallaa (mooraa) bittaa
ibsama. keessatti harkaan ga’u dabalatee baasiiwwan baayyeedhaaf ittigaafatamaa ni
ta'a. Gurguraan meeshaawwaniif wabii inshuraansii galuus galuu dhabuus ni
danda'a. Ittiin dhiyeessa gatii ergaa irratti jecha DDP (Bujumbuuraa).
Gurguraan meeshaawwan galchuuf bilisa godhuu fi iddoo ga’umsaa
murtaa’eeratti osoo hin buusiin bitaa harkaan ni ga’a. Gurguraan akka
barbaachisummaa isaatti qaraxa kamiyyuu (formaalitiiwwan gumurukaa,
qaraxa taaksii fi kaffaltiiwwan biroo kaffaluu, meeshaawwan gara biyya
bitaatti galchuu fi bitaan iddoo barbaadu geessuuf baasiiwwan barbaachisu
uwwisuu ittigaafatamummaa qaba. Haa ta’u malee, gurguraan kallattiinis ta’e
gara kallattii hin taaneen meeshaawwan gara biyya bitaatti galchuuf hayyama
argachuun kan hin dandeenye yoo ta’e ‘DDP’ii fayyadamuun sirrii hin ta’u.
‘DDP’ii malawwan geejjibaa hundaa irratti fayyadamuun ni danda’ama.
Xumura
Inkootarmiiwwan (Incoterms) Gosa Gejjibaa
EXW……………………………………………………kamiiyyuu
FCA…………………………………………………….kamiiyyuu
FAS……………………………………………………. Geejjiba galaanaa
FOB …………………………………………………… Geejjiba galaanaa
CFR ………………………………………………… Geejjiba galaanaa
CIF …………………………………………………. Kamiyyuu
CPT ……………………………………………….. Kamiyyuu
CIP ………………………………………………… Kamiyyuu
DAF ………………………………………………. Kamiyyuu
DES …………………………………………….... Geejjiba galaanaa
DEQ ……………………………………………… Geejjiba galaanaa

264
 DDU …………………………………………….. kamiiyyu
DDP ………………………………………………. Kamiyyuu
11.1.2. Bitaan ballinaan faayidaa irra kan oolu inkootarmiin (CIF) dha. Geejjiba
konkolaataa, baaburaa ykn biyyoonni xiyaara fayyadaman (CIF) irra “CIP” ni
fayyadamu. Biyyoonni dhabbata biyyooleessa doonii qaban geejjiba alaatiif
doonii mataa isaanii kan fayyadaman yoo ta’e ibsa facaataii sanada caalbaasii
qopheesan keessatti gabatee “Bid data sheet” irratti “CIF”irratti dabalataan
gatiin “FOB” fi ykn gatiin “FCA” akka dhiyaatuuf ni gaafatu. Ta’ees
gamaaggamnii fi filannoon caalbaasii bitaan adeemsiisuun bu’uura gatiin
(CIF)’n raawwachuu qaba. Gatii “CIF" irratti hundaa'ee gamaaggama
adeemsifameen dorgomaan mo'ataa ta'e erga beekamee booda garuu bitaan
geejjibaa fi wabii inshuraansiif qophii mataa isaa godhee dhiyeessaa filatamee
wajjin waliigaltee gatii (FoB) irratti bu’uurefateen mallatteessuu ni danda’a.
11.1.3 Qajeelfama dorgomtoota sanada caalbaasii idilee irratti dorgomtoonni guca gatiin
itti guutamu irratti kan kana gadii guutuun akka irraa eegamu ibsameera.
11.1.3.1 Ibsa facaatii caalbaasii (bid data sheet) irratti bu’uura ibsamuun meeshaawwan
biyya bitu keessatti dhiyaataniif gatiin geejjiba biyya keessatti; wabii
inshuraansii fi meeshaawwan bakka dhumaa itti galan irratti dhiyeessuuf
baasiiwwan biroo dabalata barbaachisan.
11.1.3.2 Meeshaawwan alaa dhiyaatan:
11.1.3.3 Guca ibsa facaatii caalbaasii (bid data sheet) irratti bu’uura ibsameen gatiin
(CIF) fi ykn kan (CIP), dorgomaan gatiiwwan kana yeroo guutu gatii fe’aa
biyyaa kamitti argamu fayyadamu gatii geejjibaa tilmaamuu ni danda’a.
11.1.3.4 Guca ibsa facaatii caalbaasii irratti kan gaafatame gatii “FOB”, FCA, CFR fi ykn,
“CPT”
11.1.3.5 Guca ibsa facaatii caalbaasii keessatti kan ibsame fe’iinsa biyya keessaa, wabii
insuraansii fi baassiiwwan biroo meeshawwan iddoo dhuma bakka walharkaa
fudhiinsaa geessuuf barbaachisu.
11.2. Wabii Inshuraansii (inshurance)
11.2.1 Bitaan karaarratis ta’e meeshaawwan fe’amanii bakka dhumma wal harka fudhan
hanga ga’an badiiwwan uumamuu danda’anii fi yaadoowwaniif (sodaaf) uwwisa

265
 ga’aa kennuu kan danda’u wabii inshuraansii bitachuutu irra jiraata. Adeemsa
raawwii bittaa keessatuu bulchiinsa kontiraataa wajjin walqabatee dhimmi wabii
inshuraansii bifa adda addaan uumamuu ni danda’u. Bitaan wabii inshuraansii
irratti haalawwan xiyyeeffannoon kennamuuf qabu kan kanatti aanan ni dabalata.
Yeroo gejjibsiisuu inshuraansii fe’umsaa/kargoo), hojii dhaabiinsaa irratti
inshuraansii baala hundaaf, inshuraansii ittigaafatamummaa qaama saddaffaa,
inshuraansii konkolaachisaa, beenyaa hojjetaa fi ittigaafatamummaa hojjechisaa.
Raawwiin inshuraansii kenneen wajjin walqabatan walumaagalatti kan bituu fi
kan dhiyeessu ykn kontiraaktaricha giddu waliigaltee godhamuun kan murtaa’an
ta’uus kutaan kutaan maanuwaalii kun gosa inshuraansii kanaa tiin dhimmoota
uwwifamuu qaban ilaalchisee ibsi ni kennama.

