Professional Documents
Culture Documents
kl/dfh{g ;d"x
>L v'jL/fd clwsf/L
>L ;/:jtL e§/fO{
>L dx]Gb| lji6
:jfWoog ;fdu|L
@)&$
k|sfzs M
g]kfn ;/sf/
lzIff dGqfno
z}lIfs hgzlSt ljsf; s]Gb|
;fgf]l7dL, eStk'/ .
d'b|s M =============================
;'emfj Pjd\ ;Nnfx
>L b]js'df/L u'/fufO{F
>L vu]Gb|k|;fb g]kfn
>L lzjs'df/ ;fksf]6f
>L Zofdl;+x wfdL
ljifoj:t' ;Dkfbg
>L af]ws'df/ vgfn
>L /]0f'sf kf08] e'iffn
efiff ;Dkfbg
>L ofdgf/fo0f l3ld/]
sfo{j|md ;+of]hg
>L ;'lgtf a/fn
@= dfgj ;+;fwg ljsf;sf] dxTTj M x/]s b]zdf dfgj ;+;fwg ljsf;sf] lgs} dxTTj /x]sf]
x'G5 . h:t},
dfgj ;+;fwgsf] ljsf;n] ;+:yfsf] p2]Zocg';f/sf ;Ifd hgzlSt k|fKt ug{ db\bt ub{5 .
;+:yfdf hgzlSt etL{ / ltgsf] pkof]u, hgzlStsf] sfo{ Ifdtf, l;k / k|ljlwsf] cfwf/df
ug{ ;lsG5 .
;+:yfsf] :t/f]Gglt, ;+:yfsf] ;'wf/ tyf o;sf d"No dfGotf / ;+:yfut ;+/rgf ;+/If0fsf
lglDt ;xof]u ub{5 .
o;n] ;du| of]hgf, ;ª\u7g, gLlt lgdf{0f, cfk;L ;xof]u tyf ah]6 Joj:yf / gfkmf
3f6fsf] ;Dk"0f{ cj:yfsf] Joj:yfkg ug{ ;xof]u ub{5 .
dfgj ;+;fwg ljsf; of]hgfn] hgzlStsf] k|efjsf/L pkof]udf ;xof]u k'¥ofpF5 .
hgzlSt ljsf;sf nflu ;x'lnot of]hgf (Incentive Plan) to ug{ / eljiosf nflu
;d]t hgzlStsf] vf]h tyf ;xeflutfsf] vfsf sf]g{ ;xof]u ub{5 .
dfgj ;+;fwg ljsf; of]hgfn] hgzlSt tyf ;ª\u7g b'j}df pTk|]/0ff k|bfg u5{ .
dfgj ;+;fwg ljsf;n] ;ª\u7gdf k|efjsf/L ;~rf/, ;'k/Lj]If0f / g]t[TTj ljsf;df ;xof]u
k'U5 .
o;n] ;+:yfleqsf dfgj ;|f]t / ;+:yf aflx/sf ;/f]sf/jfnflar ;DaGw lj:tf/ u5{ .
dfgj ;DaGw lj:tf/n] sfdsf] u'0f:t/ / cfGtl/s Joj:yfkgdf klg ;sf/fTds k|efj
kf5{ .
dfgj ;+;fwg ljsf;n] ;dosf] ;b'kof]u, k"FhL kl/rfng, pmhf{ Joj:yfkg, ck]lIft pknlAw
xfl;n, tflnd ljsf; tyf Iflt Go"gLs/0fdf dxTTjk"0f{ ;xof]u k|fKt eO{ ;+:yfaf6 pRr
pTkfbsTTj k|fKt ug{ ;xof]u ub{5 .
#= dfgj ;+;fwg ljsf; k|lj|mof
dfgj ;+;fwg ljsf; sfdbf/sf] j}olSts ljsf;;Fu ;DalGwt s'/f xf] . o;n] pknAw
hgzlStsf] jt{dfg e"ldsfdf ;'wf/ ug]{ tyf eljiosf] e"ldsfsf nflu tof/L ug]{ nIo lnPsf]
x'G5 . o;n] sfdbf/x¿ larsf] ;DaGw ;'wf/ u/L ;d"x sfo{ ug{ tyf Ps cfk;df ;xof]u
lj:tf/ ug{ db\bt k'¥ofpF5 . dfgj ;+;fwg ljsf; j|mda4 / Jojl:yt k|lj|mof xf] . o;sf nflu
ljleGg k|lsof ckgfpg ;lsG5 . o;fnO{ lgDg a'Fbfdf 5nkmn ug{ ;lsG5 .
;j{k|yd ;+:yfsf nflu s] s:tf k|sf/sf dfgj ;+;fwg cfjZos k/]sf] xf] / slt ;+Vofdf
cfjZos k/]sf] xf] ;f]sf] cj:yf cWoog u/L To;sf nIo / p2]Zo lgwf{/0f ul/G5 .
;+:yfsf] sfo{ k|s[lt, ;+:yfdf k|fKt /f]huf/Lsf k|sf/, /f]huf/Lsf] ;ª\Vof / ltgsf] u'0f:t/
tyf ;+:yfdf xfn pknAw hgzlStsf] ljZn]if0f ul/G5 .
eljiosf] nflu ;ª\u7gsf] ;+/rgf / egf{ of]hgf;lxt dfgj ;|f]t ljsf; of]hgf tof/
kfl/G5 .
;+:yfsf] cfGtl/s ljsf; tyf ;+:yfsf] sfo{ kb\wlt cg';f/sf] dfunfO{{ k|fyldstf lbOG5 .
eljiodf ;+:yfnfO{{ slt / s:tf] hgzlSt rflxG5 eGg] lg0f{o lnO{ hgzlSt ljsf;sf]
k|j[lTt, sfdbf/ jf sd{rf/Lsf] sfo{af]em, ;+:yfsf cGo cfjZos kIf / ah]6 h:tf kIfdf
Wofg lbO{ lg0f{o ul/G5 .
dfgj ;+;fwg ljsf; of]hgfdf /f]huf/Lsf kof{Kt sfo{j|md ljsf;nfO{{ ;d]6\g'k5{ .
;+:yfdf sfd ug]{ sd{rf/Lsf nflu l;k / bIftf ljsf; ug]{ vfnsf k'gtf{huL tyf Ifdtf
ljsf; tflndsf] Joj:yf ug'{ cfjZos 5 . o:t} ;+:yfdf gjk|j]zL sfdbf/ tyf sd{rf/Lsf
nflu klg tflndsf] Joj:yf ug'{k5{ . tflndn] hgzlStdf yk pmhf{ k|bfg u5{ / sfdsf
nflu pTk]|/0ff klg a9fpF5 .
;+:yfsf] ;Dk"0f{ IfdtfnfO{{ pkof]u u/L pRr sfo{ ;Dkfbg ug{ klg dfgj ;+;fwg ljsf;
of]hgfdf cfGtl/s tyf afx\o tflndsf k|z:t sfo{j|mdx¿sf] Joj:yf ug'{k5{ .
$= g]kfndf dfgj ;+;fwg ljsf;sfdf b]vf k/]sf ;d:ofx¿ M
g]kfndf dfgj ;+;fwg ljsf;df b]lvPsf ;d:ofx¿nfO{{ o;k|sf/ pNn]v ug{ ;lsG5 .
g]kfndf dfgj ;+;fwgsf] Joj:yfkg kIfdf ;d:of b]lvPsf] 5 . Pstkm{ b]zdf ePsf
hgzlSt a]/f]huf/Lsf sf/0f b]z 5f8]/ sfdsf] vf]hLdf ljb]lzPsf 5g\\ .
k|fljlws Pjd\ Joj:yfksLo l;k / Ifdtf ePsf JolStx¿ kof{Kt /f]huf/Lsf] cj;/
gkfPsf] eGb} knfPg eO/x]sf 5g\\ .
o;/L b]zdf pTkflbt hgzlSt / b]zdf dfu ePsf] hgzlStlardf tfnd]nsf] cefj x'g
uPsf] 5 .
ljz]if u/L u|fdL0f If]q, dlxnf, blnt tyf cGo lk5l8Psf If]q, ju{, ;d'bfodf dfgj
;+;fwg ljsf;n] ck]lIft ult lng ;s]sf] 5}g .
ljZj ahf/df k|lt:kwf{ ug{ ;Sg] / b]zsf] kl/jlt{t cfjZostfadf]lhd kl/l:ylt ;'xfpFbf]
hgzlStsf] ;ª\VofTds / u'0ffTds Ifdtf ljsf; ug]{ If]qdf ;d:of /x]sf] 5 .
cfˆg} b]zdf hgzlStsf] cefjsf sf/0f s[lif, pBf]u, Jofkf/, ko{6g, k"jf{wf/ ljsf;
nufotsf ljsf; lgdf{0f sfo{df dfgj ;+;fwg cefj 5 .
cfly{s cefj eO{ To;sf] c;/ hgzlSt ljsf;df klg k/]sf] 5 .
@= cEof; M
-s_ s:tf dflg;x¿nfO{{ ljsf;sf lgldQ cfjZos ;|f]t / ;fwgsf] ¿kdf lng ;lsG5 < s]
g]kfnsf] ljsf;sf lglDt kof{Kt ;|f]t / ;fwg pknAw 5g\\ < ;ª\If]kdf n]Vg'xf];\ .
-v_ b]zsf] ljsf;df dfgjLo ;+;fwgsf] cfjZostf tyf dxTTjaf/] Pp6f syf tof/ ug'{xf];\ .
-u_ b]zdf dfgj ;+;fwgsf] ljsf; ug{ s:tf] of]hgf agfO{sf] 5 <
-3_ xfd|f] b]znfO{{ ljsl;t b]zsf] t'ngfdf k'¥ofpg s:tf] hgzlSt of]hgf agfpg' knf{ <
-ª_ dfgj ;+;fwg ljsf;df cfpg ;Sg] r'gf}tLnfO{{ s;/L ;fdgf ug{ ;lsG5 <
-r_ tkfO{F Ps b}lgs klqsfsf] ;Djfbbftf x'g'x'G5 . xfn g]kfndf b]lvPsf] dfj ;+;fwg
ljsf;df b]vf k/]sf ;d:ofx¿ pNn]v ub}{ Pp6f n]v tof/ ug'{xf];\ .
-5_ dfgj ;+;fwg ljs; / dfgj ;+;fwg Joj:yfkgdf s] km/s 5 <
-h_ ljsf;zLn b]zn] dfgj ;+;fwg ljsf;df 7'nf] wg/fzL vr{ ug'{kb{5 . o;sf] kIf /
ljkIfdf ts{x¿ lbFb} u/]sf] ljBfyL{x¿sf] larsf] jfbljjfbsf] gd'gf tof/ ug'{xf];\ .
#= k[i7kf]if0f
-s_ k|Zg g+= -s_ sf nflu o;} kf7sf] ljifoj:t'sf] dfgj ;+;fwgcGtu{tsf] klxnf] / bf];|f]
cg'R5]b cWoog ug'{xf];\ .
-v_ k|Zg g+= -v_ sf nflu ljifoj:t' v08sf] v sf] ! / @ cGtu{tsf a'Fbfx¿ cWoog u/L
lgDgfg';f/sf] syf tof/ kfg'{xf];\ .
æb]zsf] ljsf;df dfgj ;+;fwgn] v]n]sf] e"ldsfÆ
d]/f] ufpFdf % jif{ klxnf;Dd w]/} dflg;x¿ clzlIft lyP . pgLx¿ cfˆgf] b}lgs hLjgsf
sfo{x¿ ubf{ cfOkg]{ sfdx¿ ug{ hfGb}gy] . cGo dflg;n] ;xof]u ug'{kb{Yof] . k/Dkf/fut sfd
dfq cfpFYof] . w]/} sfd u/]/ yf]/} pTkfbg x'g] ePsfn] pgLx¿n] lgs} b'Mv kfPsf lyP . To;kl5
ToxfF k|f}9 lzIff sfo{j|md ;~rfng eof] . k|f}9 lzIffaf6 pgLx¿n] w]/} s'/f l;s] . pgLx¿nfO{{
ljleGg cfo cfh{gsf] tflnd klg lbOof] . pgLx¿n] cfˆgf s]6s]6LnfO{ k"/f ;do k9\g lbP .
s]6fs]6Lsf] k9fO /fd|f] eof] . ufpFdf k|fljlws lzIff klg ;'? ul/of] . w]/} ljBfyL{x¿ l;ko'St
hgzlStsf ¿kdf ljsf; eP . To;kl5 pgLx¿ :j/f]huf/ x'g yfn] . dfl;s ¿kdf s]xL k};f
arfpg yfn] . ufpF3/df k};fsf] sf/f]jf/ a9\g yfNof] . ufpFsf dflg;x¿sf] cfly{s :t/ /
r]tgfsf] :t/ a9\g yfNof] . clxn] Tof] ufpFdf sf]xL klg a]/f]huf/ 5}g . of] ;a} dfgj ;+;fwg
ljsf;n] ubf{ g} ePsf] xf] . cfh d]/f] ufpFdf w]/} If]qdf ljsf; ePsf] 5 .
-u_ k|Zg g+= -u_, -3_ / -ª_ sf nflu o;} kf7sf] ljifoj:t' v08sf] % g+= sf a'Fbfx¿ cWoog
ug'{xf];\ .
-3_ k|Zg g+= -r_ sf nflu o;} kf7sf] a'Fbf g+= $ cWoog ug'{xf];\ .
-ª_ k|Zg g+= -5_ sf nflu kf7sf] ljifoj:t' cWoog ug'{xf];\ / tnsf] gd'gf h:t} u/L
n]Vg'xf];\ .
æljsf;zLn b]zn] dfgj ;+;fwg ljsf;df 7'nf] wg/fzL vr{ ug'{kb{5 .Æ
kIfdf
cfb/0fLo ;efkltHo", u'?ju{ / pkl:yt d]/f Kof/f ;fyLx¿, d cfh ljsf;zLn b]zn] dfgj
;+;fwg ljsf;sf lglDt 7'nf] wg/fzL vr{ ug'{k5{ eGg] ljifodf af]Nb}5' .
dfgj ;+;fwg eg]sf] ljsl;t / cljsl;t b]zx¿sf] ljsf;sf] cfwf/ ePsfn] o;df 7'nf]
nufgL ug'{k5{,
dfgj ;+;fwg g} ;a} lsl;dsf] ljsf;sf] d"n cfwf/ xf] . o;n] b]zsf nflu cfjZos kg]{
kf7 M @
dfgj ljsf; ;"rfª\s / g]kfn
!= ljifoj:t'
dfgj r]gtgzLn k|f0fL xf] . pm hlxn] klg u'0f:t/Lo hLjg afFRg rfxG5 . vfBfGg, nTtfsk8f,
cfjf;, lzIff, :jf:Yo / vfg]kfgL tyf ;/;kmfO h:tf cfwf/e"t cfjZostf kof{Kt / ;xh
¿kdf k|fKt ug{ ;Sg' g} u\0f:t/Lo hLjg xf] . ;fdfGotof ef}lts hLjgdf cfPsf] ;'wf/nfO{{
dfgjsf] ljsf;sf] cfwf/sf] ¿kdf x]g]{ ul/G5 . ;g\ !(() eGbf cufl8;Dd s'g} b]zsf]
ljsf;sf] cj:yf x]g{ To; b]zsf] k|ltJolSt cfonfO{{ cfwf/ dfg]/ x]g]{ ul/GYof] . ;g\ !(() b]lv
;+o'St /fi6« ;ª\3Lo ljsf; sfo{j|mdn] dfgj ljsf; ;"rssf cfwf/df dfgjsf] ljsf;sf] cj:yf
dfkg ug]{ k4ltsf] ljsf; u/sf] lyof] . h;cg';f/ k|To]s b]zsf] k|ltJolSt cfo, b]zsf hgtfsf
cf};t cfo' / ;fIf/tf k|ltztnfO{{ ;"rssf ¿kdf u0fgf u/L dfgj ljsf; ;"rfª\s
lgsflnGYof] . u'0f:t/Lo hLjgsf] dfkgnfO{{ ) b]lv ! cª\snfO{{ cfwf/ dfgL a9L cª\s k|fKt ug]{
b]znfO{{ pRr u'0f:t/Lo hLjg ofkg ePsf] dflgG5 . ;g\ @)!) b]lv dfjg ljsf; ;"rfª\s
lgsfNg] ;"qdf s]xL kl/jt{g ul/Psf] 5 . h;c'g;f/ lgDgfg';f/sf ;"qx¿sf] k|of]u ul/G5 .
s= cf};t cfo' M s'g} b]zdf Ps jif{ leq d[To' ePsf dflg;x¿sf] cfo'sf] cf};t lgsfnL
cf};t cfo' lgsflnG5 . cf};t cfo' a9L x'g' eg]sf] To; b]zsf hgtfsf] :jf:Yo / kf]if0fsf]
cj:yf /fd|f] x'g' xf] .
cf};t cfo' ;DaGwL ;"rsf+s lgsfNg To; b]zsf] cf};t cfo'af6 ljZjsf] Go"gtd\ cf};t cfo'
36fpg] / To;nfO{{ ljZjsf] clwstd\ cf};t cfo'af6 ljZjsf] Go"gtd\ cf};t cfo' 36fP/ cfPsf]
cª\sn] efu ug]{ .
cf};t cfo' ;"rsf+s Ö ;DalGwt b]zsf] cf};t cfo' – ljZjsf] Go"gtd\ cf};t cfo'
ljZjsf] clwstd cf};t cfo' – ljZjsf] Go"gtd\ cf};t cfo'
h:t}, dflglnpF, g]kfnsf] cf};t cfo' ^% jif{
ljZjsf] clwstd\ cf};t cfo' *% jif{ / Go"gtd\ cf};t cfo' @) jif{ /x]5 eg]
g]kfnsf] cf};t cfo' ;"rsf+s Ö ^% – @)
*% – @)
Ö $%
^%
Ö )=^(@
v= z}lIfs ;"rs M s'g} b]zdf lzIffsf] cj:yf s:tf] 5 eGg] s'/f ToxfFsf dflg;n] sltjif{
ljBfnodf ljtfpF5g\\ eGg] tYon] hgfpF5 . h'g b]zsf hgtfn] cToflws jif{ lzIffnodf
ljtfpF5g\\ ToxfFsf hgtfsf] lzIffsf] cj:yf /fd|f] dflgG5 . o;sf nflu b'O{ lsl;dsf]
;"rs u0fgf ul/G5 / To;sf] klg cf};t lgsflnG5 . h:t}, g]kfnLx¿n] cf};t & jif{
lzIffnodf latfpg] /x]5g\\ / g]kfnsf] lzIffdf :gftsf]Tt/ tx;Dd cWoog ug{ nfUg]
;do - ck]lIft z}lIfs ;+nUgtf jif{ _ !* jif{ 5 eg] g]kfnsf] z}lIfs ;"rs o; k|sf/
lgsflnG5 .
o;df klxnf] ;"rs ;DalGwt b]zsf gful/sn] lzIffnodf ljtfPsf cf};t z}lIfs jif{nfO{{
ljZjsf] cf};t lzIffnodf ljtfPsf z}lIfs jif{n] efu ul/G5 .
;fdfGotof w]/}h;f] b]zdf :gftsf]Tt/ tx ;Ddsf] lzIff !* jif{sf] x'g] ub{5 . To;}n] To;
b]zsf] Joj:yf cg';f/ :gftsf]Tt/ tx;Dd ljtfpg] jif{nfO{{ !* n] efu ul/G5 . s]xL jif{ cl3
;Dd xfd|f] b]zsf] ck]lIft z}lIfs ;+nUgtf jif{ !^ jif{sf] lyof] -ljBfno lzIff !) jif{ ± pRr
dflj jf k|df0f kq tx @ jif{ ± ;gfts tx @ jif{ / :gftsf]Tt/ tx @ jif{ _ kl5 To;nfO{{ ltg
jif]{ :gfts tx agfP/ !& jif{ k'/fOPsf] lyof] . xfn rf/ jif{] :gfts tx agfOPsf] x'gfn]
g]kfnsf] ck]lIft z}lIfs ;+nUgtf jif{ !* jif{ g} k'u]sf] 5 .
b'j}y/L ;"rssf] hf]8nfO{{ b'O{n] efu u/L z}lIfs ;"rssf] cf};t lgsflnG5 .
k|ltJolSt cfDbfgL M s'g} b]zsf] s"n /fli6«o cfDbfgLnfO{{ To; b]zsf] hg;ª\Vofn] efu u/]/
k|ltJolSt cfDbfgL lgsflnG5 .
v'nf ljBfnosf nflu :jfWoog ;fdu|L, ;fdflhs cWoog 9
v= z}lIfs ;"rs Ö
;DalGwt b]zsf] cf}ift z}lIfs ;+nUgtf jif{ ;DalGw b]zsf] ck]lIft z}lIfs ;+nUgtf jif{
+
!% !%
@
& !*
!% + !*
z}lIfs ;"rs Ö @
& +*
!!
z}lIfs ;"rs Ö @
!%
!!
Ö @
!=#^
Ö @
Ö )=^*
dfgf}F g]kfnsf] ut jif{sf] s"n /fli6«o cfDbfgL @%)))))))))) 8n/ -b'O{ vj{ krf; cj{_
/x]5 . g]kfnsf] hg;+Vof @*)))))) /x]5 eg]
g]kfnsf] ut jif{sf] s'n /fli^«o cfDbfgL
g]kfnsf] k|ltJolSt cfo Ö g]kfnsf] hg;+Vof
@%))))))))))
Ö
@*))))))
Ö ((@=*%
g]kfnsf] cfo ;"rsfª\s
;DalGwt b]zsf] k|ltJolSt s"n /fli6«o cfo – ljZjsf] Go"gtd\ k|ltJolSt s"n /fli6«o cfot
=
ljZjsf] clwstd k|ltJolSt s"n /fli6«o cfo – ljZjsf] ;a}eGbf k|ltJolSt s"n /fli6«o cfo
((@ – ^))
Ö
!)$)))– ^))
!%(@
Ö
!)$^))
Ö )=)!$
#
ca g]kfnsf] dfgj ljsf; ;"rs Ö cf};t cfo' ;"rsfª\s±z}lIfs ;"rsfª\s±cfo ;"rsfª\s
#
ca g]kfnsf] dfgj ljsf; ;"rs Ö √)=^(@±)=^*± )=)!$
#
ca g]kfnsf] dfgj ljsf; ;"rs Ö √!=#*^ Ö )=$^
dfgj ljsf;sf] kl/;"rssf ¿kdf u'0f:t/Lo hLjg lgdf{0fsf nflu lgDg lnlvt kIfdf Wofg
k'¥ofpg' cfjZos 5 M
kl/jf/sf] cfsf/ ;fgf] agfpg]
:t/Lo lzIffsf] Joj:yf ug]{
pko'St pd]/df lax] ug]{
pko'St pd]/df k|yd ue{wf/0f ug]{
b'O{ aRRffsf lardf hGdfGt/ ug]{
:jf:Yo / ;/;kmfOdf Wofg lbg]
kf]l;nf] vfgf vfg]
n}ª\lus ;dfgtf sfod ug]{
cfdfafa'sf] lhDd]jf/L jxg ug]{
art ug]{
;+o'St /fi6« ;+3Lo ljsf; sfo{j|md (UNDP) n] k|To]s jif{ dfgj ljsf; ;"rsfª\s k|sfzg
ub{5 . dfgj ljsf; ;"rsfª\s ) / ! sf] lardf lg:sG5 . ! sf] glhs ePsf b]zx¿ ljsl;t
jf dfgj ljsf;sf] cj:yf /fd|f] ePsf b]z x'g\ . ) sf] glhs ePsf b]zx¿ dfjg ljsf;sf]
cj:yf sdhf]/ ePsf jf sd ljsl;t jf cNk ljsl;t b]z x'g\ . s'g} b]zsf] dfgj ljsf;sf]
;"rsfª\s pRr jf Go'g x'g'sf sf/0fx¿ o;k|sf/ 5g\\ .
dfj ljsf; ;"rsf+s pRr ePsf b]zsf dflg;x¿ :j:y / kof{Kt :jf:Yo ;'ljwf k|fKt
u/]sf 5g\\ . To;}n] pgLx¿ w]/} ;do afFRb5g\\ . Go"g ePsf b]zdf dflg;x¿sf] :jf:Yo
sdhf]/ 5, kfof{Kt kf]if0fo'St vfg]s'/f vfg kfpFb}gg\ . ljleGg k|sf/sf /f]u / dxfdf/Laf6
u|l;t x'g ;Sb5g\\ . :jf:Yo ;'ljwf /fd|f] 5}g . vfg] kfgL / ;/;kmfOsf] cj:yf /fd|f] 5}g
eGg] hgfpF5 .
z}lIfs ;"rsfª\s /fd|f] ePsf] b]zsf hgtfx¿, lzlIft, r]tgzLn / l;h{gzLn x'G5g\\ .
dfgj ljsf; Go"g ePsf b]zsf hgtfx¿sf] lg/If/tf k|ltzt a9L x'G5 . lar}df sIff
5f8\g] / sIff bf]xf]/fpg] b/ a9L x'G5 . To;}n] pgLx¿sf] z}lIfs :t/ sdhf]/ x'G5 . ToxfF
lzIff k|fKt ug'{nfO{{ eGbf /f]hL/f]6LnfO{{ a9L k|fyldstf lbOG5 . o:tf b]zx¿ w]/}h;f] ul/a
b]zx¿ g} x'g\ .
k|ltJolSt cfo w]/} x'g] b]zx¿sf] cfly{s :t/ /fd|f] x'G5 . ToxfFsf hgtfx¿ pBdzLn x'G5g\\
. /f]huf/Lsf cj;/x¿ k|z:t x'G5g\\ . s[lif, pBf]u, Jofkf/ / ;]jf If]qsf] /fd|f] ljsf; ePsf]
x'G5 . tL b]zx¿ sltko j:t'df cfTd lge{/ x'G5g\\ . k|ltJolSt cfo Go"g ePsf b]zx¿df
ul/aLsf] cj:yf x'G5 . af]/f]huf/L / cw{ a]/f]huf/Lsf] cj:yf Jofks ¿kdf x'G5 . w]/} sfd
u/]/ yf]/} cfDbfgL x'g] cj:yf x'G5 . dflg;sf] cfDbfgLsf ;|f]tx¿ L x'G5g\\ . s[lifdf cfwfl/t
/ k/Dk/fut Joj;fodf cfwfl/t cy{tGq x'G5 .
o;/L s'g} b]z ljsfl;t / sd ljsl;t s:tf] 5 egL t'ngf ug{ cfly{s cj:yfn] dfq pko'St
v'nf ljBfnosf nflu :jfWoog ;fdu|L, ;fdflhs cWoog 11
x'Fb}g . ha dflg; lzlIft x'G5, r]tgzLn x'G5, pBdzLn x'G5, cfly{s ¿kn] ;DkGg x'G5,
u'0f:t/Lo hLjg afFRg ;Sg] x'G5, :j:y / lg/f]uL x'G5, nfdf] ;do;Dd xfF;Lv';L afFRg kfpF5
Tof] b]z g} ljsl;t b]z x'G5 . cfh ljZjsf ;a} b]zx¿ ljsf;sf] of] cj:yf xfl;n ug\{
xf]8afhLdf /x]sf 5g\\ . dfgj ljsf; ;"rsf+sdf k5fl8 kg'{sf sf/0fx¿ o;k|sf/ pNn]v ug{
;lsG5 .
/fhgLlts cl:y/tf
clzIff
u[x o'4
dxfdf/L ef]sd/L, v8]/L, k|fs[lts k|sf]k
hgtfdf /fli6«otfsf] efjgfsf] cefj
af}l4s knfPgtf
k|fs[lts ;|f]t / ;fwgx¿sf] plrt kl/rfng ug{ g;Sg'
u0tGq
5 g]b/Nof08 0.922 188 gfOh/ 0.348
b]zdf lzIff :jf:Yo / cfly{s ljsf; ug{ 3 sf] nflu k[i7 ;+Vof !! sf a'Fbfx¿
cWoog ug]{ .
-3_ k|Zg g+= 3 sf] nflu kf7sf] clGtddf lbOPsf] tflnsf cWoog ug'{xf];\ .
-ª_ k|Zg g+= ª sf nflu kf7df lbOPsf] dfgj ljsf; ;"rsf+s lgsfNg] ;"q / ljlwx¿ ckgfO{
lx;fj ug]{ .
kf7 #=
If]qLo ljsf;sf] cjwf/0ff / ;ª\3Lotf
!= ljifoj:t'
ljsf;n] dfgjsf] cfly{s / ;fdflhs pGgltnfO{{ hgfpF5 . b]zsf] ef}lts, dfgjLo, ;dflhs /
;fF:s[lts l:yltdf ;sf/fTds Pjd\ /rgfTds ;'wf/ Nofpg' g} ljsf; xf] . ljsf;sf] ult /fd|f]
ePdf b]zsf tLa| ljsf; x'G5 . ljsf;sf cjwf/0ff cGtu{t lgDg s'/fx¿ kb{5g\\ .
b]zsf] cfly{s, ;fdflhs, /fhgLlts / ;f+:s[lts pGglt
b]zdf j:t' / ;]jfx¿sf] pTkfbsTTjdf j[l4
dfusf] k|efjsf/L / nIod"ns ;+jf]wg
JolStut :jtGqtf, ;dfgtf / ;dfj]zL kg
k/Dk/fut ;f]raf6 cfw'lgstftkm{ cu|;/tf
cfly{s Pjd\ ;fdflhs ¿kfGt/0f
ul/aL lgjf/0f
cfTd ;Ddfgsf] efjgfdf clej[l4
g]kfn ef}uf]lns ljifdtf ePsf] e"kl/j]li7t b]z xf] . o;sf] k"j{, klZrd / blIf0f ef/t /
pTt/df rLg;Fu l;dfgf hf]l8Psf] 5 . g]kfn
oL b'O{ ljzfn b]zsf] lardf /x]sf] 5 .
g]kfnnfO{{ ef}uf]lns ¿kdf lxdfnL k|b]z,
kxf8L k|b]z / t/fO{ k|b]z u/L ltg efudf
ljefhg ul/Psf] 5 . g]kfnsf] s"n e"ldsf] !%
k|ltzt lxdfnL k|b]z, ^* k|ltzt kxf8L k|b]z
/ !& k|ltzt t/fO{ k|b]zn] cf]u6]sf] 5 . g]kfnsf] ef}uf]lns ljefhg
lognfO{{ k|fs[lts k|b]zsf] ¿kdf lng ;lsG5 .
lxdfnL / kxf8L k|b]zsf] t'ngfdf t/fO{ k|b]z ;dy/ / pAhfpzLn hldg ePsfn] dflg;x¿sf]
a;f]jf; lbg k|ltlbg a9\b} uPsf] 5 . lxdfnL / kxf8L If]qdf ef}uf]lns hl6ntfsf] sf/0fn]
ljsf;sf k"jf{wf/x¿sf] ljsf; ug{ sl7gfO /x]sf] x'G5 .
ljsf; If]qsf] cfjZostf
ljsf;sf cjwf/0ffnfO{{ cjnDag ub}{ g]kfnsf] ;dfg'kflts ljsf; ug]{ b[li6n] g]kfndf ljsf;
If]qsf] cjwf/0ff NofOPsf] lyof] . lj=;+= @)@( ;fndf rf/ ljsf; If]qdf ljeflht ul/Psf]df
@)#& ;fndf dxfsfnL / ;]tL
c~rnnfO{{ 5'§} ljsf; If]qsf] ¿kdf
ljefhg u/L kfFr ljsf; If]q
agfOPsf] xf] . k|To]s ljsf; If]qdf
lxdfnL, kxf8L / t/fO{ k|b]znfO{{
;dfj]z u/fO{ ljsf;sf sfo{x¿
;~rfng ul/Fb} cfPsf] 5 . o;n]
ubf{ k|fs[lts ;|f]tsf] ;dfg'kflts
ljefhg x'g'sf ;fy} kxf8L / t/fO{
k|b]zlarsf] If]qLo c;Gt'ng x6fO{
/fli6«o Pstfsf] clej[l4 ug{ ;xh x'g] ck]Iff ul/Psf] lyfof] . ljsf;sf sfo{x¿ ;a}
/fhwfgLaf6 dfq ;~rfng ug'{ pko'St x'Fb}g . t;y{ d'n'ssf] ;a} If]qdf ;dfg ljsf;sf
sfo{x¿ ;~rfng ug{, ;dfg'kflts ljsf; ug{ tyf ljsf;sf k"jf{wf/x¿ :yfkgf ug{ ljsf;
If]qsf] cfjZostf dx;'; ul/Psf] lyof] . t/ o; cjwf/0ffn] k"0f{ ¿kdf sfo{ ug{ ;s]g .
hgtfsf rfxgf / b]zsf] ck]lIft ljsf;df ult cfpg ;s]g . ljsf; If]qx¿df ljefhg
ul/Pklg k"0f{ ¿kdf s]Gb|df cfl>t ePsf sf/0f ljsf; If]qx¿n] If]qLo ljsf;sf] eGbf If]qLo
k|zf;lgs sfo{nfO{{ dfq ;xof]u u/]sf] b]lvof] . kl/0ffd :j¿k hgtfsf] rfxgf ;ª\3Lotf tkm{
pGd'v eof] .
;ª\3Lo zf;g k4ltsf] cfjZostf
clwsf/ ;lxtsf] k|zf;lgs ljefhg x'g' kg]{ dfu a9\b} u/]kl5 lj=;+= @)^# sf] cGtl/d
;+ljwfgn] g]kfn ;ª\3Lo /fHo eg]/ pNn]v u/]sf] lyof] . o;nfO{{ ;+:yfut ug]{ sfo{ lj=;+= @)&@
c;f]h # ut] ;+ljwfg ;efaf6 3f]if0ff ePsf] g]kfnsf] ;+ljwfgn] u/]sf] 5 . o;n] g]kfndf
;ftj6f k|b]z /xg] Joj:yf u/]sf] 5 . b]zdf pknAw ;|f]tx¿sf] plrt afF8kmfF8 u/L clwstd
v'nf ljBfnosf nflu :jfWoog ;fdu|L, ;fdflhs cWoog 15
pkof]u u/]/ ljsf; ug]{ / s]Gb|df
/x]sf] clwsf/nfO{{ :yfgLo :t/;Dd
k'¥ofpg] p2]Zon] g]kfn ;ª\3Lo /fHo
ag]sf] 5 . ;ª\3Lo /fHo lgdf{0fsf
nflu hg;ª\Vof, ef}uf]lns If]q,
k|fs[lts ;|f]t ;fwg, Ifdtf nfuotsf
cfwf/ lng] ul/G5 .
g]kfnsf] ;+ljwfgcg';f/ /fHonfO{{
;ª\3Lo, k|fb]lzs / :yfgLo u/L ltg
txsf] 9fFrfdf Joj;yfkg ul/Psf] 5 . s]Gb|Lo ;/sf/n] ;Ldf ;'/Iff, /fli6«o cy{gLlt, k//fi6«
gLlt, ;]gf kl/rfng, d'b|fsf] lgoGq0f nufotsf dxTTjk"0f{ sfo{ ug]{ / k|fGtLo, :yfgLo ;/sf/n]
lzIff, :jf:Yo, ljB't, vfg]kfgL, ;~rf/ nufotsf ljsf;sf k"jf{wf/sf] ljsf; ug]{ sfo{x¿ ug]{
Joj:yf ul/Psf] 5 . ;ª\3Lo zf;gn] k|b]zx¿ lardf ljsf;df k|lt:kwf{ a9\g], :yfgLo ;|f]t
;fwgsf] ;b'kof]u x'g], :yfgLo :t/df g} ;]jf ;'ljwf k|fKt x'g], cfTd lge{/tf a9\g] h:tf kmfObf
x'g ;Sb5 .
g]kfnnfO{{ ;ª\3Lo zf;g k|0ffnLsf] cfjZostf
;]jf / ;'ljwf :yfgLo hgtf;Dd k'¥ofO{ ;ª\3Lo nf]stlGqs u0ftGqnfO{{ ;+:yfut ug{,
;fd'bflos ljljwtfnfO{{ ;Daf]wg ug{,
b]zsf] ;fdflhs agf]6cg';f/ ljleGg ju{ ;d'bfonfO{{ zf;g k|0ffnLdf ;xefuL x'g] cj;/
k|bfg ug{,
:yfgLo g]t[TTjsf] Ifdtf ljsf; ug{,
ljsf;sf] ultnfO{{ tLa|tf lbO{ hgtfsf] hLjg:t/ ;'wfg{ .
;ª\3Lotfsf] sfof{Gjog ug{ b]zsf ;a} kIf lhDd]jf/ x'g' kb{5 . clg dfq xfdLn] ck]Iff u/]
cg';f/sf] k|ltkmn xfl;n ug{ ;Sb5f}F . cGoyf h'g;'s} Joj:yf cfP klg hgtfn] ;'v, ;'ljwf
kfpg / b]zsf] ljsf; x'g ;Sb}g .
;ª\3Lo ;/sf/n] ug'{ k|b]z ;/sf/n] ug'{ :yfgLo ;/sf/n] ug'{ hgtfn] ug'{kg]{ sfo{
kg]{ sfo{ kg]{ sfo{ kg]{ sfo{
;+ljwfgdf ;+ljwfg / ;+ljwfg / ;+ljwfg / sfg'gsf]
tf]lsPcg';f/ sfg'gadf]lhd sfg'gadf]lhd zf;g kfngf ug]{
b]zdf l:y/ zf;g Joj:yf Joj:yf ;~rfng ug]{ ;Ifd / OdfGbf/
;/sf/sf] lgdf{0f ;~rfng ug]{ :yfgLo hgtfsf] JolStnfO{{ ;ª3Lo,
ug]{ hgtfsf] cfjZostf / cfly{s k|b]z / :yfgLo
b]zsf] ;Ldf ;'/Iff cfjZostf / Ifdtfcg';f/ ljsf; Joj:yflksfdf
/ zflGt ;'/Iff /fi6«sf] Ifdtf lgdf{0fsf sfo{ r'g]/ k7fpg] .
sfod ug]{ cg';f/ ljsf; ;~rfng ug]{ .
b]zsf] ah]6 agfO{ lgdf{0fsf sfo{ :yfgLo :t/df ;ª3Lo, k|b]z /
sfof{Gjog ug]{ ;~rfng ug]{ . cfjZos gLlt lgod :yfgLo ;/sf/af6
b]zdf cfjZos :yfgLo ;|f]t agfpg] / sfof{Gjog ;~rlnt
7'nf 7'nf cfof]hgf ;fwgsf] clwstd ug]{ sfo{j|mddf ;xefuL
;~rfng ug]{ pkof]u u/L b]zsf] :yfgLo cfly{s x'g ;xof]u ug]{
hgtfsf] enfO{sf cfly{s ljsf;df ;|f]tsf] kl/rfng ug]{ ;dodf s/ ltg]{ /
nflu cfjZos 6]jf k'¥ofpg] . hgtfnfO{{ l56f] dtbfgdf efu
lgod sfg'g / hgtfsf] lhp 5l/tf] ;]jf ;'ljwf lng]
gLltx¿ agfO{ wgsf] hgsf] k|bfg ug]{ ljsf; lgdf{0f
sfof{Gjgo ug]{ . ;'/Iffs]f Joj:yf sfo{df ;xefuL
ug]{ x'g] .