11.2.2 Insuraansii geejjibaa

11.2.2.1 Warri bitan meeshaawwan galan wal harka fudhuu irra meeshaawwan iddoo
tajaajilaaf barbaadaman ykn bakka walitti hidhamanitti geessuuf fe’iinsaa wajjin
kan wal-qabatee sodaawwan balaa quunnamaniif wabii inshuraansii seenuun
ykn inshuraansii ga’aa bituu isaan barbaachisa. Kaffaltiin beenyaa hamma
waliigalteen ykn salphaatti maallaqa jijjiiramuu/sharafamuu danda’uun (freely
convertible currency) ta’uu qaba. Dhiyeessitoonni biyya safartuu gahuumsa
qabu kamiyyuu madda guutu irraa wabii inshuraansii bituu ni danda’u. Haa ta’u
malee, bitaan waliigaltee wabii inshuraansii kubbaaniyaa biyya keessaaf ykn
qaamoota biraa filatamaniif kennuu yoo barbaadee fi bitichi liqii addunyaa irraa
maallaqa kennameen kan raawwatu yoo ta’e liqii baankii irraa argatu baasii
inshuraansii wabii bakka buusuuf ittifayyadamuu hin danda’u.
11.2.2.2 Fe’iinsaa wajjin walqabatee sanada caalbaasii irratti kan ilaalame hordofee
bitaan ykn dhiyeessaan fe’uuf haalawwan mijeessuu fi bu’uura waliigaltee liqiin
yeroo dabarsa biyya keessatti badii ykn miidhaa kuusaa keessatti gahuuf wabii
inshuraansii bituu qaba. “CIF” fi “CIP” tiin waliigalteewwan fe’iinsaa,
fakkeenyaaf dhiyeessaan meeshaawwan hanga buufata doonii ykn kan biraa
iddoo walharkaa fudhiinsi itti raawwatu ga’utti wabii inshuraansii akka bitu kan

266
 gaafatu yommuu ta’u bitaan uwwisni wabii inshuraansii bitu gosa inshuraansii
kan kanatti aanan ni dabalata.
 Meeshaa jijjiirraawwan dabalatee meeshichi dhiyeessaa ykn bakka
hojii oomishaa ykn bakka hojjii mankuusaa irra hanga oolu hanga
ga’utti.
 Meeshaa ijaarsaa kontiraktarichaa ykn damee kontiraaktarichaan
dhiyaatu.
11.2.2.3 Karaa biraatiin meeshaawwan kan bitaman ‘FOB’ tiin yoo ta’e yeroo tokko erga
fe’amanii booda gara itti ga’anitti fe’uuf uwwisni wabii inshuraansii barbaachisu
bitaan mijeessuu qaba.
11.2.3 Wabii inshuraansii kontiraaktaraa
11.2.3.1 Sanadoonni baayyeen bittaan qophaa’an kontiraaktaroonni hundinuu waligaltee
hundaa kan qabatu wabii inshuraansii (contractor’s all risk insurance) (CAR)
akka galan ni gaafatu. CAR waligalatti hirrina qaamaa irratti dhaqabuuf ykn
hojjiiwwan pirojektii fi qabeenya qaamaa sadaffaa irratti miidhaa dhaqabuuf
akka ittisa inshuraansii guddaatti ni gargaara.
11.2.3.2 Hammi uwwisa wabii inshuraansii qaama sadaffaa inshuraansiin galameef
ittigaafatamummaa gahuu wajjin kan wal-simu ta’uu qaba. Dhimma
qabeenyaa/horata fakkeenyaaf baasiin bakka buusa qabeenyaa maallaqa
addunyaa irratti fudhatama qabuun ykn akkuma haalatti maallaqa biyya balaan
itti uumameetti kaffalamuu ni danda’a.
11.2.4 Wabii inshuraansii ittigaafatamummaa dizaayineerii
11.2.4.1. Mahandisoonni gorsaa ykn wixineen dizaayinii gamoowwanii/darbiiwwanii,
facaatiiwwan teekinikaa, facaatiiwwan dizaayinii, wixineewwan, hojjiiwwan
ijaarsaa, hojjiiwwan to’annoo hojjechuuf qaxaramuun ni danda’u. Haalawwan
kanaan sababa hanqina wixiinee diizayintiin badii ykn miidhaa dhaqabuuf
kennaa tajaajilaatiin wabii inshuraansii (professional indeminity inshurance)
ittigaafatamummaa ogummaatiif bitamuun ni uwwifama. Bitaan, gorsaan
qaxarame wabii inshuraansii kanaan kan uwwifame ta’uu isaa ykn danta
dhabeenya kontiraktarichaan sababa hanqinoota umamaniin rakkoowwan

267
 umaman kan uwwisu wabii inshuraansii walfakkaatu biran kan qabu ta’uu isaa
mirkanaa’uu qaba.
11.2.5 Wabii inshuraansii ittigaafatamumaa qaamoota sadaffaa;
11.2.5.1 Hojjetoonni hojjachisa jala argamaanii fi namoota biraa akkasumaas tajaajilawwan
bittaa wajjin walqabatan, dhiyeessa fi hojjiiwwan walitti hidhaman wajjin
walqabatee badii ykn miidhaa qabeenya irratti ga’u dabalatee qaama sadaffaa
irratti miidhaa qaamaa dhaqabuu danda’u ykn balaa du’aa ni uwwisa.
11.2.6 Kaffaltii beenyaa hojjetootaa fi wabii inshuraansii ittigaafatamummaa hojjachisawwan
11.2.6.1 Bitaa ykn hojjatoota kontiraaktaraa irratti miidhaa qaamaa ykn balaa du’a
dhaqabuu akaakuun wabii uwwisu yommuu ta’u raawwiin isaa bu’uura seera
biyyaa bitaan kan bitamu ta’a.
Fedhiiwwan wabii inshuraansii gamagamuu
Baasiiwwan piroojektii wabii inshuraansii dabalatee sirritti faayidaa irra akka oolan mana
hojichaa adeemsi bittaa otuu hin jalqabin dura waliigala kan ta’an balaa fi xiinxala
fedhiiwwan wabii inshuraansii tasiifamuu isaa mirkaneessuu qaba. Xinxaalli kun mana
hojjichaa soddaa balaa kam ofii isaatiin uwwisuu akka qabu murteessuuf isa gargaara.
Dirqamni fedhii wabii inshuraansii xinxaaluu yeroo raawwii qofaan osoo hin murta’iin
bittaan hanga xumuramutti ittifufuu kan qabuu ta’uun ol sodaawwan dursanii xiinxaluun
tarkaanfii of-eggannoo barbaachisaa fudhachuu fi wabiin inshuraansii akka galamuuf
soddawwan balaa barbaachisan xiinxala keessa galchuun hojjiiwwan manneen hojjii irraa
eegamu ta’un isaa hubachuun barbaachisaa dha.
11.3.1 Dhimmoonni geejjibbaa fi wabii inshuraansii gamaaggama caalbaasii irratti bu’aa
qaban
Yeroo baayyee buufata doonii tokko ykn bakka gahamu qofa haala itti ibsameen
dorgoommiin caalbaasii meeshaawwan galaan (imported goods) irratti qofa yoo
ta’u gamaaggamni waliigalaan kallatii dha. Haa ta’u malee, meeshaawwan galan
iddoo adda addaa irratti kan dhiyaatan ykn malawwan adda addaatiin kan fe’aman
yoo ta’e yeroo gamaaggama caalbaasii malawwan qabiinsa adda addaa dabalataan
baasiin fe’iinsaa tilmaama keessa galuu qaba.

268
 Miiltoo 12 :- Adeemsa Bittaa (Flow Chart)
Adeemsa Bittaa
Kutaa ittifayyadamu eeyyee Kutaa bittaa
Qophii karoora

Gaarii Karoora Sadarka kutaa

Fedhiiwwan kutaa Sadarkaa kutaa hojii Karoora bittaa kutaa hojii itti
waggaa
hojjiiwwanii walitti itti karoora bittaa hojii fuudhanii dha karoora bittaa
waligala
bittaa

qabuu qopheessu xinxaluu qopheessuu

qopheessuu
miti
Lakkii
Mala bittaa
Caalbaasii Duraa

Gaaffii bittaa Gaaffii bittaa Eeyyee Eryyee

Gaarii dha Sanadoota
mirkanaa’ee fi ibsa mirkanaa’ee fi ibsa filachuu
caalbaasii
fedhii dhiyeessuu fedhii xinxaaluu
qopheessuu
mitti
Facaatii dorgomtoota
kennuuu fi Waamicha caalbaasii
galmeessuu taasisu ittiin dhiyeessa
gatii/ittiin dhiyachissu
Waamichaa
caalbaasii
godhuu

miti
Dorgomtoota
hundaa beeksisuu Mo’ataa filachuu ni Caalbaasiiwwaan Caalbaasii banuu
xumura
danda’aa? gamaaggamuu qaboo
gamaggamuu

qaboo yaa’ii
yaa’ii fi gabaasaa
Caalbaasii

qabachuu
bannuu fi

eeyyee qopheessuu

Dorgomtoota mo’atanii fi Marii lachuu akka Waliigaltee

hin mo’anne beeksisuu barbaachisummaa dhiyeessaaf kennuuu
Waliigaltee

isaatti

Gabaasaa Xumuraa Meeshichii tajaajilchii

Waliigaltee hojii ijaarsa
Xumura

gamaaggamaa
dhiyaachuu isaa
Waliigaltee

dhiyeessuu Bulchaa waligaltee

Bulchuu

mirkaneessuu fi 269
moggassuu
xiinxaalu
 Adeemsa Bittaa Dhiyeessa Tokko irraa Raawwatamu (flow chart)

Karoora bittaa qopheessuu.

Bittaa raawwatuuf tilmaama gatii beekkame qopheessuu.

Qophii caalbaasii
 Bu’uuraa sanada caalbaasii idileetiin bittaa raawwatamuuf sanada
caalbaasii fi ibsa fedhii qopheessuu fi kontiraaktara ykn dhiyeessaa
kophaa filachuu

Dhiyeessa tokko irraa bittaa raawwachuuf haalli nama dirqisisa jiruu? Eeyyeen yoo ta’e ajaja bittaa
kennuuu ykn waligaltee raawwachuu ykn
Caalbaasii fudhachuu
 Caalbaasiiwwan banuu fi adeemsiisuu
 Qaboo ya’ii qabachuu
 Miseensoonni kutaa bittaa bakka jiranitti caalbaasicha banuu

 Sirna adeemsa bittaa raawwachuu fi mirkaneessuu

 Koreen gamaaggamaa kutaa hojii irra moggafamee qofa caalbaasicha ni

gamaaggama

 Adeemsi icciitii ta’a.

 Mo’ataa caalbaasichaa beeksisuu

 Waligaltee mallatteessuu

 Waliigaltee bulchuu
Adeemsa Caalbaasii ifaa

Karoora Bittaa Qopheessuu

Tilmaama gattii qopheessuu

270
 Ga’uumsii duraa barbaachisa yoo ta’e sanada ga’uumsa duraa qopheessuu

 Sanada ga’uumsa dura idilee adeemsa bittaa fi bulchiinsa qabeenyaatiin

qopha’e fayyadamuu

 Dorgomtoota ga’uumsaa qaban adda baasuuf caalbaasii ga’uumsa duraa fi

bu’aa gamaaggama hordofuu.

Qophii caalbaasii

 Bu’ura sanada caalbaasii idileetiin sanada caalbaasii qopheessuu

 Bittaa raawwatamuuf ibsa fedhii qopheessuu

Waamichaa caalbaasii taassisuu

 Sanadoota caalbaasii walharkaa fuudhuu
 Caalbaasicha gareen banuu fi sirna baniinsaa adeemsiisuu
 Qaboo yaa’ii qabachuu
 Aangoo bakka bu’iinsa faayinaansii kennameen caalbaasicha xiinxaluu,
gamaaggamuu fi mirkaneessuu

Yaada caalbaasii fudhachuu fi caalbaasicha adeemsiisuu

 Formii/gucaa waligaltee idilee fayyadamuu
 Marii gatii taasisuun hin hayyamamu
 Mo’ataan waligaltee mallateessuuf fedhii kan hin qabne yoo ta’e kabachisa
waligaltee dhaaluu fi dorgomtoota hafan keessaa ga’uumsa itti-aanu qabu filachuu
fi caalbaasicha xiinxaluu fi gamaaggamuu

Sirna adeemsa bittaa fi mirkaneessuu

 Caalbaasichiin hojii bittaa addaan bahee kutaa hojii kennameef ykn haala
addaatiin koree gamaaggama moggaafameenn qofa ni gamaaggamama.
 Iccitummaa adeemsa isaa eeguu.