@= cEof; M
-s_ ;ª\3Lotfaf6 ;/sf/ hgftfsf] glhs k'Ub5 . o; zLif{sdf jSt[TTj snfsf] lglDt
Ps jSt[tf tof/ kfg'{xf];\ .
-v_ ;ª\3Lotfsf] sfof{Gjog ug{ s]Gb|, k|b]z, :yfgLo lgsfo / hgtfn] s] s] ug'{ k5{ <
-u_ ljsf;sf] cjwf/0ff leq s] s] s'/fx¿ kb{5g\\ <
-3_ ;ª\3Lotf eg]sf] s] xf] <
-ª_ ;+3Lo ;+/rgf ljefhgsf cfwf/x¿ s] s] x'g ;Sb5g\\ <
-r_ ;ª\3Lotfsf kmfObfx¿ pNn]v ug'{xf];\ .
-5_ ;ª\3Lo nf]stflGqs u0ftGqfTds d'n's eg]sf] x] xf] <
#= k[i7kf]if0f M
-s_ k|Zg g+= s sf nflu lgDg gd'gf cg';f/ jSt[tf n]Vg] .
cfb/0fLo ;efklt Ho", lg0ff{os ju{ / ;fyLx¿,
cfh d ;ª\3Lotfaf6 ;/sf/ hgftfsf] glhs k'Ub5 eGg] ljifodf cfˆgf ljrf/x¿ k|:t\t ug{
uO/x]sf] 5' . b]znfO{{ ljs]Gb|Ls/0fsf] cjwf/0ff cg';f/ ;ª\3 / k|b]zsf] ;+/rgf lgdf{0f u/L
clwsf/ / lhDd]jf/Lsf] ljefhg ug]{ zf;g k|0ffnLnfO{{ ;ª\3Lo zf;g k|0ffnL elgG5 . :yfgLo
:t/df :yfgLo ;/sf/, k|b]zdf k|b]z ;/sf/ / s]Gb|df ;ª\3Lo ;/sf/ /xG5 . :yfgLo ;/sf/ /
k|b]z ;/sf/nfO{{ cfˆgf] If]qsf] lzIff, :jf:Yo, ;~rf/, vfg]kfgL, oftfoft, ljB't nfufotsf
k"jf{wf/x¿sf] ljsf; ug]{ clwsf/ ePsf] x'gfn] sxfF s] / s;/L ljsf; ug'{ kb{5 egL :yfgLo
:t/df g} 5nkmn / lg0f{o ug{ ;Sb5g\\ . o; k|0ffnLn] s]Gb|df /x]sf] clwsf/ :yfglo If]qdf
k'¥ofO{ hgtfnfO{{ ;]jf ;'ljwf lbg ;S5 . b]zsf] ljsf;df :yfgLo hgtfsf] ;xeflutf a9\g
;Sb5 .
o;/L ;ª\3Lotfsf] dfWodaf6 ;/sf/ hgtf;Dd k'Ug] cj;/ k|fKt ePsf] 5 . hgtfn] hlxn] klg
kf7 $
g]kfnsf k|b]zx¿
!= ljifoj:t'
g]kfnsf] ;+ljwfgcg';f/ ljeflht k|b]z / lhNnfx¿ M
k|b]z g+= ! k|b]z g+= @ k|b]z g+= # k|b]z g+= $ k|b]z g+=% k|b]z g+= ^ k|b]z g+=&
!= tfKn]h'ª != ;Kt/L !=bf]nvf != uf]/vf != != ?s'd - != afh'/f
gjnk/f;L klZrd
-ab{3f6 efu_
;':tf
klZrd_
@= kfFry/ @ l;/fxf @= /fd]5fk @= ndh'ª @= ¿kGb]xL @= ;Nofg @= aemfª
#= Onfd #= wg'iff #= l;Gw'nL #= tgx'F #=slkna:t' #= 8f]Nkf #= 8f]6L
$=;+v'jf;ef $= dxf]Q/L $=sfe|]knf~rf]s $= sf:sL $=kfNkf $= h'Dnf $= c5fd
%= t]x|y'd %= ;nf{xL %=l;Gw'kfNrf]s %= dgfª %=c3f{vfFrL %= d'u' %= bfr{'nf
^= wgs'6f ^= /f}tx6 ^= /;'jf ^= d':tfª ^= u'NdL ^= x'Dnf ^=a}t8L
&= ef]hk'/ &= af/f &= g'jfsf]6 &= kj{t &= ?s'd - &=sflnsf]6 &=88]Nw'/f
k"jL{ efu_
*= vf]6fª *= k;f{sf] *= wflbª *= :ofªhf *= /f]Nkf *=hfh/sf]6 *=s~rgk'/
7f]/Lafx]s
(=;f]n'v'Da' (= lrtjg (= DofUbL (= Ko"7fg (= b}n]v (=s}nfnL
!)=cf]vn9'+uf !)=dsjfgk'/ !)= afUn'ª !)= bfª !)= ;'v{]t
!!= pbok'/ !!= eStk'/ !!=gjnk/f;L !!= afFs]
-ab{3f6 ;':tf
k"j{_
!@= emfkf !@= nlntk'/
!#= df]/ª !#= sf7df8f}+
!$= ;'g;/L !$= k;f{sf]
7f]/L If]q
k|b]z g+= !
g]kfnsf] k"jL{ efudf k|b]z g+= Ps /x]sf] 5 . o;n] k"jf{~rnsf !$ j6f lhNnfnfO{{ ;d]6]sf] 5 .
k"jL{ g]kfnsf lxdfn, kxf8 / t/fO{{ e"–efunfO{{ ;d]6]sf] of] k|b]zdf ljZjs} cUnf] lzv/ ;u/dfyf
/x]sf] 5 . To;} u/L s~rghª\3f, dsfn', rf]o' cflb cUnf lzv/x¿ /x]sf 5g\\ . ;u/dfyf tyf
dsfn' / j?0f /fli6«o lgs'~h o;} k|b]zdf k5{g\ . o;n] g]kfnsf] s"n e"–efusf] sl/a !*
k|ltzt -If]qkmn @%,()% ju{ ls=ld=_ lx:;f
cf]u6]sf] 5 . kl5Nnf] hgu0fgfcg';f/ sl/a $%
nfv hg;ª\Vof o; k|b]zdf a;f]af; u5{g\ . o;
k|b]zdf /fO{, lnDa", n]Krf, /fhj+zL, sf]r], d]r],
afx'g, If]qL, z]kf{ cflb a;f]af; ub{5g\\ . o;
k|b]zdf j/fx If]q, kfyLe/f, xn];L dxfb]j,
l5g\tfªb]jL dlGb/ nufotsf wfld{s Pjd\
ko{6sLo :ynx¿ /x]sf 5g\\ . To;}n] oxfF ko{6g
ljsf;sf] 7'nf] ;Defjgf 5 . pAhfpzLn df6f],
pko'St xfjfkfgL, k|z:t sfdbf/ / ahf/sf
sf/0f oxfF s[lif Joj;fo kmi6fPsf] 5 . oxfF wfg,
cfn', ds} / ux'F nufotsf vfB afnL / h'6, lrof, pv', ;'tL{ cflb gub] afnLsf pTkfbg x'g]
x'Fbf s[lif pTkfbgsf nflu of] k|b]z cufl8 5 . of] k|b]zdf h'6 ldn, lrgL sf/vfgf, ;'tL sk8f
pBf]u, lrof pBf]u nufotsf ;of}F 7'nf ;fgf pBf]ux¿ /x]sf 5g\\ .
k|b]z g+ @
g]kfnsf] dWo t/fO{sf cf7j6f lhNnfx¿ ;d]6]/ k|b]z g+= b'O{ ag]sf] 5 . of] k|b]z k"0f{ ¿kdf
t/fOdf kb{5 . k"j{df ;Kt/Lb]lv klZrddf k;f{;Ddsf] ;dy/ e"–efu cf]u6]sf] of] k|b]z
g]kfnsf] cGgsf] e08f/ xf] . o; k|b]zn] s"n e"–efu sf] sl/a & k|ltzt -(^^! ju{ ls=ld=_
v'nf ljBfnosf nflu :jfWoog ;fdu|L, ;fdflhs cWoog 19
If]qkmn cf]u6]sf] 5 eg] s"n hg;ª\Vofsf]
@) k|ltzt efu cf]u6]sf] 5 . oxfF sl/a
%$ nfv dflg;x¿ a;f]af; ub{5g\\ . o;
k|b]zdf ofbj, yf?, blnt, d'l:nd,
/fhj+zL, a|fDx0f, If]qL cflb ;d'bfosf
dflg;x¿ a;f]af; ub{5g\\ . o; k|b]zsf
;a} lhNnfdf dw];L ;d'bfosf dflg;x¿sf]
afx'Notf /x]sf] 5 . o; k|b]zdf k"j{ klZrd /fhdfu{ / x'nfsL /fhdfu{ ;dfgfGt/ h:t} eP/
/x]sf 5g\\ h;n] o; k|b]zsf ufpF / ;x/x¿nfO{{ hf]8\g dbt u/]sf 5 . b]zsf w]/}h;f] pBf]u
wGbfx¿, s[lifhGo pAhfp hldg, ef/tLo ;Ldf gfsfx¿ / ahf/sf] ;'ljwfsf sf/0f oxfF cfly{s
ljsf;sf] 7'nf] ;+efjgf /x]sf] 5 . jL/u~h, nfxfg, /fhlj/fh, xl/cf}g, rGb|lgufxfk'/, l;d/f /
hgsk'/ o; s]Gb|sf d'Vo Jofkfl/s s]Gb| x'g\ . oxfF w]/} cf}Bf]lus If]qx¿ 5g\\ . /fdhfgsL dlGb/,
l5Ggd:tf dlGb/, ul9dfO{ dlGb/ cflb oxfFsf k|d'v wfld{s tyf kof{6sLo :yn x'g\ . g]kfndf
ljb]zaf6 x'g] clwsf+z Jofkf/ jL/u~h gfsfaf6 x'g] ub{5 . o; k|b]zsf] pTt/df kg]{ r'/] If]qdf
3gf rf/sf];] emf8L /x]sf] 5 . oxfF klg wfg / ux'F d'Vo vfBafnL x'g\ eg] t/sf/L, kmnkm"n,
pv', t]nxg nufotsf gub] afnL klg pTkfbg x'G5 . of] k|b]z pBf]u, Jofkf/, s[lif Joj;fosf
b[li6n] pGgt k|b]z dflgG5 .
k|b]z g+ #
k|b]z g+= # df g]kfnsf] /fhwfgL sf7df8fF}
/x]sf] 5 . o; k|b]zsf] clwsf+z e"–agf]6
lxdfnL / kxf8L efudf ;d]l6Psf] 5 . o;
k|b]zdf u0f]z, nfª6fª, h'un / uf}/Lzª\s/
nufotsf lxdfnx¿ /x]sf 5g\\ . g]kfnsf]
!$ k|ltzt If]qkmnsf] -@),#)) ju{
lsnf]ld6/_ e"–efu cf]u6]sf] o; k|b]zdf
zLtn xfjfkfgL kfOG5 . oxfFsf] hg;ª\Vof
sl/a %% nfv 5, h'g g]kfnsf] s"n
hg;ª\Vofsf] @! k|ltzt x'g cfpF5 . o;
k|b]zsf] lxdfnL If]qdf z]kf{, ef]6] / u'/ª hftsf dflg;x¿ a:5g\\ . sf7df8fF} pkTosfdf g]jf/
hfltsf] afx'Notf /x]sf] 5 . o; k|b]zsf cGo d'Vo hfltdf lh/]n, tfdfª, du/, afx'g, If]qL,
bzgfdL, blnt cflb hflt k|b]ze/L 5l/P/ /x]sf 5g\\ . sf7df8fF}, eStk'/, nlntk'/, ag]kf,
x]6f}F8f, gf/fo0fu9, w'lnv]n oxfFsf d'Vo Jofkfl/s ;x/x¿ x'g\ . oxfF x]6f}F8f, kf6g, afnfh'
cf}Bf]lus If]qx¿ /x]sf 5g\\ . uf];fOFs'08, kz'kltgfy, af}4gfy :t'kf, bf]nvf led]Zj/,
blIf0fsfnL, knf~rf]s eujtL cflb oxfFsf k|d'v wfld{s tyf ko{6sLo :yn x'g\ . o;sf ;fy}
pTt/sf] lxdfnL If]q Pjd\ kf6g, eStk'/, sflGtk'/ nufotsf P}ltxfl;s ;x/sf sf/0f o;
k|b]zdf k|z:t ko{6sLo ;+efjgf /x]sf] 5 . oxfF klg d'Vo ¿kdf wfg / ds} v]tL ul/G5 .
t/sf/L, tf]/L, kmnkm"n, oxfFsf gub] afnL x'g\ .
oxfF hn ljB't, vfg]kfgL, lzIff, ;8s nufot ljsf;sf k"jf{wf/sf] pknAwtf / ;'ljwfx¿n]
ubf{ b]z el/sf dflg; oxfF cfpg rfxG5g\\ To;}n] oxfFsf ;x/L If]qdf tLa| ultdf hg;ª\Vof
a9L/x]sf] 5 . oxfF s'n]vfgL, lqz'nL, ;'gsf]zL, ef]6]sf]zL, nfufotsf w]/}j6f hn ljB't
cfof]hgfx¿ /x]sf 5g\\ . oxfF g]kfns} 7'\nf] ljZjljBfno lqe'jg ljZjljBfno / csf]{ 7'nf]
sf7df8fF} ljZjljBfno /x]sf 5g\\ . of] k|b]z lzIffsf] k"jf{wf/df cu|0fL /x]sf] 5 .
k|b]z g+= $
g]kfnsf] dWo If]qsf] kxf8L, lxdfnL / t/fO ;d]t ;d]6]/ k|b]z g+= $ ag]sf] 5 . oxfF
gjnk/f;Lsf] ;':tfb]lv k"j{ tkm{sf] efu nufot !! lhNnf ;d]l6Psf 5g\\ . g]kfnsf k|l;4 lxd
>Lª\vnfx¿ wjnflu/L, cGgk"0f{, dgf:n' /
lxpFr'nL o; k|b]zdf k5{g\ . oxfF ;]tL gbL,
j]ugf; tfn, ¿kf tfn, km]jftfn / ltlnrf]
tfn o; If]qdf /x]sf 5g\\ . ;'b'\/ pTt/df
lxdfnb]lv pTt/ tkm{ dgfª / d':tfª h:tf
lxdfnL pkTosf /x]sf 5g\\ . If]qkmnsf] lx;fan]
of] k|b]zn] g]kfnsf] !$ k|ltzt -@!,%)$ ju{
lsnf]ld6/_ e"–efu / ( k|ltzt hg;ª\Vof
cf]u6]sf] 5 . oxfFsf] hg;ª\Vof sl/a @$ nfv
5 . o; k|b]zsf] d'Vo cfo ;|f]t ko{6g xf] .
hnljB't bf];|f] pTkfbg xf] . oxfF d:ofª\bL,
sfnL u08sL P nufotsf 7'nf ljB't
cfof]hgfx¿ /x]sf 5g\\ . kf]v/f, alGbk'/, d'lStgfy, uf]/vf / dgsfdgf o; If]qsf k|l;4 wfld{s
tyf ko{6sLo s]Gb| x'g\ . kf]v/f ljZjljBfno klg o;} If]qdf kb{5 . oxfF du/, u'?ª, afx'g,
If]qL, ysfnL, b'/f cflb hfltsf dflg;x¿sf] a;f]af; /x]sf] 5 .
o; k|b]zdf pRr ;fIf/tf, k|r'/ ljB't ;Defjgf, ;/;kmfO / vfg]kfgLdf pRr kx'Fr /x]sf] 5 .
oxfF klg wfg, ds}, cfn' / ux'F d'Vo vfB afnL x'g\ eg] skmL, t/sf/L, kmnkm"n oxfFsf d'Vo
gub] afnL x'g\ .
k|b]z g+ %
clwsf+z e"–efu t/fO{ / leqL dw]z
/x]sf] of] k|b]zdf pTt/sf] s]xL e"–efu
kxf8L If]q /x]sf] 5 . /fKtL, ltgfp /
k|Zg g+ 3 sf nflu kf7df lbOPsf] k|b]z g+= @ / & ;DaGwL ljifj:t' cWoog ug'{xf];\ .
PsfO M @
ljsf; / ljsf;sf k"jf{wf/
!= kl/ro M
ljsf; lg/Gt/ rln/xg] k|lj|mof xf] . dfgj hLjgdf cfpg] ;sf/fTds kl/jt{g g} ljsf; xf] .
ha dfgjsf] b}lgs hLjg:t/ u'0f:t/Lo aGb} hfG5 ta dfgj ljsl;t x'g yfn]sf] dx;'; ug{
yfNb5 . uf;, af; / skf; afFRgsf nflu geO gx'g] cfwf/e"t s'/f x'g\ . ha dfgjnfO{{ oL
s'/fx¿sf] cfjZostf k"/f x'g yfNb5 To;kl5 p;n] ld7f] / kf]lifnf] vfg] s'/f, df};dcg';f/sf
/fd|f /fd|f n'uf, /fd|f] af;:yfg, ;/;kmfO, dgf]/~hg, cf/fd, lzIff, :j:Yo ;'ljwf nufotsf
s'/fdf ;f]Rg yfNb5 . To;af6 klg dfly p7]kl5 p;n] cfkm"nfO{{ ;Gt'li6x'g] s'/f, cfgGb nfUg]
s'/f, yf]/} sfd u/]/ w]/} cfDbfgL x'g] pkfo, dfg ;Ddfg / k|lti7f klg vf]Hg yfNb5 . o;/L
ljsf; hlxn] klg pGglt / k|ult;Fu hf]l8Psf] x'G5 . To;}n] of] ultlzn k|lj|mof xf] . of] slxn]
klg /f]lsFb}g . ljsf;n] ubf{ g} dflg;n] gofF gofF cfljZsf/x¿ ug{ yfNb5 . lj1fg / k|ljlwsf]
ljsf; u/]/ cfkm"nfO{{ Jo:t /fVg vf]lh/x]sf] x'G5 .
dfgjsf] o:tf ljsf;sf] k|lj|mof cl3 a9fpg ;a}eGbf klxn] pm a;]sf] :yfg jf b]zdf s]xL geO
gx'g] ljsf;sf sfo{ x'g' kb{5, h;nfO{{ ljsf;sf k"jf{wf/ elgG5 . lzIff, :jf:Yo, ;~rf/,
oftfoft, ljB't, vfg]kfgL h:tf k"jf{wf/ lgdf{0f ePkl5 dfq cGo ljsf; ;Dej x'G5 . o:tf
k"jf{wf/n] s[lif, pBf]u, ko{6g / Jofkf/sf] ljsf; u/L dfgjsf] cfly{s cj:yfnfO{{ dha't
agfOlbG5 . h;sf] kl/0ffd :j¿k dfgj ljsf;df cl3 a9\g ;Dej x'G5 . o; kf7df xfdL
ljsf;sf k"jf{wf/sf af/]df l;Sg]5f}F .
@= p2]Zo M
o; PsfOsf] cGTodf tkfO{F lgDglnlvt sfo{ ug{ ;Ifd x'g'x'g]5 M
-s_ ljsf;sf] cjwf/0ff klxrfg ug{
-v_ ljsf;sf ;|f]t ;fwgx¿sf] kl/rfngdf ;xof]u ug{
-u_ ljsf;sf] cjwf/0ff / ;|f]t ;fwg;Fu kl/lrt x'g
-3_ ljsf;sf k"j{;t{x¿sf] kl/ro lbg
-ª_ ljsf;sf k"j{;t{x¿sf] dxTTj atfpg .
-r_ g]kfndf lzIff, :jf:Yo, oftfoft, ;~rf/, ljB't / vfg]kfgL nufotsf k"jf{wf/x¿sf]
ljsf;sf] cj:yf pNn]v ug{
-5_ ljsf; sfo{df ;[hgzLntf b]vfpg,
-h_ ljsf; sfo{df ;xsfo{ ug{ / lhDd]jf/L axg ug{ .
-em_ g]kfnsf] ljsf;df k/Dk/fut 1fg, l;k / k|ljlwsf] pkof]u ug]{ pkfox¿sf] vf]hL ug{ .
clzIff
r]tgfsf] sdL
e|i6frf/
@= cEof; M
-s_ …cJojl:yt ljsf; ljgfz xf] .Ú o; egfOnfO{{ ;d"xut 5nkmn u/L pbfx/0f;lxt k|:6
kfg'{xf];\ .
-v_ g]kfndf lbuf] ljsf; sfof{Gjogsf ;d:of tyf r'gf}tLx¿ s] s] 5g\\ < hf]8L hf]8Ldf /xL
a'Fbfut ¿kdf l6kf]6 ug'{xf];\ .
-u_ lbuf] ljsf; eg]sf] s] xf] <
-3_ lbuf] ljsf; ug{ s] s] s'/fdf Wofg lbg'k5{ <
-ª_ lbuf] ljsf;sf kmfObfx¿ pNn]v ug'{xf];\ .
-r_ lbuf] ljsf;sf] cjwf/0ffcg'¿k cfof]hgf ;~rfng ubf{ s] s:tf kIfdf Wofg
k'¥ofpg'k5{ <
-5_ lbuf] ljsf;sf nflu g]kfnn] s] s] sfo{ ug'{k5{ <
-h_ tkfO{Fsf] ;d'bfodf ;~rflnt s'g} Ps ;fgf] ljsf; cfof]hgf 5gf]6 ug'{xf];\ . pSt
cfof]hgf lbuf] ljsf;sf] cjwf/0ffcg'¿k ;~rfng ug{ of]hgfsf] Ps vfsf tof/
kfg'{xf];\ .
#= k[i7kf]if0f M
-s_ k|Zg g+= s sf nflu o;} kf7df ePsf] syf cWoog ug]{ .
-v_ k|Zg g+= v sf nflu o;} kf7sf clGtd cg'R5]b / a'Fbfx¿ cWoog ug]{ .
-u_ k|Zg g+= u sf nflu kf7sf] klxnf]b]lv t];|f] cg'R5]b;Dd cWoog ug]{ .
-3_ k|Zg g+= 3 sf nflu lgDg a'Fbfx¿ ;d]6]/ hjfkm n]Vg] .
/fd|f] of]hgf tof/ kfg'{ kb{5
jftfj/0fLo tyf kof{j/0fLo ;+t'ng glju|g] u/L ljsf;sf sfo{ ;~rfng ug'{ kb{5 .
nufgLsf] k"0f{ pkof]u ug]{ u/L ljsf; sfo{ ;~rfng ug'{ kb{5 .
Dfflyaf6 w]/} hldg eTsfpg' kg]{ 7fpFdf ;8s 3'dfP/ ePklg sd eTsfpg] u/L
lgdf{0f ug]{ .
:yfgLo ;a} hgtfnfO{{ k|ToIf ¿kdf ;xefuL u/fO{ ;a}sf] ;xdltdf lgdf{0f sfo{
ug]{ .
cfly{s ;b'kof]unfO{{ hf]8 lbOg] .
kf7 #
ljsf;sf k"jf{wf/ M bIf hgzlSt / /f]huf/
!= ljifoj:t'
-s_ ljsf;sf] cjwf/0ff
ljsf; eg]sf] pGglt / k|ult xf] . ljsf; ;sf/fTds lbzftk{m a9L/x]sf] kl/jt{g / j[l4 xf] .
csf]{ zAbdf ljBdfg cj:yfaf6 cem /fd|f] cj:yflt/ pGd'v x'g' ljsf; xf] . ljsf;af6
dfgjsf] hLjg:t/df ;'wf/ cfpF5 . ljsf;sf] k|oTgaf6 dfgj hLjgnfO{{ ;/n, ;DkGg /
cfgGbdoL agfpg ;lsG5 . ;f]emf] cy{df eGg] xf] eg] dfgj hLjgsf] :t/ psf:g' ljsf;sf]
nIo xf] . cem ulxl/P/ ;f]Rg] xf] eg] ljsf;n] jftfj/0fLo ;Gt'ngdf x|f; cfpg glbO{ dfgj
hLjgdf ;'wf/ NofpF5 . To;}n] dflg;sf] hLjgk4ltnfO{{ pRr:t/Lo agfpgsf lglDt ljsf;sf]
cfjZostf kb{5 . ljsl;t ;dfhdf g} dflg;sf] hLjg :j:y, ;'vL, cf/fdbfoL ePsf] kfOG5 .
ljsf;n] dfgjLo ;dfhsf] ax'kIfLo ljsf;nfO{{ hgfpF5, h:t}– cfly{s ljsf;, ;fdflhs ljsf;,
k|fljlws ljsf;, j}1flgs ljsf;, /fhgLlts ljsf;, ;f+:s[lts ljsf; cflb .
-v_ ljsf;sf k"jf{wf/sf ¿kdf hgzlSt
Pp6f 3/ agfpsf nflu 9'ª\uf, OF6f, afn'jf, df6f], l;d]G6, kfgL, sf7, 58, ld:qL cflbsf]
cfjZostf k5{ . 3/ agfpgsf nflu oL cfjZos k"jf{wf/x¿ x'g\ . To;}u/L Pp6f s[ifsnfO{{
cfˆgf] s[lif k];fdf pTkfbg tyf pkof]u a9fpg ;DalGwt ;fdu|Lx¿ xnf], sf]bfnf], 6«ofS6/,
d]lzg, aLp, dn, ahf/ cflbsf] cfjZostf k5{ . afnaflnsfx¿sf] cWoogsf nflu kf7zfnf,
dxfljBfno, ljZjljBfnosf] ;'ljwf x'g h?/L 5 . o;}u/L s'g} ;d'bfo jf b]zsf] ljsf; x'g
cfjZos s'/fx¿, h:t}– lzIff, :jf:Yo, oftfoft, ljB't, vfg]kfgL cflb pknAw x'g' h?/L x'G5 .
lognfO{{ ljsf;sf k"jf{wf/ elgG5 .
-u_ ljsf;sf nflu ;|f]t / ;fwg
ljsf;sf nflu ;|f]t / ;fwgx¿sf] cfjZostf k5{ . ljsf;sf ;|f]t / ;fwgx¿nfO{{ b'O{ efudf
afF8\g ;lsG5, tL x'g\– k|fs[lts ;|f]t ;fwgx¿ / dfgjLo ;+;fwg . s'g} klg ;d'bfo jf b]zsf]
ljsf;sf lglDt oL b'j} ;|f]t tyf ;fwgx¿sf] pknAwtf / ;d'lrt pkof]u cfjZos x'G5 .
ljsf;sf k|fs[lts ;|f]t tyf ;fwgcGtu{t gbLx¿, tfntn}of, hldg, jghª\un, kxf8, vlgh
kbfy{, u'kmf, lxdfno cflb kb{5g\\ . dfgjLo ;|f]t tyf ;fwgcGtu{t bIf hgzlSt, tflnd, k|ljlw
cflb kb{5g\\ . pknAw k|fs[lts ;|f]t / ;fwgnfO{{ jftfj/0fdf vnn gk'Ug] u/L l;ko'St bIf
hgzlStn] plrt ;b'kof]u u/L dfgj sNof0fsf nflu kl/rfng ug{ ;s]sf] v08df ;d'bfo tyf
b]zsf] ljsf; x'G5 . b]zsf] ;fdflhs, cfly{s, k|fljlws cflb If]qsf] ljsf;sf nflu dfgjLo
;|f]tsf] ljsf; x'g ckl/xfo{ 5 . k|fs[lts ;|f]t / ;fwgsf] dxTTj / To;nfO{{ plrt ¿kdf k|of]u
u/L dflg;x¿sf lxtdf nufpg dflg;sf] a'l4 / ldlxg]tsf] cfjZostf x'G5 . sNkgfzLn,
ljrf/jfg\, l;ko'St / ldlxg]tL dflg;x¿ljgf lbuf] ljsf; ;Dej 5}g . h'g b]zdf zf/Ll/s jf
dfgl;s ¿kaf6 ;Ifd, ;an / s'zn dfgjLo ;+;fwg pknAw x'G5 To; b]zdf pTkfbgzLn
lqmofsnfkx¿sf] ljsf; / lj:tf/ x'g uO{ cfly{s ljsf; x'G5 .
ljleGg If]qsf] ljsf;sf nflu ljleGg k|sf/sf bIf hgzlStsf] cfjZostf kb{5 . t/ g]kfndf
cfjZostf cg';f/sf hgzlSt pknAw 5}gg\ . Psftkm{ a]/f]huf/ hgzlSt /f]huf/Lsf] vf]hLdf
ljb]lzg] j|md a9]sf] 5 eg] csf{tkm{ b]zleq cfjZos hgzlSt cefjdf Joj;fo g} ;~rfng
x'g g;Sg] jf aGb ug'{ kg]{ cj:yf l;h{gf ePsf] 5 . o;sf k5fl8 lzlIft hg zlStdf
-3_ lqmofsnfk -u_ sf nflu tkfO{Fn] ;"rL tof/ ul/;s]kl5 lgDg cg';f/ ?h' ug'{xf];\ .
If]q k];f
lzIff lzIfs, k|fWofks, k|lzIfs, lh=lz=c=, ljBfno lg/LIfs
:jf:Yo 8fS6/, g;{, :jf:YosdL{, lkmlhof]y]/flki6, slj/fh, cx]j
oftfoft kfOn6, ;8s lgdf{tf, OlGhlgo/, 8«fOe/, ld:qL
;~rf/ x'nfsL, l6s6 laqmL ug]{ dflg;, 6]lnkmf]g OlGhlgo/, 6]lnkmf]g
Jofkf/L, snfsf/
vfg]kfgL OlGhlgo/, 7]s]bf/, KnDa/, Nofj 6]lSgl;og
ljB't hnljB't OlGhlgo/, ljB't lgdf{0fstf{, Oon]lS6«f]l;og, ld6/ l/8/
cfly{s n]vf / Joj;foL, n]vfkfn, sf]iffWoIf, k|zf;s cflb
-ª_ lqmofsnfk -5_ tkfO{Fn] ul/;s]kl5 lgDg cg';f/ ?h' ug'{xf];\ .
lzIff
tflnd
bIf sfdbf/ tof/ ug]{ tl/sf l;k ljsf;
cj;/
k];fk|lt k|lta4tf
-r_ k|Zg g+= -r_ sf nflu o;} kf7sf] clGtd cg'R5]b bIf hgzlSt / /f]huf/L eGg] cWoog
ug'{xf];\ .
kf7 M $
;dsfnLg ljsf; nIo
!= ljifoj:t'
;g\ !(() kl5 ljZjdf zLt o'4sf] o'u ;dfDt eP/ ljsf;sf] o'u ;'? ePsf] b]lvG5 . la;f}F
ztfAbLsf] ;dfKtL glhlsFb} ubf{ ljZjsf /fi6«x¿ ca ljsf;df l9nf] x'g yfn]sf] dx;'; ub}{
ljleGg k|sf/sf ljsf; nIo lgwf{/0f ub}{ sfof{Gjog ug{ yfn] . o;} lar ;g\ !(() df a;]sf]
;+o'St /fi6« ;ª\3 dxf;efsf] a}7sn] ljZjaf6 ul/aL 36fpg] p2]Zo lnO{ cGt/f{li6«o ljsf;sf
nIox¿ ls6fg u/]sf] lyof] . ;g\ @))) ;Ddsf] k|ultsf] ;dLIff ub}{ To;}u/L ;g\ @)))
;]K6]Da/df ePsf] ;+o'St /fi6« ;ª\3Lo ;Dd]ngn] !% jif]{ ;x;|fAbL ljsf; nIox¿ (Millenium
Development Goals) lgwf{/0f u¥of] . o;df ljsf;f]Gd'v /fi6«x¿df /x]sf] cfly{s tyf dfgjLo
ul/aLnfO{{ cGTo ug]{ k|lta4tfsf ;fy 3f]if0ff kq hf/L ul/Psf] lyof] . o;df ;ft cf]6f ;x;|fJbL
ljsf; nIo / @! cf]6f ljsf;sf kl/;"rs ;dfj]z ul/Psf] lyof] . ;f] ljsf; nIodf ;g\
!(() nfO{{ cfwf/ dfgL ;g\ @)!% ;Dddf tf]lsPsf nIo xfl;n ug'{kg]{ ;do ;Ldf tf]lsPsf]
lyof] . g]kfn;lxt ljZjsf !*( /fi6«x¿n] o; ljsf; nIodf k|lta4tf hgfpFb} x:tfIf/ u/]sf
lyP . pSt ;x;|fAbL ljsf; nIo xfl;n ug{ g]kfnn] klg Pp6f nIo yk]/ cf7j6f nIo k"/f
ug{ ljleGg sfo{j|md ;~rfng u/]sf] lyof] . ;x;|fAbL ljsf; nIo / g]kfnn] k|fKt u/]sf]
pknlAw lgDgfg';f/ pNn]v ug{ ;lsG5 .
;x;|fAbL ljsf; nIo / g]kfnn] k|fKt u/]sf] pknlAw
j|m=;= ;x;|fAbL nIox¿ g]kfnn] lgwf{/0f u/]sf] pknlAwsf] cj:yf ;|f]t
nIo @)!% -cfwf/ jif{
!(() nfO{{ dflgPsf]_
!= ul/aL / ef]sd/L ul/aLsf] /]vfd'lgsf] @#=*% /f=of]=cf=, ;g\
cGTo ug]{ hg;ª\VofnfO{{ @!% df @)!#
kf7 %
:yfgLo txdf ljsf; k|:tfj th'{df
!= ljifoj:t'
g]kfn ;ª\3Lo zf;g k|0ffnLdf k|j]z ul/;s]s]f 5 . g]kfnsf] ;+ljwfg cg';f/ g]kfndf ltg
txsf] ;/sf/ /xg] Joj:yf 5 . s]Gb|df s]Gb|Lo ;/sf/, k|b]zdf k|b]z ;/sf/ / :yfgLo If]qdf
:yfgLo ;/sf/ /xg]5 . :yfgLo :t/sf] ljsf; lgdf{0fsf] sfo{ ;~rfng ug]{ clwsf/ :yfgLo
;/sf/ / lgsfonfO{{ x'G5 . ufpF kflnsf / gu/kflnsf xfd|f] b]zsf :yfgLo lgsfox¿ x'g\ . oL
lgsfon] cfjZostf cg';f/ :yfgLo ;d'bfosf JolStx¿ ;+nUg /x]sf] pkef]Stf ;ldltx¿
lgdf{0f u/L ljsf; lgdf{0fsf sfo{x¿ ;~rfng ub{5g\\ . To;}n] x/]s gful/snfO{{ :yfgLo :t/df
ljsf; lgdf{0fsf sfo{ s;/L ;~rfng ul/G5, of]hgfx¿sf] 5gf}6 s;/L ul/G5, ljsf; k|:tfj
-8_ pk;+xf/ M pknAw ;|f]tx¿sf] clwstd ;b'kof]u ug]{u/L ljBfno ejg lgdf{0f sfo{
;DkGg ul/g]5 .
k|Zg g+= -3_ sf nflu o;} kf7sf] ljsf; cfof]hgf th'{dfsf r/0fx¿ eGg] ljifoj:t' cWoog
ug'{xf];\ .
kf7 !
xfd|f /fli6«o ;Dkbfx¿
!= ljifoj:t'
xfd|f k"j{haf6 k|fKt dxTTjk"0f{ tyf ;+/If0f of]Uo :yfg, j:t', snf, ;+:s[lt / k|fs[lts kl/j]z
xfd|f /fli6«o ;Dkbf x'g\ . oL ;Dkbf xfd|f uxgf / lrgf/L klg x'g\ . logn] b]zsf] klxrfg /
uf}/j lbnfpg] sfd u5{g\ . /fi6«sf] klxrfg lbg] /fHosf ;a} gful/ssf] d"Nojfg\ ;DklTtsf
¿kdf /fli6«o ;DkbfnfO{{ lng ;lsG5 . o:tf ;Dkbfk|lt ;a} gful/ssf] ;dfg clwsf/ / st{Jo
/x]sf] x'G5 . oL xfd|f k'vf{sf cfbz{, w/f]x/, pRr sflnu9L gd'gf, ;Eotf / k/Dk/fsf lrgf/L
x'g\ . logLx¿sf] cfˆg} /fli6«o tyf cGt/f{li6«o klxrfg;d]t /x]sf] 5 . xfd|f] b]zsf] ljleGg
:yfgdf k|fs[lts tyf ;fF:s[lts ¿kn] P]ltxfl;s tyf dxTTjk"0f{ ;Dkbfx¿ /x]sf 5g\\ . tL
dxTTjk"0f{ ;DkbfdWo] s]xL ;Dkbfx¿ o'g]:sf]sf] ljZj ;Dkbf ;"rLdf ;d]t ;"rLs[t ePsf 5g\\
eg] s]xL P]ltxfl;s ePklg ljZj ;Dkbf ;"rLdf kg{ ;s]sf 5}gg\ . tLdWo] ljZj ;Dkbf
;"rLdf k/]sf] ;Dkbfx¿sf] af/]df oxfF k|:t't ul/Psf] 5 .
xfd|f /fli6«o ;Dkbfx¿
sf7df8fF}df
/x]sf] rfFu'gf/fo0f dlGb/
:joDe"gfy
:t"k a'4dfuL{x¿sf] Ps wfld{s :ynsf ¿kdf kl/lrt
5 . o; :t"ksf] kl/;/df lxGb"' d7 dlGb/x¿ klg
/x]sf 5g\\ . wfld{s ;lxi0f'tfsf] pRrtd gd'gf oxfF
b]Vg kfOG5 . o; :t"k kl/;/df a'4 / d~h'>L -
;/:jtL_ sf 7'nf d"lt{x¿ klg b]Vg kfOG5 .