Mo’ataa caalbaasii beeksisuu

271
 Bu’uraa aangoo bakka bu’iinsa fayinaansiitiin waligaltee mallateessuu bulchiinsa

waliigaltee

Bittaa raawwatu

 Sanadoota bittaan itti raawwatame iddoo sirrii ta’etti akka ta’an gochuu

Adeemsa Caalbaasii Murtaa’aa

 Karoora bittaa qopheessuu

Tilmaama gatii bittichaa qopheessuu

Qophii caalbaasii

Bu’uura sanada caalbaasii idileetiin sanada caalbaasii qopheessuu, waamicha caalbaasii

qopheessuu

Dhiyeesitoota muraasa ta’an filachuu ykn facaatii dorgomtoota ga’uumsa qaban

qopheessuu
 Dorgomtoota ykn dhiyeesitoota ga’uumsa qabaniif waammicha dabarsuu
 Sandoota ittiin dorgoman fuudhuu
 Caalbaasicha dorgomtoonni ykn bakka bu’oonni isaanii bakka jiranitti banuu
 Kabachisa caalbaasii dabalatee dorgomtootaaf dhimma ifa ta’uu qabu sagalee
guddaan dubbisuu
 Sirna baniinsa caalbaasiitiin dhimmoota raawwatamuu qaban raawwachuu
 Qaboo ya’ii qabachuu
 Aangoo bakka bu’uma fayinaansiitiin caalbaasiicha xiinxaluu, mirkaneessuu
 Icciitii adeemsichaa eeguu

Moa’ataa caalbaasichaa beeksisuu

272
  ga’uumsa booda mo’atichaa mirkaneessuu

Dorgomaa mo’ataa wajjin waligaltee mallateessuu

 Gucaa/foormii waligaltee idilee fayyadamuu

 Mariin hin hayyamamuu

 Mo’ataan waligaltee mallatteessuuf fedhii yoo hin qabane kabachisa

caalbaasii dhaaluudhan dorgomtoota ga’uumsa qaban hafan irraa filuu

Bittaa raawwachuu

 Hojiiwwaan bulchiinsa waliigaltee raawwachuu

 Sanadoota bittaan itti raawwatame sirritti eeguu fi qabuu

Adeemsa Bittaa Ittiin dhiyeessa gatii

Bittaan isaanii ittiin dhiyeessa gaatiitiin kan raawwatamu addaan baasuu

273
 Bittichaaf tilmaama gatii qopheessuu
 Sanada idilee ittin dhiyeessa gatiitiif qophaa’e fayyadamuun sanada dorgoommii
qopheessuu
 Yoo xiqaate dorgomtoota 3 tiif bu’uura sanada caalbaasii idileedhaan sanada
qophaa’e erguudhaan gatii isaanii akka ergan affeeruu.

Bu’uura gaaffii ittiin dhiyeessa gatiitiin dorgomtoota ittiin dhiyeessa gatii dorgomtoota irraa

dhiyaatan harkaa fuudhuu

 Gamaaggama adeemsiisuu

 Ibsawwan waliin ilaalamuu wajjin mo’ataa caalbaasii addaan baasuu

 Ajaja bittaa ykn hojii kennuu

 Ajaja bittaa ykn ojii kennuuu

 Bitticha raawwachuu

 Akka barbaachisummaaa isaatti ittiin dhiyeessa gatii, hojiiwwan bulchiinsa waliigaltee

raawwachuu

 Sanadoota bittaan itti raawwatan sirritti eeguu fi qabachuu

Bittaa tajaajilawwan gorsaaf qulqullinaa fi baasii bu’uura kan godhate adeemsa

filannoo mala xiqqaa

Karoora bittaa qopheessuu

274
 Biigaarii fi tilmaamni baasii erga qophaa’ee booda tilmaamni bittaan tajaajila gorsaa qar.

300,000 ol yoo ta’e waamicha ibsa fedhii (EOI) qopheessuu fi waamicha gochuu

Sanada caalbaasii idilee Adeemsa Bitta fi Bulchiinsa Qabeenyaatiin qophaa’e hordofuun bittaa

tajaajila goorsaaf gaaffii yaada dorgoommii dhiyeessuu.

Qajeelfama bittaa keewwata ________ ulaagaan gaamaggamaa fi ga’aa ta’uf kan barbaachisu qabxii
xiqqaa murteessuun ittiin dhiyeessa yaada dorgoommii keessa galuu isaa mirkaneessuu.
 Adeemsi Bittaa fi Bulchiinsa Qabeenya Mootummaa sanada caalbaasii idilee qophaa’e
hordofuun ittiin dhiyeessa yaada dorgoommii qopheessuu
 Lakkoofsi isaanii kan 3 irraa hin xiqqaannee fi 7 hin caalle gorsitoota filataman ittii dhiyeessa
yaada dorgoommii erguu
 Qajeelfamaa bittaa miltoo 3 irratti haala ibsameen caalbaasichi dorgomtoota
qadhimamtootaaf ifa ta’e yoo turu murteessuu.
 Dhiyeessawwan yaada dorgoommii gorsitoota irraa fudhachuu