:joDe"gfy If]qnfO{{ ;g\ !(&( b]lv ljZj ;Dkbf
:joDe" :t"k ;"rLdf ;"rLs[t ul/Psf] xf] .
-!)_ af}4gfy dxfr}To
sf7df8fF}df /x]sf] of] dxfr}To af}4 wdf{jnDaLx¿sf] kljq tLy{:ynsf] ¿kdf /x]sf] 5 . of] kfFrf}
ztfAbLlt/ lgdf{0f ePsf] dflgG5 . af}4 :t'ksf] prfO #^ dL=5 / o; If]q leq $% eGbf a9L
af}4 ljxf/ 5g\\ . o; dxfr}Tosf] lgdf{0f kfFrf}F ztfAbLdf ePsf] dflgG5 . o; If]qdf k|z:t af}4
ljxf/x¿ /x]sf 5g\\ . of] ;Dkbf wfld{s / ;fF:s[lts
ko{6gsf nflu lgs} k|l;4 5 . ;g\ !(&( df of]
dxfr}To ljZj ;Dkbf ;"rLdf ;"rLs[t ePsf] xf] .
pk/f]St ;Dkbf ljZj ;Dkbfsf] ;"rLdf /x]sf 5g\\ eg]
g]kfndf ljZj ;Dkbfdf gk/]sf afx]s cGo k|fs[lts
tyf ;fF:s[lts ;Dkbfx¿ klg /x]sf 5g\\ . tLdWo]
s]xL lgDgfg';f/ /x]sf 5g\\ M
af}4gfy dxfr}To
alb{of /fli6«o lgs'~h vf]6fªsf] xn];L dxfb]j dlGb/
lzjk'/L /fli6«o lgs'~h d':tfªsf] nf]dfGyfª / d'lStgfy If]q
vKt8 /fli6«o lgs'~h wg'iffsf] /fdhfgsL dlGb/
Ko"7fgdf /x]sf] :ju{åf/L h'Dnfsf] rGbggfy
/;'jfsf] uf];fOs'08 ¿kGb]xLsf] b]jbx
tfKn]h'ªsf] kfyLe/f uf]/vf b/af/
gjnk/f;Lsf] /fdu|fd kf]v/fsf] ljb\ojfl;gL / tfn jf/fxL
slknj:t'sf] ltnf}/fsf]6 nlntk'/sf] vf]sgf a:tL
u'NdLsf] /];'ª\uf If]q h'Dnfsf] l;Fhf pkTosf
sLlt{k'/sf] k|frLg a:tL g'jfsf]6 b/af/ If]q
;fFv'sf] ah|of]lugL dlGb/ / a:tL kfNkfsf] tfg;]g
sfe|]sf] kgf}tL b}n]vsf] e"lt{ dlGb/
oL ;Dkbfx¿sf] klxrfg, ;+/If0f / ;+jw{gdf xfdL ;a}sf] rf;f] / ;/f]sf/ /xg'k5{ .
@= cEof;
-s_ ljZj ;Dkbf ;"rLdf k/]sf] :ynx¿dWo] s'g} Pp6fsf] af/]df e|d0f u/]sf] jf b]v]sf
cfwf/df jf k':ts kq klqsf j9]sf cfwf/df Pp6f n]v tof/ kfg'{xf];\ .
-v_ ljZj ;Dkbfsf ;"rLdf k/]sf ;Dkbfx¿sf] ;+/If0f ug{ s] s] ug'{knf{ < To:tf kIfnfO{{
;d]6\b} /fli6«o klqsfdf k|sfzgsf nflu pko'St x'g] Ps ;dfrf/sf] gd"gf tof/ ug'{xf];\ .
-u_ ljZj ;Dkbfsf] ;"rLdf k/]sf ;Dkbfx¿ s]sf nflu k|l;4 5g\\ < tLdWo] tkfO{FnfO{{ dgk/]sf]
;Dkbf s'g xf] < sf/0f;lxt pNn]v ug'{xf];\ .
#= k[i7kf]if0f
-s_ k|Zg -s_ sf nflu tkfO{Fn] hjfkm n]lv;s]kl5 lgDg cg';f/ x]g'{xf];\ . oxfF Pp6f gd'gfsf]
¿kdf k|:t't ul/Psf] 5 .
xfd|f k"j{haf6 k|fKt dxTTjk"0f{ tyf ;+/If0f of]Uo :yfg, j:t', snf, ;+:s[lt / k|fs[lts kl/j]z
xfd|f /fli6«o ;Dkbf x'g\ . oL ;Dkbf xfd|f uxgf / lrgf/L klg x'g\ . logn] b]zsf] klxrfg /
uf}/j lbnfpg] sfd u5{g\ . /fi6«sf] klxrfg lbg] /fHosf ;a} gful/ssf] d"Nojfg\ ;DklTtsf
¿kdf /fli6«o ;DkbfnfO{{ lng ;lsG5 . o:t} ;Dkbfx¿ dWo] ljZj ;Dkbfsf] ;"rLdf k/]sf]
n'lDagL ljZje/sf af}4 wdf{jnDaLx¿sf] k|d'v tLy{:ynsf] ¿kdf /x]sf] 5 . of] uf}td a'4sf]
hGd:yn xf] . of] ¿kGb]xL lhNnfdf kb{5 . oxfF ;d|f6\ czf]såf/f :yflkt czf]s :tDe, k'isl/0fL
kf]v/L, dfofb]jL dlGb/ tyf ljleGg a'4 ljxf/x¿ 5g\\ . oxfF ljleGg /fi6«åf/f :t'k / ljxf/x¿
lgdf{0f ul/Psf 5g\\ . af}4 bz{gsf] cWoogsf] nflu n'lDagL ljZjljBfno klg vf]lnPsf] 5 .
o;nfO{{ ;g\ !((& df ljZj ;Dkbf ;"rLdf ;dfj]z ul/Psf] xf] .
-v_ k|Zg -v_ sf nflu tkfO{Fn] hjfkm n]lv;s]kl5 lgDgfg';f/ cWoog ug'{xf]nf .
ljZj ;Dkbfsf] ;"rLdf k/]sf ;Dkbfx¿sf] ;+/If0f
s'g} klg b]zdf /x]sf k|fs[lts tyf ;fF:s[lts b[li6sf]0fn] P]ltxfl;s /x]sf ;Dkbfx¿nfO{{ ljZj
;Dkbf ;"rLdf /fVg] ljZjJofkL dfGotf cg'¿k g]kfnsf b;cf]6f :yfg klg ljZj ;Dkbfsf]
;"rLdf k/]sf 5g\\ . ltgLx¿sf] ;+/If0f u/L xfn /x]sf] dxTTj cem a9fpg' cfhsf] cfjZostf
xf] . o:tf ;Dkbfx¿sf] ;+/If0fsf nflu ;/sf/ / :yfgLo ;d'bfosf] ;xeflutfdf ;Dj4{g ug{
v'nf ljBfnosf nflu :jfWoog ;fdu|L, ;fdflhs cWoog 53
h?/L x'G5 . P]ltxfl;s snf / ;+:s[ltsf] hu]gf{ ug]{, ;/;kmfOdf Wofg lbg], pSt :yfgsf]
;'/Iffdf Wofg lbg], ko{6s :ynsf] ¿kdf ljsf; ug]{, ;]jf / ;'ljwfx¿df j[l4 ug]{, ljleGg
dfWodaf6 Jofks ¿kdf k|rf/ k|;f/ u/L P]ltxfl;s dxTTj af/]df ;a}nfO{{ hfgsf/L u/fpg],
;+/If0fsf nflu :yfgLo ;d'bfonfO{{ ;xeflutf u/fpg] sfo{df k|fyldstf lbg] h:tf sfo{x¿ ug{
;s]df ljZj ;Dkbfx¿sf] ;+/If0fdf ;xof]u k'Ub5 . o;af6 ko{6sLo :ynsf] ¿kdf ljsf; eO{
b]zn] j}b]lzs d'b|f;d]t cfh{g ug{ ;Sb5 . t;y{ ;a} kIfn] ;Dkbfx¿sf] ;+/If0f / ljsf;df
hf]8 lbg' cfhsf] vfFrf] ePsf] 5 .
-u_ k|Zg -u_ sf nflu tkfO{Fn] hjfkm n]lv;s]kl5 lgDg cg';f/ ?h' u'g'{xf];\ . g]kfndf /x]sf
ljZj ;Dkbfsf] ;"rLdf k/]sf ;Dkbfx¿ lgDg kIfdf k|l;4 5g\\ .
qm=;+ ;Dkbf k|l;4 s'/fx¿
!= n'lDagL wfld{s :yn af}4 wdf{jnDaLx¿sf] cf:yfsf]
s]Gb|
@= kz'klt If]q lxGb"' wdf{jnDaLx¿sf] tLy{:yn, dlGb/x¿
#= ;u/dfyf /fli6«o lgs'~h jg:klt / hLjhGt', ljZjsf] ;jf]{Rr lzv/
$= lrtjg /fli6«o lgs'~h Ps l;ª\u] uF}8f, jg:klt / cGo hgfj/
%= xg'dfg9f]sf b/af/ If]q ljleGg dlGb/, b/af/, jf:t'snf
^= af}4gfy dxfr}To :t"k, af}4 wfld{s :yn
&= kf6g b/af/ If]q s[i0fdlGb/, /ftf] dlR5g\b|gfy
*= eStk'/ b/af/ If]q krkGg e\mofn] b/af/
(= rfFu'gf/fo0f dlGb/ lznfn]v, lnR5jLsfnLg dlGb/ / jf:t'snf
!)= :joDe"gfy :t"k g]kfnsf] ;a}eGbf 7'nf] a'4sf] d"lt{ / :t"k
pk/f]St ;Dkbf:ynx¿dWo] tkfO{FnfO{{ dgkg]{ s'g} Pp6f cfk}Fm 5gf}6 u/L dg k/]sf] sf/0f klg
n]Vg'xf];\ .
kf7 M @
g]kfnsf nf]suLt
!= ljifoj:t'
nf]s ;+:s[lt /fi6«sf] cd"No ;DklQ xf] . g]kfn ax'eflifs, ax';+:s[lt tyf ax'hflt ePsf] b]z
xf] . hfthfltsf] cfˆg} ;fF:s[lts d"No / dfGotfx¿ /x]sf x'G5g\\ . g]kfndf nf]s ;+:s[lt k|l;4
5 . b]zsf] ljleGg efudf ljleGg nosf nf]suLtx¿ ufOG5g\\ . ljleGg :yfg / ;Gbe{df k|:t't
x'g] nf]suLtx¿n] g]kfnL klxrfg / :jfledfgnfO{{ pFrf] agfPsf 5g\\ . tL ;a} b]zsf ;DklQ
x'g\ . ltgLx¿sf] ;+/If0f / ljsf; ug{ ;Sg'kb{5 . nf]suLtn] dflg;nfO{{ dgf]/Ghg lbO{ af}l4s
ljsf;df dbt ub{5 ;fy} tgfjaf6 d'St ub{5 . g[To klg b]zsf] ;DklQ xf] . uLt tyf g[Ton]
;a}nfO{{ Pp6} dfnfdf ufF:g ;xof]u ub{5 . eft[TTj / k|]dsf] ljsf; u/fpF5, :k"mlt{ a9fpF5 ;fy}
ysfO d]6fpF5 . lg/Gt/ zf/Ll/s Jofofdn] z/L/nfO{{ ;Gt'lnt agfpF5 . :jf:YonfO{{ tGb'?:t
agfpF5 . nf]s ;+:s[lt g]kfnsf] klxrfg xf] . cfhef]ln o;sf] dxTTj emg\ a9L/x]sf] 5 . b]zsf]
ef}uf]lns cj:yf / a;f]jf;sf] sf/0fn] nf]suLtx¿sf] efsf tyf no klg leGgleGg /x]sf 5g\\ .
g]kfn / g]kfnLsf] df}lns klxrfgsf] nflu nf]suLt tyf nf]sg[To / ;f];Fu ;DalGwt ljwfsf]
;+/If0f tyf ljsf; h?/L 5 .
tL ;a} vfnsf nf]snox¿sf] ;+/If0f / ljsf; ug{
;Sg'kb{5 . k|ltefx¿nfO{{ k|:k'm6g x'g] cj;/
lbg'kb{5 . ufpF3/ s'gfsfKrfdf n's]/ a;]sf nf]s
;+:s[ltnfO{{ /fli6«o ¿kdf klxrfg u/fpg
;Sg'kb{5 . /fli6«o ;+:s[ltsf] ;+/If0f tyf ljsf;
ug'{ xfd|f] st{Jo xf] . nf]suLtn] ;+:s[ltsf] :yfg
lng'sf] ;fy} tTsfnLg ;dfhsf] k|ltlglwTTj k|flKt
ug]{ ub{5 . h'g s'/f xfd|f nf]suLtn] klg k|:6 uLt tyf g[To
kfb{5g\\ .
tkfO{“sf] ufp“ ;d'bfodf k|rlnt nf]snodWo] s'g} Ps nf]suLtsf] s]xL x/km k|:t't ug'{xf];\ .
nf]suLt
k"j]{nL uLt kfnd uLt
lwdlwd dfbn sxfF aHof] sf]zL lsgf/df h]7 cfDa' kfs\d] djf
s] 5 s] 5 ;fGgfgL xfd|f] lgwf/df r/g lhp cfDs cfDs
dfbn aHbf efOalxgL lxdfn 6Ns]sf] vfdf k/f]
ptf x]bf{ efOalxgL lxdfn 6Ns]sf] . ckfª n]/f]
k"jL{o uLt e\mofp/] uLt
cf]======xf]======== xf===== 3}ofaf/L vg]/ v]t aGof]
cxd========== ltd|f] xfd|f] aNn ofF e]6eof]
jf/L hd'gf, kf/L hd'gf a;'d x} k9]/
hd'gfsf] k]mb}df dgsfdgf ltd|f] xfd|f] e]6 efsf] lbg
x'/{======/ Û x} Û P Û x} Û ====== P Û ======x} ;+nf] kfgL wldnf] dg lsg
PsfbzL ahf/}df, P Û PsfbzL ahf/}df P== a;'d x} k9]/
kmGs] /f]6L yfndf P Û PsfbzL ahf/}df =
kf7– ltg
g]kfnL nf]safhfx¿
g]kfndf w]/} lsl;dsf afhfx¿ ahfOg] ub{5 . tLdWo] nf]s uLtx¿ / ahfOg] afhfx¿ klg
k|z:t 5g\\ . o:tf afhfx¿ ;d'bfo ljz]ifdf km/s km/s /x]sf] kfOG5 .
g/l;ª\uf
d'vn] k'ms]/ ahfOg] afhf . of] wft'af6 ag]sf] 3'dfp/f] / nfdf] x'G5 .
zª\v v}“h8L ;xgfO{ k'“uL
zª\v
of] ;d'b|L hLj zª\v] ls/fsf] vf]naf6 agfOPsf] x'G5 . of] k"hfkf7 ubf{ / d/]sf]
dflg;nfO{{ 3f6df n}hfbf ahfpg] ul/G5 .
v}h8L
5fnfn] sf7nfO{{ df]/]/ agfOPsf] x'G5 .
/f]Onf afng cflb ufpFbf of] ahfpg] ul/G5 .
of] afhf klg b]zsf] w]/}h;f] efudf k|rlnt 5 .
;xgfO{
k~r]afhf dWo]sf] Ps of] klg xf] . wft'af6 ag]sf] x'G5 . of] cf]7n] RofkL k'ms]/
ahfOG5 .
k'“uL
gl/jnsf] u§fdf af; hf]8]/ agfOPsf] x'G5 .
of] t/fO{df ;k{ grfpg]n] ahfpF5g\\ . o;nfO{{ lag klg elgG5 .
6\ofDsf]
k~r] afhfleq kb{5 . b'O{cf]6f uhf]n] ahfOG5 .
of] afhf bdfxfh:t} x'G5 . t/ ;fgf] x'G5 .
9\ofª\u|f]
of] afhf sf7sf] 3]/fdf b'j}lt/ 5fnfn] df]/]/ agfOPsf] x'G5 . of] afhf wfdL emfFj|mLn]
k|of]u ub{5g\\ . ljz]iftM u'?ª hfltsf] nfdfn] k|of]u u5{g\ .
@= cEof;
-s_ tkfO{Fsf] ;d'bfodf nf]suLt ufpFbf tyf nf]s g[To ubf{ s'g s'g afhfufhfx¿
ahfOG5g\\ < pNn]v ug'{xf];\ .
-v_ tkfO{Fn] s'g} k|l;4 ufos;Fu e]6 ug]{ df}sf kfPdf s] s:tf k|Zgx¿ ;f]Wg'x'G5 < tkfO{Fn]
;f]Wg] k|Zgx¿ l6kf]6 ug'{xf];\ .
-u_ tkfO{Fn] ;ª\uLt Ps]8]dL :yfkgf ug{ lhDdf lbOPdf s;/L :yfkgf ug'{x'G5 < of]hgf tof/
ug'{xf];\ .
-3_ tkfO{Fsf] ;d'bfodf rn]sf] nf]suLt cf7x/kmdf n]Vg'xf];\ .
-ª_ nf]s uLtsf] If]qdf k|l;4 s'g} b'O{hgf ufossf] kl/ro lbg'xf];\ .
-r_ g]kfndf k|rlnt s'g} rf/cf]6f nf]safhfx¿sf] kl/ro lbg'xf];\ . tkfO{FnfO{{ dgkg]{ s'g}
Pp6f nf]safhfsf] gfd n]Vg'xf];\ .
-5_ g]kfnL k~r}afhfsf] gfd n]vL k|To]ssf] 5f]6f] kl/ro lbg'xf];\ .
-h_ xfd|f sltko afhfx¿ nf]k eO;s]sf 5g\\ . sltko afhfx¿ nf]k x'g] -nf]kf]Gd'v_ vt/fdf
5g\\ . ltgsf] vf]hL / ;+/If0fsf nflu s] ug'{knf{ <
-em_ ljjfxdf ahfOg] k~r}afhfsf] :yfg Jof08 afhfn] lnFb}5 . k~r}afhfsf] k|rng a9fpg]
pkfo;lxt s'g} klqsfsf nflu ;DkfbsLo n]Vg'xf];\ .
-`_ æg]kfnL nf]s uLt / nf]s afhfn] ;+:s[ltsf] :yfg / tTsfnLg ;dfhsf] k|ltlglwTTj
u5{ .Æ o; egfOnfO{{ k'li6 ug'{xf];\ .
#\= k[i7kf]if0f
-s_ k|Zg -s_ sf nflu lgDgcg';f/ cWoog ug'{xf];\ .
nf]s uLt ufpFbf / g[To ubf{ ahfpg] afhfx¿
nf]suLt nf]sg[To ahfOg] afhfx¿
nf]suLt tyf g[To e\mofp/] afng dfbn, e\mofD6f
b]p;L, e}nf] ofn'd ;f/ª\uL, e\mofnL
c;f/] r08Lgfr ;xgfO, 9f]ns, e\mofD6f
-v_ k|Zg -v_ sf] lgDg cg';f/ ug{ ;Sg'x'G5 .
k|l;4 ufos;Fu ;f]Wg] k|Zgx¿sf] gd'gf
tkfO{F ufog If]qdf s;/L nfUg'eof] <
-u_ k|Zg -u_ sf] pTt/ tof/ ul/;s]kl5 lgDgcg';f/ ?h' ug'{xf];\ .
lsg :yfkgf ug]{ < p2]Zo tof/ ug]{ .
;DalGwt If]qsf ljz]if1x¿ -;ª\uLt k|lzIf0fsf jfBjfbs tyf uLtsf/_ ;Fu 5nkmn
ug]{ .
;|f]t;fdu|Lx¿sf] of]hgf ug]{ .
g]kfnL uLt tyf ;ª\uLt Pjd\ g[Tox¿df g]kfnL nf]safhfx¿sf] k|of]u a9fpg] .
-em_ k|Zg -em_ sf nflu dfly -h_ df lbOPsf a'FbfdWo]sf kfFrf}+ a'Fbf afx]ssf] cGo a'Fbf /fvL
;DkfbsLo tof/ ug]{ .
-`_ k|Zg -`_ sf nflu lgDgfg';f/ ug'{xf];\ .
g]kfnL nf]safhfx¿ xfd|f df}lns ;DklQ x'g\ . logLx¿sf] k|of]u vf;vf; ;+:s[lt, hflt, kj{
Pjd\ lqmofsnfkx¿df k|of]u x'g] x'gfn] ltgn] ;DalGwt ;+:s[ltsf] k|ltlglwTTj u5{ . s'g afhf
aHbf s'g hfltsf] s:tf] lqmofsnfk x'Fb}5 eGg] s'/f hfGg ;lsG5 . o;af6 ;fF:s[lts ;+/If0fdf
dbt k'u]sf] 5 .
kf7 M rf/
xfd|f nf]s tyf zf:qLo g[To
!= ljifoj:t'
g]kfndf ljljw k|sf/sf g[Tox¿ k|rngdf /x]sf 5g\\ . g[Tox¿ klg :yfg, rf8kj{, hfthflt
tyf wfld{s cf:yfcg';f/ km/s km/s /x]sf 5g\\ . ljleGg hft hfltsf] klxrfgsf] ¿kdf /x]sf]
g[To g]kfnsf] ;Dkbfsf] ¿kdf /x]sf cd"No ;DklQ x'g\ . g[Todf ;Dk"0f{ z/L/sf] rfn x'g] x'Fbf of]
Pp6f Jofofd klg xf] . o;n] dgf]/~hgsf ;fy} z/L/nfO{{ :j:y, tGb'?:t /fVg dbt ub{5 .
uLt, g[To / afhflardf 3lgi6 ;DaGw x'G5 . ;ª\uLtljgf g[To c;Dej 5 .
g]kfndf k|rlnt s]xL nf]s tyf zf:qLo g[Tox¿sf] kl/ro
:yfgLo :t/df gflrg] :yfgLo k|sf/sf g[Tox¿nfO{{ nf]sg[Tosf] e"ldsf elgG5 . :yfg, hflt /
;f+:s[lts k/Dk/fcg';f/ gflrg] g[Tox¿ nf]sg[To x'g\ . s'g} b]jL b]jtf jf zf:qdf cfwfl/t
ljlwk"j{s ul/g] g[To zf:qLo g[To xf] . zf:qLo uLt / afhfsf] tfndf zf:qLo g[To gflrG5 .
rof{ g[To, e}/a g[To, sflQ{s gfr cflb zf:qLo g[Tosf pbfx/0f x'g\
g]kfndf k|rlnt s]xL nf]s tyf zf:qLo g[Tox¿ o; k|sf/ 5g\\ .
wfg gfr M lnDa" hfltdf k|rlnt of] gfr xftdf xft ;dft]/ gflrG5 . o;df d]nf kj{df
o'jfo'jtLx¿ gfR5g\\ . of] gfr s]xL /fO{ hfltdf klg k|rlnt 5 . o; gfrdf ufOg] uLtnfO{{
kfnd elgG5 .
r08L gfr M ls/fFtL -/fO{, lnDa', ;'g'jf/, ofVvf_ hfltn] pBf}nL pef}nL kj{df 9f]n /
e\mofD6f ahfP/ r08L uLt ufpFb} of] gfr gfRb5g\\ . gfRg]x¿ 3]/f nfu]/ plePsf x'G5g\\ /
v'6[fsf] rfn Pjd\ z/L/ e'msfP/ of] gfr gflrG5 .
xfd|f zf:qLo tyf nf]sg[To nf]k x'g] vt/faf6 hf]ufO{ ltgLx¿sf] ;+/If0f / k|j4{g ug{ ug'{kg]{
sfo{x¿ M
kof{Kt k|rf/k|;f/ ug]{,
klZrdL ;ª\uLtsf] kl5 gnfuL cfˆgf] df}lns g[Tox¿tk{m cfsif{0f a9fpg] vfnsf
lqmofsnfkx¿ ug]{,
o'jfk':tfnfO{{ l;sfpg],
hgr]tgf hufpg] .
kf7 M kf“r
xfd|f /fli6«o lbj;x¿
!= ljifoj:t'
/fli6«o lbj; /fi6«sf dxTTjk"0f{ 36gfsf lbgsf] :d/0f ub}{ dgfOG5 . s'g} klg b]zsf cfˆgf
/fli6«o lbj;x¿ x'G5g\\ . tL b]zdf s'g} ljz]if sfo{ ePsf] lbgnfO{{ /fli6«o lbj;sf] ¿kdf dgfpg]
ul/G5 . tL lbj;x¿ ljleGg tl/sfn] dgfpg] ul/G5 . tL lbj;x¿ /fi6«sf lrgf/L / uf}/j ug]{
cfwf/ x'g\ . oL lbj;x¿ /fli6«o rf8 x'g\ . oL lbj;nfO{{ lbj;sf] lbgdfq gdgfO{ To;sf] dd{nfO{{
;b}j cfTDf;ft\ ug{ ;s] dfq lbj; dgfpg'sf] ;fy{stf /xG5 . g]kfndf ljleGg lbj;x¿nfO{{
/fli6«o lbj;sf ¿kdf dgfOG5 . tLdWo] s]xL lbj;x¿nfO{{ tn k|:t't ul/Psf] 5 M
-s_ afn lbj;
g]kfnn] ;+o'St /fi6« ;ª\3sf] afn clwsf/ dxf;lGwdf x:tfIf/ u/]sf] lbg cyf{t\ ;g\ !(()
;]K6]Da/ !$ nfO{{ cfwf/ dfg]/ efb| @( ut] afn lbj; dgfOG5 . ljBfno tyf ;d'bfodf afn
clwsf/ ;DaGwL r]tgf hfu/0f, afn ¥ofnL, k|jrg, v]ns'b cflb sfo{j|md u/]/ of] lbj; dgfpg]
k|rng 5 .
-v_ lzIff lbj;
g]kfndf lj=;+= @)#! ;fnb]lv k|To]s jif{ lzIff lbj; dgfOb} cfPsf] 5 . ;/sf/n] lj=;+= @)^#
;fnb]lv ;fIf/tf lbj;sf] lbgdf g} lzIff lbj; dgfpg] lg0f{o u/]sf] 5 . ca k|To]s jif{sf]
;]K6]Da/ * sf lbg lzIff lbj; dgfOg] Joj:yf ul/Psf] 5 . o; lbgdf lzIff;Fu ;DalGwt
ljleGg sfof{no tyf lzIf0f ;+:yfx¿n] ljleGg vfnsf lqmofsnfkx¿ ;~rfng u/L lzIff lbj;
dgfpg] rng 5 . o; lbgdf lzIff If]qdf ljz]if of]ubfg lbPsf ;+:yfx¿ tyf JolStnfO{{ ;Ddfg
tyf k'/:sf/ klg lbg] ul/Psf] 5 .
-u_ ;+ljwfg lbj;
;+ljwfg lbj; b]zsf] ;+ljwfg 3f]if0ff ePsf] lbg dgfpg] ul/G5 . ;+ljwfg eg]sf] b]zsf] d"n
sfg'g xf] . b]zdf nfu" ePsf] ;+ljwfg 3f]if0ff ePsf] lbgnfO{{ ;+ljwfg lbj;sf ¿kdf dgfOg]
ePsfn] o; lbj;sf] lbg kl/jt{g x'g] u/]sf] 5 . xfn @)&@ c;f]h # ut] g]kfnsf] ;+ljwfg
hf/L ePsf] lbgnfO{{ cfwf/ dfg]/ x/]s jif{ c;f]h # ut] ;+ljwfg lbj; dgfOG5 .
-3_ ;lxb lbj;
k|hftGq / gful/s clwsf/ k|flKtsf nflu ul/Psf] cfGbf]ngdf ;xfbt k|fKt ug]{ JolStnfO{{ ;lxb
elGfG5 . k|To]s jif{ df3 !^ ut] xfd|f] b]zdf ;lxb lbj; dgfpg] ul/G5 . !)$ jif]{ lg/ª\s'z
/f0ff zf;gsf] cGTo u/L b]zdf k|hftGq :yfkgf ug{sf nflu cfˆgf] hLjg u'dfPsf JolStx¿,
lj=;+= @)$^ / ;f]eGbf cufl8sf] ;dodf k~rfotL Joj:yf lj?4 ;ª\3if{ ug]{x¿, @)^@÷)^#
sf] hg cfGbf]ng Pjd\ u0ftGq / clwsf/ k|flKtsf] n8fOFdf ;xfbt k|fKt ug]{x¿nfO{{ klg To;}
s]Gb|b]lv :yfgLo ufpF ;d'bfo;Dd ljz]if ;ldltx¿ u7g u/L sfo{j|mdx¿ ;~rfng ug]{ .
ljBfnox¿df /rgfTds sfo{x¿ ug]{, h:t}– j[Iff/f]k0f ug]{, /fli6«o lbgsf] dxTTjsf af/]df
uLt, sljtf, k|ltof]lutf tyf ;Dd]ng ug]{, ;DalGwt If]qdf ljz]if of]ubfg lbPsf
JolStx¿nfO{{ ;Ddfg ug]{, ;dfh;]jLx¿nfO{{ ;Ddfg ug]{ cflb .
¥ofnL, ;ef ;Dd]ng ug]{ .
kqklqsf tyf ;~rf/sf dfWodx¿n] k|fyldstfsf ;fy ;dfrf/ tof/ u/L k|sfzg tyf
k|;f/0f ug]{ .
pk/f]St sfo{sf] cfwf/df /fli6«o lbj; dgfpg ;DalGwt lgsfon] Wofg lbg]5 eGg] cfzf ub{5' .
;'dg g]kfnL
bfr'{nf
-3_ k|Zg -3_ sf nflu lgDg cg';f/ ug{ ;Sg'x'G5 .
/fli6«o lbj; dgfpg olb dnfO{{ k|d'v cfof]hs agfPdf d}n] lgDglnlvt sfo{ ug]{5' M
lbj; dgfpg of]hgf agfpg] .
:yfgLo:t/df ljz]if of]ubfg tyf ;dfh;]jLx¿nfO{{ ;Ddfg tyf k'/:sf/ k|bfg ug]{ .
s'g lbj; xf] ToxL lbj;;Fu ldNg] u/L To; If]qsf] ;dLIff ug]{ .
-ª_ k|Zg -ª_ sf nflu tkfO{Fn] n]Vg'ePsf] s'/fnfO{{ lgDglnlvt cfwf/df ?h' ug'{xf];\ .
d]/f] ;d'bfosf afnaflnsfx¿sf] af}l4s tyf :jf:Yo ljsf;sf nflu lgDg cg';f/sf] of]hgf
cfjZos 5 . of]hgf ;dfj]z u/L s]Gb|Lo afndlGb/df k7fOPsf] kqsf] gd'gf .
>L s]Gb|Lo afndlGb/
sf7df8f}“ .
ljifo M ;d'bfosf afnaflnsfsf] af}l4s tyf :jf:Yosf] ljsf;sf nflu of]hgf k7fOPsf]
;DaGwdf .
d]/f] ufpF ;d'bfodf ePsf afnaflnsfx¿sf] af}l4s tyf :jf:Yo If]qsf] ljsf;sf nflu ljljw
vfnsf sfo{j|mdx¿sf] cfjZostf /x]sf] 5 . tL cfjZostfx¿nfO{{ ;d]6]/ Ps of]hgf tof/ u/L
sfo{j|mddf ;xof]u k'¥ofpg' x'g]5 egL of] kq k7fPsf] 5' .
afnaflnsfsf] af}l4s tyf :jf:Yosf] ljsf;sf nflu of]hgf
afnaflnsfsf nflu Pp6f ;fd'bflos lzIff ljsf; s]Gb|sf] :yfkgf ug]{ .
ljBfno vf]Ng] .
afnaflnsfnfO{{ w]/} a9L lgoGq0f tyf b08 ;hfo glbg] / To;sf nflu ;a}nfO{{ ;r]t
agfpg] .
-r_ k|Zg -r_ sf nflu tkfO{Fn] cfˆgf] ljrf/ n]lv;s]kl5 lgDg cg';f/ x]g{ ;Sg'x'G5 .
cGt/f{li6«o gf/L lbj; dfr{ * sf lbg kb{5 .
lsgeg] –
dlxnf / k'?if Ps /ysf b'O{ kfª\uf ePsfn] .
;kmntfsf] nflu 3/ kl/jf/, ljBfno / ;fyLx¿sf] /fd|f] ;xof]u cfjZos kbf]{ /x]5 .
;dfhsf nflu of]ubfg lbg ;Sg] JolStnfO{{ xfdLn] ;Ddfg ug{ ;Sg'kb{5 .
$= yk ;'emfj
-s_ sIff !) sf] ;fdflhs cWoogsf] kf7\ok':ts cWoog ug'{xf];\ . cWoog ubf{ cfOk/]sf
;d:ofx¿sf] ;dfwfg ug{ ;Dks{ sIffdf ;xhstf{;Fu 5nkmn ug'{xf];\ .
kf7 M ;ft
ljZjaGw'TTj
!= ljifoj:t'
of] ;+;f/ Pp6f kl/jf/ xf] . k[YjLdf /x]sf ;a} dflg; Pp6} kl/jf/sf ;b:o xf}F . of] wf/0ff g}
ljZjaGw'TTj xf] . h;/L kl/jf/df Ps hgfn] b'Mv lbPdf jf gf]S;fg k'¥ofPdf kl/jf/sf ;a}
JolStn] b'Mv jf gf]S;fg a]xf]g'{k5{ . To;} u/L s'g} Ps 7fpFsf dflg;n] k[YjLsf] gf]S;fg k'¥ofP
eg] ;a} 7fpFsf dflg;n] Tof] gf]S;fg Joxf]g'{k5{ . h}ljs b[li6n] t emg\ dflg; dfq xf]Og,
k[YjLsf ;a} hLj k/:k/df cGt/;DalGwt ePsf] dflgG5 . To;}n] ljZjsf] ;j{>]i7 k|f0fL dflg;n]
cfˆgf ultljlw ;~rfng ubf{ cGo hLjx¿sf] hLjg k4ltnfO{{ c;/ k'¥ofpg' x'Fb}g . cfˆgf
cfjZostf / rfxgf k"/f ubf{ c¿sf] cl:tTTjnfO{{ la;{g' x'Fb}g . o;df cfWoflTds d"No klg 5 .
xfd|f] j}lbs k/Dk/fdf …j;'w}j s'6'Dasd\Ú sf] ;"lSt 5 . o;n] ;f/f dflg;x¿ Ps csf{sf gft]bf/
x'g\ / Pscsf{df ;DalGwt 5g\\ eGg] tYo phfu/ u5{ . To;}n] ;a} ldn]/ a:g'k5{, b'Mv;'v
afF8\g'k5{ / ldn]/ afFRg'k5{ .
a;fOF ;/fO, /f]huf/L, ko{6g, j}b]lzs Jofkf/, k/:k/ ;xof]u cflb sf/0fn] ljb]lzg' dflg;sf]
afWotf xf] . dflg;x¿ Pp6} :yfgdf v'lDrP/ a:g rfxFb}gg\ . To;}n] pgLx¿ b'Mv / sl7gfO
5Ng k'/fgf] 7fpF 5f]8]/ gofF 7fpFdf k'u]sf 5g\\ . Pp6} ;x/df klg ljleGg b]zsf gful/s /x]sf
5g\\ . To;}n] ljZjaGw'TTj efjgfsf] dxTTj a9]sf] 5 .
@ cEof;
-s_ ljZjaGw'TTj eg]sf] s] xf] < ljZjaGw'TTj sfod ug{ xfdLn] s] ug'{k5{ <
v'nf ljBfnosf nflu :jfWoog ;fdu|L, ;fdflhs cWoog 73
-v_ …ljZjdf zflGt sfod ug{ ljZjaGw'TTj ckl/xfo{ 5 .Ú o; egfOnfO{{ k'li6 ug'{xf];\ .
#= k[i7kf]if0f
-s_ k|Zg -s_ sf] nflu o;}kf7sf] ljifoj:t' cWoog ug'{xf];\ .
-v_ k|Zg -v_ sf] nflu lgDg cg';f/ ug'{xf];\ .
‘ljZjdf zflGt sfod ug{ ljZjaGw'TTj ckl/xfo{ 5 .’
of] ;+;f/ Pp6f kl/jf/ xf] . To;}n] k[YjLdf /x]sf ;a} dflg; Pp6} kl/jf/sf ;b:o xf}F . To;}n]
s'g} Ps 7fpFsf dflg;n] k[YjLsf] gf]S;fg k'¥ofP eg] ;a} 7fpFsf dflg;n] Tof] gf]S;fg
Joxf]g'{k5{ . cfhsf] o'udf ljZjsf] Ps s'gfaf6 s]xL 306fsf] ofqfdf csf]{ s'gfdf k'Ug ;lsG5 .
;a} wd{, hft, If]q, cf:yf cflbnfO{{ pRr ;DDffg k|bz{g ug'{ ljZjjGw'Tjsf] ;f/ xf] . x/]s
JolStn] hflt, wd{, efiff / /fi6«sf] ;LdfeGbf dfly p7\g'k5{ . ;a} wd{n] zflGtsf] cfb/ ug{
l;sfpF5g\\ / lzIffsf] p2]Zo klg ToxL xf] . . dfgj hfltdf kg]{ kL8f, eo, dxfdf/L, ul/aL
cflbaf6 pGd'lSt kfpg ;+;f/sf dflg;df ;dfg'e"lt / ;xof]u x'g'k5{ . oxL ;dfg'e"lt /
;xof]uaf6 ljZjaGw'TTj a9\5 . . To;}n] JolStn] cxd\jfbnfO{{ TofuL dfgj hfltsf] ;d[l4 /
;'vL hLjgsf nflu sfd ug'{k5{ . o;}af6 zflGt 5fpF5 . ctM ljZjdf zflGt sfod ug{
ljZjaGw'TTj ckl/xfo{ 5 . o;af6 g} ljZj Pstf alnof] x'G5 . æoxfF ljZjaGw'TTjsf] efjgf
x'G5, ToxfF åGå x'Fb}g, zflGt x'G5 .Æ
kf7–cf7
h]i7 gful/sk|ltsf] bfloTTj
!= ljifoj:t'
h]i7 gful/sx¿ xfd|f] ;dfh lgdf{0f stf{ dfq geO{ ;fdflhs tyf ;+f:s[lts 1fg, d"No dfGotf
/ k/Dk/fsf w/f]x/ x'g'x'G5 . pxfFx¿n] cfˆgf] hLjgdf k|z:t ptf/ r9fj ef]lu;Sg'ePsf] 5 .
pxfFx¿;Fu cyfx cg'ej / 1fgsf] e08f/ 5 . xfdLn] H]i7 gful/sdf /x]sf 1fg / cg'ejsf]
e08f/nfO{{ ;b'kof]u ug{ ;Sg'k5{ . H]i7 gful/ssf] ljz]if x]/rfx ug'{ /fHosf] st{Jo xf] . o:tf]
sfo{ /fHosf] ;fdflhs / g}lts lhDd]jf/Lleq k5{ . ;dfhn] klg cfˆgf h]i7 gful/sx¿nfO{{
;xfg'e"lt / cfb/k"j{s ;]jf lbg'k5{ . z/L/df an sd x'g], cN5L nfUg], ;/;kmfOdf sd rf;f]
jf hfFu/ x'g], c;Gt'li6 JoSt ug]{ :jefj x'g] cflb sf/0fn] j[4 dflg;x¿nfO{{ s;}s;}n] x]nf
u5{g\ . klZrdf hLjg z}nLsf] k|efj, Jo:ttf, cfly{s cefj, k':t]gL b'/L, Psn kl/jf/sf] rfxgf
cflb sf/0fn] sltko h]i7 gful/s 3/ kl/jf/af6} ckx]lnt eO/x]sf 5g\\ . kl/0ffdtM sltkon]
/fHon] pknAw u/fPsf]] ;]jf ;'ljwf klg lng ;ls/x]sf 5}gg\ .
@= cEof;
-s_ h]i7 gful/snfO{{ s] s:tf 5'6 / ;'ljwfsf] Joj:yf ul/Psf] 5 <
-v_ …h]i7 gful/sdf 1fg / cg'ejsf] e08f/ /x]sf] x'G5 .Ú o; egfOnfO{{ k'li6 ug'{xf];\ .
-u_ ljut s]xL jif{otf h]i7 gful/s kl/jf/af6} ckx]lnt eO/x]sf 36gfx¿ ;'Gg / k9\g
kfOG5 < o;sf sf/0fx¿ s] s] xf]nfg\ < o;sf ;dfwfgsf pkfo;d]t pNn]v ug'{xf];\ .
#= k[i7kf]if0f
-s_ k|Zg -s_sf] nflu lgDg cg';f/ ug'{xf];\ .
h]i7 gful/snfO{{ lgDg cg';f/sf] 5'6 / ;'ljwfsf] Joj:yf ul/Psf] 5 M
h]i7 gful/s;DaGwL 5'6\6} P]gsf] Joj:yf,
kf7 M Ps
;fdflhs ;d:ofsf ¿kdf dfgj a]rlavg
!= ljifoj:t'
!= dfgj a]rlavg
dfgj a]rljvg tyf cf];f/k;f/ lgoGq0f P]g @)^$ n] lbPsf] kl/efiff cg';f/ s'g} klg p2]Zon]
dflg; lsga]r ug]{, >d zf]if0f ug]{, j]Zofj[lTtdf nufpg] / sfg'gL k|fjwfg ljk/Lt dflg;sf]
cª\u lemSg] sfd dfgj a]rlavg xf] . /f]huf/L / 3'dlkm/ tyf cfly{s k|nf]eg b]vfO{ dfgj
a]rlavg x'g] u/]sf] 5 . o; j|mddf ;f]emf tyf cfly{s ;d:ofdf k/]sfx¿ a]rlavgdf kg]{
u/]sf 5g\\ . ljz]if u/L >d zf]if0f, of}g zf]if0f, aFw'jf dhb'/, afn dhb'/ / wd{ ;Gtfgsf nflu
dfgj a]rlavg x'g] u/]sf] 5 . e]befj / bafaaf6 k|efljt dlxnf Pjd\ afnaflnsf, 3/]n' tyf
;fdflhs lx+;faf6 kLl8t JolSt a]rlavgsf] hf]lvddf kg]{ u/]sf 5g\\ . j}b]lzs /f]huf/Ldf hfg]
dflg;x¿, afn ljjfx, ax' ljjfx, anfTsf/ cflbaf6 kLl8t JolStx¿ dfgj a]rlavgsf] l;sf/
x'g ;S5g\\ . dfgj a]rlavg cGt{ut r]lna]6L a]rlavg, >ldsx¿sf] a]rlavg, afnaflnsf
a]rlavg / dfgj c+u a]rlavg kb{5g\\ h;sf] af/]df oxfF rrf{ ul/G5 .
-s_ r]nLa]6L a]rlavg
r]nLa]6L a]rlavg Pp6f ;fdflhs ;d:of xf] . jif]{gL xhf/f}Fsf] ;ª\Vofdf g]kfnL r]nLx¿
ljb]zdf a]rlavg x'g] u/]sf] kfOG5 . cfh b]zsf k|foM;a}h;f] e"–efu af6 ef/t, c/a /fi6«
tyf cGo d'n'sx¿df a]lrG5g\\ . sltko g]kfnL r]nLx¿nfO{{ b]xJofkf/ tyf >dzf]if0fh:tf
sfo{df ;+nUg u/fOPsf] kfOG5 . o;n] ubf{ cfh xfdL ;a}sf] cfTd;Ddfgdf rf]6 k'u]sf] 5 . o;
sfo{df bnfnx¿ ;lqmo /x]sf x'G5g\\ . ufpF3/df ul/a tyf clzlIft cleefjsnfO{{ kmsfOk'mNofO{
cg]s k|nf]eg b]vfP/ pgLx¿sf r]nLa]6Lsf] j]rlavg ePsf 5g\\ . To;}n] of] ;fdflhs ck/fw
xf] . xfd|f] b]zsf] ef/t;Fusf] l;dfgf v'nf ePsfn] bnfnx¿n] ;lhn} r]nLa]6LnfO{{ ef/tsf
7'nf7'nf ;x/df k'¥ofpg ;kmn ePsf 5g\\ . ToxfF k'u]sf r]nLa]6LnfO{{ j]Zofj[lQdf nfUg afWo
agfOG5 . pgLx¿nfO{{ To;af6 x'g] cfosf] cToGt Go"g c+z dfq lbOG5 .
pgLx¿sf] hLjg gf/sLo ¿kdf /x]sf] x'G5 . o;/L b]zdf k|To]s jif{ xhf/f}F r]nLa]6L a]rlavg
eO/x]sf] cg'dfg 5 . o;/L a]lrg] r]nLx¿dWo] clwsf+z r]nLx¿ k|f0f3fts /f]u nfu]kl5
ToxfFaf6 kms{g afWo agfOG5 . To;kl5 pgLx¿ :jb]zdf kms{G5g\\ . To;/L kms{g] r]nLx¿nfO{{
;dfhn] lt/:sf/ ug]{ ePsfn] pgLx¿sf] hLjg b'MvbfoL x'G5 . o;/L kms{g] r]nLx¿sf] p4f/
sfo{df ;/sf/L tyf u}/;/sf/L ;ª\3 ;+:yfx¿ ;+nUg /x]sf 5g\\ .
r]nLa]6L a]rlavgsf sf/0fx¿
xfd|f] b]zsf] ;Gbe{df r]nLa]6Lsf] a]rlavg x'gfsf ljleGg sf/0fx¿ 5g\\ . tLdWo] d'Vo
sf/0fx¿df hgr]tgfsf] sdL, 5f]/Lk|lt ;dfhn] ug]{ Jojxf/, 5f]/f / 5f]/Lk|lt x'g] km/s Jojxf/,
ul/aL, a]/f]huf/L, v'nf l;dfgf, sfg'gsf]] k|efjsf/L sfof{Gjodf sdL, 3/]n' lx+;f, klZrdL
;dfhsf] gSsn, ;x/d'vL hLjgz}nL, l56f]l56f] k};f sdfpg] nf]eh:tf sf/0fn] ubf{ r]nLa]6L
a]rlavgn] k|>o kfPsf] 5 . 8/, wfs, wDsL tyf zlStsf] b'¿kof]u u/]/, gSsnL ljjfx u/]/,
e'm7f] k|nf]eg b]vfP/ >dzf]if0f u/]/, nfu"kbfy{ ;]jg u/fP/, rl/q xTof u/]/ r]nLa]6L j]rlavg
ug]{ ul/Psf] kfOG5 .
/f]syfdsf pkfo
r]nLa]6L a]rlavg Pp6f ;fdflhs ;d:of ePsfn] o;sf] /f]syfd ug'{ h?/L x'G5 . o:tf]
ljs[ltsf] lj?4 ;a} gful/snfO{{ ;r]t u/fpg'k5{ . ufpF ;d'bfodf ;ef, h'n';, ;8s gf6s,
kDKn]6dfk{mt hghfu/0f ug'{kb{5 . kqklqsf, /]l8of] tyf 6]lnlehgdfk{mt r]nLa]6L a]rlavg
s;/L eO/x]sf] 5, s;/L o:tf 36gfsf] /f]syfd ug{ ;lsG5, To;af/]df k|rf/k|;f/ ug]{
ug'{kb{5 . ;d'bfodf /x]sf ljleGg ;/sf/L tyf u}/;/sf/L ;ª\3 ;+:yfx¿dfk{mt k|rf/k|;f/ ug]{
ug'{kb{5 . l;kd"ns tflndx¿ k|bfg ug]{ sfo{ ug'{kb{5 . a]rlavgdf ;+nUg JolStnfO{{ s8f
sf/jfxL ug'{kb{5 . ;a} afnaflnsfx¿nfO{{ lzIffsf] cj;/ k|bfg ug'{kb{5 . j}b]lzs /f]huf/
sDkgL / ltgsf bnfnx¿sf] lgu/fgL ug'{k5{ .
dlxnfx¿n] vf; s]xL ug{ ;Sb}gg\ t/ ljb]zdf uP/ k};f sdfpg ;S5g\\ .
xfdL t lzlIft dflg;, xfdLnfO{{ s] x'G5 / < dnfO{{ o;sf] s]xL k/jfx 5}g .
kf7–b'O{
3/]n' lx+;f / 5'jf5't
!= ljifoj:t'
clxn]sf] ;dfh cfw'lgstftkm{ cu|;/ 5 . t/ klg k'/ftg ;f]r / Jojxf/ cem} klg k|rngdf
5g\\ . To:tf Jojxf/n] JolSt, kl/jf/, ;dfh / /fi6«df gsf/fTds c;/ kfl//x]sf 5g\\ . cfbz{
dfgj ;dfh lgdf{0fsf nflu k'/ftg ;f]r / ;ª\sL0f{ Jojxf/df ;'wf/ x'g h?/L 5 . To:tf
Jojxf/dWo] 3/]n' lx+;f / 5'jf5'tsf] af/]df oxf rrf{ ul/Psf] 5 .
-s_ 3/]n' lx+;f
3/ kl/jf/leq kl/jf/sf ;b:odfly x'g] gsf/fTds Jojxf/, bafa, s'6lk6 cflbnfO{{ 3/]n' lx+;f
elgG5 . bfOhf], rn crn ;DklTt n]gb]g, cj}w ;DaGw, b'Jo{;g, ul/aL / clzIff h:tf sf/0f
dlxnfdfly 3/]n' lx+;f eO/x]sf] 5 . dlxnfnfO{{ nf]Ug] ;f;', ;;'/f, b]j/, h]7fh', cflbaf6 ckzAb
af]Ng], ufnL a]Ohlt ug]{, s'6lk6 ug]{, oftgf xTof ug]{ h:tf 36gf 3/]n' lx+;fsf 36gf x'g\ .
lxhf]cfh k'?ifx¿ dfly klg dlxnfaf6 3/]n' lx+;f x'g yfn]sf] 5 . dlxnfn] dfbskfy{ ;]jg u/]/
ufnL a]Ohlt ug]{, nf]Ug]nfO{{ s'6lk6 ug]{ jf u/fpg], oftgf lbg] h:tf k'?ifdflysf] 3/]n' lx+;f
x'g\ .
3/]n' lx+;fsf c;/x¿
!= JolSt tgfjdf x'g], dfgl;s ljrng x'g], 8/fpg] / lg/fz x'g],
@= sfd ug]{ pT;fx, hf]; / hfFu/df sdL cfpg],
#= nfu" kbfy{ ;]jg, cfTdxTof h:tf unt lg0f{o lng ;Sg],
$= kfl/jfl/s a]d]n x'g] tyf kfl/jfl/s ;DaGw 6'6\g],
%= ;fdflhs snx l;h{gf x'g], ;dfhdf dfg, dof{bf / OHhtdf sdL cfpg],
^= kl/jf/sf h]i7 gful/s tyf afnaflnsfdf gsf/fTds c;/ k5{ .
-v_ 5'jf5't
hft, wd{, k];f, If]q, lnª\u, ckfª\utf, zf/Ll/s k|0ffnL cflbsf cfwf/df ul/g] e]befjnfO{{
5'jf5't elgG5 . s'g} JolSt, hflt jf ;d"xn] 5f]Psf] gvfg', ;fdfGo Jojxf/df k|ltaGw ug'{,
5'jf5't xf] . g]kfnsf] ;x/L If]qsf] t'ngfdf u|fdL0f If]qdf 5'jf5't k|yf cem} Jofks¿kdf
rln/x]sf] e]l6G5 . g]kfndf lj=;+= @)@) ;fndf g} 5'jf5't k|yfsf] cGTo ePsf] 3f]if0ff ul/Psf]
ePklg xfn;Dd of] k|yf sfod /x]sf] b]lvG5 .
sltko :yfgx¿df blntx¿dfly 5f]Ol56f] ug]{, dlGb/ k|j]zdf /f]s nufpg] h:tf Jojxf/
eO/x]sf 5g\\ . o:tf Jojxf/ xfd|f ;dfhsf ;d:of x'g\ . k/Dk/fut ;f]rdf cfwfl/t o:tf
;d:of ;dfwfg ug{ lzIff / ;r]tgf a9fpg' h?/L 5 . g]kfnsf] ;+ljwfg, @)&@ n] 5'jf5't tyf
hftLo e]befj lj?4sf] xsnfO{{ df}lns xssf] ¿kdf ;dfj]z u/L 5'jf5't k|yfnfO{{ ;+j}wflgs
¿kdf g} u}/sfg'gL agfPsf] 5 .
5'jf5't k|yfn] kf/]sf] k|efj -c;/_ 5'jf5't k|yf cGTo ug{ ug'{kg]{ sfo{
• dflg; dflg;lar lje]b sfod • ;d'bfodf ;r]tgf;DaGwL sfo{j|md ;~rfng
u/]sf], ug]{,
• ;dfhdf ljb|f]xn] hGd lnPsf], • Joj:yfkgdf jx; / k}/jL ug]{, krf{ kDKn]6
• dfgj clwsf/sf] xgg ePsf], tyf /]l8of], 6]lnlehgaf6 lgoldt sfo{qmd
• ;fdflhs Gofo x'g g;s]sf], ;~rfng ug]{,
• blntx¿ /fHosf] d"n k|jfxdf cfpg • dfgj clwsf/sf] ;+/If0f / ljsf;df hf]8 lbg],
g;s]sf], • blnt hfltnfO{{ lzIff lgMz'Ns / clgjfo{ ug],{
• ;fdflhs cfly{s / /fhgLlts ¿kn] • ;dfg Jojxf/ ug]{,
blnt hflt k5fl8 k/]sf], • sfg'gsf] k|efjsf/L ¿kdf sfof{Gjog u/L
• JolStdf lxgtf af]w / cfTdUnflg sfg'g pnª\3g ug]{nfO{{ bl08t ug]{,
x'g], • blnt hfltx¿df klg Psn] csf]{nfO{{ x]g]{
• ;fdflhs ;xof]u / ;b\efjsf] kIf b[li6sf]0f kl/jt{g ug]{,
sdhf]/ /xg] . • blntnfO{{ ;sf/fTds lje]bsf dfWodaf6
/fHosf] x/]s cª\udf ;xefuL u/fpg] .
@= cEof;
-s_ tkfO{Fsf] If]qdf s'g} g s'g} vfnsf] 3/]n' lx+;f ePsf] jf eO/x]sf] xf]nf . To:tf ;d:of
x'gfsf sf/0fx¿ / ;dfwfg ug{sf nflu ckgfpg ;lsg] pkfox¿ pNn]v ug'{xf];\ .
-v_ PSsfO;f}F ztfAbLdf klg g]kfnL ;dfhaf6 5'jf5't x6\g ;s]sf] 5}g . o; ;d:ofaf6
g]kfnL ;dfhnfO{{ d'St u/fpg s] s:tf pkfox¿ ckgfpFbf k|efjsf/L xf]nf < cfˆgf]
v'nf ljBfnosf nflu :jfWoog ;fdu|L, ;fdflhs cWoog 83
;'emfjx¿ a'Fbfut ¿kdf n]Vg'xf];\ .
-u_ 5'jf5't tyf cGo ljs[ltsf lj?4 r]tgf hfu[t ug]{ vfnsf] Pp6f kDKn]6 jf krf{ gd'gf
tof/ ug'{xf];\ .
#= k[i7kf]if0f
-s_ k|Zg -s_ sf nflu o;} kf7sf] 3/]n' lx+;f eGg] ljifoj:t' cWoog ug'{xf];\ / lgDgcg';f/
ug'{xf];\ .
3/]n' lx+;f x'g'sf d'Vo sf/0fx¿ M
• bfOhf]
• rn crn ;DklTtsf] n]gb]g
• cj}w ;DaGw
• b'Jo{;g
• clzIff
• ul/aL
3/]n' lx+;f lgoGq0fsf pkfox¿
• r]tgf hfu/0f / ;r]tgf j[l4 ug]{,
• ;dfg Jojxf/ ug]{,
• ;DklTtdf ;dfg :jfldTj :yflkt ug]{,
• kl/jf/sf x/]s JolStsf ljrf/x¿nfO{{ ;Ddfg ug]{,
• ;fd'lxs lg0f{oaf6 sfd cl3 a9fpg],
• ;Eo aGg] / cg'zf;gdf /xg],
• lx+;f ePdf t'?Gt} k|x/L rf}sL jf ;DalGwt lgsfodf va/ ug]{,
• lx+;f lj?4 Pstfa4 k|ltsf/ ug]{ .
-v_ k|Zg -v_ sf nflu o;} kf7sf] 5'jf5't eGg] ljifoj:t' cWoog ug'{xf];\ .
-u_ k|Zg -u_ sf nflu tkfO{Fn] s'g} Pp6f kDKn]6 / krf{sf] gd'gf tof/ ug'{xf];\ . oxfF
5'jf5'tlj?4 hgr]tgf a9fpg ;xof]u ug{ Pp6f gd'gf klg k|:t't ul/Psfn] o:t} cGo
klg tof/ ug{ ;Sg'x'G5 .
cg'/f]w Û cg'/f]w Û cg'/f]w Û
cfhsf] PSsfO;f}F ztfAbLdf klg dflg; dflg;lar 5'jf5'tsf] Jojxf/n] xfd|f] ;dfhnfO{{
w]/} k5fl8 kf/]sf] 5 . xfd|f] ufpF, ;d'bfo / /fi6«sf] ljsf;df o:tf Jojxf/n] ;xof]u
ub}{g . 5'jf5'tsf] Jojxf/ /x]df ;dfhdf åGå l;h{gf x'G5 h;n] ubf{ ;du| ;dfhnfO{{
c;/ ug]{ ePsfn] xfdL ;a} ldnL 5'jf5't lj?4 ;a} ;d'bfonfO{{ ;fydf lnP/cufl8
a9\g'kb{5 . blntn] agfPsf ;fdu|Lx¿ xfdLn] k|of]u ug{ x'g] t/ pgLx¿nfO{{ 3/leq
cfpg glbg], 5f]Psf] gvfg]h:tf Jojxf/ cfhsf] ;dodf sNkgf klg ug{ g;lsg]
ePsfn] xfdL ;a}n] o:tf Jojxf/ ug]{nfO{{ ;fdflhs ¿kdf alx:sf/ u/f}F . dfgj
dfgjlardf s'g} e]befj g/x]sf] s'/f ;a}nfO{{ hfgsf/L u/fcf}F . o;af6 g} dfgj
clwsf/sf] 5'jf5'tlj?4sf] cleofgnfO{{ ;+/If0f / ljsf; ug{ ;lsG5 .
kf7 M ltg
s]xL unt k|yfx¿
!= ljifoj:t'
kl/ro
;dfhdf k/Dk/fut ¿kdf w]/} lsl;dsf k|yfx¿n] h/f uf8]/ a;]sf] kfOG5g\\ . tLdWo] s'g}
k|yfx¿n] ;d'bfosf] ;f“:s[lts kIfnfO{{ k|ltlglwTTj u/]sf] x'G5 eg] s'g}n] pSt ;d'bfosf]
ljsf;sf nflu afwf k'¥ofPsf x'G5g\\ . o;/L ;dfhsf] ljsf;nfO{{ c;/ kfg]{ k|yfx¿nfO{{ unt
k|yfsf] ¿kdf lng ;lsG5 . tLdWo] s]xL k|d'v unt k|yfx¿sf] af/]df lgDgfg';f/ k|:t't ul/Psf]
5M
-s_ 3'D6f] k|yf
ljjflxt dlxnfx¿n] dfGohg / k'?ifx¿sf] cufl8 3'D6f]n] cg'xf/ 5f]Kg'kg]{ k|rngnfO{{ 3'D6f] k|yf
elgG5 . o:tf] k|yf g]kfnsf] k"jL{ / dWo t/fO{df k|rngdf 5 . o:tf] cGwljZjf;L ?l9jfbL
k|yfsf sf/0f 3'D6f]leq n'Sg'kbf{ dlxnfx¿sf] JolStTTj ljsf;df afwf eO/x]sf] 5 . o:tf] k|yfn]
dlxnf / k'?iflarsf] lje]b a9fpg ;xof]u k'¥ofPsf] 5 . 3'D6f]sf sf/0f ljjfxkZrft\ k|foM ;a}
dlxnfx¿ cufl8 a9\gaf6 jl~rt 5g\\ . lzIff / cj;/af6 jl~rt x'g' k/]sf] sf/0f 3/]n' lx+;f
a9\g ;S5 . lzIff, ;fdflhs hfu/0f, /fhgLlts / ;fdflhs bafadfkm{t o:tf sfo{x¿df ;'wf/
Nofpg ;lsG5 .
-v_ bfOhf] k|yf
ljjfx ubf{ b'nxLsf] 3/af6 b'nxfnfO{{ lbOg] ;DklQ -¿k}ofF, ;'g / cGo ;fdu|L_ nfO{{ bfOhf]sf]
¿kdf lnOG5 . of] k|yfn] xfd|f] ;dfhdf g/fd|f] k|efj kf/]sf] 5 . 5f]/L hGdbf afa' cfdf lg/fz
v'nf ljBfnosf nflu :jfWoog ;fdu|L, ;fdflhs cWoog 85
x'g'kg]{ cj:yfsf] l;h{gf u/]sf] 5 . xfd|f] ;dfhdf s]6Lsf] kIfaf6 eg] hltsf] ;DklQ glbPdf
ljjfx gug]{, ljjfx ug]{ lgwf] u/]kl5 klg bfOhf] eg] hlt glbPdf ljjfx gug]{ egL s]6L kIfnfO{{
dfgl;s tgfj lbg] h:tf sfo{n] ubf{ bfOhf] k|yf xfd|f] ;dfhsf nflu Psk|sf/sf] snª\ssf]
¿kdf /x]sf] 5 . ljjfx ul/;s]kl5 klg s]6fkIfsf] 3/ kl/jf/sf ;b:ox¿n] zf/Ll/s / dfgl;s
oftgf lbPsf 36gfx¿ xfdLn] lbg k|ltlbg ;'Gb} cfPsf 5f}F . of] k|yfn] vf; u/]/ t/fO{ If]qnfO{{
a9L k|efljt u/]sf] 5 eg] cGo If]qdf klg o;sf] c;/ k/]sf] 5 .
bfOhf] k|yfsf] c;/ bfOhf] k|yfnfO{{ lg/fs/0fsf nflu ug'{kg]{ sfo{x¿
• dlxnfn] zf/Ll/s tyf dfgl;s • r]tgfd"ns sfo{ ;~rfng u/L ;a}nfO{{ bfOhf]
oftgfaf6 kLl8t x'g'kg]{, k|yflj?4 ;ª\ul7t ug]{,
• cleefjsnfO{{ dfgl;s tgfj, • bfOhf] lng lbg gkfpg] sfg'gL Joj:yf u/L k|efjsf/L
• ;Ddflgt hLjg lhpg gkfpg] sfof{Gjog ug]{,
• cgfjZos Hofg hfg] cj:yf / • 5fqfnfO{{ clgjfo{ / lgMz'Ns lzIff lbO{ ;Ifd /
cfTdxTof;d]t ug]{, cfTdlge{/ agfpg],
• r]lna]6Lsf] ljjfx ug{ sl7gfO, • l;kd"ns tyf /f]huf/d"ns tflnd lbO{ dlxnfx¿nfO{{
• ;dfhdf åGån] k|>o kfpg], :jfjnDaL agfpg ;xof]u ug]{,
• dlxnflj?4 lx+;fn] k|>o • dlxnfx¿ g} ;ª\ul7t eO{ ;zSt ¿kdf k|ltsf/ ug]{,
kfPsf] . • bfOhf] vf]Hg]x¿nfO{{ ;fdflhs alx:sf/ ug]{ .
bfOhf] lng] / afnljjfx ug]{nfO{{ ;fdflhs alxisf/ ug]{ / sfg'gL ¿kdf s8f
sf/jfxL ug]{,
ljBfnosf] kf7\oj|mddf afnljjfx lj?4sf] ;fdu|L ;dfj]z u/L cWoog ug]{,
cfk"mn] OR5fPsf] JolSt;Fu ljjfx ug{ gkfpg] h;af6 p;sf] dfgj clwsf/
xgg x'g] .
-v_ k|Zg -v_ sf nflu tkfO{Fsf] ;d'bfodf ePsf] d'Vo ;d:of ;DaGwdf lqmofsnfk Psdf
h:t} ;dfrf/ tof/ ug'{xf];\ .
-u_ k|Zg -u_ sf nflu kf7sf] ljifoj:t' cWoog u/]/ hjfkm n]Vg'xf];\ .
-3_ k|Zg -3_ sf nflu lgDg cg';f/sf a'Fbf / kf7sf] ljifoj:t' cWoog u/L n]Vg'xf];\ .
dlxgfjf/L ePsf dlxnf 3/df a:bf b]ptf l/;fpF5g\\ eGg] cGwljZjf;
dlxgfjf/L ePsf dlxnf 3/df a:bf clgi7 x'G5 eGg] cGwljZjf;
-ª_ k|Zg -ª_ sf nflu kf7sf] ljifoj:t' cWoog ug'{xf];\ .
-r_ k|Zg -r_ sf nflu kf7sf] ljifoj:t' cWoog ug'{xf];\ .
kf7 M rf/
;fdflhs ;d:of ;dfwfgdf cGt/f{li6«o ;+:yfx¿n] v]n]sf] e"ldsf
!= ljifoj:t'
;d'bfosf] ljsf;df afwf k'¥ofpg] tTTjx¿ g} ;fdflhs ;d:of x'g\ . tL ;d:of ;dfwfg ug{
ljleGg ;ª\3 ;+:yfx¿ sfo{/t /xL cfPsf 5g\\ . :yfgLo ;ª\3;+:yfb]lv cGt/f{li6«o ;ª\3
;+:yfx¿;d]tsf] ;+nUgtf /x]sf] ePklg ;fdflhs ;d:ofx¿ lg/fs/0f ug{ ;lsPsf 5}gg\ .
dflg;nfO{{ afFRg p;sf cfwf/e"t cfjZostfx¿ k"/f x'g h?/L x'G5 . ufF;, af;, skf;, lzIff,
:jf:Yo ;'/Iffh:tf cfjZostfx¿ k"/f ug{ ;/sf/ tyf cGo u}/;/sf/L ;+:yfx¿af6 ljleGg
k|of; ul/Psf] kfOG5 . dflg;n] ljsf; ug{ 8/, qf;, c;'/Iffaf6 d'St x'g'kb{5 . pm ;w}F lrGtf
lnP/ afFRg ;Sb}g cyf{t\ p;n] cfk"m ;'/lIft ePsf] dx;'; klg ug'{kb{5 . dflg; kl/jf/,
;dfh;Fu} ldn]/ a:g rfxG5 . o;n]] ubf{ s'g} klg JolStdf cfTdljZjf;sf] efjgf klg j[l4
x'G5 . p;df ;dfh, /fi6«nfO{{ s]xL ug'{kb{5 eGg] efjgfsf] ljsf; x'G5 .
;fdflhs ;d:of ;dfwfgdf dxTTjk"0f{ e"ldsf v]Ng] s]xL cGt/f{li6«o ;ª\3 ;+:yfx¿
-s_ /]8j|m;
l:j; gful/s x]g/L hfF 8\o'gfsf] kxndf dfgj ;]jfsf nflu ;g\ !*^# df l:j6\h/NofG8df
:yflkt of] ;+:yf ljZjJofkL ¿kdf lj|mofzLn 5 . ;]tf] k[i7e"lddf /ftf] hf]8 -j|m;_ lrXg o'St
emG8fn] ljZje/ /]8j|m;sf] ultljlwnfO{{ k|ltljlDat u5{ . ;+;f/e/ /]8j|m;sf] gfdn] k|rf/ eP
klg O:nfd afx'No d'n'sx¿df o;nfO{{ /ftf] cw{rGb| / Oh/fondf /]8:6f/ gfdaf6 lrlgG5 .
kf7– kf“r
cGo s]xL cGt/f{li6«o ;+:yfx¿
cGt/f{li6«o ;ª\3 ;+:yfx¿ g]kfnL ;dfhdf /x]sf ;fdflhs ;d:of ;dfwfg ug{ ;lj|mo 5g\\ .
logLx¿n] cfly{s / k|fljlws ¿kdf ;xof]u k'¥ofpFb} cfPsf 5g\\ . ul/aL, clzIff, s'/Llt / cGw
ljZjf;df o:tf ;fdflhs ;d:ofx¿ g]kfndf lj|mofzLn ;+:yfx¿sf] ;sf/fTds e"ldsf
dxTTjk"0f{ 5 . k/Dk/fut ¿kdf k|rlnt cGwljZjf; / s';+:sf/ lj?4 lzIff, r]tgf / ;fdflhs
hfu/0fdf oL ;+:yfx¿sf] e"ldsf ;sf/fTds /xg' h?/L x'G5 .
g]kfndf Pl;ofnL ljsf; a}ª\s, ljZj a}ª\s, o'/f]lkog o'lgog, ljZj vfB sfo{j|md, ;+o'St /fi6«
;ª\3Lo ljsf; sfo{j|md, 8]lg8f, lkmlg8f, h]l;h, lnof] / nfOG; Sna h:tf ;+:yfx¿ klg
lj|mofzLn 5g\\ . g]kfnsf] ef}lts, cfly{s, z}lIfs, ;fdflhs / jftfj/0fLo ;+/If0f tyf ljsf;df
ljleGg 9ª\uaf6 ;xof]u k'¥ofpFb} cfO/x]sf 5g\
xfd|f] b]zdf cGt/f{li6«o ;ª\3 ;+:yfx¿n] 7'nf] ;xof]u ul//x]sf 5g\\ . tLdWo] s]xL ;ª\3 ;+:yfx¿
/ ltgsf] of]ubfg lgDgfg';f/ k|:t't ul/Psf] 5 M
-!_ cGt/f{li6«o g]kfn k]mnf]l;k M nfu"kbfy{ ;]jg ug]{x¿nfO{{ k'gM:yfkgf ug{ ;xof]u .
-@_ Knfg g]kfn M ljBfno ejgsf] lgdf{0f, kf7\ok':ts / z}lIfs ;fdfu|Lx¿sf]
ljt/0f, k':tsfnosf] :yfkgf / ;~rfng, :jf:Yo / k|ltef
k|jw{gsf nflu ;xof]u .
-#_ cGt/f{li6«o >d ;ª\u7g M afndhb'/ /f]Sg] k|of;df ;+nUg, dhb'/x¿sf] ljsf;sf
nflu ljleGg sfo{ ;~rfng / dhb'/ xslxtsf nflu
sfo{/t .
-$_ /f]6/L OG6/g];gn M ;fdflhs ljsf;sf nflu ljleGg If]qdf ;xof]u -:jf:Yo
lzlj/, :jR5 lkpg] kfgL, ljBfno ejg lgdf{0f,
k':tsfnox¿sf] :yfkgf / ;~rfng, l;k ljsf; tyf
g]t[TTj ljsf;sf tflndx¿_
-%_ cGt/f{li6«o ljsf;sf nflu gj]{lhog ;+:yf M dlxnfx¿sf nflu lgMz'Ns sfg'gL ;]jf
k|bfg .
-^_ cGt/f{li6«o k|s[lt ;+/If0f ;ª\3 (IUCN) M jftfj/0f ;+/If0f sfo{df ;+nUg, k|fs[lts tyf
;f+:s[lts ;Dkbfx¿sf] ;+/If0f / ljsf;df s]lGb|t .
-&_ 8]lg; cGt/f{li6«o ljsf; ;+:yf M alx/f dflg;x¿nfO{{ cfjZos ;xof]u pknAw u/fpFb}
cfPsf], tflnd ;]jf k|bfg, cfly{s ;xof]u
-*_ 8]lg; cGt/f{li6«o ljsf; lgof]u M 8]gdfs{ ;/sf/sf] cfly{s tyf k|fljlws ;xof]udf
g]kfnsf ckfª\ux¿sf] Ifdtf ljsf; / cfTdlge{/tfsf nflu
;xof]u .
cGt/f{li6«o ;ª\3 ;+:yfx¿sf gsf/fTds kIf
cGt/f{li6«o ;ª\3 ;+:yfx¿n] xfd|f] b]zsf] ljsf;df ;xof]u k'¥ofO/x]sf] eP klg xfd|f]
cfjZostfcg'¿k ;xof]u x'g ;ls/x]sf] 5}g . o:tf cGt/f{li6«o ;ª\3 ;+:yfx¿sf] gsf/fTds
@= cEof;
-s_ g]kfndf sfo{/t cGt/f{li6«o ;ª\3 ;+:yfx¿dWo] s'g} @ cf]6fsf] gfd / ltgn] k'¥ofPsf]
;xof]usf] If]q pNn]v ug'{xf];\ .
-v_ lgDgfg';f/ lbOPsf] nf]uf] x]/L JofVof ug'{xf];\ .
#= k[i7kf]if0f
-s_ k|Zg -s_ sf nflu hjfkm n]lv;s]kl5 o;} kf7sf] ljifoj:t' cWoog u/L s'g}
b'O{cf]6fsf] af/]df n]Vg'xf];\ .
-v_ k|Zg -v_ sf nflu lgDg cg';f/ n]Vg ;Sg'x'G5 .
k/f]ksf/
of] nf]uf] k/f]ksf/ ;+:yfsf] xf] . ;fdflhs ;]jf g} wd{ xf] eGg] efjgfn] k/f]ksf/
;~rfngdf ePsf] xf] .
P;=cf]=P;= / cfO=o'=l;=Pg\ sf af/]df ljifoj:t' cWoog ug'{xf];\ .
kf7– 5
;fdflhs ;d:ofsf] klxrfg / ;d:of ;dfwfgsf] l;k
!= ljifoj:t''
;dfhdf cg]sf}+F ;fdflhs ;d:ofx¿ /x]sf x'G5g\\ . rf]/L, 8s}tL, e|i6frf/, a]/f]huf/L, afn>d
zf]if0f, afn ljjfx, ax'ljjfx, dfgj a]rljvg, 5'jf5't, hg;ª\Vof j[l4b/ pRr /xg', lbgk|ltlbg
jftfj/0fsf] cj:yf lau|b} hfg'h:tf ;d:ofx¿ ;fdflhs ;d:of x'g\ . o;}u/L k/Dk/fut ¿kdf
rNb} cfPsf ljleGg k|yfx¿ / cGwljZjf;nfO{{ ;fdflhs ;d:ofsf] ¿kdf lng ;lsG5 .
;d'bfosf] ljsf;df afwf k'¥ofpg] tTTjx¿ g} ;fdflhs ;d:of x'g\ . ;dfhdf ePsf o:tf
;d:ofx¿sf] klxrfg u/L ;d:of ;dfwfg ug{ lt/ ;a} nfUg' kg]{ cfhsf] cfjZostf xf] . o;df
ljBfyL{x¿sf] ;xefuLtf cem k|efjsf/L / dxTTjk"0f{ x'G5 .
@= cEof;
-s_ /df ev{/ !$ jif{sL eOg\ . kNnf] ufpFsf] /fd|f] kl/jf/af6 pgsf] ljjfxsf] k|:tfj cfPsfn]
pgsf] kl/jf/ 5nkmndf h'6\g yfn]sf] 5 . t/ /df eg] cfˆgf] k9fOnfO{{ lg/Gt/tf lbg
rflx/x]sL 5g\\ . eljiodf ;Ifd of]Uo gful/s eO{ b]zsf] ;]jf ug]{ cfˆgf] wf]sf]nfO{{
ljjfxsf] s'/fn] cK7\of/fdf kfg{ ;Sg] s'/fn] /dfsf] lrGtf a9]sf] 5 .
dflysf] 36gf;Fu ;DalGwt ;d:of klxrfg u/L lgDgcg';f/sf a'Fbfdf cfwfl/t eO{ ;d:of
;dfwfgsf] nflu vfsf tof/ kfg'{xf];\ .
!= dflysf 36gf;Fu ;DalGwt ;d:ofx¿ s] s] xf]nfg\ <
@= o; 36gfdf k|:t't ;d:ofx¿ ;dfwfgsf ;DefJo ljsNkx¿ tof/ kfg'{xf];\ .
#= k|To]s ljsNksf] kmfObf a]kmfObfsf] ;"rL agfpg'xf];\ .
$= tof/ kfl/Psf ljsNkdWo] s'g ljsNk pko'St xf]nf / lsg <
%= pko'St ljsNksf] sfof{Gjog s;/L ug'{knf{ <
-v_ …jt{dfg cj:yfdf klg g]kfnL afnaflnsfx¿ >d ug{ afWo 5g\\ .Ú o; ;Gbe{sf sf/0fx¿
n]Vg'xf];\ .