Yaada dorgoommii teekniikaa fi faayinaansii gamaaggamuu

 Caalbaasichi dorgomtoonni ykn bakka bu’ootni isaanii bakka argamanitti banuu,

dorgomtootaaf waan ifa gochuu qabu ifa gochuu fi qaboo yaa’ii caalbaasii qabuu

 Caalbaasicha dorgomtoonni ykn bakka bu’oonni isaanii seera qabeessa ta’an bakka
jiranitti banuu, dhimmoota dorgomtootaaf ifa ta’uu qaban ifa gochuu fi qaboo ya’ii
baniisa caalbaasii qabuu, gamaaggama teekniika taasisuu,
 Bu’aa gamaaggama teekinikaatiin qabxii %70 ol dorgomtoota argatan poostaa
yaada dorgoommii faayinaasii banuu,
 Bu’aa qabxii gamaaggama teeknikaa gorsitoota hirmaataniif ifa gochuu,
 Gatii gorsitoota kadhimamoon dhiyaatee fi dhimmoota biroo dorgoomtootaaf ifa
ta’uu qaban ifa gochuu,
 Bu’aa qabxii gamaaggama fiaayinaasii fi teeknikaaf idaa’udhaan gorsaa qabxii
ol’aanaa argate addaan baasuu
 Akka barbaachisummaa isaatti gorsa qabxii ol’aanaa argatee wajjin dhimmoota
gatii osoo hin dabalchine
Gorsaa biroowaliigaltee
mo’ataa wajjin irratti marii taasisuu
mallatteessuu

 Hojii tajaajila gorsichaa jalqabsiisuu

 Hojiiwwan bulchiinsa waligaltee raawwachuu

275
Miiltoo 13:-Teessoo “Web-Site”Dhaabbilee bittaa wajjin walqaba tan
Dhaabbata Teessoo
Baankii addunyaa www.worldbank.org

Dhaabbata gamtaa fi misooma dinagdee addunyaa www.oecd.org

Dhaabbata daldalaa addunyaa www.wto.org
Fandii Misoomaa Mootummaa Gamtoomanii www.undp.org
Dhaabbata Daldaala fi Misoomaa Mootummaa Gamtoomanii www.unctad.org
Qajeelcha misooma Addunyaa Ingilizii www.dfid.gov.org
Dhaabbata iftoomina Adunyaa www.transparency.org
Baankii Misooma Afirikaa www.afdb.org
Baankii misooma Esiiyaa www.adb.org
Dhaabbata Teessoo
Giddugaleessa leenjii adunyaa www.itcilo.org
Tajaajila bittaa elektiroonksii Awurooppaa www.simap.org
Gabaa Diijii caaraa caalbaasii fi bittaa www.dgmarket.org

Miiltoo 14: Biigar (TOR)

Biigariin tajaajilawwan gorsaan raawwachuu qabaniif ka’umsa waan ta’eef ifa ta’uu fi
dhimmoota kanatti aanan qabachuu qaba. Gorsitoonni hojjiiwwan hojjataman sirritti
hubachuu isaanii mirkaneessuu akka danda’amu kutaan kun mana hojii mootummaan of-
eggannoon qophaa’uu qaba.

Mata duree:- Qorannoo duraa Itophiyaa keessatti gaggeeffamuuf bittaa tajaajila

gorsaa
A. Ka’uumsa (Back ground):
Mootummaan Ripaabilika Dimookiraataawaa Federaalaa Itophiyaa galmeeffama
galii lafaa kompitaraaan raawwachuuf piroojektii qopheessee sochii irratti argama.
Kaayyoon piroojektichaa sirna galmeeffama galii lafaa foyyeessuu fi ammayyeessuu
dha. Kaayyoon guddaan piroojektichaa sirna raawwii isaa salphaa gochuun
ummatni odeeffannoo lafa ilaallatu haala salphaadhaan argachuu haala dandeessisu

276
 foyyeessuun, jijjiirama seeraa barbaachisan beeksisuu fi fayyadamtoota dhumaatiif
tajaajili galmeessa lafa bal’aa ta’an kennamuufii isaa mirkaneessuun sirna wal-jijjira
odeeffannoo cimaa diriirsuu dha. Karoorri piroojektichaa galmeeffamawwan lafaa
kompitaaraan akka ta’an aanaalee yaadamanitti jiddugaleessa tajaajilaa ijaaruu kan
hammatu yoo ta’u, dabalataaniis wajjiraaleen aanaa, hojii gaggeessaa piroojektii
aanaa kan ogganu jidugaleessa hordoffii ijaaruuf yaadameera. Hojjatoonni galii
malawwan kompitaratti fayyadamuun odeeffannoo yeroo yerootti qulqullinaa fi
yeroo isaa kan eeggate odeeffannoo kan itti wal-jijjiiranii fi galchaniif haala
ittigafataman qorannoo keessa galuutuu irra jiraata.

Humna namaa, malawwan odeeffannoo fi misooma bu’uura odeeffannoo lafaa

foyyeessuuf jijjiirama dhaabbata hunda irraa kaasee, seeraa fi imaammata ni
barbaachisa. Qorannoo duraa kanaan tamsaasni odeeffannoo barbaachisu, mijaa’ina
itti fayyadamuuf odeeffannoo agarsiisan walitti sassabuudhaan kenniinsa
tajajjilawwan kanaa fi kan walqabatan biroo ariifataa fi si’aa’aa gochuun
piroojekticha ummata Itophiyaaf fayyidaa qabu qabatamaan mirkaneessuu ni
barbaachisa.
B. Kaayyoowwan hojichaa/objectives of the Assignment/
Qorannoon ka’uumsaa (duraa) qorannoo bal’aa dinagdummaa fi hawwasummaa
pirojectichaa kutaa (qaama) jalqabaa dha. Qorannoo hawaasumaa fi dinagdummaa
keessatti qorannoowwan sadii jechuunis, kan duraa (ka’uumsaa), jiddugaleessa fi
xumuraa pirojektichaa ni qabata. Kaayyoon qorannoo hawaasummaa fi
dinagdummaa pirojektichi fedhiiwwan fi tilmaamawwan (bu’aawwan eeganiif)
qooda fudhatoota adda addaa bu’aa qabeessummaan deebii kennamuu isaa fi yeroo
barbaadamutti jijjiirama taasisuun kan danda’amu ta’uusaa murteessu fi qorachuufii
dha. Milka’inni pirojektichaa kan gamaaggamamu maammiltoonni mala har’aa
wajjin galmeewwan walsimanii fi sadarkaa guddaatti wabii inshuraansii qabeenyaa
fi tajaajilaa foyya’an argachuu danda’u isaaniitiin ittiqufiinsa argaatanii dha.
Gamaggamawwan kun qixa kaayyoo guddina piroojektichiin bu’aa qabu irratti
yaada sababummaa fi bilisa ta’e ni calaqsiisu. Gamaaggamichi aanaa tokko keessatti