-u_ dflg;x¿df /fd|f] s] xf] < v/fa s] xf] < eGg] ;f]Rg ;Sg] agfpg s] s:tf pkfox¿
ckgfpg'knf{ < pkfox¿ n]Vg'xf];\ .
-3_ afn ljjfxsf gsf/fTds kIfx¿ s] s] x'g\ < n]Vg'xf];\ .
#= k[i7kf]if0f
k|Zg -s_ sf] nflu lgDg cg';f/ ug'{xf];\ .
!= 36gf;Fu ;DalGwt ;d:of M afn ljjfx
@= ;d:of ;dfwfgsf ;DefJo ljsNkx¿ M OGsf/ ug]{, k|:tfj :jLsf/ ug]{, 6fg]{
#= ljsNkx¿sf] kmfObf / a]kmfObfx¿
ljsNk -s_ OGsf/ ug]{ / kl/jf/nfO{{ ;Demfpg]
kmfObf M afn ljjfxaf6 aRg], k9fOnfO{{ lg/Gt/tf lbg ;lsg], :jf:Yodf ;d:of gcfpg], ;Ifd
gful/s x'g ;lsg]
a]kmfObf M kl/jf/ l/;fpg], kl/jf/;Fu ;DaGw 6'6\g ;Sg]
ljsNk -v_ k|:tfj :jLsf/ ug]{
kmfObf M kl/jf/ v'zL x'g], kl/jf/sf] af]em sd x'g]
a]kmfOb M :jf:Yo lau|g], k9fO lau|g], cfˆgf] nIo / rfxgf k"/f gx'g],
ljsNk -u_ 6fg]{
kmfObf M tTsfnnfO{{ ;d:of ;dfwfg x'g], kl/jf/nfO{{ cfˆgf] s'/f a'emfpg ;do ldNg]
v'nf ljBfnosf nflu :jfWoog ;fdu|L, ;fdflhs cWoog 99
a]kmfObf M kl/jf/nfO{{ ;Demfpg ufx|f] x'g], kl/jf/n] km]l/ s/ ug{ ;Sg]
$= OGsf/ ug]{ / kl/jf/nfO{{ ;Demfpg] ljsNk g} pko'St x'G5, lsgeg] o;sf w]/} kmfObfx¿
5g\\ . of] ljsNkdf g} /dfsf] ;d:of ;dfwfg x'g] / nIo k"/f x'g] b]lvG5 .
%= pk{o'St ljsNksf] sfof{GJogsf] nflu /dfsf] kl/jf/nfO{{ afnljjfx ubf{ x'g] a]kmfObfsf
af/]df atfpg], ;dfhdf ePsf o:tf pbfx/0fx¿ k|:t't ug]{, kl9n]lv cfkm' :jfjnDaL
eP/ pd]/ k'u]/ ljjfx ubf{ x'g] kmObfsf af/]df atfpg] / cfkm"n] o;sf] kfngf ug]{ u/]df
/dfsf] p2]Zo k"/f x'g] b]lvG5 .
-v_ k|Zg -v_ sf nflu cfkm'n] pTt/ n]lv ;s]kl5 lgDg cg';f/ ug'{xf];\ .
g]kfnL afnaflnsfx¿ >d ug{ afWox'g'sf sf/0fx¿ M
ul/aL
lzIff / r]tgfsf] sld
cleefjssf] a]jf:tf,
3/sf] tgfj,
dxTTjfsfª\IfL :jefj
afnaflnsf ;DaGwL ;/sf/L sfo{s|dx¿ k|efjsf/L gx'g'
k9]/ klg sfd kfOg] Uof/]G6L gePsf] -a]/f]huf/L ;d:of_
s'g} klg 36gfnfO{{ xtf/df lg0f{o gu/L ;f]rljrf/ u/]/ lg0f{o ug]{ afgL a;fpg]
-u_ k|Zg -u_ sf nflu cfkm'n] pTt/ n]lv ;s]kl5 lgDg cg';f/ ug'{xf];\ .
dflg;nfO{{ /fd|f] s] xf] g/fd|f] s] xf] eg]/ ;f]Rg] agfpgsf] nflu lgDg pkfox¿ ckgfpg ;lsG5M
lzIffsf] cj;/ ;'lglZrt ug]{
clwsf/ ;Fu} cfˆgf] st{Jo tyf pTt/bfloTTj af]w u/fpg]
ljleGg r]tgfd"ns sfo{s|d ;~rfng ug]{
cfWoflTds lrGtg tyf of]u Wofg ug]{
kf7 M !
Joj:yflksf
!= ljifoj:t'
/fHosf d'Vo ltg cª\ux¿ x'G5g\\ . h;/L dfgj z/L/nfO{{ hLjGt /fVg dl:tis, x[bo / kfrg
k|0ffnL cflb dfgj c+usf] cToGt dxTTjk"0f{ e"ldsf x'G5, Psljgf csf{sf] cl:tTTj /xg ;sb}g,
To;}u/L /fHo ;~rfng ug{ sfo{kflnsf, Joj:yflksf / Gofokflnsf /fHosf d'Vo cª\ux¿ /x]sf
x'G5g\\ .
/fHosf ltgcf]6f cª\ux¿
blnt jf cNk ;ª\Vos ;d'bfoaf6 ufpF ;ef jf gu/ ;efn] lgjf{lrt u/L k7fPsf
ufpFklnsfdf eP b'O{hgf / gu/kflnsfdf eP ltg hgf dlxnf ;b:o .
Joj:yflksfsf] sfd
-!_ sfg'g lgdf{0f ug]{ sfd
Joj:yflksfsf] d'Vo sfo{ P]g sfg'g agfpg] xf] . ;+3Lo Joj:yflksfdf sfg'g
agfgpg] sfo{ ;+ljwfgsf] clwgdf /x]/ k|ltlglw ;ef / /fli6«o ;efn] ub{5 . k|b]zdf
k|b]z ;ef / :yfgLo lgsfodf ufpF;ef / gu/ ;efn] ub{5 .
Joj:yflksfdf k|ltlglwTTj ug]{ k|ltlglwx¿ hgtfsf] dtsf] cfwf/df k|ltlglwTTj
u5{g\ . To;}n] hgtfsf] OR5f, efjgf / b]zsf] cfjZostf cg';f/ sfg'g lgdf{0f ug]{
sfo{ ljwfos -Joj:yflksfsf ;b:on]_ u5{g\ .
sfg'g lgdf{0f ug{ Joj:yflksfdf ljw]os k]; ug{ ;lsG5 . Joj:yflksfsf] ;b:ox¿n]
5nkmn u/]/ ;efd'vn] k|dfl0ft u/]kl5 pSt ljw]os /fi6«klt ;dIf k|df0fLs/0fsf
nflu k7fpF5g\\ . /fi6«kltn] k|dfl0ft u/]kl5 sfg'g aG5 . ljw]os eg]sf] sfg'g
agfpgsf nflu k|:tfj ul/Psf] d:of}bf xf] . pSt d:of}bf kf; ul/;s]kl5 sfg'g
aGb5 .
-@_ cfly{s lgoGq0f
;/sf/ -sfo{kflnsf_ n] jif{el/ ug]{ cfoJoo ljj/0f vr{ Joj:yf Joj:yflksfn]
lgwf{/0f u/]sf] P]g, lgod / ljlwsf] kl/lwleq /x]/ u5{ .
hgtfdf s/ nufpg], nufOPsf] s/ s6f}tL ug]{ jf j[l4 ug]{h:tf sfo{ klg
Joj:yflksfsf] :jLs[ltaf6 ug{ ;lsG5 .
o;sf nflu k|To]s jif{ ;/sf/n] ;+3Lo ;+;bdf gLlt tyf sfo{j|md ;lxt ah]6, / cy{
ljw]os k]z ub{5 . pSt cy{ ljw]os / ah]6 ;+;baf6 kfl/t eP kl5 dfq ;/sf/n]
cfDbfgL / vr{ ug{ kfpF5 .
-#_ k|zf;lgs sfo{
;+3Lo sfo{kflnsf / k|b]z sfo{kflnsfsf] lgdf{0f Jo:yflksfaf6 g} x'G5 . sfo{kflnsf
Joj:yflksfk|lt pTt/bfoL x'G5 . Joj:yflksfn] kfl/t u/]sf] gLlt tyf sfo{j|md /
v'nf ljBfnosf nflu :jfWoog ;fdu|L, ;fdflhs cWoog 105
ah]6 cg';f/ sfo{kflnsfn] b]zdf k|zf;lgs, ;'/Iff / ljsf; lgdf{0fsf sfo{x¿
ub{5 .
Joj:yflksfdf ;/sf/sf sfo{x¿ af/] k|Zg ;f]w]/, Wofgfsif{0f k|:tfj /fv]/, cfnf]rgf
u/]/ / cljZjf;sf] k|:tfj /fv]/ sfo{kflnsfdfly lgoGq0f ul/G5 .
-$_ ;+ljwfg ;+zf]wg;DaGwL sfo{
w]/}h;f] b]zsf ;+ljwfgn] Joj:yflksfnfO{{ ;+ljwfg ;+zf]wg ug{ kfpg] clwsf/ lbPsf]
x'G5 . g]kfnsf] ;+ljwfdf klg Joj:yflksf ;+;bsf] b'O{ltxfO ax'dtaf6 ;+ljwfg
;+zf]wg ug{ ;lsg] Joj:yf u/]sf] 5 .
@= cEof;
-s_ Joj:yflksfsf] kl/ro lbg'xf];\ .
-v_ Joj:yflksfsf d'Vo rf/cf]6f sfo{x¿ n]Vg'xf];\ .
-u_ g]kfnsf] k|ltlglw ;efdf xfnsf ;efd'vsf] gfd / ;DalGwt bnsf] gfd klg
n]Vg'xf];\ .
-3_ g]kfnsf] ;+ljwfg cg';f/ ;+3Lo Joj:yflksfsf] u7g s;/L x'g] Joj:yf /x]sf] 5 <
u7g k|lqmof n]Vg'xf];\ .
-ª_ ænf]stGqdf ax'dtsf] lg0f{o dfGo ePklg cNkdtsf] plrt sb/ ug'{k5{ .Æ
ts{;lxt k'li6 ug'{xf];\ .
-r_ ljw]os s]nfO{{ elgG5 < ljw]os / sfg'gdf s] km/s 5 <
-5_ ;+3Lo Joj:yflksfsf] ;b:o x'gsf nflu cfjZos of]Uotfsf] ;"rL tof/ kfg'{xf];\ .
#= k[i7kf]if0f
-s_ lqmofsnfk -s_, -v_, -u_ / -3_ sf nflu tkfO{Fn] pTt/ n]lv;s]kl5 o; kf7df lbOPsf]
ljifoj:t' cWoog u/L ?h' ug'{xf];\ .
-v_ lqmofsnfk -ª_ sf nflu lgDg cg';f/ x]g'{xf];\ .
nf]stGqdf ;a} dflg;x¿sf] ljrf/nfO{{ ;Ddfg ul/G5 . ;a}n] cf–cfˆgf] ljrf/ /fVg kfpF5g\\ .
lk5l8Psf] ;d'bfosf nflu /fHon] ljz]if sfo{j|mdx¿ NofO{ pgLx¿nfO{{ /fli6«o d"n wf/df
Nofpg'kb{5 . n]fstGq eg]sf] hgtfsf] zf;g ug]{ k4lt xf], sfg'gL zf;g nfu" ug'{ xf] .
nf]stflGqs cEof;sf] Ps dxTTjk"0f{ kIf a'x'dt xf] . Joj:yflksfsf] lgjf{rg bnLo cfwf/df
x'G5 . ;+;bdf ax'dt k|fKt ug]{ bnn] ;/sf/ agfpF5 . s;}sf] klg ax'dt gk'u]df b'O{ jf b'O{
eGbf a9L bnn] ax'dt k'¥ofP/ ;/sf/ agfpF5g\\ . afFsL bn cNkdtdf /xG5g\\ / k|ltkIfLsf]
e"ldsfdf /xG5g\\ . t;y{ ;/sf/df /xg]x¿n] ax'dtdf 5f}F eg]/ cfˆgf s'/f dfq nfb\g vf]Hg'
x'Fb}g . k|ltkIfL bnx¿n] p7fPsf hfoh s'/fx¿nfO{{ klg :jLsf/ ub}{, pgLx¿n] ;r]t u/fPsf
s'/fdf Wofg lbFb} / pgLx¿sf s'/f klg ;'Gb} ;/sf/ ;~rfng ug'{k5{ . nf]stGqdf ;a}n] cf–
cfˆgf] ljrf/ :jtGq ¿kdf /fVg kfpg] ePsfn] cNkdtsf] sb/ ug'{kb{5 eGg] ul/Psf] xf] .
-3_ lqmofsnfk -r_ / -5_ sf nflu o;} kf7sf] ljifoj:t' cWoog ug'{xf];\ .
kf7 M @
sfo{kflnsf (Executive)
!= ljifoj:t'
sfo{kflnsf jf sfo{sfl/0fL eg]sf] /fHodf sfg'g sfof{Gjog ug]{ cª\u xf] . dGqLkl/ifb\ / o;
cGtu{t ;~rfng x'g] k|zf;lgs Pjd\ ;'/Iff lgsfox¿ h:t} lghfdtL, k|x/L, ;}Go zlSt ;a}
sfo{kflnsfsf] cª\usf] ¿kdf /x]sf x'G5g\\ . o;n] Jofks If]q ;d]6]sf] x'G5 . /fHosf] k|zf;g
;~rfng ug]{ clwsf/ sfo{kflnsfnfO{{ x'G5 .
g]kfnsf] ;+ljwfg cg';f/ g]kfnsf] sfo{sfl/0fL clwsf/ dlGqkl/ifb\df lglxt 5 . ;+ljwfg /
sfg'gsf] cwLgdf /xL g]kfnsf] zf;g Joj:yfsf] ;fdfGo lgb]{zg, lgoGq0f / ;~rfng ug]{
cleef/f dlGqkl/ifbdf /xG5 . g]kfnsf] sfo{sfl/0fL sfdx¿ g]kfn ;/sf/sf] gfddf x'G5 .
g]kfnsf] ;+ljwfg cg';f/ sfo{kflnsf klg ltg txsf] x'g] Joj;yf /x]sf] 5 .
-s_ ;ª\3Lo sfo{kflnsfsf] u7g
;+3Lo dlGqkl/ifbsf] u7g lgDgfg';f/ x'g] Joj:yf /x]sf] 5 .
/fi6«kltn] k|ltlglw ;efdf ax'dt k|fKt ;+;bLo bnsf] g]tfnfO{{ /fi6«kltn] k|wfgdGqL lgo'St
ug]{5g\\ . ;f] k|wfgdGqLsf] cWoIftfdf dlGqkl/ifbsf] u7g x'g]5 .
olb k|ltlglw ;efdf s'g} klg bnn] :ki6 ax'dt Nofpg g;s]sf] cj:yfdf k|ltlglw ;efdf
k|ltlglwTTj ug]{ b'O{ jf b'O{ eGbf a9L bnx¿sf] ;dy{gdf ax'dt k|fKt ug{ ;Sg] k|ltlglw
;efsf] ;b:onfO{{ /fi6«kltn] k|wfgdGqLdf lgo'St ug]{5g\\ . o:tf] k|wfgdGqLn] #) lbg leq
k|ltlglw ;efaf6 ljZjf;sf] dt k|fKt ug'{ kb{5 .
pSt k|wfgdGqLn] #) lbgleq ljZjf;sf] dt k|Kt ug{ g;s]df k|ltlglw ;efsf] s'g} ;b:on]
k|ltlglw ;efdf ljZjf;sf] dt k|fKt ug]{ cfwf/ k|:t't u/]df /fi6«kltn] To:tf] ;b:onfO{
k|wfgdGqL lgo'St ug{ ;Sg]5g\ . pgn] klg #) lbg leq ;+;baf6 ljZjf;sf] dt k|fKt ug'{
kg]{5 .
pSt k|wfgdGqLn] ljZjf;sf] dt k|fKt ug{ g;s]df /fi6«kltn] k|ltlglw ;efdf ;a}eGbf a9L
;b:ox¿ ePsf] bnsf] ;+;bLo bnsf] g]tfnfO{{ k|wfgdGqL lgo'St ug]{5g\\ . o;/L lgo'St
k|wfgdGqLn] klg lgo'St ePsf] ldltn] lt; lbgleq k|ltlglw ;efaf6 ljZjf;sf] dt k|fKt
ug'{ kg]{5 .
o;/L lgo'St k|wfgdGqLn] klg ljZjf;sf] dt k|fKt ug{ g;s]df jf k|wfgdGqL lgo'St x'g
g;s]df ;f]xL k|wfgdGqLsf] l;kmfl/;df /fi6«kltn] k|ltlglw ;ef lj36g u/L 5 dlxgfleq
v'nf ljBfnosf nflu :jfWoog ;fdu|L, ;fdflhs cWoog 107
csf]{ k|ltlglw ;efsf] lgjf{rg ;DkGg x'g] u/L lgjf{rgsf] ldlt tf]Sg]5g\\ .
;+ljwfg adf]lhd ePsf] k|ltlglw ;efsf] lgjf{rgsf] clGtd kl/0ffd 3f]if0ff ePsf] jf
k|wfgdGqLsf] kb l/St ePsf] ldltn] k}+lt; lbgleq dfly elgP cg';f/ k|wfgdGqL lgo'lSt
;DaGwL k|lqmof ;DkGg ug'{ kg{] afWofTds Joj:yf /x]sf] 5 . o;n] ubf{ b]zdf nfdf]
;do;Dd k|wfgdGqL vfnL x'g] cj:yf /xFb}g .
/fi6«kltn] k|wfgdGqLsf] l;kmfl/;df ;+3Lo ;+;bsf ;b:odWo]af6 ;dfj]zL l;4fGt adf]lhd
k|wfgdGqL ;lxt a9Ldf kRrL; hgf dGqL /x]sf] dlGqkl/ifb u7g ug]{5g\\ .
ljåfg jfOG;sfcg';f/ æsfo{sfl/0fL clwsf/ To:tf] clwsf/ xf] h;n] sfg'gsf] k|zf;g u5{,
;/sf/sf] sfo{ sfof{Gjog u5{ / /fHoleq / aflx/af6 x'g] cfs|d0f lj?4 ;'/Iff :yflkt u5{Æ .
-v_ k|b]z sfo{kflnsfsf] u7g
k|b]z sfo{kflnsfsf] u7g klg ;ª\3Lo sfo{kflnsf u7g ug]{ k|lj|mof cg';f/ g} x'G5 . t/ ;+3Lo
sfo{kflnsf u7gdf /fi6«kltn] v]Ng] e"ldsf k|b]zdf k|b]z k|d'vn] v]Nb5g\\ . k|b]z dGqLd08ndf
a9Ldf k|b]z ;ef ;b:o ;ª\Vofsf] la; k|ltztsf] ;ª\Vofdf dfq dGqL, /fHo dGqL / ;xfos
dGqL /xg] u/L u7g ug{ kfOg] Joj:yf /x]sf] 5 .
-u_ :yfgLo sfo{kflnsf M
:yfgLo sfo{kflnsf km/s tl/sfaf6 u7g x'G5 .
k|To]s ufpFkflnsfdf Ps cWoIf / Ps pkfWoIfsf] rog hgtfsf] k|ToIf dtbfgaf6 x'G5 .
To;}u/L k|To]s gu/kflnsfdf gu/ k|d'v / pkk|d'vsf] rog klg o;}u/L x'G5 .
k|To]s j8faf6 hgtfn] k|ToIf dtbfg u/L k7fPsf j8f cWoIfx¿ ufpFkflnsf /
gu/kflnsfsf] ;b:o x'G5g\\ .
o; afx]s gu/ ;ef / ufpF ;efn] cfkm" dWo]af6 lgjf{lrt u/L k7fPsf ufpF kflnsfdf eP
rf/ hgf / gu/kflnsfdf eP kfFr hgf dlxnf ;b:o
blnt jf cNk ;ª\Vos ;d'bfoaf6 ufpF ;ef jf gu/ ;efn] lgjf{lrt u/L k7fPsf
ufpFkflnsfdf eP b'O{hgf / gu/kflnsfdf eP ltg hgf ;b:o .
sfo{kflnsfsf] sfd
-!_ k|zf;lgs sfo{
sfo{kflnsfsf] k|d'v sfo{ b]zdf zflGt ;'Joj:yf sfod /fVg',
/fHo ;~rfng ;DaGwL gLlt tof/ kfg'{, k|zf;g ;~rfng / lgoGq0f ug'{,
sfo{kflnsf cGtu{t ljleGg dGqfno, ljefu / sfof{nox¿ kb{5g\\ ltgn] k|zf;lgs sfo{
ub{5g\\ .
sfg'gsf] sfof{Gjog ug]{ j|mddf ljleGg 3f]if0ff, ;Gb]z, cfb]z / lgb]{zg hf/L ug]{ sfo{x¿
u5{ .
;/sf/sf ultljlwnfO{{ k|zf;lgs ;+oGq dfkm{t tNnf] lgsfo ;Dd k'¥ofpg] sfo{ ub{5 .
;'zf;g sfod /fVg'
-@_ ljwfg;DaGwL sfo{ (Legisative function)
sfo{kflnsfsf] k|d'v sfo{ eg]sf] Joj:yflksfn] agfPsf] sfg'gnfO{{ nfu" ug'{ xf] t/ o;n]
sfg'g;DaGwL sfo{x¿ klg u5{ . ljleGg P]gcGtu{t /x]/ lgodfjnL, gLlt / lgb]{lzsf
agfP/ hf/L ub{5 h;n] sfg'g ;/x g} sfo{ u5{g\ .
Joj:yflksfsf] a}7s af]nfpg], cGt ug]{, a}7s ga;]sf] ;dodf s'g} sfg'g agfpg cfjZos
ePdf cWofb]z /fi6«klt dfkm{t hf/L u/fpg ;S5 h'g cWofb]z sfg'g ;/x nfu" x'G5 .
Joj:yflksf a}7s ga;]sf] jf a:g g;s]sf] cj:yfdf ;/sf/n] cTofjZos 7fg]sf] sfg'g
agfP/ nfu" ul/G5 eg] To;nfO{{ cWofb]z elgG5 . cWofb]z ag]kl5 a;]sf] ;+;bsf] a}7sn]
kfl/t gu/]df ;f] cWofb]z :jtM vf/]h x'G5 .
-#_ s'6gLlts / k//fi6«;DaGwL sfo{
sfo{kflnsfsf] csf]{ dxTTjk"0f{ sfo{ eg]sf] ljb]z gLltsf] lgwf{/0f ug'{ xf] . ljleGg
/fi6«x¿;Fu s'6gLlts ;DaGw sfod ug]{ /fhb"t / dxfjfl0fHo b"tx¿sf] lgo'lSt ug]{,
ljb]zL;Fu ;lGw, ;Demf}tf ug]{, cGt/f{li6«o lgsfox¿df k|ltlglwTTj ug]{, /fhb"t lgo'lSt ug]{,
cGt/f{li6«o :t/sf ;d:of ;dfwfg ug{ ;3fpg] h:tf sfo{ sfo{kflnsfn] g} ub{5 .
-$_ cfly{s kl/rfng ;DaGwL sfo{
d'n'ssf] cfly{s k|zf;g;DaGwL sfd klg sfo{kflnsfn] ub{5 .
jflif{s ah]6 tof/ u/L Joj:yflksfaf6 kf; u/fP/ sfof{Gjog ub{5 .
s/ lgwf{/0f ug]{, s/ c;'nL ug]{, C0f lng], C0f ltg]{ OToflb ljifosf] k|:tfj klg u5{ .
-%_ ;]gf;DaGwL sfo{
d'n'ssf] zflGt ;'Joj:yf sfod ug]{ / afx\o cfs|d0faf6 arfpg] sfo{ sfo{kflnsfsf] xf] .
sfo{kflnsfsf] k|d'v g} ;]gfsf] ;~rfng ug]{ k|d'v cyf{t\ ;'/Iff kl/ifb\sf] k|d'v x'G5g\\ .
o;n] ;]gfsf kbflwsf/Lx¿sf] lgo'lSt / jvf{:t ug]{ sfo{ klg u5{ .
cGo d'n'sn] cfs|d0f u/]sf] a]nf b]zsf] /Iff ug]{, ;}lgs ;~rfng ug]{ sfo{ klg o;n] u5{ .
o;sf nflu sfo{kflnsf cGtu{t 5'§} /Iff dGqfnosf] Joj:yf klg ul/Psf] x'G5 .
-^_ cGo sfo{
/fHo ;~rfngdf cfpg] cGo sfo{ cGtu{t b]z ljsf;sf nflu /fli6«o of]hgf agfpg],
sfof{Gjog u/fpg], ;fwg ;|f]t n]vfhf]vf u/L /0fgLlt tof/ ug]{, lzIff, :jf:Yo, vfg]kfgL /
nf]ssNof0fsf/L ljsf; lgdf{0fsf sfo{ klg sfo{kflnsfn] ub{5 .
-3_ cEof; -5_ sf nflu cfˆg} ljrf/ a'Fbfut ¿kdf pNn]v ug'{xf];\ .
Joj:yflksfn] agfPsf] sfg'g ;xL ¿kdf sfof{Gjog eof] ePg eg]/ kx/]bf/ ug]{, ;+ljwfgsf]
JofVof, ;+ljwfgc'g;f/ Joj:yflksfn] sfg'g agfof] jf agfPg x]g]{, hgtfsf] df}lns xs
clwsf/sf] /Iff u/L sfg'gsf] ;+/Ifssf] ¿kdf sfd ug]{ sfo{ Gofokflnsfn] u5{ . /fHosf] Pp6}
cª\un] sfg'g lgdf{0f, sfof{Gjog / Gofo lg¿k0f ug]{ sfo{ ePdf ToxfF hgtfsf xs clwsf/
;'lglZrt x'Fb}gg\ . To;}n] ;/sf/sf ltgcf]6} cª\u cnucnu x'G5g\\ . Gofokflnsf :jtGq
x'g'k5{ . olb Gofokflnsf :jtGq / lgikIf 5}g eg] To; b]zsf] hgtfx¿n] Gofo kfpg ;Sb}gg\ .
g]kfnsf] ;+ljwfgdf /fHosf] t];|f] cª\usf] ¿kdf Gofokflnsfsf] Joj:yf u/]sf] 5 . o;df pNn]v
ePcg';f/ g]kfnsf] Gofokflnsfn] :jtGq Gofokflnsf;DaGwL cjwf/0ff / d"NodfGotfnfO{{
cg';/0f u/L nf]stGq / hgcfGbf]ngsf] efjgfnfO{{ cfTd;ft ug'{kg]{ Joj:yf 5 . ;+ljwfgcg';f/
g]kfndf ltg txsf] cbfnt /xg] Joj:yf 5 . tL o;k|sf/ 5g\\ M
g]kfnsf] Gofokflnsfsf txx¿
lhNnf cbfnt
-k|To]s lhNnfdf Ps Ps j6f_
-s_ ;jf]{Rr cbfnt
of] Gofokflnsfsf] ;a}eGbf dflyNnf] tx xf] . o;nfO{{ clen]v cbfnt klg elgG5 . o;n] u/]sf
lg0f{ox¿ eljiodf glh/sf ¿kdf sfg'g ;/x dfGo x'G5g\\ . ;+ljwfg ;ef;DaGwL cbfntafx]s
cGo ;a} cbfnt / Goflos lgsfox¿ ;jf]{Rr cbfntsf dftxtdf /xG5g\\ . g]kfndf o;
cbfntdf k|wfgGofofwLzsf] cltl/St a9Ldf @) hgf;Dd cGo GofofwLzx¿ /xg] 5g\\ . logsf]
lgo'lSt ;+j}wflgs kl/ifbsf] l;kmfl/;df /fi6«kltaf6 x'G5 . k|wfg GofofwLzsf] sfo{sfn lgo'St
ePsf] ldltn] a9Ldf ^ jif{sf] x'G5 . ;jf]{Rr cbfntdf slDtdf ltg jif{ sfd u/]sf] JolSt
;jf]{Rr cbfntdf k|wfgGofofwLz kbdf lgo'St x'g ;Sg] 5g\\ . sfg'gdf :gfts pkflw k|fKt u/L
pRr cbfntsf] d'Vo GofofwLz jf GofofwLzsf] kbdf sDtLdf kfFr jif{ sfd u/]sf] jf sfg'gdf
:gfts pkflw k|fKt u/L jl/i7 clwjStf jf clwjStfsf] x}l;otdf sDtLdf kGw| jif{ lg/Gt/
jsfnt u/]sf] jf sDtLdf kGw| jif{;Dd Gofo jf sfg'gsf] If]qdf lg/Gt/ sfd u/L ljlzi6
sfg'gljbsf] ¿kdf Voflt k|fKt u/]sf] jf Gofo ;]jfsf] /fhkqf+lst k|yd >]0fL jf ;f]eGbf
dflyNnf] kbdf sDtLdf afx| jif{ sfd u/]sf] g]kfnL gful/s ;jf]{Rr cbfntsf] GofofwLzsf]
kbdf lgo'lStsf nflu of]Uo dflgg]5 .
-v_ pRr cbfnt
k|To]s k|b]zdf Ps pRr cbfnt x'G5 . o;df Ps d'Vo GofowLz / GofowLzx¿ /xG5g\\ . pRr
cbfntsf k|wfgGofowLz / GofowLzx¿sf] lgo'lSt Gofo kl/ifb\sf] l;kmfl/;df k|wfg GofofwLzn]
ub{5g\\ .
d'Vo GofofwLz / GofofwLz x'g lgDglnlvt of]Uotf k'u]sf] x'g'k5{ M
sfg'gdf :gfts pkflw k|fKt u/L lhNnf GofofwLzsf] kbdf sDtLdf kfFr jif{ sfd u/]sf] jf
sfg'gdf :gfts pkflw k|fKt u/L jl/i7 clwjStf jf clwjStfsf] ¿kdf sDtLdf b; jif{ lg/Gt/
jsfnt u/]sf] jf sDtLdf b; jif{ sfg'gsf] cWofkg, cGj]if0f jf sfg'g jf Gofo;DaGwL cGo
s'g} If]qdf lg/Gt/ sfd u/]sf] jf Gofo ;]jfsf] sDtLdf /fhkqf+lst k|yd >]0fLsf] kbdf sDtLdf
kfFr jif{ sfd u/]sf] g]kfnL gful/s pRr cbfntsf] d'Vo GofofwLz tyf GofofwLzsf] kbdf
lgo'lStsf nflu of]Uo dflgg]5 .
-u_ lhNnf cbfnt
g]kfndf ;a} lhNnfdf Ps Psj6f lhNnf cbfnt /x]sf] 5 . lhNnf cbfntsf GofofwLzsf]
lgo'lSt Gofo kl/ifbsf] l;kmfl/;df k|wfgGofofwLzaf6 x'g]5 . lhNnf leqsf ;a} Goflos
lgsfox¿ lhNnf cbfnt cGtu{t /xg]5g\\ . tL lgsfox¿sf] lg/LIf0f, ;'kl/j]If0f / lgb]{zg ug]{
sfo{ lhNnf cbfntn] ug]{5 .
Gofokflnsfsf] sfd
-!_ Goflos sfo{
o;sf] k|d'v sfo{ hgtfnfO{{ Gofo lbg' cyf{t\ Gofo ;Dkfbg ug'{ xf] . Joj:yflksfn] agfPsf]
sfg'gsf] cfwf/df Gofokflnsfn] gful/snfO{{ Gofo lbnfpg] / ck/fwLnfO{{ b08 lbg] ub{5 .
o;n] b]jfgL / kmf}hbf/L b'j} lsl;dsf] d'2fx¿sf] k}m;nf ub{5 . o;n] ck/fwnfO{{ lgoGq0f
ug{ ;xof]u k'Ub5 . cGofodf k/]sf JolStn] Gofo kfpg ;S5 .
-@_ sfg'gsf] JofVof / glh/ lgdf{0f
b]zdf k|rlnt ;+ljwfg / sfg'gx¿sf] JofVof ug'{ k|d'v sfo{ xf] .
;jf]{Rr cbfntn] d'2f k}m;nf ug]{ j|mddf sfg'gsf] cy{ :ki6 kf5{ / JofVof klg u5{ . cGo
hgtfn] kfpg] Gofo;Fu ;DalGwt d'2fx¿ k|fyldstf lbO{ l56f] k}m;nf ug]{,
kf7 M $
;+j}wflgs lgsfo
!= ljifoj:t'
/fHo ;~rfng ug]{ sfo{df lgikIftf, kf/blz{tf / hjfkmb]lxtf ePdf dfq /fHo ;'rf? 9ª\un]
;~rfng x'g ;S5 . /fHo ;~rfngsf nflu u7g ePsf sfo{kflnsf, Joj:yflksf /
Gofokflnsfafx]s klg cGo yk lgsfox¿sf] cfjZostf kb{5 . t;y{ b]zdf ;+ljwfg, P]g,
sfg'gx¿df oL ;+j}wflgs lgsfox¿sf] Joj:yf ePsf] x'G5 . g]kfnsf] ;+ljwfg @)&@ sf] wf/f
#)^ sf] pkwf/f ! sf] æ7Æ df JofVof ul/Pcg';f/ ;+j}wflgs lgsfo eGgfn] o; ;+ljwfg
adf]lhd u7g ul/Psf clVtof/ b'¿kof]u cg';Gwfg cfof]u, dxfn]vf k/LIfs, nf]s;]jf cfof]u,
lgjf{rg cfof]u, /fli6«o dfgj clwsf/ cfof]u, /fli6«o k|fs[lts ;|f]t tyf ljQ cfof]u, /fli6«o
dlxnf cfof]u, /fli6«o blnt cfof]u, /fli6«o ;dfj]zL cfof]u, cflbjf;L hghflt cfof]u, dw]zL
cfof]u, yf¿ cfof]u / d'l:nd cfof]u ;Demg' k5{ .
g]kfndf ;+j}wflgs lgsfox¿ lgDglnlvt 5g\\ M
clVtof/ b'¿kof]u cg';Gwfg cfof]u -g]kfnsf] ;+ljwfg @)&@ sf] efu @! df_
s'g} klg ;fj{hlgs kbdf jf cf]xf]bfdf a;]sf JolStn] cg'lrt sfo{ u/]/ cyjf e|i6frf/ u/]/
cfˆgf] clwsf/sf] b'¿kof]u u/]df clVtof/ b'¿kof]u cg';Gwfg cfof]un] cg';Gwfg / hfFra'em
ug{ jf u/fpg ;S5 . olb ;fj{hlgs kb wf/0f u/]sf JolStn] s'g} cg'lrt sfo{ u/L cfˆgf]
clwsf/sf] b'¿kof]u u/]df To:tf JolStnfO{{ ;r]t u/fpg] tyf ljefuLo jf cGo cfjZos
sf/jfxL ug{ l;kmfl/; ub{5 . o;sf ;fy} o:tf JolStx¿nfO{{ cbfntdf d'2f rnfpg ;Sb5 .
clVtof/ b'¿kof]u cg';Gwfg cfof]udf Pshgf k|d'v cfo'St / rf/ hgf cfo'St /xG5g\\ . k|d'v
cfo'St / cfo'Stx¿sf] kbfjlw 5 jif{sf] x'g] Joj:yf 5 .
clVtof/ b'¿kof]u cg';Gwfg cfof]udf cWoIf / ;b:osf] of]Uotf
dfGotf k|fKt ljZjljBfnoaf6 :gfts pkflw k|fKt u/]sf],
u7g k|lqmof M dxfn]vf k/LIfssf] lgo'lSt ;+j}wflgs kl/ifb\sf] l;kmfl/;df /fi6«kltn] ug]{
Joj:yf 5 . %) k|ltzt jf ;f]eGbf a9L ;/sf/sf] ;]o/ ePsf] s'g} ;ª\ul7t ;+:yf ePdf
To:tf] ;+:yfsf] n]vfk/LIf0f ug{ dxfn]vf k/LIfs;Fu k/fdz{ u/L n]vfk/LIfs lgo'lSt ug]{
sfg'gL dfGotf 5 .
sfd M cbfnt, ;+;b\, clVtof/ b'¿kof]u cg';Gwfg cfof]u, dxfn]vf k/LIfs, nf]s;]jf
cfof]u, lgjf{rg cfof]u, g]kfnL ;]gf / k|x/L nufot ;a} ;/sf/L sfof{nosf] n]vfk/LIf0f
ug]{ sfd u5{ .
o;/L n]vf k/LIf0f ubf{ lgoldttf, sfo{ bIftf, k|efjsfl/tf / cf}lrTo ;d]tnfO{{ ljrf/
ul/G5 .
nf]s;]jf cfof]u -g]kfnsf] ;+ljwfg @)&@ sf] efu @#_
nf]stflGqs zf;g Joj:yfsf] k|d'v ljz]iftf eg]sf] g} sfg'gL zf;g xf] . sfg'gL zf;g
sfod ug{ ;Ifd / of]Uo sd{rf/Lsf] vfFrf] kb{5 . ;/sf/nfO{{ cfjZos lghfdtL sd{rf/Lsf]
k/LIff lnP/ of]Uo pd]bjf/ l;kmfl/; ub{5 . sfg'gåf/f of]Uotf k'u]sf ;Ifd JolStx¿af6
b]zdf k|zf;g ;~rfng ul/g' nf]stGqsf] k|d'v ljz]iftf xf] . o;n] lghfdtL ;]jfdf ljleGg
txsf sd{rf/L lgo'lStsf nflu pko'St pDd]bjf/ 5gf}6 ug{ lnlvt, df}lvs / cfjZos
ePdf k|of]ufTds k/LIff ;~rfng ub{5 . 5gf}6 ePsf pDd]bjf/nfO{{ lgo'lStsf nflu g]kfn
;/sf/ ;dIf l;kmfl/; ub{5 . g]kfn ;/sf/af6 lgj[lQe/0f kfpg] kbdf nf]s;]jf cfof]usf]
k/fdz{ lnP/ dfq lgo'lSt ug{ kfpg] Joj:yf /x]sf] 5 . o;n] ;+3Lo lghfdtL ;]jfdf
lgo'lSt, a9'jf / ljefuLo sf/jfxL ubf{ ckgfpg' kg]{ l;4fGtsf] ljifodf k/fdz{ lbG5 .
nf]s ;]jf cof]udf Ps hgf cWoIf / rf/ hgf ;b:o /xG5g\\ . o;df slDtdf %) k|ltzt
;b:ox¿ @) jif{ jf ;f] eGbf a9L cjlw;Dd ;/sf/L ;]jfdf /x]sf JolStx¿ dWo]af6 5gf}6
ul/G5 . afFsL ;b:ox¿ lj1fg, k|ljlw, snf, ;flxTo, sfg'g, hgk|zf;g, ;dfhzf:q, jf
/fli6«o hLjgsf cGo If]qdf ;f]w, cg';Gwfg, cWofkg jf cGo dxTTjk"0f{ sfo{ u/L Voflt
k|fKt u/]sf JolStx¿ dWo]af6 lgo'lSt x'G5g\\ . o; cfof]usf] cWoIf Pjd\ ;b:ox¿sf]
kbfjlw ^ jif{sf] x'G5 .
nf]s;]jf cfof]usf] sfd
lghfdlt ;]jfdf pko'St sd{rf/Lsf] 5gf}6 ug]{ .
lghfdlt ;]jfdf lgj[lQe/0f -k]G;g_ kfpg] kbdf nf]s;]jf cfof]usf] k/fdz{df dfq lgo'lSt
ul/g] .
lghfdlt ;]jfdf lgo'lSt, a9'jf / ljefuLo sfo{jfxL ubf{ ckgfpg'kg]{ l;4fGtsf] ljifodf
/fo lbg] .
lgjf{rg cfof]u efu – @$
b]zsf] ;+ljwfg / sfg'gsf] kl/lwleq /x]/ :yfgLo txb]lv /fi6«klt ;Ddsf lgjf{lrt x'g]
kbflwsf/Lx¿sf] lgjf{rg ;~rfng, /]vb]v, lgb]{zg / lgoGq0f ug]{ sfo{ lgjf{rg cfof]un] ub{5 .
lgjf{rg cfof]udf Pshgf k|d'v lgjf{rg cfo'St / rf/ hgf cfo'St /xg] Joj:yf 5 . k|d'v
lgjf{rg cfo'St / cfo'Stsf] kbfjlw ^ jif{sf] x'g]5 . ;+ljwfg adf]lhd lgjf{rg cfof]unfO{{
cfˆgf] sfd k"/f ug{ cfjZos kg{] sd{rf/L / cGo ;xof]u g]kfn ;/sf/, k|b]z ;/sf/ / :yfgLo
;/sf/n] pknAw u/fpg]5 .
k|d'v lgjf{rg cfo'St / lgjf{rg cfo'Stsf] nflu of]Uotf
-s_ dfGotf k|fKt ljZjljBfnoaf6 :gfts pkflw k|fKt u/]sf],
-v_ lgo'lSt x'Fbfsf avt s'g} /fhgLlts bnsf] ;b:o g/x]sf],
-u_ k}+tfln; jif{ pd]/ k"/f ePsf], /
-3_ pRr g}lts rl/q ePsf] .
lgjf{rg cfof]usf d'Vo sfdx¿
b]zsf] ;+ljwfg / sfg'gsf] cwLgdf /xL /fi6«kltb]lv :yfgLo lgsfo;Ddsf] ;a} lgsfosf]
lgjf{rg ;~rfng, /]vb]v, lgb]{zg / lgoGq0f ug]{,
lgjf{rgdf p7]sf pDd]bjf/sf] cof]Uotf ;DaGwL ljjfbsf] clGtd lg0f{o ug]{,
dfgj clwsf/sf] pNn+3gstf{nfO{{ ljefuLo sf/afxL tyf ;hfo ug{ sf/0f / cfwf/ v'nfO{{
;DalGwt lgsfo ;dIf l;kmfl/; ug]{,
dfgj clwsf/;Fu ;DalGwt sfg'gsf] cfjlws ¿kdf k'g/fjnf]sg ug{] tyf To;df ug'{ kg{]
;'wf/ tyf ;+zf]wgsf ;DaGwdf g]kfn ;/sf/ ;dIf l;kmfl/; ug{],
dfgj clwsf/;Fu ;DalGwt cGt/f{li6«o ;lGw jf ;Demf}tfsf] g]kfn kIf aGg' kg{] ePdf
To;sf] sf/0f;lxt g]kfn ;/sf/nfO{{ l;kmfl/; ug{] / g]kfn kIf alg;s]sf ;lGw jf
;Demf}tfsf] sfof{Gjog eP jf gePsf] cg'udg u/L sfof{Gjog gePsf] kfOPdf To;sf]
sfof{Gjog ug{ g]kfn ;/sf/ ;dIf l;kmfl/; ug{],
/fli6«o k|fs[lts ;|f]t tyf ljQ cfof]u -efu – @^_
g]kfndf k|fs[lts ;|f]tsf] afF8kmfF8 ubf{ ;f];Fu ;DalGwt jftfj/0fLo k|efj d"Nofª\sg ;DaGwdf
cfjZos cWoog / cg';Gwfg u/L g]kfn ;/sf/nfO{{ l;kmfl/; ug{ Ps /fli6«o k|fs[lts ;|f]t
tyf ljQ cfof]u /xg] Joj:yf ;+ljwfgdf ul/Psf] 5 . o; cfof]udf cWoIf / a9Ldf rf/hgf
;b:o /xg]5g\\ . o; cfof]usf] cWoIf / ;b:osf] kbfjlw lgo'lSt ePsf] ldltn] 5 jif{sf] x'g]5 .
cWoIf jf ;b:osf] kbdf lgo'lStsf nflu of]Uotf M
dfGotfk|fKt ljZjljBfnoaf6 ;DalGwt ljifodf :gfts pkflw xfl;n u/L k|fs[lts ;|f]t jf
ljQ Joj:yfkg, cy{zf:q, sfg'g, Joj:yfkgsf] If]qdf sDtLdf la; jif{ lqmofzLn /xL
ljz]if1tf xfl;n u/]sf],
lgo'lSt x'Fbfsf avt s'g} /fhgLlts bnsf] ;b:o g/x]sf],
kf7– kf“r
cGo ;+j}wflgs cfof]ux¿
/fli6«o dlxnf cfof]u -efu– @&, wf/f– @%@_
g]kfndf Ps /fli6«o dlxnf cfof]u/xg]5, h;df cWoIf / cGo rf/hgf ;b:o /xg] Joj:yf 5 .
/fi6«kltn] ;+j}wflgs kl/ifbsf] l;kmfl/;df /fli6«o dlxnf cfof]usf cWoIf / ;b:osf] lgo'lSt
ug]{5g\\ . /fli6«o dlxnf cfof]usf cWoIf tyf ;b:osf] kbfjlw lgo'lSt ePsf] ldltn] 5 jif{sf]
x'g]5 .
/fli6«o dlxnf cfof]usf] cWoIf / ;b:osf] kbdf lgo'lSt x'gsf nflu sDtLdf b; jif{ dlxnfsf]
xs, lxt jf n}+lus Gofo jf dlxnf ljsf; jf dfgj clwsf/ / sfg'gsf] If]qdf dxTTjk"0f{
of]ubfg k'¥ofPsf] dlxnf of]Uo dflgg]5 . cWoIfsf] xsdf dfGotf k|fKt ljZjljBfnoaf6 :gfts
pkflw xfl;n u/]sf] JolSt x'g' k5{ .
/fli6«o dlxnf cfof]un] lgDgfg';f/ sfo{ ub{5
dlxnfsf] xslxt;Fu ;/f]sf/ /fVg] gLlt tyf sfo{qmdsf] th'{df u/L sfof{Gjogsf nflu
g]kfn ;/sf/ ;dIf k]z ug]{,
dlxnfsf] xs lxt;Fu ;DalGwt sfg'g jf g]kfn kIf ePsf] cGt/f{li6«o ;lGw jf ;Demf}tf
cGtu{tsf] bfloTTj sfof{Gjog eP jf gePsf] ljifodf cg'udg u/L To;sf] k|efjsf/L
kfng jf sfof{Gjogsf] pkfo ;lxt g]kfn ;/sf/nfO{{ ;'emfj lbg],
v'nf ljBfnosf nflu :jfWoog ;fdu|L, ;fdflhs cWoog 119
dlxnfnfO{{ /fli6«o ljsf;sf] d"n k|jfxdf ;dflxt ug{ tyf /fHosf ;a} lgsfodf
;dfg'kflts ;xeflutf ;'lglZrt ug{ df}h'bf gLlt tyf sfo{qmdsf] ;dLIff,
cg'udg tyf d"Nofª\sg ug]{ / To;sf] k|efjsf/L sfof{Gjogsf nflu g]kfn ;/sf/nfO{{
l;kmfl/; ug]{,
n}+lus ;dfgtf, dlxnf ;zStLs/0f tyf dlxnf;Fu ;DalGwt sfg'gL Joj:yfsf] cWoog,
cg';Gwfg u/L To:tf sfg'gdf ug'{kg]{ ;'wf/sf ;DaGwdf ;DalGwt lgsfonfO{{ l;kmfl/; ug]{
/ ;f]sf] cg'udg ug]{,
dlxnf clwsf/;Fu ;DalGwt g]kfn kIf ePsf] cGt/f{li6«o ;lGw jf ;Demf}tfdf ePsf]
Joj:yf adf]lhd g]kfnn] k7fpg' kg]{ k|ltj]bg tof/Lsf ;DaGwdf g]kfn ;/sf/nfO{{ ;'emfj
lbg],
dlxnf lx+;f jf ;fdflhs s'/Lltaf6 kLl8t ePsf] jf dlxnf clwsf/ k|of]u ug{ glbPsf] jf
jl~rt u/]sf] ljifodf s'g} JolSt jf ;+:yf lj?4 d'2f bfo/ ug'{kg]{ cfjZostf b]lvPdf
sfg'g adf]lhd cbfntdf d'2f bfo/ ug{ ;DalGwt lgsfo ;dIf l;kmfl/; ug]{ .
/fli6«o blnt cfof]u -efu– @&, wf/f– @%%_
g]kfndf Ps /fli6«o blnt cfof]u /xg]5 h;df cWoIf / cGo rf/ hgf ;b:o /xg]5g\\ .
/fi6«kltn] ;+j}wflgs kl/ifbsf] l;kmfl/;df /fli6«o blnt cfof]usf cWoIf / ;b:osf] lgo'lSt
ug]{5 . /fli6«o blnt cfof]usf cWoIf tyf ;b:osf] kbfjlw lgo'lSt ePsf] ldltn] 5 jif{sf]
x'g]5 .
/fli6«o blnt cfof]usf] cWoIf jf ;b:osf] kbdf lgo'lStsf nflu sDtLdf b; jif{ blnt
;d'bfosf] xs lxt jf dfgj clwsf/ / sfg'gsf] If]qdf dxTTjk"0f{ of]ubfg k'¥ofPsf] JolSt x'g'
kb{5 . cWoIfsf] xsdf dfGotfk|fKt ljZjljBfnoaf6 sDtLdf :gfts pkflw k|fKt u/]sf] x'g'
kb{5 .
/fli6«o blnt cfof]usf] sfd, st{Jo / clwsf/ b]xfoadf]lhd x'g]5 M–
blnt ;d'bfosf] ;du| l:yltsf] cWoog tyf cGj]if0f u/L tt\;DaGwdf ug{' kg{] gLltut,
sfg'gL / ;+:Yffut ;'wf/sf ljifo klxrfg u/L g]kfn ;/sf/nfO{{ l;kmfl/; ug{],
hftLo 5'jf5"t, pTkL8g / lje]bsf] cGTo u/L blnt pTyfg / ljsf;sf nflu blnt lxt;Fu
;/f]sf/ /fVg] /fli6«o gLlt tyf sfo{qmdsf] th'{df u/L sfof{Gjogsf nflu g]kfn ;/sf/
;dIf k]z ug{],
blnt ;d'bfosf] pTyfg tyf lxtdf ePsf ljz]if Joj:yf nufot blnt lxt;Fu ;DjlGwt
sfg'gsf] k|efjsf/L ¿kdf kfngf eP jf gePsf] ljifodf cg'udg u/L kfngf jf
sfof{Gjog gePsf] eP ;f]sf] kfngf jf sfof{Gjogsf nflu g]kfn ;/sf/ ;dIf ;'emfa lbg],
blnt ;d'bfosf] clwsf/;Fu ;DalGwt g]kfn kIf ePsf] cGt/f{li6«o ;lGw jf ;Demf}tfdf
ePsf] Joj:yf adf]lhd g]kfnn] k7fpg' kg]{ k|ltj]bg tof/Lsf ;DaGwdf g]kfn ;/sf/nfO{{
;'emfj lbg], blnt ;d'bfonfO{{ /fli6«o ljsf;sf] d"n k|jfxdf ;dflxt ug{ tyf /fHosf ;a}
c+ux¿df ;dfg'kflts ;xeflutf ;'lglZrt ug{ df}h'bf gLlt tyf sfo{qmdsf] ;dLIff,
cg'udg tyf d"Nofª\sg ug]{ / ;f]sf] k|efjsf/L sfof{Gjogsf nflu g]kfn ;/sf/nfO{{
l;kmfl/; ug]{,
hftLo e]befj tyf 5'jf5't jf ;fdflhs s'/Lltaf6 kLl8t ePsf] jf blntsf] xs k|of]u
ug{ glbPsf] jf jl~rt u/]sf] ljifodf s'g} JolSt jf ;+:yf lj?4 d'2f bfo/ ug{' kg{]
cfjZostf b]lvPdf sfg'g adf]lhd cbfntdf d'2f bfo/ ug{ ;DalGwt lgsfo ;dIf
l;kmfl/; ug{] .
/fli6«o ;dfj]zL cfof]u -efu– @&, wf/f– @%*_
g]kfndf Ps /fli6«o ;dfj]zL cfof]u /xg]5 h;df cWoIf / cGo rf/ hgf;Dd ;b:o /xg]5g\\ .
/fi6«kltn] ;+j}wflgs kl/ifbsf] l;kmfl/;df /fli6«o ;dfj]zL cfof]usf] cWoIf / ;b:osf] lgo'lSt
ug]{]5 . /fli6«o ;dfj]zL cfof]usf cWoIf tyf ;b:osf] kbfjlw lgo'lSt ePsf] ldltn] 5 jif{sf]
x'g]5 .
cWoIf jf ;b:osf] kbdf lgo'lSt x'gsf] nflu sDtLdf b; jif{ ;fdflhs ;dfj]zLs/0f,
ckfª\utf ePsf JolSt, cNk;+Vos Pj+ ;LdfGts[t ;d'bfo tyf lk5l8Psf] If]q / ju{sf] xs,
lxt, ljsf; jf dfgj clwsf/sf] If]qdf dxTTjk"0f{ of]ubfg k'¥ofPsf] JolSt x'g' kb{5 . cWoIfsf]
xsdf dfGotf k|fKt ljZj ljBfnoaf6 :gfts pkflw xfl;n u/]sf] x'g'kb{5 .
/fli6«o ;dfj]zL cfof]usf] sfd, st{Jo / clwsf/ o;k|sf/ /x]sf] 5 .
v; cfo{, lk58f ju{, ckfª\utf ePsf JolSt, h]i7 gful/s, >lds, ls;fg, cNk;+Vos Pj+
;LdfGts[t ;d'bfo tyf lk5l8Psf] ju{ / s0ff{nL tyf cfly{s ¿kn] ljkGg ju{ nufotsf
;d'bfosf] xs clwsf/sf] ;+/If0fsf nflu cWoog tyf cg';Gwfg ug{], pSt ;d'bfo, ju{ /
If]qsf] ;dfj]zLs/0fsf nflu g]kfn ;/sf/n] cjnDag u/]sf] gLlt tyf sfg'gsf] sfof{Gjog
cj:yfsf] cWoog u/L ;'wf/sf nflu g]kfn ;/sf/nfO{{ ;'emfj lbg],
pSt ;d'bfo, ju{ / If]qsf] /fHo ;+oGqdf plrt k|ltlglwTTj eP gePsf] cWoog u/L To:tf]
;d'bfo, ju{ / If]qsf] k|ltlglwTTjsf nflu ul/Psf] ljz]if Joj:yfsf] k'g/fjnf]sg ug{ g]kfn
;/sf/nfO{{ ;'emfj lbg], pSt ;d'bfo, ju{ / If]qsf] ;+/If0f, ;zStLs/0f / ljsf;
;Gtf]ifhgs eP gePsf] cWoog u/L eljiodf cjnDag ug{' kg{] gLltsf] ;DaGwdf g]kfn
;/sf/ ;dIf l;kmfl/; ug{],
s0ff{nL / lk5l8Psf] If]qsf] ljsf; / ;d[l4sf nflu canDag ug'{ kg]{ gLlt / sfo{qmdsf]
;DaGwdf g]kfn ;/sf/nfO{{ ;'emfj lbg],
cNk;+Vos tyf ;LdfGts[t ;d'bfo;DaGwL sfg'gdf ;dofg's"n kl/dfh{gsf nflu l;kmfl/;
ug{],
kf7 M ^
/fhgLlts bnx¿
!= ljifoj:t'
/fhgLlts bn M hgtfnfO{{ hfu[t, ;ª\ul7t / ;/sf/nfO{{ ;r]t u/fpg] Pjd\ hgdt cleJolSt
ug{ ;zSt / ckl/xfo{ dfWod /fhgLlts bn xf] . ax'bnLo Joj:yf ePsf] b]zdf bnx¿lardf
k|lt:kwf{ eP/ /fHo ;~rfngsf ljleGg cª\udf hgk|ltlglwx¿ k'Ug] ub{5g\\ . /fhgLlts bn
eg]sf] hgtfsf] ;+ul7t ;+:yf xf] . o;n] lg/Gt/ ¿kdf hgtfsf kIfdf sfo{j|md ;~rfng
ul//xG5 . o;n] b]zsf] zf;g Joj:yf ;~rfng ug{, b]zsf] sfg'g lgdf{0f ug{, hgtfdf
/fhgLlts / ;fdflhs r]tgf hufpg, ;/sf/ lgdf{0f ug{, ;/sf/nfO{{ va/bf/L ug{ ;d]t
dxTTjk"0f{ e"ldsf v]Nb5 .
/fhgLlts bnsf sfo{x¿ cWoog ug'{eGbf klxn] tkfO{Fn] ufpF, 6f]n, lhNnfdf /fhgLlts bnn] s]
s] sfo{ ug]{ u/]sf 5g\\ l6kf]6 ug'{xf];\ / To;kl5 tnsf] sfo{x¿;Fu cfˆgf] pTt/ bfFHg'xf];\ .
/fhgLlts bnsf sfo{x¿
hgtfnfO{{ /fhgLlts r]tgf e/L lzlIft agfpg',
;'zf;gdf hf]8
-u_ cEof; -u_ sf nflu kf7sf] bnLo Joj:yfsf] juL{s/0fsf cfwf/’ cWoog ug'{xf];\ .
-3_ cEof; -ª_ sf nflu kf7sf] ax'bnLo Joj:yf s:tf] Joj:yf xf] t <’ eGg] zLif{s cWoog
ug'{xf];\ .
-r_ cEof; -r_ sf nflu låbnLo Joj:yf s:tf] Joj:yfnfO{{ eGg]’ zLif{s cWoog ug'{xf];\ .
-5_ cEof; -5_ sf nflu /fhgLlts bnsf sfo{x¿’ cWoog ug'{xf];\ .
-h_ cEof; -h_ / -`_ sf lglDt lgDg cg';f/ cWoog ug'{xf];\ .
========== kf6L{sf] r'gfjL 3f]if0ffkq
cfb/0fLo hg;d'bfo,
cfufdL lgjf{rgdf xfd|f] bnn] lht]df b]z lgdf{0fsf lglDt lgDglnlvt sfo{x¿ ug]{ k|lta4tf
hfx]/ ub{5f}F .
ul/aL lgjf/0fsf] lgldQ cfocfh{gsf sfo{j|mdx¿ ;~rfng ug]{ .
pk/f]St k|lta4tfx¿ k"/f ug{ xfd|f] bnnfO{{ cTolws ax'dtn] ljho u/fpg'xf];\ .
s]Gb|Lo cWoIf
========= kf6L{
-em_ /fhgLlts bnx¿ nf]stGqsf vDaf x'g\ . lsgsL,
/fhgLlts bnx¿sf] k|lt:kwf{af6 g} ;/sf/sf] lgdf{0f x'G5 .
/fhgLlts bnx¿n] b]z ljsf;sf nflu cfˆgf] 3f]if0ff kq dfkm{t k|ltj4tf hfx]/
u/]sf x'G5g\\ .
hgtfsf cfjh /fhgLlts bn dfkm{t g} hfx]/ x'G5g\\ .
kf7 M &
lgjf{rg k|lqmof
!= ljifoj:t'
g]kfn ax'bnLo Joj:yf ePsf] b]z xf] . oxfF
zf;gsf] x/]s If]qdf :yfgLo txsf] j8fb]lv /fli6«o
txdf /fi6«klt kb ;d]tsf] lgo'lSt nf]stflGqs
k4ltcg';f/ ax'dtsf cfwf/df x'g] Joj:yf
;+ljwfgdf /x]sf] 5 . o;sf nflu Ps clwsf/
;DkGg :jtGq lgsfoaf6 lgjf{rg ug'{ cfjZos
x'G5 . o;}sf nflu ;+ljwfgdf lgjf{rg cfof]usf]
Joj:yf ul/Psf] x'G5 . lgjf{rg cfof]u cGtu{t
dtbftf gfdbtf{ clwsf/L, lgjf{rg clws[t, d'Vo dtbfg ug]{ k|lqmof
lgjf{rg clws[t, dtbfg clws[t cflbsf] e"ldsf dxTTjk"0f{ x'G5 .
lgjf{rg k|lqmofdf ;+nUg lgsfox¿sf] kl/ro lgDgcg';f/ pNn]v ul/Psf] 5 M
-s_ lgjf{rg cfof]u
ljleGg txsf lgjf{rg ;DkGg ug{sf nflu ;+j}wflgs cª\usf] ¿kdf lgjf{rg cfof]usf] Joj:yf
;+ljwfgn] u/]sf] 5 . o;sf] sfddf ;xof]u k'¥ofpg g]kfn ;/sf/n] cfjZos kg]{ sd{rf/L /
cGo ;|f]t pknAw u/fpF5 .
-v_ dtbftf gfdbtf{ clwsf/L
lgjf{rg cfof]un] k|To]s lgjf{rg If]qdf dtbftf gfdfjnL tof/ ug{ dtbftf gfdbtf{ clwsf/L
dtbfg k|lqmofaf/] k/]sf ph'/L jf ;d:ofx¿af/] tTsfn 5fglag u/L lg0f{o lbg] sfo{
klg dtbfg clws[tn] u5{ .
-r_ dtbftf gfdfjnL / dtbftf kl/ro–kq
lgjf{rg cfof]un] k|To]s jif{ sfg'gdf tf]lsPadf]lhd !* jif{ pd]/ k'u]sf JolStx¿sf] kmf]6f]
;lxtsf] dtbftf gfdfjnL ;+sng u/L kl/ro kq tof/ u5{ . of] sfo{ lgjf{rg cfof]un]
lgoldt ¿kdf u5{ . g]kfnL gful/sn] gful/stfsf] k|df0f–kq lng] ;dodf g} ;Fu;Fu} kmf]6f]
lvrfO{ dtbftf gfdfjnLdf ;dfj]z ul/G5 .
dtbfg s]Gb| tyf pks]Gb|
lgjf{rgsf] ;dodf cfof]un] g]kfn /fHoe/L dtbftfnfO{{ kfos kg]{ 7fpFdf dtbfg s]Gb| tyf
pks]Gb|x¿ /fVg] Joj:yf ldnfpF5g\\ .
dtbftf gfdfjnL kmf/fdsf] gd'gf
lgjf{rg cfof]u
lhNnf lgjf{rg sfof{no ====================== .
dtbftfsf] ljj/0f M ldlt =============================
uf=lj=;============ j8f g+==============
j|m=;+= dtbftfsf] afa'sf] afh]sf] pd]/ lnª\u ufp“ 3/
gfd gfd gfd dlxnf k'?if 6f]n gDa/
clzIff
kf7 M *
lgjf{rgdf gful/ssf] e"ldsf
!= ljifoj:t'
kl/ro
cfdlgjf{rgdf ljleGg lgsfox¿n] cf–cfˆg} lsl;dsf e"ldsf lgjf{x u/]sf x'G5g\\ eg] k|To]s
dtbftf jf gful/sn] klg cf–cfˆgf 7fpFaf6 dxTTjk"0f{ e"ldsf lgjf{x ug'{kg]{ x'G5 . oxfF lhNnf
lgjf{rg clws[t / dtbftfx¿lardf ePsf] lgjf{rgdf gful/sn] v]Ng'kg]{ e"ldsfsf ;DaGwdf
;Djfb pNn]v 5 .
dtbftf M lgjf{rg clws[tHo", lgjf{rgdf xfdL k|To]s gful/sn] klg dxTTjk"0f{
e"ldsf v]Ng'k5{ eg]/ /]l8of]df eg]sf] ;'lgG5 . s:tf] e"ldsf lgjf{x ug'{k5{,
atfOlbg'xf];\ g .
lgjf{rg clws[t M ;fx|} /fd|f] k|Zg ug'{eof] . tkfO{Fx¿sf] klxnf] st{Jo eg]sf] lgjf{rgdf dt
v;fNg' xf] . o;sf nflu tkfO{Fx¿n] cfˆgf] gfd dtbftf gfdfjnLdf
n]vfpg'k5{ .
dtbftf M dtbftf gfdfjnL ;ª\sng ug]{ sfd t lgjf{rg cfof]usf] x}g / <
lgjf{rg clws[t M xf] . o;sf nflu k|To]s lhNnfdf lhNnf lgjf{rg sfof{no /x]sf] x'G5 .
o;n] ;d'bfodf g} uP/ 5'6]sf dtbftfsf] kmf]6f] ;lxtsf] dtbftf gfdfjnL
;ª\sng ug{] sfd ub{5 . ;f] ;dodf k|To]s aflnu gful/sn] cfˆgf] gfd
;dfj]z u/fpg], uNtL ePsf] eP ;Rofpg nufpg] / x6fpg'kg]{ eP
x6fpg nufpg] ug'{k5{ .
dtbftf M ;Rofpg] / ;dfj]z ug]{ s'/f t l7s} xf] . t/ x6fpg] r} lsg ug'{k¥of] lg
;/ <
lgjf{rg clws[t M s;}sf cfkmGtsf] gfd cl3Nnf] lgjf{rgdf ;dfj]z ePsf] x'G5 t/ xfn
jxfFsf] lgwg eO;s]sf] x'g ;S5, To:t} sf]xL ToxfFaf6 cGo If]qdf a;fO
;/]/ hfg'ePsf] 5 eg] To:tf JolStx¿sf] gfd ToxfFsf] dtbftf
gfdfjnLaf6 x6fpg' k5{ . tL JolStx¿sf] gfddf c¿n] hyfefjL dtbfg
ug{ ;S5g\\ . To:t} lgjf{rg cfof]unfO{{ tof/L ug{ klg ;lhnf] k5{ .
dtbftf M dtbftf gfdfjnL slxn] ;ª\sng x'G5, To;sf] klg hfgsf/L dtbftfnfO{{
x'g'k5{ x}g ;/ <
lgjf{rg clws[t M /fd|f] lh1f;f /fVg' ef] . dtbftf gfdfjnLdf gfd ;dfj]z ug{ jif{e/L
hlxn] klg ;lsG5 . cfˆgf] lhNnfdf /x]sf] lgjf{rg sfof{nodf o:tf]
;'ljwf lbOPsf] 5 . To;}u/L k|To]s gful/sn] gful/stfsf] k|df0fkq lng]
lbg ToxLF /x]sf] lhNnf lgjf{rg sfof{nosf] 6]andf uO{ kmf]6f] lvrfP/
dtbftf gfdfjnLdf gfd ;dfj]z u/fpg kfpF5 t/ p;n] c7f/ jif{ pd]/
k'u]kl5 dfq dtbfg ug{ kfpF5 . To:t} dtbftf x'g tf]lsPsf] pd]/ k'u]kl5
cfk"mnufot cfˆgf kl/jf/sf ;b:ox¿sf] gfd ;dfj]z u/fpg' k5{ .
dtbftf M uPsf] lgjf{rgdf t xfdLn] xfd|f ufpF3/sf dflg;x¿nfO{{ dtbftf
gfdfjnLdf gfd ;dfj]z u/f}F eg]/ 3/3/df uP/ ;DemfPsf lyof}F .
lgjf{rg clws[t M Pp6f c;n / ;r]t gful/sn] ufpF3/, 6f]n l5d]sdf lgjf{rgsf] af/]df
ghfg]sf JolStx¿nfO{{ lgjf{rg k|lqmof / gful/ssf] st{Jo af/]df a'emfpg'
k|d'v st{Jo g} xf] . o:tf JolStx¿nfO{{ c;n gful/s elgG5 .
dtbftf M lgjf{rgdf dtbfg
ug{ hfg'eGbf cl3
k|To]s /fhgLlts
bn / lgjf{rgdf
pDd]bjf/ ePsf
JolStx¿sf]
lgjf{rg lrXg
yfxf kfpg klg
TolQs} h?/L x'g]
/x]5 .
lgjf{rgdf gful/sn] v]Ng'kg]{ e"ldsf
v'nf ljBfnosf nflu :jfWoog ;fdu|L, ;fdflhs cWoog 133
lgjf{rg clws[t M d}n] eGg vf]h]sf] s'/f tkfO{Fn] ;Demfpg' eof] . k|To]s bn / pDd]bjf/sf]
lrXg yfxf ePg eg] cfk"mn] dgk/fPsf], b]zsf] enf] ug]{, b]z ljsf; ug]{
bn / pDd]bjf/nfO{{ dt lbg afwf k5{ .
dtbftf M gful/sn] v]Ng'kg]{ cGo e"ldsf s] s] x'g ;S5g\\ ;/ <
lgjf{rg clws[t M dtbfg ubf{ tf]lsPsf] ;dod} dtbfg s]Gb|df k'u]/ nfO{g nfu]/ kfnf] kv{g],
uf]Ko ¿kdf cfk"mn] /fh]sf] bnsf] jf pDd]bjf/ ePsf JolStsf] lgjf{rg
lrXgsf] lardf 5fk nufO{{ dtk]l6sfdf v;fNg] ug'{k5{ . To;}u/L dtbfg
ug'{eGbf klxnf /fhgLlts bnsf 3f]if0ff kq /fd|/L cWoog ug]{ / c¿nfO{{
;Demfpg] a'emfpg] ug'{k5{ .
dtbftf M lgjf{rgdf ;lqmo ¿kdf efu lng' t gful/ssf] k|d'v st{Jo g} /x]5 lg ∕
lgjf{rg clws[t M t/ Pp6f s'/fdf eg] Wofg lbg'k5{ . s;}n] 8/, wDsL b]vfP/ jf k};f lbP/
tkfO{Fsf] dt lsGg k|of; ug{ ;S5g\\ To:tf lqmofsnfksf] 86]/ lj/f]w
ug'{k5{ / ufpF6f]ndf klg ;a}nfO{{ ;Demfpg'k5{ . cem dxTTjk"0f{ s'/f csf]{
5.
dtbftf M To:tf] dxTTjk"0f{ s'/f s] xf] ;/ <
lgjf{rg clws[t M dtbfg ug'{ ;Dk"0f{ aflnu dtbftfsf] st{Jo xf] To;}u/L tf]lsPsf] pd]/
k'u]sf / ;dfhnfO{{ s]xL ug{ ;S5' ;dfhsf] sNof0f ug{ ;S5' eGg] JolStn]
pDd]bjf/ aGg klg kl5 kg'{x'Fb}g .
dtbftf M of] sfo{ t ljBfnodf klg l;sfOPdf cem /fd|f] x'g] /x]5 .
lgjf{rg clws[t M /fd|f] s'/f ug'{eof] . ljBfnodf cWoog ug]{ afnaflnsfn] klg dtbftf
gfdfjnLdf gfd ;dfj]z u/fpg, gfd, y/, 7]ufgf, hGd ldlt ;Rofpg,
lgjf{rgsf] ;dodf dt v;fNg h:tf sfdsf] nflu cfˆgf] 3/ kl/jf/ /
5/l5d]sdf ;Demfpg ;S5g\\ . ufpFkflnsf tyf gu/kflnsfsf j8f
sfof{nox¿nfO{{ ;xof]u k'¥ofpg ;S5g\\ .
dtbftf M clg dt v;fNg hfFbf kl/rokq rflxG5 eG5g\\ lg Û
lgjf{rg clws[t M dtbfg ubf{ cglws[t ¿kdf hyfefjL dtbfg gxf];\, ;xL JolStn] dfq
dtbfg ug{ ;s"g\ eg]/ dtbftf kl/ro kq ljt/0f ul/Psf] x'G5 h;n]
q'l6/lxt dtbfg ug{ ;xof]u k'¥ofpF5 / ljjfb klg pTkGg x'Fb}g .
dtbftf M lgjf{rgdf xfdLn] ug'{kg]{ w]/} sfdx¿ /x]5g\\, ;/nfO{{ wGojfb Û ca d klg
;a}nfO{{ oL s'/fsf] hfgsf/L u/fpF5' .
@= cEof;
-s_ lgDglnlvt k|Zg tkfO{Fsf !) hgf l5d]sLnfO{{ ;f]Wg'xf];\ .
-!_ dtbftf gfdfjnL eg]sf] s] xf] < kmf]6f] ;lxtsf] dtbftf kl/ro kq agfpg' eof] <
-@_ dtbftf gfdfjnLdf gfd, y/, 7]ufgf, pd]/ ;Rofpg sxfF hfg'k5{ <
-#_ tkfO{F sxfF dt (Vote) dfUg s'gs'g /fhgLlts bnsf pDd]bjf/ cfP <
-$_ tkfO{Fn] dt (Vote) v;fNg'clw s] s] ug'{ePsf] lyof] <
-v_ lgjf{rgdf gful/sn] v]Ng'kg]{ s'g} cf7cf]6f e"ldsfsf] ;"rL agfpg'xf];\ <
-u_ dtbfgdf cfk"mn] dt lbPsf] pDd]bjf/n] ljho u/]sf] cj:yfsf] j0f{g ub}{ Ps cg'R5]b
n]Vg'xf];\ .
-3_ tkfO{F dtbfg ug]{ pd]/ gk'u]sf] ljBfyL{sf] x}l;otn] lgjf{rgdf tkfO{Fsf] e"ldsf s:tf]
x'g]5 <
-ª_ dtbfgdf efu lnGg eGg] cledfjsnfO{{ s;/L ;Demfpg' x'G5 <
#= k[i7kf]if0f
-s_ cEof; -s_ sf nflu o;} kf7sf] ;Djfbsf] cWoogsf] cfwf/df tof/ u/L s] s] ug'{kg]{
/x]5 l5d]sLnfO{{ ;f]w]sf] cfwf/df ;"rL agfpg'xf];\ <
-v_ cEof; -v_ sf nflu ;+jfb cWoog u/L ;"rL agfpg'xf];\ .
-u_ cEof; -u_ sf nflu cfˆgf] cleefjs jf ufpFsf /fhgLltdf ;lqmo JolSt;Fu ;xof]u
lnO{ ug{ ;Sg'x'g]5 .
-3_ cEof; -3_ sf nflu o;/L n]Vg'xf];\ .
d dtbfg ug]{ pd]/ gk'u]sf] ljBfyL{ ePklg lgjf{rgdf lgDg sfo{x¿ u/]/ ;lqmo e"ldsf lgjf{x
ug{ ;S5' .
-!_ dtbftf gfdfjnLdf gfd ;dfj]z u/fpg, ;Rofpg / lemSg cfˆgf kl/jf/ /
5/l5d]snfO{{ hgr]tgf hufpg] / ;xof]u ug]{ .
-@_ dtbfg ug]{ sfo{ nf]e, nfnr / 8/ wDsLdf k/]/ ug]{ xf]Og, cfˆgf] :jljj]sn] uf]Ko
¿kdf ug'{k5{ egL hgr]tgf hufpF5' . cfˆgf kl/jf/sf ;b:ox¿nfO{{ klg
;DemfpF5' .
-#_ cfˆgf 5/l5d]sdf dtbfg s]Gb|;Dd hfg sl7g x'g] czSt, j[4 / ckfª\ux¿nfO{{
dtbfg s]Gb|;Dd k'¥ofpg ;xof]u u5'{ .
-$_ dtbftf gfdfjnLdf dtbftfsf] gfd, qmd ;ª\Vof, 3/w'/L gDa/ cflb vf]h]/ ;xof]u
u5'{ .
-%_ :jod\;]jssf] ¿kdf dtbfg s]Gb|df ;xof]u k'¥ofpF5' .