277
 malli humna quusatu kun osoo hin jalqabamiin dura tarkaanfiiwwan ka’uumsaa ni
agarsiisa. Akkasumas agarsiistoonni kun hanga xumura piroojektichaatti ni hordofa.
C. Daangaa /Bal’ina Tajaajilawwanii/ (Scope of Services)
Bu’awwaan piroojektichaa akka ka’uumsaatti fudhachuun qorannoo duraa
dabalatee qorannoowwan hawwasummaa fi dinagdummaa agarsiistoota
sababummaan mirkanaa’uu danda’anii fi malawwan ittiin mirkanaa’an caalmaatti ni
ballisa. Akkasumas ni ibsa.
Qabxiin bu’aawwanii waliigala piroojektichaa fi kutaawwan adda addaa bu’a
jiddugaleessaa ni ibsa. Akkasumas bu’aawwan kana madaaluuf ulaagalee
barbaachisan, meeshaawwan fi ittigaafatamummaa ilaalchisee yaada ni kenna.
Qorannoon hawwaasummaa fi dinagdummaa ibsa /xinxala hawwaasummaaf
qabxiiwwan waligalaa shan irratti ni xiyyeeffata.
a) Wal-keessa makiinsa hawaasumaa fi saala
b) Dhaabbilee, tumaatilee fi amala
c) Qooda fudhaatoota
d) Hirmaannaa fi
e) Rakkoowwan hawwasummaa
Armaan gaditti kan ka’an (mariin kan irratti taasifame) yaada ka’uumsaa wajjin
dhimmoonni walqabatan marsaa sana irratti kan hojjataman yoo ta’e qofa marsaa
qorannoo’icha keessa ni galu.

Walmakiinsa hawwaasummaa fi saala:- kutaa hawwaasa xiyyeeffannoon irratti

godhamuuf gaaffiwwan dhiyaatuu fi hordoffiin haala tarsiimaa’aa ta’en uumrii,
salaa, iddoo, barumsa, abba qabeenyummaa lafaa, hojii, galii fi haala
magaalaa/baadiyyaa namoota deebii kanaan ilaalu odeeffannoo galmeessuu qaba.
Kutaan/ramaddiin kun deebii kutaawwan hawwaasa adda addaa kennan madaluu fi
xiinxaluuf ni fayyadu.

Dhaabbilee, tumaatilee fi amalawwan:- qorannoowwan jiddugaleesa fi xumura

piroojektichaa, proojektichaa wajjin wan walitti dhufaniif bulchiinsa galiin,
manneen murtiin, baankiiwwan, dhaabbilee maallaqaa biroo, ogeessota seera,
bakka bu’oota ijaarsa manaa k.k.f hojiiwwan jiddu jiruu fi walquunnamtii ni qorata.

278
 Qooda fudhatootaa fi hirmaannaa isaanii: gorsaan haala armaan gaditti ibsameen
gabaasa duraa keessatti qooda fudhatoota adda addaa pirojektichaa fedhii
isaaniitiin, daangaawwanii fi ga’uumsa saaniitiin adda ni baha. Akkasumas ni
ramadama. Qorannoon jiddugaleessaa fi xumura prioojektichaa qoodafudhatoonni
adda addaa shoora piroojekticha keessatti qabanii fi bu’aa (dhiibbaa) ni to’ata.
Kunis abbootii lafaa, itti fayyadamaa kan hin taanee fi miidhaaf kan saxilaman,
dhaabbileewwan olitti ibsamanii fi hojiiwwan daldalaa fi waldaalee ummataa
waliigalatti ni dabalata.
Sodaawwan hawwaasummaa dinagdummaa:- gamaaggamichi qooda fudhatoota
kamiiyyuu ykn hundinuu tajaajilawwan piroojektichaa ykn faayidaa piroojekticha
irraa argaman rakkoowan fayadamtoota ta’uu hin dandeenye addaan ni baassa.
Rakkoowwan sababa to’annoo piroojekticha ala ta’aniin uumamuu ni danda’u.
Kanaafuu, gamaaggamichi haala umamuun sodawwanii fi daangaawwan qooda
fudhatootawwan irratti umamuu danda’an adda baasuuf fuulawaan hawwasummaa,
dinagdummaa fi siyaasummaa bal’aa qulqulleesuu qaba.
D. Leenjii (kan barbaachisu yoo ta’e)
Akka barbaachisummaaa isaatiin kan ilaalamu yoo ta’es leenjii hojjatootaa raawwii
isaa milkaa’aa gochuun murteessaa ni ta’a.
E. Gabaassawwanii fi gabateewwan yeroo /gucawwan/
Gabaasni ka’uumsaa qorannoo yoo xiqqaate kutaawwan kanatti aanan qabachuu qaba.
1. Seensa piroojektichaa
2. Waliigala hojimaata qorannoo hawwaasummaa fi dinagdummaa
3. Hojimaata qorannoo ka’uumsaa
4. Haalawwan hawwaasummaa fi dinagdummaa uummataa
5. Kenniinsa tajaajila ilaalchisee yeroo ammaa ilaalcha dhabbatummaa argamu
6. Irra deddeebiiidhaan faayidaa kan kennan tajaajilawwan galmeeffama lafaa
wajjin walqabatan argachuu danda’uu.
7. Yeroo ammaa fayyadamtoonni tajaajilaawwan galmeeffama lafaa argachuu
danda’uu isaaniitiin kan quunnaman ……………
8. Lafa karee-meeitra murtaa’e argachuuf baasiiwwan bahan (baasii, yeroo fi
bifawwan birootiin)
279
 9. Komiiwwan yeroo ammaa mul’atan mala hojimaata ittiiin sirreeffamu argachuu
danda’uu
10. Fedhiiwwan, tilmaama (dhimmoota eegan) qooda fudhatootaa fi kenniinsa
deebii
11. Sodaawwan hawwaasummaa fi dinagdummaa
12. Yaadawwan
Bu’aawwan
Gabaasni ka’uumsaa (duraa):- tajaajila gorsa duraa irratti hojimaata, yeroo fi bu’aawwan
eegaman facaatii ilaalu.
Wixinee gaaffiiwwan karoora galmeeffama odeeffannoo:- Odeeffannoo’ichi tarreeffamuu
otuu hin jalqabin dura kan dhiyaatu yoo ta’u gabaasichi gaaffiiwwanii fi ittiin hordoffii
(ittiin to’annoowwan) (cheek-listii) barbaachisan fayyadamtoota yaadaman gaafachuuf
bu’uura hojimaatcha keessatti gaaffiiwwanii fi dhimmoota barbaachisoo
ibsamaniin(kaa’amaniin) facaatiin karoora gucatti hojjachuu ni qabata.
Wixineessuu gabaasa qorannoo duraa: gabaasni kun bu’uura facaatii kanaan olitti
kennameen argannoo fi yaadawwan qorannoo ka’uumsaa ni qabata.
Gabaasa qorannoo sakatta’a wixinee duraa: maammiltoonni gabaasa wixinee duraa
olitti dhiyaate irratti yaadawwan kennan hammachuudhaan wixineen qorannoo ka’uumsaa
dhiyaatu warabbii/koppii foya’ee dha.