-ª_ cEof; -ª_ sf nflu lgDgfg';f/ n]Vg ;lsG5 .
dtbfg xfd|f] df}lns clwsf/ xf] . o;sf] pkof]u ug'{k5{ .
kf7 M (
dfgj clwsf/ tyf cGt/f{li6«o lgsfox¿
!= ljifoj:t'
dfgj clwsf/sf ;DaGwdf dgf]h / ;lngfsflar ePsf] ;+jfb o;k|sf/ 5 M
dgf]h M ;lngf Û dfgj clwsf/;DaGwL ljrf/ ;aeGbf klxn] s;n] cufl8 ;f/]sf] xf] <
;lngf M e"tk"j{ cd]l/sL /fi6«klt k|mofª\slng ?hj]N6sL kTgL On]gf]/ ?hj]N6 (Eleanor
Roosevelt) sf] cys k|of;af6 !) l8;]Da/ !($* df ;+o'St /fi6«;ª\3sf]
;fwf/0f ;efn] dfgj clwsf/sf] ljZjJoflk 3f]if0ffkq hf/L u¥of] .
dgf]h M On]gf]/ ?hj]N6 s:tL lyOg\ t <
;lngf M ltgsf] ljrf/ pRr lyof] . pgL cfbz{ gf/L lyOg\ . pgn] kf]lnof]af6 ckfª\utf
ePsf cfˆgf klt ˆo|fª\slng ?hj]N6nfO{{ cg]s k|]/0ffbfoL jrgx¿åf/f /fi6«klt
kbdf pDd]bjf/ x'g / lgjf{rgdf lhtfpg 7'nf] of]ubfg k'¥ofPsL lyOg\ . ltgs}
k|of;af6 k|mofª\slng ?hj]N6 ltg k6s;Dd cd]l/sfsf /fi6«klt eP .
dgf]h M ;lngf, cfhsn dfgj clwsf/sf ;DaGwdf lgs} rrf{ u/]sf] kfOG5 . dfgj
clwsf/ eg]sf] s] xf] <
;lngf M s'g} klg JolStn] s'g} klg lsl;dsf] afx\o cj/f]wljgf cfˆgf] JolStTTjsf] ljsf;
ug{ kfpg] clwsf/ g} dfgj clwsf/ xf] . o;sf cg]s kl/efiffx¿ x'g ;S5g\\ .
t/ oL ;a} kl/efiffx¿ dfgjlxt;Fu ;DalGwt 5g\\ . jf:tjdf dflg; ePsf
sf/0fn] pkef]u ug{ kfpg'kg]{ clwsf/ g} dfgj clwsf/ xf] .
dgf]h M dfgj clwsf/ / df}lns clwsf/lardf s] km/s 5 t <
;lngf M dfgj clwsf/ Jofks cy{df x'G5 eg] df}lns clwsf/sf] bfo/f ;fgf] x'G5 .
dfgj clwsf/ cGt/f{li6«o sfg'g cGtu{t kb{5 eg] df}lns clwsf/ b]zsf]
;+ljwfg / sfg'g cGtu{t kb{5 . df}lns clwsf/nfO{{ gful/s clwsf/, d"ne"t
clwsf/, ;+j}wflgs clwsf/ klg elgG5 . of] /fi6« cg';f/ km/s km/s x'G5 .
dgf]h M P To;f] eP ;+o'St /fi6«;ª\3sf] dfgj clwsf/;DaGwL ljZjJofkL 3f]if0ffkqsf
af/]df atfOlbg'xf];\ g .
;lngf M o; 3f]if0ff–kqdf #) cf]6f wf/fx¿ (Articles) 5g\\ . o;sf ;a} wf/fx¿ plQs}
dxTTjk"0f{ 5g\\ . o; 3f]if0ffkqsf] wf/f ! df ;a} dflg;x¿ :jtGq eP/ hGd]sf
5g\\ / ;a}sf] OHht / clwsf/x¿ ;dfg 5g\\ . ;a}n] Pscsf{;Fu d}qLefjsf ;fy
Jojxf/ ug'{kb{5 eGg] s'/f n]lvPsf] 5 . afFsL s'/f of] kmf]6f]skLdf 5 . o;}df k9
x} .
dgf]h M x'G5 d o;}df x]/f}Fnf .
dflysf] ;Djfb kl9;s]kl5 ca dfgj clwsf/ eg]sf] s] /x]5 t < ljrf/ ug'{xf];\ t .
jf:tjdf dfgj clwsf/ eg]sf] dflg;sf] hGdl;4 clwsf/ xf] . dflg;sf] ;fdflhs ljsf;
;Fu;Fu} clwsf/ klg km/s km/s ¿kdf b]vf k/] . tL clwsf/cGtu{t lgDg s'/fx¿ kb{5g\\ M
;a} dflg; :jtGq eP/ hGdG5g\\ / ;a}sf] OHht / clwsf/x¿ ;dfg 5g\\ .
-s_ ;+o'St /fi6«;ª\3sf] dfgj clwsf/;DaGwL ljZjJofkL 3f]if0ffkqdf /x]sf k|d'v s'/fx¿ o;
k|sf/sf 5g\\ M
wf/f != ;a} JolStx¿ hGdhft :jtGq x'G5g\\ . tL ;a}sf] ;dfg clwsf/ / k|lti7f x'G5g\\ .
To;}n] pgLx¿sf] cl:tTTj jf clwsf/ ;dfg 5g\\ . ;a} JolSt ljj]s, zlSt / cGtM:s/0fn] o'St
ePsfn] k|To]sn] k/:k/df eft[TTjsf] efjgf lnP/ Jojxf/ ug'{kb{5 .
wf/f @= s'g} klg dflg;nfO{{ p;sf] hft, wd{, efiff, lnª\u, /fhgLlts ljrf/wf/f, ljk/Lt ljrf/,
/fli6«otf, ;Dklt, ;fdflhs k[i7e"ld jf dof{bfsf cfwf/df leGgtf ug{ kfOFb}g .
wf/f #= k|To]s JolStnfO{{ j}olSts :jtGqtf / cfTd ;'/Iffsf] clwsf/ x'g]5 .
wf/f $= aFw'jf jf bf; agfO{ s;}nfO{{ klg /flvg] 5}g . bf;TTj / bf;bf;Lsf] Jofkf/ k"0f{ ¿kdf
lgif]w ul/g]5 . hyfefjL ¿kdf y'Gg gkfOg] .
wf/f !%= k|To]s JolStnfO{{ /fli6«otfsf] clwsf/ x'g]5 . s;}nfO{{ klg dgf]dfgL 9ª\uaf6 p;sf]
/fli6«otf kl/jt{g ug]{ clwsf/af6 lgif]w ul/g] 5}g .
wf/f !^= hflt, /fli6«otf jf wd{sf] e]befj ljgf pd]/ k'u]sf dlxnf / k'?ifnfO{{ ck;df ljjfx
ug]{ tyf kl/jf/ a;fpg] clwsf/ 5 . ljjfxsf] ljifodf j}jflxs hLjg tyf ljjfx ljR5]bdf
ltgLx¿nfO{{ ;dfg clwsf/ x'g]5 .
wf/f @^= slDtdf k|f/lDes jf cfwf/e"t lzIff lgMz'Ns / clgjfo{ x'g]5 . k|fljlws /
Jofj;flos lzIff ;j{;'ne x'g]5 . pRr :t/sf] lzIff of]Uotfsf cfwf/df ;a}nfO{{ ;dfg¿kn]
x'g] 5 . 5f]/f5f]/LnfO{{ lbOg] lzIff /f]Hg] clwsf/ cfdf afa'nfO{{ x'g] 5 .
;a} JolStnfO{{ gful/stf k|fKt ug]{ / j}jflxs ;DaGw sfod /fVg] clwsf/ 5g\\ .
x/]s JolStn] lzIff k|fKt ug]{ / ;fj{hlgs :ynsf] k|of]u ug]{ clwsf/ 5 .
s;}nfO{{ klg e]befjk"0f{ 9ª\uaf6 sfg'gn] ;+/If0f lbg jf sfg'gaf6 al~rt ug{ kfOFb}g .
k|To]s JolStnfO{{ cfˆgf] wfld{s tyf ;fF:s[lts ls|ofsnfkdf ;xefuL x'g kfpg] clwsf/
x'g] .
k|To]s JolStnfO{{ /fHosf] ;]jf ;'ljwfsf] pkof]u ug{ kfpg] clwsf/ x'g] .
-v_ dfgj clwsf/ ;+/If0f ;DaGwdf dfgj clwsf/jfbL ;ª\3 ;ª\u7gn] u/]sf sfo{x¿
g]kfndf dfgj clwsf/sf If]qdf ljleGg cGt//fli6«o / /fli6«o ;+:yfx¿n] sfd ul//x]sf 5g\\ .
oL ;+:yfx¿ dfgj clwsf/sf d"No dfGotfsf] k|rf/ k|;f/ ug]{, dfgj clwsf/ pNnª\3gsf
36gfsf] 5fgljg / vj/bf/L ug]{ Pjd\ ;r]tgf clej[l4 u/fpg] sfo{ logLx¿n] ub{5g\\ .
/fli6«o dfgj clwsf/ cfof]u
o; cfof]usf] :yfkgf lj=;+= @)%& df ePsf] xf] . g]kfndf dfgj
clwsf/sf] cj:yfsf] ;'lglZrttf ug{, dfgj clwsf/sf
36gfx¿sf] 5fgljg ug{ / dfgj clwsf/ lj?4df sfd x'g glbg
Pjd\ 36gfsf] oyfy{ 5fgljg u/L bf]ifL dfly sfjf{xL ug{ dfgj
clwsf/ cfof]u gfdsf] ;+j}wflgs lgsfosf] Joj:yf
ul/Psf] 5 . ;a}sf nflu uf}/j, ;dfgtf / Gofo o;
;+:yfsf] d"n gf/f xf] .
cgf}krfl/s ;]jf s]Gb| -OG;]s_
;g\ !(** df :yfkgf ePsf] o; ;+:yfn] x/]s jif{
dfgj clwsf/ jif{ k':ts k|sflzt ub}{ cfO/x]sf] 5 .
o; k':tsdf Ps jif{ leqdf b]ze/ ePsf dfgj clwsf/ pNnª\3gsf 36gfx¿sf ljj/0f k|:t't
ul/Psf] x'G5 .
Pdg]li6 OG6/g];gn
Pdg]li6 OG6/g];gnsf] :yfkgf ;g\ !(^!
df a]nfotsf] n08gdf ePsf] xf] . of]
cGt//fli6«o u}/ ;/sf/L ;+:yf xf] . o;n]
dfgj clwsf/ pNnª\3gsf 36gfnfO{{
/f]Sg / dgj clwsf/af6 jl~rt
ePsfx¿nfO{{ Gofo k|bfg ug{ o; ;+:yfn]
cgj/t ¿kdf sfo{ ub}{ cfPsf] 5 . o;
;+:yfn] oftgf lj?4sf] cleofg
;~rfng u/]jfkt ;g\ !(&& df gf]a]n
zflGt k'/:sf/ / ;g\ !(&* df ;+o'St
/fi6« ;ª\3Lo dfgj clwsf/ k'/:sf/
k|fKt u/]sf] lyof] .
o:t} u/L cGo ljleGg ;+:yfn] klg dfgj
clwsf/sf ljleGg If]qdf /x]/ sfd ul//x]sf 5g\\ . oL ;asf] p2]Zo g} g]kfndf / ljZjdf dfgj
clwsf/sf] k"0f{ ;Ddfg ub}{ zflGt, Gofo / ;'Joj:yf sfod ug'{ xf] . o; If]qdf sfo{/t ljleGg
;+3 ;+:yfsf sfo{x¿ o;k|sf/ /x]sf 5g\\ .
dfgj clwsf/;DaGwL lzIff lbg] . ;r]tgf Nofpg],
-u_ g]kfnL gful/sn] k|fKt u/]sf df}lns xs / ;+o'St /fi6« ;ª\3sf] dfgj clwsf/sf]
3f]if0ffdf /x]sf d]n vfg] s'/fx¿ o;k|sf/sf 5g\\ M
hfthflt, wd{ efiffsf gfddf s;}nfO{{ klg e]befj gul/g], cfˆgf] clwsf/sf] k|of]u ug{
kfpg] .
v'nf ljBfnosf nflu :jfWoog ;fdu|L, ;fdflhs cWoog 139
x/]s JolStdf afFRg kfpg], :jtGqk"j{s hLpg] / ;'/lIft x'g] clwsf/ x'G5 .
s'g} JolStnfO{{ cgfjZos bjfj, b08 tyf cdfgjLo Jojxf/ ul/g] 5}g .
;dfg ¿kdf sfg'gsf] pkef]u ug{ kfpg] / sfg'gsf] k|of]udf e]befj ul/g] 5}g .
s;}nfO{{ klg ljgfsf/0f y'gfdf /flvg] 5}g JolStut tyf kfl/jfl/s hLjgdf ljgfsf/0f
x:tIf]k ul/g] 5}g .
/fHoleq lxF88'n ug]{, af]Ng], /fi6« / /fli6«otfk|lt sfd ug]{ clwsf/ x/]s gful/snfO{{ 5 .
;Dkltsf] k|of]u ug], ljrf/ /fVg], wd{ dfGg] tyf kl/jt{g ug]{, zflGtk"j{s e]nf x'g], cfˆgf]
/fHosf] ;/sf/L lj|mofsnfkdf efu lng] / k|ltlglwTTj ug{ kfpg] clwsf/ 5 .
/fHosf] ;]jf ;'ljwf pkef]u, ;fdflhs ;b:osf ¿kdf sfd ug], cfk"mv'zL sfd / /f]huf/L
ug]{ .
vfgf vfg], hLjg:t/ psf:g, plrt :jf:Yo ;]jf, ;fdflhs ;]jf pkef]u ug]{
lzIff k|fKt ug]{ .
cfˆgf] ;+:s[lt tyf cfly{s lj|mofsnfkdf ;xefuL x'g kfpg] .
@= cEof; M
-s_ dfgj clwsf/ eGgfn] s] a'em\ g'x'G5 <
-v_ ;+o'St /fi6« ;ª\3sf] dfgj clwsf/;daGwL 3f]if0ff kqdf pNn]v ePsf % cf]6f k|d'v
s'/fx¿ s] s] x'g\ n]Vg'xf];\ .
-u_ g]kfndf dfgj clwsf/jfbL ;+:yfn] s] s:tf sfo{x¿ ub}{ cfPsf 5g\\ ltgsf] ;"rL
agfpg'xf];\ .
-3_ g]kfnsf] cGtl/d ;+ljwfgdf Joj:yf ePsf df}lns xs / dfgj clwsf/sf] ljZjJofkL
3f]if0fflar d]n gvfg] s'/fx¿ pNn]v ug'{xf];\ .
-ª_ dfgj clwsf/sf] xgg ;DaGwL k|sflzt ;dfrf/ ;ª\sng u/L cWoog ug'{xf];\ . Pp6f
;dfrf/ oxfF lbOPsf] 5 .
æh'Dnfsf] uHof{ªsf]6 uf=lj=;= # sf * jifL{o ¿k]z h}zLnfO{{ @)^# c;f/ !! ut] afnss} k'mk"
lzjnIdL Gof}kfg] -b]jsf]6f_, nfnaxfb'/ du/ / u0f]z kl08tn] 3/af6 ckx/0f u/L ;f]xL
uf=lj=;=sf] ljxf/] ufpF glhssf] ltnf gbLdf s'6]/ df/] . afnssf] nf; ;f]xL gbLsf] lsgf/df
uf8]sf] cj:yfdf 3/kl/jf/n] cf7 lbg kl5 k]mnf kf/] . Æ
#= k[i7kf]if0f
-s_ cEof; -s_ sf] pTt/sf nflu ljifoj:t' -s_ df lbOPsf] ;+jfb / ljifoj:t' -v_ / -u_ df
lbOPsf clwsf/x¿ k9\g'xf];\ . glhs sf]xL dfgj clwsf/jfbLx¿ x'g ;S5g\\ pgLx¿;Fu
;f]Wg'xf];\ jf k':tsfnodf dfgj clwsf/;Fu ;DalGwt k':ts klqsf vf]hL u/L ;f]Wg'xf];\
tyf cWoog ug'{xf];\ .
-v_ cEof; -v_ sf dfgj clwsf/;DaGwL ljZjJofkL 3f]if0ffkqsf] wf/fx¿ pNn]v ul/Psf]
kf7sf] ljifoj:t' cWoog ug'{xf];\ .
-u_ cEof; -u_ sf] pTt/sf nflu ljifoj:t'sf] -u_ cWoog ug'{xf];\ / tkfO{Fsf] lhNnfdf jf
ufpFdf u/]sf dfgj clwsf/;Fu ;DalGwt sfo{x¿ eP tL klg l6kf]6 ug'{xf];\ .
-3_ cEof; -3_ xfd|f] df}lns xs / dfgj clwsf/;DaGwL ljZjJofkL 3f]if0ff kqdf d]n gvfg]
s'/fx¿ o;k|sf/ 5g\\ M
dfgj clwsf/;DaGwL ljZjJofkL 3f]if0ff kqdf j}jflxs hLjg latfpg], cf/fd ug]{,
k'm;{bsf] ;dosf] ;b'kof]u ug{ kfpg], lglZrt ;dodf sfd ug]{, labfdf a:g],
JolStut tyf kfl/jfl/s hLjgdf x:tIf]k ug{ gkfOg] h:tf clwsf/x¿sf] Joj:yf 5
h'g xfd|f] ;+ljwfgsf] df}lns xsdf Joj:yf 5}g .
-ª_ cEof; -ª_ sf] pTt/ lqmofsnfkdf lbOPsf] h:t} ;dfrf/x¿ ljleGg kqklqsfdf
e]l6G5g\\ . ;ª\sng ug'{xf];\ .
kf7 !)
dlxnf / cflbjf;L tyf hghflt ;DaGwL clwsf/
g]kfnsf] s'n hg;+VofdWo] cfwf eGbf a9L hg;ª\Vof dlxnfsf] 5 . dlxnfx¿ k5fl8 kg'{ eg]sf]
cfwf b]z k5fl8 kg'{ xf] . tyflk xfd|f] b]z k'?if k|wfg ;dfh ePsf] b]z xf] . To;}n] oxfFsf
dlxnf ;fdfGotof cfly{s, ;fdflhs / ;fF:s[lts ¿kdf k'?ifsf] a/fa/Ldf 5}gg\ . To;}n]
dlxnfnfO{{ ljz]if cf/If0f / yk ;'wf/sf sfo{j|mdx¿af6 d"n wf/df NofO{ k'?if ;/x agfpgsf
nflu g]kfndf dfq xf]Og ljZjJofkL ¿kdf g} dlxnf clwsf/sf] Joj:yf ul/Psf] xf] .
g]kfn ljljwtfdf Pstf ePsf] b]z xf] . oxfF ljleGg hflt, efiff, wd{, j0f{ / If]qsf JolStx¿
a;f]af; ub{5g\\ . oxfF !@% eGbf a9L hfltx¿ a;f]af; u5{g\ . tLdWo] %( cf]6f hfltnfO{{
cflbjf;L hghfltleq /flvPsf] 5 . g]kfndf nfdf] ;do b]lv a;f]af; ub}{ cfPsf hfltx¿nfO{{
cflbjf;L elgG5 . cflbjf;L pTyfg /fli6«o k|lti7fg P]g, @)%* sf] kl/R5]b ! wf/f @ sf
cg';f/ cfˆgf] dft[efiff, 5'6\6} k/Dk/fut /Llt l/jfh, ;fF:s[lts klxrfg, ;fdflhs ;+/rgf /
lnlvt jf clnlvt Oltxf; ePsf] hflt jf ;d'bfonfO{{ cflbjf;L hghflt elgG5 .
g]kfndf dlxnf;“u ;DalGwt dfgj clwsf/sf kIfx¿ o; k|sf/ /x]sf 5g\\ .
dlxnf / k'?iflar /x]sf lje]b cGTo,
k];fut c;dfgtf x6fpg'kg]{,
;DklQsf] :jfldTjdflysf] c;dfgtf x6fpg'kg]{,
afnclwsf/sf] /Iff,
dlxnfsf] :jf:Yo;DaGwL clwsf/ k|flKt / ;+/If0f,
lx+;fkLl8t afnaflnsf / dlxnfsf] clwsf/ /Iff,
dlxnf clwsf/ /Iff / dlxnf ljsf;sf nflu g]kfnsf] ;+ljwfg, sfg'g / gLltx¿df
lgDgfg';f/sf Joj:yfx¿ ul/Psf] 5 .
/fli6«o dlxnf cfof]u u7g ePsf] .
dlxnf tyf afnaflnsf dGqfno u7g ePsf]
dlxnf;DaGwL df}lns xssf] Joj:yf ePsf]
;dfg'kflts / ;xeflutfd"ns l;4fGt ckgfOPsf] / cf/If0fsf] Joj:yf ul/Psf]
n}ª\lus lje]bx¿ cGTo ug]{ sfg'gx¿ lgdf{0f ul/Psf]
cfdfsf] gfdaf6 klg gful/stf k|fKt ug{ ;lsg] Joj:yf ePsf]
dlxnf ePsf cfwf/df sg'gn] s'g} e]befj ug{ gx'g] sfg'gL Joj:yf ePsf]
k}lqs ;DklQdf ;dfg xs ePsf]
;'/lIft dft[Tj / k|hgg\ :jf:Yosf] xs x'g] Joj:yf /x]sf]
dlxnfnfO{{ wfld{s, ;fF:s[lts, k/Dk/f jf k|rngsf cfwf/df s'g} lsl;dsf] zf/Ll/s,
dfgl;s, of}ghGo jf lx+;fhGo sfo{ jf zf]if0f ug{ gkfOg] . To:tf] sfo{ b08gLo x'g] /
kLl8tn] Ifltk"lt{ kfpg] Joj:yf /x]sf] .
/fHosf ;a} lgsfodf dlxnfsf] ;dfg'kflts l;4fGtsf cfwf/df ;xeflutf /xg]
kfl/jfl/s tyf ;DklQsf] dfldnfdf bDklQsf] ;dfg xs /x]sf] .
ljkGg, j[4 / c;xfo Psn dlxnfnfO{{ ;fdflhs ;'/Iffsf] Joj:yf ePsf] .
kf7 !!
gful/s klxrfg / gful/stf
s'g} klg b]zsf] :yfoL afl;GbfnfO{{ gful/s elgG5 . s'g} JolSt s'g b]zsf] xf] eGg] klxrfg g}
gful/stf xf] . k|To]s gful/snfO{{ /fHon] gful/stfsf] k|df0fkfq lbg] Joj:yf u/]sf] x'G5 . of]
klxrfgsf] j}wflgs cfwf/ klg xf] . /fli6«otf / gful/stf cnu cnu s'/f x'g\ . gful/stfsf]
;DaGw 6'6\g ;S5 t/ /fli6«otfsf] ;DaGw 6'6\b}g . gful/stf kfpg] b'O{ k|sf/sf tl/sf 5g\\ .
j+zhsf] cfwf/df M afa' cfdf g]kfnL gul/s 5g\\ eg] ltgsf 5f]/f 5f]/L j+zhsf gftfn] g]kfnL
gful/s x'G5g\\ .
hGdsf] cfwf/df gful/stf M hGdsf] cfwf/df gful/stfsf] k|flKt xf] . o;nfO{{ df6f] jf
hldg;Fusf] ;DaGwsf cfwf/df gful/stf k|flKt klg elgG5 . s'g} afns h'g b]zdf hGdG5
;f]xL b]zsf] gful/stf kfpg] s]xL b]zx¿ ljZjdf 5g\\ . clwsf/ ;lxtsf] Joj:yf ePsf
d'n'sx¿df hGdsf] cfwf/df gful/stf kfpg ;lsG5 .
/fli6«otf / gful/stf lardf km/s
-s_ gful/stfsf] k|flKt /fHodf a;f]af; u/]afkt x'G5 eg] /fli6«otf ljb]zdf a;f]af; ubf{
klg /xG5 .
-v_ gful/stf Tofu ug{ ;lsg] c:yfoL k|s[ltsf] x'G5 eg] /fli6«otf Tofu ug{ g;lsg] :yfoL
k|s[ltsf] x'G5 .
-u_ gful/stf ;Lldt cjwf/0ff xf] eg] /fli6«otf a[xt\ cjwf/0ff xf] .
-3_ gful/stf /fHo / sfg'glarsf] ;DaGw xf] eg] /fli6«otf efjgfTds ;DaGw klg xf] .
-ª_ gful/stfn] JolStut wf/0ffnfO{{ u|x0f u/]sf] x'G5 eg] /fli6«otfn] ;d"xut wf/0ffnfO{{
cFufn]sf] x'G5 .
gful/stf ;DaGwL dfGotf
ljZjdf gful/stfsf ;DaGwdf ljleGg dfGotfx¿ k|rngdf 5g\\ . h;dWo] e"uf]n;Fu ;DalGwt
/x]/ gful/stf lbg' k5{ eGg] dfGotf /x]sf] 5 . vf; u/L cd]l/sf, Sofgf8f / ci6«]lnof
nufotsf b]zx¿df o:tf] Joj:yf /x]sf] 5 . j+zhsf cfwf/df gful/stf k|flKtn] cfdfafa'sf]
j+z;Fu ;DalGwt /x]/ gful/stf k|flKtsf] cj:yfnfO{{ hgfpF5 . s'g} s'g} b]zdf bf]xf]/f]
gful/stfsf] k|fjwfg klg /flvPsf] x'G5 . gful/stf ljxLgtfsf] cj:yf /xg' klg gful/stf;Fu
;DalGwt csf]{ dfGotf xf] . To:t} s'g} d'n'sn] Voflt k|fKt cGo b]zsf gful/snfO{{ ;Ddfgfy{
gful/stf k|bfg u5{g\ . st} st} bf];|f] bhf{sf] gful/ssf] x}l;otdf klg gful/s klxrfg lbg]
sfd ul/G5 . To:tf] cj:yfdf /fHon] k|bfg ug]{ clwsf/ / ;]jf ;'ljwfaf6 JolSt ljd'v /xg
;S5 .
g]kfnsf] ;+ljwfgdf /flvPsf gful/stf ;DaGwL k|fjwfgx¿
g]kfndf k|fb]lzs klxrfg;lxtsf] Psn ;ª\3Lo gful/stfsf] k|fjwfg 5 . k|To]s g]kfnL
gful/snfO{{ gful/stf k|fKt ug]{ xs 5 . jt{dfg ;+ljwfgdf lgDg lnlvt cfwf/x¿df gful/stf
k|fKt ug{ ;lsg] pNn]v ul/Psf] 5 M
-s_ j+zhsf cfwf/df gful/stf
g]kfnsf] ;+ljwfgadf]lhd lgDg lnlvt cfwf/df j+zhsf] cfwf/df gful/stf k|fKt ug{ ;lsG5 M
-c_ s'g} JolStsf] hGd x'Fbfsf avt lghsf] afa' jf cfdf g]kfnsf] gful/s /x]5g\\ eg] To:tf]
JolStn] j+zhsf cfwf/df g]kfnsf] gful/stf kfpg] Joj:yf 5 .
-cf_ g]kfnsf] ;+ljwfg k|f/De x'g'eGbf cl3 hGdsf cfwf/df g]kfnsf] gful/stf k|fKt u/]sf]
gful/ssf] ;Gtfgn] afa' / cfdf b'j} g]kfnsf] gful/s /x]5g\\ eg] lgh aflnu ePkl5
j+zhsf] cfwf/df g]kfnsf] gful/stf k|fKt ug{ ;S5 .
-O_ g]kfnleq k]mnf k/]sf] lkt[TTj / dft[TTjsf] 7]ufg gePsf] k|To]s gfafns lghsf] afa' jf
cfdf k]mnf gk/];Dd j+zhsf cfwf/df g]kfnsf] gful/s 7x5{ .
-O{_ g]kfnsf] gful/s ePsL cfdfaf6 g]kfndf hGd eO{ g]kfndf g} a;f]af; u/]sf] / afa'sf]
klxrfg x'g g;s]sf] JolStnfO{{ j+zhsf cfwf/df g]kfnsf] gful/stf k|bfg ul/G5 .
-v_ cª\uLs[t gful/stf
g]kfnsf] ;+ljwfgsf] cfwf/df cª\uLs[t gful/stf k|flKtsf cfwf/x¿ lgDgfg';f/ 5g\\ M
-c_ g]kfnsf] gful/s ePsL cfdfaf6 g]kfndf hGd eO{ g]kfndf g} a;f]af; u/]sf] / afa'sf]
gful/stf ljb]zL 7x/]sf] cj:yfdf To:tf] ;Gtfgsf] gful/stf cª\uLs[t gful/stfdf
kl/0ft x'G5 .
-cf_ g]kfnL gful/s;Fu j}jflxs ;DaGw sfod u/]sL ljb]zL dlxnfn] rfx]df lghn]
sfg'gadf]lhd g]kfnsf] cª\uLs[t gful/stf lng ;Sg] 5g\\ .
-O_ ljb]zL gful/s;Fu ljjfx u/]sL g]kfnL dlxnf gful/saf6 hlGdPsf] JolStsf] xsdf lgh
g]kfndf g} :yfoL a;f]af; u/]sf] / lghn] ljb]zL d'n'ssf] gful/stf k|fKt u/]sf] /x]g5
eg] lghn] sfg'gadf]lhd g]kfnsf] cª\uLs[t gful/stf k|fKt ug{ ;Sg] 5 .
-u_ ;Ddfgfy{ gful/stf
g]kfnsf] ;+ljwfg, @)&@ cg';f/ ;/sf/n] rfx]df g]kfnsf] lxt, uf}/j, k|lti7f j[l4sf nflu
v'nf ljBfnosf nflu :jfWoog ;fdu|L, ;fdflhs cWoog 145
of]ubfg ug]{ s'g} klg ljb]zL gful/snfO{{ ;Ddfgfy{ gful/stf k|bfg ug{ ;lsG5, h:t} M 8f= 6f]gL
x]ug, ;/ P8dG8 lxnf/LnufotnfO{{ g]kfnsf] ;Ddfgfy{ gful/stf k|bfg ul/Psf] 5 .
-3_ u}/ cfjf;Lo g]kfnL gful/stf
blIf0f Pl;ofnL If]qLo ;xof]u ;ª\u7gsf] ;b:o /fi6« afx]ssf ljb]zL d'n'ssf] gful/stf k|fKt
u/]sf / ToxL a;f]af; u/]sf] tyf ;fljsdf j+zhsf] jf hGdsf cfwf/df lgh jf lghsf] afa' jf
cfdf, afh] jf aHo} g]kfnsf] gful/s /xLkl5 ljb]zL d'n'ssf] gful/stf k|fKt u/]sf] JolStnfO{{
u}/ cfjf;Lo gful/stf k|bfg ug{ ;lsg] k|fjwfg 5 . o:tf] gful/stf k|fKt JolStnfO{{ c¿
gful/s ;/x ;a} vfnsf clwsf/ k|fKt geP klg cfly{s, ;fdflhs / ;f+:s[lts clwsf/
pkef]u ug{ kfpg] clwsf/ /xG5 .
cEof; M
-s_ /fli6«otf / gful/stfdf s] km/s 5 <
-v_ u}/ cfjf;Lo g]kfnLnfO{{ k|bfg ul/g] gful/stfn] pgLx¿nfO{{ ;a} clwsf/sf] k|of]u ug{
g;Sg] k|fjwfg /fv]sf] ;Gbe{df lghnfO{{ lbOg] clwsf/df ;Lldttf x'g h?/L 5 jf 5}g <
cfˆgf ts{ ;d"xdf /fVg'xf];\ / ;d"xut lgisif{ k|:t't ug'{xf];\ .
-u_ g]kfnL gful/ssf] gful/stf k|df0f kq x]/L To;df s] s] s'/f pNn]v ul/Psf] 5 < ;f]sf]
ljj/0f sIffdf k|:t't ug'{xf];\ .
-3_ gful/stf eg]sf] s] xf] <
-ª_ j+zhsf cfwf/df k|fKt x'g] gful/stf / cª\uLs[t gful/stfdf s] km/s 5 <
-r_ s:tf s:tf JolStTTjx¿nfO{{ ;Ddfgfy{ gful/stf lbg pko'St x'G5 < cfˆgf ljrf/ k|s6
ug'{xf];\ .
k[i7kf]if0f M
-s_ cEof; -s_ sf nflu cˆgf] kl/jf/sf jf ;d'bfosf JolStx¿;Fu ePsf] gful/stf
k|df0fkfq x]/L n]Vg'xf];\ .
-v_ cEof; -v_ sf nflu lgDgfg';f/ ug'{xf];\ .
Jff:tjdf u}/ cfjf;Lo g]kfnLx¿ g]kfndf g} hGd]sf JolSt x'g\ . ljleGg axfgfdf ljb]zLP/
g]kfnsf] gful/stf 5f8]sfx¿nfO{{ km]/L g]kfnL gful/stf ;/x gful/stf lbOg' x'Fb}g . g]kfndf
g} a;]/ g]kfnsf] ljsf;df nflu/xg] JolStnfO{{ cGofo x'g hfG5 . To;}n] o;/L ljb]z hfg vf]Hg]
JolStnfO{{ k'g g]kfnL gful/stf lng' x'Fb}g .
-u_ cEof; -u_ b]lv -h_ ;Ddsf nflu kf7sf] ljifoj:t' cWoog ug'{xf];\ .
PsfO M ^
xfd|f] k[YjL
!= kl/ro
;fdflhs cWoog ljifo cGtu{t of] PsfO ;a}eGbf a9L kf7\oef/ ePsf] PsfO
xf] . o;df ef}lts e'uf]n cGtu{t k[YjLsf] ljleGg If]qdf kfOg] xfjfkfgL / To;n] hghLjg /
jg:kltdf kfg]{ k|efjx¿ Pjd\ g]kfnsf] xfjfkfgL / jg:klt ;DaGwdf cWoog ul/g]5 . dfgj
tyf cfly{s e"uf]ncGtu{t ljZjsf dxfb]zx¿ pTt/ cd]l/sf, blIf0f cd]l/sf / clk|msfsf] af/]df
cWoog ug]{5f}F . To;}u/L gS;f sfo{cGtu{t g]kfnsf] gS;f ptf/]/ To;df ljleGg k|sf/sf
;ª\s]tx¿ eg]{ / dxfb]zx¿sf gS;fdf ljleGg tYox¿ eg]{ cEof; ug]{5f}F .
@= p2]Zo
o; PsfOsf] cGTodf tkfO{F lgDglnlvt sfo{ ug{ ;Ifd x'g'x'g]5 M
-s_ xfjfkfgLsf] kl/ro lbg / xfjfkfgLdf k|efj kfg]{ tTTjx¿sf] klxrfg ug{,
-v_ ljZjsf xfjfkfgL k|sf/ Pj+ jg:klt / hLjhGt'sf] kl/ro lbg,
-u_ pi0f k|b]z, ;dzLtf]i0f k|b]z / lr;f] k|b]zdf kfOg] ljleGg xfjfkfgL, jg:klt, hghLjg /
cfly{s lqmofsnfksf] kl/ro lbg,
-3_ xfjfkfgL / jg:kltlarsf] ;DaGw atfpg, xfjfkfgLn] hghLjgdf kfg]{ k|efj atfpg
-ª_ e"sDksf] / ;'gfdLsf] kl/ro lbg / o;sf] sf/0f / c;/ a'em]/ ;'/Iffsf pkfox¿
cjnDag ug{
-r_ gS;f cWoog ug{,
-5_ pTt/ cd]l/sf, blIf0f cd]l/sf / clk|msfsf] gS;f ptf/]/ To;df ljleGg tYox¿ eg{,
-h_ ljZjsf] gS;fdf ljleGg ef}uf]lns tYox¿ eg{ .
-em_ gS;fsf cfw'lgs Pj+ Jojxfl/s k|ljlwx¿;Fu kl/lrt eO{ pkof]u ug{ .
-`_ pTt/ cd]l/sf Pjd\ blIf0f cd]l/sf / clk|msf dxfåLkx¿sf] k|fs[lts, ;fdflhs / cfly{s
lj|mofsnfkaf/] j0f{g ug{ / g]kfn;Fu t'ngf ug{
kf7 M !
ljZjsf] xfjfkfgLnfO{{ k|efj kfg]{ tŒjx¿
!= ljifoj:t'
xfdL g]kfndf a:5f}F . s] xfdL a;]sf] 7fpFdf ;w}F Ps}gf;sf] xfjfkfgL kfOG5 t <
g]kfndf dfq xf]Og ljZjel/ g} 7fpF / ;docg';f/ km/s km/s k|sf/sf xfjfkfgL kfOG5g\\ .
ljZjsf ;a} efudf Ps} k|sf/sf] xfjfkfgL kfOb}g . sxLF w]/} hf8f] t sxLF w]/} udL{ x'G5 . sxLF
jiff{ x'G5 t sxLF jiff{ g} x'Fb}g . o;/L xfjfkfgLdf ljljwtf x'g'sf k5fl8 ljleGg s'/fx¿n]
e"ldsf v]n]sf] x'G5 . tL tTTjx¿ lgDg cg';f/ 5g\\ M
v'nf ljBfnosf nflu :jfWoog ;fdu|L, ;fdflhs cWoog 147
ljZjsf] xfjfkfgLdf k|efj kfg]{ tTTjx¿
-s_ e"dWo/]vfb]lvsf] b"/L cyjf cIff+zLo km}nfj6
k[YjLsf] pTt/L w'|j / blIf0fL w'|jsf] lardf kg]{ k"j{
klZrd km}lnPsf] sfNklgs /]vfnfO{{ e"dWo/]vf elgG5 .
e"dWo/]vfnfO{{ 00 -;"Go l8u|L_ dfgL pTt/ / blIf0ftk{m
cIff+z /]vfx¿ /x]sf x'G5g\\ .
e"dWo/]vfdf ;"o{sf] ls/0f ;Lwf kb{5 eg] hlthlt e"dWo/]vfaf6 pTt/ jf blIf0ftk{m w'|jLo
k|b]zlt/ a9\b} uof] pltplt ;"o{sf] ls/0f 58\s] kb}{ hfG5 . k[YjLsf] ;tx uf]nfsf/ ePsfn] o:tf]
ePsf] xf] . k[YjL uf]nfsf/ ePsfn] ;"o{sf] ls/0f ;a} 7fpFdf Ps} lsl;dn] kb}{g . ;"o{sf] ls/0f
nDajt ¿kdf ;Lwf k/]sf] 7fpFdf o;sf] ttfpg] zlSt a9L x'G5 . 58\s] ls/0f kg]{ 7fpFdf
ls/0fx¿ 5l/G5g\\ / w]/} 7fpF cf]u6\g] x'gfn] ;tx sd ttfpF5
-v_ ;fd'lb|s b"/L M
kfgL l9nf] tfTg] / l9nf] ;]nfpg] x'G5 . hldg eg] l56f] tfTg] / l56f] ;]nfpg' :jefjsf] x'G5 .
lbpF;f] 3fdn] hldgsf] ;tx l56f] tfTg] x'Fbf ToxfF
xfjfsf] rfk sd x'G5 t/ ;d'b| l9nf] tfTg] x'Fbf
ToxfF xfjfsf] rfk a9L x'G5 . To;}n] lbpF;f] ;d'b|sf]
708f xfjf hldgtkm{ axG5 . o;n] ;d'b|L
lsgf/nfO{ 708f agfpF5 / jiff{ klg u/fpF5 .