F. Tajaajilawwan ragaa: maammilaan humna namaa fi tajaajilawwan

barbaachisoo kennamuu fi
G. Haalawwan kaffaltii

Miiltoo 15:- Facaatii Hojii Ittigaafatamaa Bittaa

Waamama/sadarkaa/ hojii ____________ ittigaafatamaa bittaa
Adda baasa sadarkichaa___________________
Sadarkaa _____________________
Qajeelcha ______________________ kutaa bittaa___________________
Ittiwaamama isaa ________________ ittigaafatama ol’aanaa mana hojjichaa ykn __________

280
15.1 Hojii Ijoo
15.1.1 Qajeelcha bittaa gurmeessuu, bulchuu fi qajeelchuu, bittaawwan mana hojjichaaf
barbaachisan yeroo qabamee keessattii fi haala baasii quusataa ta’een dhaqabuu isaanii
akkasumas kayyoowwanii fi galmiiwwan imaammataa fi tarsiimoowwan bittaa
dhiibbeentaan dinagdee fi itti-quffinsi maammilaa akka guddatu haala dandeessisuun
qophaa’uu isaanii mirkaneessuu.
15.1.2 Bulchiinsaa fi Oggansa
15.1.2.1 Hojii bittaa hundumaa bulchuu fi qajeelchuu, ifaatti, ittigaafatamumaan, odiitii
gochuu haala nama dandeessisuu fi bu’uura labsii, qajeelfamaa fi seeroota
qajeelfamicha waliin wal-siman biroo bittaa fi bulchiinsa qabeenyaa mootumaan
adeemsifamuu isaanii mirkaneessuu.
15.1.3 Mala wal-quunnamtii
15.1.3.1 Garee bittaa keessa muxannoowwan foya’aa fi ga’uumsa ogummaa hojii irra
olchuu fi eeguuf akka barbaachisummaa isaatti dhabbatoota fi qaamoota
ogummaa wajjin wal-quunnamtii uumuu.
15.1.3.2 Fedhiiwwan bittaa isaanii hundinuu kan beekamee fi kan guutamee ta’uu isaa
mirkaneessuuf kutaawwan hojii maammila keessaa hundumaa wajjin bu’aa
qabeessaa fi adeemsa gorsaa yeoo bulchuu (qajeelchu).
15.1.3.3 Walga’iiwwan diyeessitoota wajjin godhamu irratti qaama bittaa raawwatuu fi
kutaa bittaa bakka bu’uun mariiwwan gaggeessuu, waligalteewwan sadarkaa
tajaajilaa ijaaruu, mootummaan maallaqa bittaaf kaffaleef gatii (fayyidaa) wal-gitu
argachuu isaa, rakkoowwan dhiyeessa hiikuu fi walquunnamtii
dhiyeessa/maammilaa cimaa ijaaruu.
15.3.1.4 Qaama qajeelchu keessatti hojjatoota hojjatanii fi hojjatootni biroo adeemsa bittaa,
bittaa irratti dhiibba fiduu /godhuu kan danda’an labsii, qajeelfamichaa fi
tummaatileewwan seeraa biroo irratti gorsa faayidaa qabuu fi yeroo kennuu.
15.2 Imaammataa fi tajaajila cimsuu
15.2.1 Karoora bittaa qaama bittaa raawwatu cimsuu fi raawwachuu ergama
dhabbaticha dhaabbatichaa guutuuf yeroo yeroon foyyeessuu.

281
 15.2.2 Kaayyoowwan qaama bittaa raawwatu deggaruuf furtuu kan ta’an bakka baasii
itti godhaman irratti waliigalteewwaanii fi qabataawwan waliigaltee dhaabuu fi
eeguu.
15.2.3 Hojii warra biraa irraa muxannoo fudhachuu, agarsiistuuwwan/safartuuwwan fi
raawwannaa furtuu fi waliigalteewwan sadarkaa tajaajila barbaachisoo
dabalatee dhiyeessaa fi raawwii gareewwan bittaa xinxaaluuf malawwan
dhaabuu fi eeguu.
15.2.4 Teekinooloojii odeeffannootiin, fakkeenyaaf, I-komeersii, sansalata dhiyeessa
loojistiksii, mirkaneessa qulqullinaa kkf. guddina fayyadamuun dhiyeessitoota
waliin baasii daldalaa hirrissuuf adeemsawwan sansalata dhiyeessa dhaabuu.
15.3 Qabiinsa Sanadaa fi Ragaa
15.3.1 Malawwanii fi sirnawwan mijaa’aa ta’an iddoo sirri irra ta’uu isaanii
mirkaneessuun heertuudhaan, waliigaltummaa seeraa wajjin qabu to’achuu fi
kaayyoo odiitiif galmeewwan bittaa qulqullinaa fi sirrummaa isaa eeguu.
15.3.2 Bu’uura labsii, qajeelfamaa bittaa fi seeroota biroo galmeewwan bittaa kan
qabamanii fi kan eegaman ta’u isaanii mirkaneessuu.
15.3.3 Uunkaan sanadoota bittaa dorgomtootaaf kennaman qabiyyee fi kenniinsi haala
labsii fi qajeelfamaan ta’uu isaa mirkaneessuu.
15.3.4 Ittigaafatamaa kutaa bittaaf gabaasa raawwii hojii ji’aa, kurmaanaa fi waggaa
qopheessuu fi kennuu.

15.4 Tumaatilee adda ta’an

15.4.1 Waamicha caalbaasii, sanadoota ga’uumsa duraa fi gaaffiwwan ibsa fedhii
dabalatee, beeksisawwan bittaa, bu’uura labsii fi qajeelfama bittaan kan
qophaa’e, maxxanfamee fi raabsame ta’uu isaa mirkaneessuu.
15.4.2 Mo’ataa caalbaasii beeksisuu, caalbaasii fuudhuu, caalbaasii haquu fi hojjiiwwan
ibsa kennuu bu’uura labsii fi qajeelfamaa tiin raawwachuu isaa mirkaneessuu.
15.4.3 Sandoonni caalbaasii murtiiwwan mo’ataa ilaaluu kennamanii fi bu’ura labsii fi
qajeelfamaan qophaa’uu isaa mirkaneessuu.

282
 15.4.4 Hojiiwwan garee fi koreen raawwataman qindeessuu dabalatee murtiiwwan
koree bittaa raggaasisu hojiirra olchuu/raawwachuu.
15.4.5 Dhimmoota bittaa wajjin walqabatan adeemsa bittaa fi bulchiinsa qabeenya
wajjin fi qaamoota biroo wajjin hariiroo uumuu.
15.4.6 Gabaasawwan labsiidhaan, qajeelfamaan, adeemsaan barbaadaman qopheessuu
fi adeemsaaf dhiyeessuu.
15.4.7 Waligalteewwan haala waligalteetiin raawwachuu isaanii mirkaneessuuf
qajeelfama fayyadamaa, bulchiinsa waligaltee hordofuu.
15.4.8 Haalawwan waliigaltee irratti garaagarummaa bu’uuraa jiru hundaa
ittigaafatamaa ol’aanaa qaama bittaa raawwatuuf gabaasa godhuu.
15.4.9 Hojiiwwan to’annoo keessaa fi gamaaggama walittihidhama dhiyeessa
qindeessuu
15.4.10 Adeemsa raawwii bittaa keessatti qaamoota aangoo murtii kennuun kennameef
haala gabaa yeroo odeeffannoo kennuuuf yeroo yerootti qorannoo gabaa kan
gaggeessu ta’uu isaa mirkaneessuu.
15.4.11 Bu’uraa faayinaansii fi danbii seeraatiin yeroo-yeroo fi waggaa waggaadhaan
lakkaa’umsi (inventory) godhamuu isaa mirkaneessuu.
15.4.12. Ragaalee bu’uuraa fi nagaheewwan kaffaltii dhiyeessitootaaf mirkaneessuu
15.4.13. Galmiiwwan daldalaa mana hojichaa fi kaayyoowwan dinagdee milkaa’uu isaanii
mirkaneessuu kan dandeessisu lakkaa’umsi (inventory) gidhamuu fi bu’aan isaa
eegamuu isaa mirkaneessuu.
15.4.14. Labsiidhaan, qajeelfamaa fi hojjiiwwanii fi dirqama biroo ittigaafatamaa ol’aanaa
mana hojichaan addaan bahanii kennaman raawwachuu.
15.5 Ulaagaa ga’uumsa gad-aanaa/minimum qualification/requirement)
15.5.1 Iyyataan bittaa fi dhiyeessaan, maarkeetingiin, Ikonomiksiin ykn bulchiinsaan
digirii yunivarsitii qabaachuu fi yoo danda’ame miseensa dhaabbata dhiyeessaa fi
bittaa ragaan baheef ta’uu qaba. Dhiyeessaa fi bittaan digirii 2 ffaa fi kan walfakkaatu
qabaachuun faayidaa dabalataa ni qabaata.
15.5.2 Beekumsa, ogummaa fi dandeetti barbaadamu,
15.5.2.1 Beekumsa waliigalaa labsii fi qajeelfamaa irratti kan hojjechisuu danda’u.
15.5.2.2 Beekumsa karoora bittaa

283
 15.5.2.3 Walquunnamtii haalaan gaarii ta’e, dandeettii waliigaluu fi waliigaltee
15.5.2.4 Raawwannaa hojii to’achuu fi gamaaggama dabalatee dandeettii hojjetoota
to’achuu, leenjiisuu fi qajeelchuu
15.5.2.5 Beekumsa kompiitaraa
15.5.2.6 Dandeetii haala mijaa’aa hin taanee fi daangaa yeroo murtaa’aa kabaaju.
15.6 Muxannoo
Dhabbatoota guddaa fi maqaa gaarii qaban keessatti haala walfakkaatuun ykn sadarkaa
ogganssa ol’aanaatti yoo xiqqaate muxannoo hojii waggaa shan.

Miiltoo 16:- Mo’ataa Caalbaasii Beeksisuuf saamuda xalayaa barreeffamu

Teessoo qaama bittaa raawwatu
_____________________________
_______________ tiif
Lakk.caalbaasii _______________
Maqaa caalbaasii _____________
Jalatamoo Obbo/Addeef

284
1. Xalayaa kana kan isiinii barreesine caalbaasii olitti ibsame mo’ataa ta’u keessaan
beeksisuuf
2. Fedhii waligaltee raawwachuu qabdan beekuu akka dandeenyuuf xalayaa mo’ataa
itti beeksisne fudhachuu keessan nuu mirkaneessaa.
3. Waligalteen qaama waligaltoota jiddutti xalayaan kun erga barreefamee guyya
______________ keessaa guyyaa __________________ keessatti ni mallattaa’a. Haa ta’u malee,
_____________ dura hin ta’u.
4. Xalayaa beeksisa mo’ataa calbaasii dhimma ilaalu maqaa fi teessoon itti argamuu
hojjetaa armaan gaditti ibsame dubbisuun ni danda’ama.
Maqaa fi teessoo hojjetaa ________________
Mallattoo ________________

285