/ftdf hldg l56f] ;]nfpF5 / ;d'b| l9nf] ;]nfpg]
x'Fbf ToxfFaf6 axg] Gofgf] jfo'n] ubf{ lsgf/fsf]
hldgdf w]/} lr;f] x'g kfpFb}g . ;d'b| lsgf/af6
hlthlt 6f9f x'Fb} uof] pltplt ;d'b|L k|efj sd x'Fb} hfG5 . To;}n] ;d'b|af6 6f9fsf] If]qx¿df
lbpF;f] w]/} udL{ / /flt w]/} lr;f] x'G5 . ;d'b|af6 cfPsf] hnjfiko'St jfo' oxfF;Dd gk'Ug] x'gfn]
jiff{ x'Fb}g . ;+;f/sf ;'Vvf d?e"ldx¿ ;d'b|af6 6f9fsf] If]qdf g} cjl:yt 5g\\ . o;/L ;d'b|
glhssf] If]qdf w]/} hf8f] / w]/} udL{ gx'g] /Do xjfkfgL kfOG5 eg] 6f9fsf] If]qdf hf8f]df w]/}
hf8f] / udL{df w]/} udL{ x'g] ljifd xfjfkfgL kfOG5 .
-u_ prfO / 9fn
hlthlt prfO a9\b} hfG5 pltplt tfkj|md 36\b}
hfG5 . lsgls k[YjLsf] ;txdf afSnf] xfjf x'G5 .
prfO a9\b} hfFbf xfjfsf] dfqf sd x'Fb} hfG5 .
To;}n] xf]rf] w/ftndf a9L tfTg] / prfOdf sd
tfTg] x'G5 . prfO / 9fnsf] k|efj / kj{tsf]
pkl:yltsf] k|efj b]vfpg] lrq
prfO a9\bf tfkj|md 36\5, prfO 36\bf tfkj|md a9\5 .
g]kfnsf] t/fO{ k|b]z sd prfOdf ePsf] x'gfn] ToxfF udL{ xfjfkfgL kfOG5 eg] lxdfnL k|b]zdf
a9L prfOsf sf/0f lr;f] xfjfkfgL kfOG5 .
;d'b|L;txaf6 hldgtk{m jfkmo'St jfo' jxFbf dfu{df s'g} kxf8 jf pRr;d:ynLn] cj/f]w
k'¥ofPdf jfkmo'St jfo' dfly p7L lrl;G5 / jiff{ x'G5 . o;/L jiff{ x'Fbf pSt kxf8 jf
pRr;d:ynLsf] jfo' ;Dd'v le/fnf] -9fn_ df a9L jiff{ x'G5 eg] jfo'ljd'v efudf ;'Vvf x'G5 .
-ª_ kj{tsf] pkl:ylt
jfo' axg] dfu{df 7'nf kj{t ePdf pSt kj{tn] jfo'nfO{{ cufl8 hfgaf6 /f]Sb5 . To;}n] jfo'
kj{tnfO{{ gf3]/ hfg dflytkm{ a9\b5 . olb pSt jfo'n] afbn af]s]/ cfPsf] ePdf afbn klg
jfo';Fu} a9L prfOdf k'U5 . a9L prfOdf k'u]kl5 afbn w]/} lr;f] eP/ kfgLdf kl/0ft x'G5 /
jiff{sf] ¿kdf tn em5{ . o;/L jfo'sf] ;Dd'v ePsf] kxf8L efudf jiff{ x'G5 . xfd|f] b]zdf c;f/
;fpg dlxgfdf jiff{ x'g'sf] sf/0f oxL xf] . To; a]nf blIf0fdf aª\ufnsf] vf8Laf6 cfPsf] afbn
af]s]sf] -hnjfiko'St jfo'nfO{{ lxdfno kj{t / cUnf kxf8x¿n] 5]s]kl5 cufl8 hfg ;Sb}g .
kl/0ffd :j¿k afbn a9L prfOtkm{ hfG5 / ef/L jiff{ u/fpF5 . jfo'df ePsf] afbn klxn] g}
jiff{sf] ¿kdf eml/;Sg] x'gfn] lxdfn eGbf k5fl8sf] efudf ;'Vvf jfo' dfq k'Ub5 h;n] jiff{
u/fpg ;Sb}g . To;}n] g]kfnsf] lxdfn kl/sf lhNnfx¿ dgfª, d':tfª h:tf lhNnfdf cToGt
sd jiff{ x'G5 .
-3_ ;d'b|L wf/
;d'b|sf] kfgL lsgf/fdf gbLe}+m alu/x]sf] x'G5 .
To;nfO{{ ;d'b|L wf/ elgG5 . e"dWo/]vLo If]qaf6
pTt/ jf blIf0ftk{m aUg] wf/ Gofgf] x'G5 . Gofgf]
wf/ aUg] lsgf/fdf xfjfkfgL klg Gofgf] / cf]l;nf]
x'G5 . pTt/L / blIf0fL w'|jLo k|b]zaf6 e"dWo]
/]vftk{m aUg] wf/ lr;f] x'G5 . lr;f] wf/ aUg]
lsgf/fdf lr;f] / ;'Vvf xfjfkfgL kfOG5 .
-r_ jfo'sf] :jefj
ljZjsf] ljleGg :yfgdf :yfoL¿kdf jfo' Ps}
lbzftkm{ axG5g\\ . h;nfO{{ :yfoL jfo' elgG5 . dg;'gL jfo'' u|Liddf ;d'b|af6 hldgtkm{ /
lxpFbdf hldgaf6 ;d'b|tkm{ axG5 . jfo' axg] af6f]df ;d'b| ePdf jf ;d'b|af6 cfPsf] jfo'df
To;n] afbn klg af]s]/ cfpF5 / jiff{ u/fpF5 . hldgaf6 cfPsf] jfo'df afbnsf] dfqf gx'g]
x'gfn] Tof] jfo' ;'Vvf x'G5 . To;}n] To;n] jiff{ u/fpFb}g . To;}n] ;d'b|af6 hldgtkm{ jfo' ax]sf]
If]qdf /fd|f] jiff{ x'G5 . hldgaf6 ;d'b|tkm{ jfo' ax]sf] /x]5 eg] ToxfF ;'Vvf xfjfkfgL kfOG5 .
kf7 M @
ljZjsf] xfjfkfgL
!= ljifoj:t'
ljZjsf ;a} efudf ;dfg xfjfkfgL kfOb}g . xfjfkfgLcg';f/ jg:klt klg km/s km/s kfOG5 .
xfjfkfgLsf k|d'v tTTjx¿ tfkj|md / jiff{ x'g\ . tfkj|md / jiff{sf cfwf/df ljZjsf] xfjfkfgL
s:tf] 5 eg]/ j0f{g ul/G5 . xfjfkfgL lr;f] jf tftf] jf ;fdfGo 5 eg]/ elgG5 eg] jiff{ x'G5
ls ;'Vvf eg]/ klg x]l/G5 .
ljZjsf xfjfkfgLsf k|d'v k|b]zx¿
k[YjLsf xfjfkfgLsf If]qx¿nfO{{ ltgcf]6f k|d'v k|b]zx¿ (Climatic Zones) df ljefhg ul/Psf]
5 . pSt k|b]zx¿cGtu{t xfjfkfgLsf af/ j6f If]qx¿ ljZje/ 5l/P/ /x]sf 5g\\ . ;fdfGotof
Pp6} cIff+z /]vfsf] cf;kf;df Ps} k|sf/sf] xfjfkfgL kfOG5 . jfo'sf] :jefj, kj{tsf] pkl:ylt,
;fd'lb|s wf/, jfo' axg] lbzf cflbsf sf/0fn] Pp6} cIff+z /]vf leq k/]/ klg km/s km/s 7fpFdf
km/s km/s xfjfkfgL kfOG5 .
ljZjsf xfjfkfgLsf k|b]zx¿nfO{{ lgDglnlvt tflnsfdf x]g{ ;lsG5 M
zLt w'|jLo xfjfkfgL 70°-90°
d08n pkw'|jLo xfjfkfgL 60°-70°
;d 708f ;dzLtf]i0f ;dzLtf]i0f t[0fe"ld ;]G6 n/]G; jf d~r'l/ofsf]
zLtf]i0f ;fd'lb|s xfjfkfgL xfjfkfgL 45°-60°
d08n e"dWo;fu/Lo ;dzLtf]i0f d?:ynLo ;dzLtf]i0f df};dL xfjfkfgL 30°-45°
hghLjg M
o; If]qdf hg3gTj cToGt kftnf] 5 . cTolws udL{ / jiff{sf sf/0f of] If]q a:gsf lglDt
Tolt :j:ys/ dflgb}g . cd]hg a];L
F;L / sª\
sªuf]a];Ldf
;
F Ldf cfly{s ¿k
¿kn]
n] / ljsf;sf b[li6n] lgs}
lk5l8Psf dflg;x¿
a;f]af; ub{5g\ 5g\ .
lzsf/ v]Ng], sf7
sf6\g], sGbd"n vf]Hg]
k];f ePsf lk5l8Psf
dflg;x¿sf] a;f]jf;
5 . blIf0fk"jL{ Pl;ofsf]
dn]l;of, l;+ufk'/,
OG8f]g]l;ofnufotsf
k"jL{åLk ;d"xdf eg]
oxfFsf dflg;x¿ pFm6df ;fdfg /fv]/ Jofkf/ ub{5g\\ . afn'jfsf] cfFwL rNg] x'Fbf kfn 6fFu]/
a:5g\\ . kfgL, 3fF; / vfg]s'/fsf] vf]hLdf oxfFsf dflg;x¿ lkm/Gt] hLjg ljtpF5g\\ . clk|msfsf]
o; If]qsf dflg;x¿sf] hghLjg cToGt k|f/lDes k|sf/sf] 5 . oxfF /x]sf d'n'sx¿df Hofb}
ul/aL, ef]sd/L / clgsfn JofKt 5 . u[xo'4 / Pr cfO le P8\;sf] dxfdf/Lsf sf/0f hghLjg
si6k|b 5 .
OlhK6 / Plzofsf] c/asf] d?e"ld If]qdf k|frLg ;Eotfs]f ljsf; ePsf] lyof] . c/asf] d?e"ld
If]qdf t]n pTkfbgsf sf/0f hghLjg pRr 5 . clxn] w]/}h;f] e"ld If]qdf lzIff, ;~rf/,
oftfoft, ljb]zL ko{6s / cg';Gwfgstf{sf] cfjthfjt Pjd\ cG/f{li6«o u}/ ;/sf/L ;+:yfx¿sf]
ljljw sfo{j|mdx¿sf sf/0f oL If]qx¿df lj:tf/} hghLjg cfw'lgstf tkm{ a9L/x]sf] 5 . c/asf]
d?e"lddf k]6«f]n / clk|msfdf d?e"ldsf] s]xL :yfgdf ;'g tyf ax'd"No wft'sf] vfgLx¿ /x]sf
5g\\ .
-$_ pi0f df};dL xfjfkfgL
blIf0f–k"jL{ Pl;ofsf] % l8u|L b]lv #) l8u|L pTt/;Dd km}lnPsf] o; pi0f df};dL If]qdf u|Lid
udL{ / jiff{ tyf lxpFb Gofgf] / ;'Vvf x'G5 . of] If]qdf ;+;f/df ;a}eGbf a9L jiff{ x'G5 . ef/tsf]
r]/fk'~hL klg o;} If]qdf kb{5 . jiff{ x'G5 . of] xfjfkfgL vf;u/L blIf0f / blIf0fk"jL{ Pl;ofdf
v'nf ljBfnosf nflu :jfWoog ;fdu|L, ;fdflhs cWoog 155
kfOG5 . pTt/ k"jL{
ci6«]lnof, blIf0f k"jL{
clk|msf blIf0f k"jL{
a|flhn / Sof/]ljog
If]qdf of] xfjfkfgL
kfOG5 . oxfF d}bfgL
If]qdf pi0f ;bfaxf/
jg:klt / kj{tLo
If]qdf ktem/ -
lxpFbdf kft emg]{_
jg:klt kfOG5g\\ . of]
k|b]z s[lifsf lglDt Hofb} pkof]uL 5 . oxfF l;Gw', uª\uf, a|Dxk'q, O/fjbL, x\jfª\xf], nufotsf 7'nf
gbLx¿n] agfPsf ljzfn dlnnf d}bfgx¿ 5g\\ . of] k|b]z wfg v]tLsf lglDt k|l;4 5 . oxfF
ljleGg k|sf/sf vfB / gub] afnL pTkfbg ul/G5 . lrof, pv', ;'tL{, skf;, kmnk"mn -cfFk, s]/f,
lnrL cflb_, h'6nufotsf gub] afnLx¿ klg pTkfbg ul/G5 . s[lifs} sf/0fn] ubf{ oxfF ljZjsf]
em08} cfwf hg;ª\Vof a;f]jf; u5{g\ . t/ oxfFsf] ;Dk"0f{ vfB pTkfbg vfP/ g} ;lsG5 .
ljZjahf/df sd} dfq hfG5 . blIf0f Pl;ofsf] t'ngfdf k"jL{ Pl;ofdf pBf]u / Jofkf/sf] ljsf;
tLa| ultdf ePsf] kfOG5 . oxfF s[lifsf] ;fy;fy} kz'kª\IfLx¿ klg kfng ul/G5 .
l;Gw'3fF6L, Xjfª\xf] 3fF6L ;Eotfsf] ljsf; ePsf] of] If]q ;fF:s[lts ¿kn] lgs} ;DkGg dflgG5 .
hg;ª\Vof lgoGq0f / ul/aL lgjf/0f o; If]qsf 7'nf r'gf}tLx¿ x'g\ .
@= cEof; M
-s_ pi0f df};dL xfjfkfgLsf] If]qdf hgcfjfbL afSnf] x'g'sf sf/0fx¿ pNn]v ug'{xf];\ .
-v_ clk|msfsf] ;efgf If]qdf cfly{s ljsf;sf k|z:t ;Defjgfx¿ 5g\\ egL pbfx/0f;lxt
k'li6 ug'{xf];\ .
-u_ ljZjsf] /]vfª\lst gS;fdf pi0f d?e"ldx¿ b]vfpg'xf];\ .
-3_ e"dWo/]vLo jg:kltsf ljz]iftfx¿ pNn]v ug'{xf];\ .
-ª_ e"dWo/]vLo / ;efgf xfjfkfgLdf km/s 5'6\ofpg'xf];\ .
-r_ g]kfn df};dL xfjfkfgL kfOg] If]qsf] b]z xf] . t/ lxdfnL efu / t/fO{sf] jg:kltdf 7'nf]
cGt/ 5 lsg <
-5_ pi0f d?:ynLo If]q pj{/ gePtf klg cfw'lgs k|ljlwsf] ;xfotfn] v]tLkftL pGgt v]hL
ug{ yflnPsf] 5 . o;af6 lzIff lnFb} tkfO{Fsf] cfˆgf] If]qdf cfw'lgs k|ljlw ckgfO{ s[lifsf]
ljsf; ug{ ;lsg] s'/f pNn]v ub}{ :yfgLo s[ifs ;d"xnfO{{ kq n]Vg'xf];\ .
-h_ pFm6nfO{{ lsg d?e"ldsf] hxfh elgPsf] xf]nf <
#= k[i7kf]if0f
-s_ pi0f df};dL xfjfkfgLsf] If]qdf cfjfbL afSnf] x'g'sf sf/0fx¿ lgDgcg';f/ 5g\\ .
-!_ udL{{ / jiff{ w]/} x'g] x'Fbf afnLgfnL w]/} l;k|G5g\\ .
-@_ o; If]qdf s[lifhGo /f]huf/Lsf cj;/x¿ kof{Kt 5g\\ .
-#_ dlnnf] df6f]n] ag]sf gbLsf 7'nf d}bfgx¿ 5g\\ .
-$_ 3gf hg;ª\Vo ePsf] x'gfn] sfd ug]{ dflg;sf] sdL 5}g .
-v_ ;efgf If]qdf k|z:t hª\unL hgfj/x¿ kfOg] x'gfn] /fli6«o lgs'~h ;~rfng u/]/ ko{6g
Joj;fo ;~rfng ug{ ;lsG5 . ko{6sx¿nfO{{ ;]jf k'¥ofpg xf]6n, nh, /]i6'/]G6, 6«fen
Ph]G;Lh:tf Joj;fo ;~rfng u/]/ cfocfh{g ug{ ;lsG5 . oxfF kz'kfng Joj;fo
;~rfng u/]/ cfly{s pkfh{g ug{ ;lsG5 . ;'Vvf k|b]zdf x'g] afnLx¿sf] Jofj;flos
pTkfbg ug{ ;lsG5 .
-u_ k|Zg g+= -u_ sf nflu lgDgfg';f/ x]g'{xf];\ .
-3_ k|Zg g+= -3_ sf nflu o;} kf7sf] e"dWo/]vLo xfjfkfgL x]g'{xf];\ .
-ª_ k|Zg g+= -ª_ sf nflu o;} kf7sf] e"dWo/]vLo / pi0f t[0fe"ldsf] If]q x]g'{xf];\ .
-r_ k|Zg g+= -r_ sf lglDt g]kfnsf] kxf8L / lxdfnL k|b]zdf prfO a9\b} uPsfn] tfkj|md
36\b} uPsf] 5 . t/fO{df udL{ ePsfn] ;bfaxf/, kxf8df lxpFb 708f / ;'Vvf ePsfn]
ktem/ / lxdfnL k|b]zdf lr;f] ePsfn] sf]0fwf/L jg:klt kfOG5g\\ . olb g]kfndf kxf8L /
lxfdfnL k|b]z geP/ ;dy/ hldg dfq ePsf] eP g]kfnsf ;a} :yfgdf udL{ xfjfkfgL
kfOGYof] .
-5_ k|Zg g+= 5 sf lglDt lgDgfg';f/ kqsf] gd'gf n]Vg] .
k|:t't pkfox¿ ckgfPdf tkfOFx¿n] s[lifaf6 g} w]/} cfDbfgL lng ;Sg' x'G5 .
wGojfb .
>L hgfb{g l/hfn
>L ;/:jtL dflj, sIff !)
-h_ k|Zg g+= -h_ sf nflu lgDgfg';f/sf a'Fbfdf n]Vg'xf];\ .
d?e"lddf htft} afn'jf g} afn'jf x'g] x'gfn] oftfoftsf cGo ;fwg k|of]u ug{ sl7g x'G5 .
To;}n] ToxfFsf dflg;n] pFm6nfO{{ ;fdfg cf];f/k;f/f ug{ k|of]u ub{} cfPsf 5g\\ . d?e"lddf kfgL
/ jg:kltsf] cefj x'G5 . pFm6 Ps k6s kfgL / 3fF; vfPkl5 w]/} lbg;Dd vfgf / kfgL gvfO
klg afFRg ;S5 . p;sf v'6\6f tftf] afn'jfdf lxF8\g ;Sg] u/L ag]sf] x'G5 . p;sf cfFvL ef}F
afSnf] / nfdf] ePsfn] afn'jfsf] cfFwL cfpFbf klg lxF8\g ;S5 . To;}n] d"e"lddf Ps dfq e/kbf]{
oftfoftsf] ;fwgsf] ¿kdf pFm6nfO{{ k|of]u ul/g] x'gfn] o;nfO{{ d?e"ldsf] hxfh klg elgPsf]
xf] .
kf7 M #
;dzLtf]i0f xfjfkfgLsf] k|b]z
!= ljifoj:t'
;d eg]sf] a/fa/, zLt eg]sf] hf8f], pi0f eg]sf] udL{ xf] . oL ltg zAb ldnfP/ zd zLtf]i0f
eGg] zAb ag]sf] xf] . oxfF hf8f] / udL{ b'j} Ct'x¿ x'G5g\\ . g w]/} udL{ g w]/} hf8f] x'g] x'gfn] of]
k|b]z dflg; a:g pko'St 5 . o;nfO{{ cwf]{i0f -cfwf udL{ cfwf hf8f] x'g]_ k|b]z klg elgG5 .
#)) b]lv ^)) cIff+zleq b'j} uf]nf4{df ;dzLtf]i0f k|b]z kb{5 . ;+;f/sf 7'nf ;x/x¿ /
j:tLx¿ o;} k|b]zdf k}mlnPsf 5g\\ . oxfF pBf]u, Jofkf/nufot ko{6g Joj;fo, rnlrq
pBf]uh:tf Joj;fox¿ kmi6fPsf 5g\\ . oxfF ljZjsf 7'nf pBf]ux¿, ljZjljBfnox¿, cfly{s
Pjd\ Jofkfl/s s]Gb|x¿, rnlrq pBff]ux¿, ko{6sLo If]qx¿ ;d]t /x]sfn] cfly{s ultljlw lgs}
pRr :t/sf] /x]sf] 5 . oxfFsf ;d'b|L lsgf/fx¿df df5f dfg]{ Joj;fo 7'nf] pBf]us} ¿kdf
ljsl;t ePsf] 5 . ;dzLtf]i0f xfjfkfgLsf] If]qnfO{{ klg ^ If]qdf ljefhg ug{ ;lsG5 .
-s_ e"dWo;fu/Lo If]q
of] If]q o'/f]k / clk|msf dxfåLksf] lardf /x]sf] e"dWo;fu/sf] jl/kl/ kb{5 . vf;u/L $))
cIff+zsf] cf;kf;sf] If]qdf dxfåLksf klZrdL lsgf/fx¿df of] xfjfkfgL kfOG5 . o;
xfjfkfgLsf] d'Vo If]q blIf0f o'/f]ksf] e"dWo] ;fu/sf] jl/k/Lsf] If]q xf] . o;sf cnfjf blIf0f /
blIf0f klZlrd ci6«]lnof, cd]l/sfsf] Soflnkmf]lg{of, blIf0f cd]l/sfsf] dWo lrnL, of] xfjfkfgL
kfOg] d'Vo If]q x'g\ .
xfjfkfgLsf] ljz]iftf M lxpFb 708f / jiff{ u|Lid Gofgf] / ;'Vvf x'G5 . cf};t tfkqmd @!) ;]=
/ jiff{ %) ;]=ld= b]lv !)) ;]=ld= ;Dd x'G5 .
jg:klt M oxfF emf8L cfsf/sf xf]rf ;bfaxf/ jg:kltx¿ kfOG5g\\ . of] jg:kltsf] kft
;fgf / 6lNsg] x'G5g\\ h;n] ;'Vvf u|Lid ofddf ;"o{sf] ls/0fåf/f lj?jfnfO{{ jfikLs/0f
x'gaf6 hf]ufpF5 . oL jg:kltsf af]qmf afSnf] / h/f nfdf] x'G5 . oxfFh:t}– ;'Gtnf / cª\u'/,
clGh/ hftsf /l;nf kmnk"mn k|z:t pTkfbg x'g] x'Fbf o; If]qnfO{{ ;+;f/sf] au}Frf klg
elgG5 .
hghLjg M o; If]qdf cf}Bf]lus /fi6«x¿ w]/} ePklg kmnk"mn v]tL klg d'Vo k];f xf] . o;
If]qdf afSnf] hg;ª\Vof kfOG5 . v]tLkftLnufot pBf]u, Jofkf/ / ;]jf If]qsf] /fd|f] ljsf;
ePsf] 5 . oxfF kmnkm"naf6 jfOg, h'; / kmnkm"naf6 aGg] kl/sf/sf 7'nf Joj;fox¿
kmi6fPsf] kfOG5 . of] If]q cGt/f{li6«o Jofkf/sf] d'Vo s]Gb| klg xf] . oxfFsf] hghLjg lgs}
pRr / ljsl;t 5 .
-v_ ;dzLtf]i0f t[0fe"ldsf] If]q
dxfb]zsf leqL efux¿df ;d'b|af6 p7\g] afbno'St jfo' k'Ug ;Sb}g . To;}n] ToxfF cToGt sd
kf7 M $
zLt k|b]z
!= ljifoj:t'
pTt/df ;'d]? j[Q / blIf0fdf s'd]/ j[QeGbf aflx/ ;"o{sf] ls/0f ;w}F 58\s] kg]{ x'gfn] jif}{el/
hf8f] x'G5 . ^) b]lv () l8u|L cIff+z ;Ddsf] of] lr;f] k|b]znfO{{ zLt k|b]z elgG5 . oxfF jif}{
e/L hf8f] x'G5 . w|'jLo k|b]zdf jif{{} e/L tfkj|md lxdfª\seGbf (00c) Hofb} tn emg]{ x'gfn]
hldgsf] ;tx k|foM lxpFn] 9fsL /xG5 . oxfF k|fo ;'Vvf jfo' axg] / w]/} lr;f] x'g] x'gfn] jiff{
x'Fb}g . a? afbn l;w} lxpFdf kl/0ft eP/ lxdkft x'G5 . pTt/L w|'jsf] ;d'b|L efu / blIf0fL
w|'jsf] cG6fs{l6sf If]q of] xfjfkfgLsf d'Vo If]q x'g\ . o; k|b]znfO{{ ltg If]qdf ljefhg ug{
;lsG5 M
-s_ ;fOja]l/og xfjfkfgLsf] If]q
of] If]q ;'d]? / s'd]? j[Qsf] cf;kf;sf] If]q xf] . k[YjLsf] pTt/L uf]nfw{sf] ^) b]lv &) l8u|L
cIff+z If]qdf of] xfjfkfgL kfOG5 . vf; u/L pTt/L ?;sf] ;fOa]l/of If]qdf kfOg] x'gfn] o;nfO{{
;fOa]l/og xfjfkfgL elgPsf] xf] . of] xfjfkfgL pTt/L Sofgf8fdf klg kfOG5 . oxfF u|Liddf lxpF
kUnG5 . of] If]qdf pTt/L uf]nf4{df ljzfn sf]0fwf/L jg:kltsf] If]q k}mlnPsf] 5 . Pl;ofdf
o;nfO{{ 6fouf elgG5 . oxfF w'kL, ;Nnf, b]jbf/ nufotsf g/d sf7 x'g] jg:kltx¿ kfOG5g\\ .
pTt/ Sofgf8fdf kmlg{r/ / kNk pBf]ux¿ /x]sf 5g\\ . kmlg{r/ / sfuh agfpgsf lglDt of]
jg:klt pkof]uL 5 . lxpFbdf #–$ dlxgf;Dd lxpF kb{5 .
%) jif{ klxn]sf OGo'6 clxn]sf OGo"6
pTt/L w'|jaf6 6f9fsf] If]qdf pTt/L Sofgf8f, cnf:sf, pTt/L ;fOj]l/of, pTt/L o'/f]k /
lu|gNof08df :yfoL ¿kdf a;f]jf; ug]{ hflt OGo'6 / Pl:sdf]x¿ x'g\ . pgLx¿sf] lxpFaf6 ag]sf]
3/nfO{{ OUn' elgG5 . u|Liddf lxpF kUng] x'Fbf l;nsf] 5fnfaf6 ag]sf] kfndf a:5g\\ . pgLx¿
;d'b|df ePsf lxpFsf Kjfnaf6 efnf l5/fP/ l;nsf] l;sf/ u5{g\ . ToxfF s'g} k|sf/sf] v]tL
x'Fb}g . l;n df5f, lxpFefn'x¿sf] l;sf/ u/]/ lhljsf]kfh{g ub{5g\\ . pgLx¿ cfhsn
cfw'lgsLs/0f x'Fb}5g\\ . df5f dfg]{ Joj;fo ug]{, ko{6g Joj;fo ug]{, ;fdfg cf];f/k;f/ ug]{
Joj;fo / 3/]n' Joj;fo u/]/ cfw'lgs hLjg ljtfpg yfn]sf 5g\\ . o'/f]k / cd]l/sfaf6
vfg]s'/f, nTtfsk8f nufotsf cfjZos ;fdu|L NofP/ pkef]u ug{ yfn]sf 5g\\ . pgLx¿ lxpFsf]
l9Ssfaf6 ag]sf] 3/ OUn'sf] ;6\6fdf sf7 / cGo kbfy{af6 ag]sf Gofgf] 3/df a:g yfn]sf
5g\\ . lxpF kUn]/ hd]sf] lxdgbLsf] kfgLaf6 lah'nL lgsfn]/ pkof]u ug{ yfn]sf 5g\\ . xfjf /
;f}o{ phf{af6 klg ljh'nL lgsfn]/ pkof]u ug{ yflnPsf] 5 .
kf7 M %
xfjfkfgL / jg:kltlarsf] ;DaGw
!= ljifoj:t'
xfjfkfgL / jg:kltlar k|ToIf ;DaGw x'G5 . xfjfkfgLn] jg:kltsf] :j¿k / :jefjdf lgoGq0f
ub{5 . ;fy} jg:kltn] klg h:tf] xfjfkfgL pknAw 5 ;f]xLcg'¿k cfˆgf] :j¿k, cfsf/k|sf/ /
ljz]iftfx¿ agfPsf] x'G5, h:t} e"dWo/]vLo xfjfkfgLsf] If]qdf jif}{e/L jiff{ x'G5 . lj?jfsf h/fn]
cTolws dfqfdf kfgL zf]if0f ub{5 . pSt kfgLnfO{{ ;f]xL dfqfdf jfikLs/0f u/]/ kmfNg'kg]{ x'G5 .
lj?jfn] kftåf/f kfgLnfO{{ jf:kLs/0f u/]/ aflx/ kmfNb5 . Ps}k6s 7'nf] dfqfdf kfgL kmfNgsf
lglDt pi0f k|b]zsf lj?jfsf kftx¿ 7'nf x'g] / w]/} ;ª\Vofdf x'g] ub{5g\\ . jif}{el/ kfgL kl//xg]
x'gfn] oL jg:kltx¿ ;bfaxf/ -slxNo} kft vfnL gx'g]_ x'G5g\\ . cTolws udL{af6 h/f /
8fF7nfO{{ hf]ufpgsf lglDt 6'Kkfdf e\mofDd k/]sf x'G5g\\ .
v'nf ljBfnosf nflu :jfWoog ;fdu|L, ;fdflhs cWoog 165
d?e"ld If]qdf eg] jiff{ gx'g] x'Fbf cToGt ;'Vvf x'G5 . o;sf/0f ToxfF kfgLsf] cefj x'G5 .
jg:kltx¿n] w]/} 6f9faf6 yf]kfyf]kf kfgL hDdf ug'{kg]{ x'gfn] oL lj?jfsf 6f9f6f9f;Dd k}mlnPsf
nfdf h/f x'G5g\\ . oL jg:ktLsf h/f w]/} x'G5g\\ . o;/L w]/} sl7gfOsf ;fy hDdf kf/]sf] kfgL
v]/ ghfcf];\ eGgfsf lglDt lrKnf] ¥ofn jf b'wh:tf kbfy{sf ¿kdf 8fF7df kfgL ;~ro u/]/
/fVb5g\\ . oL lj?jfsf] jfikLs/0faf6 kfgL v]/ ghfcf];\ eg]/ kft gx'g] t/ e'm; / sfF8fx¿ x'g]
ub{5g\\ .
pRr kxf8L / w|'fjLo If]qdf w]/} lr;f] x'g] x'gfn] lxpF k5{ . lxdkftaf6 hf]lugsf lglDt sf]0fwf/L
jg:kltx¿ l;of]h:tf dl;gf kft, nrsbf/ xfFuf / afSnf af]qmf ePsf x'G5g\\ . lxpFbsf] ;'Vvf
;dodf kfgL v]/ ghfcf];\ eg]/ df};dL xfjfkfgLsf] If]qdf kfOg] ktem/ jg:kltn] cfˆgf
kftx¿ kmfn]/ lxpFbdf gfª\u} x'G5g\\ . jiff{ x'g yfn]kl5 kfn'jf xfN5g\\ . o;/L tfkj|md / jiff{n]
jg:kltnfO{{ lgoGq0f ul//x]sf x'G5g\\ . sltko xfjfkfgLsf] If]qnfO{{ jg:kltsf gfdaf6 klg
gfdfs/0f u/]sf] kfOG5 .
xfjfkfgL / jg:kltsf If]qx¿sf af/]df casf kf7x¿df cWoog ul/g]5 .
@= cEof;
-s_ xfjfkfgL / jg:kltsf k|b]zx¿ b]vfpg] tflnsf agfpg'xf];\ .
-v_ xfjfkfgL / jg:kltlarsf] ;DaGw pi0f k|b]zsf] pbfx/0f lbO{ k|:6 kfg'{xf];\ .
-u_ sf]0fwf/L jg:kltx¿sf] xfFuf nrsbf/ x'G5, lsg <
#= k[i7kf]if0f
-s_ lqmofsnfk -s_ sf lglDt k5fl8sf kf7x¿, P6n; / kf7df lbOPsf] gS;f x]/L tnsf]
tflnsf eg'{xf];\ . h:t}M–
k|b]zsf] gfd jg:kltsf ;+;f/df sxf“ kfOG5 < jg:kltsf] ljz]iftf xfjfkfgLsf]
k|sf/ ljz]iftf
e"dWo/]vf ;bfaxf/ a|flhn, dWoklZrd ;w}F xl/of] x'g] 7'nf ;w}F udL{,
hª\un clk|msf, k"jL{åLk ;d"x kft, cUnf, 7'nf, ck/fGxdf ef/L
s8f sf7 ePsf jiff{
?vx¿
-v_ lqmofsnfk -v_ o; kf7sf] ljifoj:t'cGtu{t xfjfkfgL / jg:kltlarsf] ;DaGw x]g'{xf];\ .
-u_ lqmofsnfk -u_ sf]0fwf/L jg:kltsf xfFuf nrsbf/ x'g'sf sf/0fx¿ lgDg cg';f/ 5g\\ M
o:tf jg:kltx¿ lr;f] If]qdf x'G5g\\ .
d?:ynLo jg:klt d?e"ldx¿df kfOg] jg:klt xf] . d?e"ld If]qdf cToGt sd kfgL kg]{
x'gfn] nfdf h/f ePsf kft gePsf l;pF l;p8L
8L hftsf xf]rf jg:klt
jg:klt (desert shrubs) kfOG5 .
dg;'gL xfjfkfgL kfOg] If]qdf / ;fd'lb|s xfjfkfgL kfOg] If]qdf ktem/ ldl>ldl>tt k|sf/sf]
(mixed decidious) jg:klt kfOG5 . oxfF oxf pi0f ;bfaxf/ / ktem
ktemf// jf ktem/
ktem/ ;fd'lb|s
jg:klt ldl;Psf] cj:yfdf kfOG5 . oxfF oxf sd prfOdf ;bfaxf/
;bfaxf/,, dWod prfOdf ktem/ /
a9L prfOdf sf]0fwf/L jg:klt kfOG5 .
pkw|'jLo lr;f] If]qdf / pRr kj{tLo If]qdf sf]0fwf/L jg:klt (conIoerous)
erous) kfOG5 . of]
jg:klt lqsf]0f cfsf/sf / dl;gf] kft ePsf x'G5g\5g\ .
;dzLtf]
zLtf]i0f 3fF
3f;];] d}bfg dxfb]zsf] leqL efudf jiff{ cToGt sd x'g] x'gfn] ?v x'b}Fbg} g\g .
-v_ cEof; g+= -v_ sf nflu o; kf7sf] ljifoj:t'cGtu{t xfjfkfgL / jg:kltlarsf] ;DaGw
x]g'{xf];\ .
-u_ cEof; g+= -u_ sf nflu lgDgfg';f/ n]Vg] sf]0fwf/L jg:kltsf xfFuf nrsbf/ x'g'sf
sf/0fx¿ lgDgcg';f/ 5g\\ M
o:tf jg:kltx¿ lr;f] If]qdf x'G5g\\ .
lxdkftaf6 aRg, nrsbf/ xfFuf x'G5g\\, h;df lxpF cl8P/ a:g ;Sb}g .
-3_ cEof; g+= -3_ sf nflu lgDgfg';f/ tflnsfdf km/s b]vfpg] .
OGo'6÷Pl:sdf] /]8 Ol08og÷lkUdLh
lxpFsf] l9Ssfaf6 ag]sf] 3/df a:g] :ofpnf / v/af6 ag]sf] 3/df a:g] .
lzn df5f / lxpF efn'sf] l;sf/ ug]{ hª\unL hfgj/sf] l;sf/ ug]{
cg'xf/ dfq b]vfpg] u/L z/L/ e/L cToGt sd n'uf nufpg] . k|fo gfª\uf]
afs\nf] / e"jfbf/ n'uf nufpg] . z/L/ x'g] .
k|fo Ps} :yfgdf a:g] lkm/Gt] hLjg ljtfpg] .
cToGt lr;f] xfjfkfgLdf a:g] cToGt udL{ xfjfkfgLdf a:g]
-ª_ cEof; g+= -ª_ sf nflu xfjfkfgL / wf/ftnLo ljljwtfaf6 ljZjfsf] hghLjgdf kg]{
k|efj eGg] ljifoj:t' cWoog ug]{ .
-r_ cEof; g+= -r_ sf nflu prfO / xfjfkfgLsf] sf/0f egL sf/0f lbg] .
kf7 M &
pTt/ cd]l/sf dxfb]z
!= ljifoj:t'
ljZjdf ^ cf]6f dxfåLkx¿ /x]sf 5g\\ . o'/f]k / Pl;of dxfb]zx¿ Pp6} dxfåLkdf kb{5g\\
h;nfO{{ o'/]l;of elgG5 . clk|msf, pTt/ cd]l/sf, blIf0f cd]l/sf, ci6«]lnof / cG6fs{l6sf
dxfåLkx¿ 5'§f5'§} /x]sf 5g\\ . Pl;of / clk|msfnfO{{ :j]h gx/n] 5'6\ofPsf] 5 eg] pTt/ cd]l/sf
/ blIf0f cd]l/sfnfO{{ kgfdf gx/n] 5'6\ofPsf] 5 . Pl;of ;a}eGbf 7'nf] dxfb]z xf] eg] ci6«]lnof
;a}eGbf ;fgf] dxfb]z xf] . cG6fs{l6sf blIf0f w'|jdf k}mlnPsf] cToGt} lr;f] dxfåLk xf] . o;sf]
;a} e"–efudf ;"o{sf] ls/0f jif}{el/ 58\s] kg]{ x'gfn] cToGt} lr;f] xfjfkfgL kfOG5 . oxfFsf] ;a}
hldg / ;d'b|L lsgf/f;d]t lxpFn] 9fs]sf] x'G5 .
clk|msf / blIf0f cd]l/sfnfO{{ e"dWo/]vfn] sf6]sf] x'Fbf logLx¿ pTt/L / blIf0fL b'j} uf]nf4{df
k}mlnPsf 5g\\ . ci6«]lnof k"/} blIf0fL uf]nf4{df kb{5 eg] o'/f]k, Pl;of / pTt/ cd]l/sf pTt/L
uf]nf4{df cjl:yt 5g\\ . oL dxfåLkx¿sf] larlardf dxf;fu/x¿ /x]sf 5g\\ . ca xfdL pTt/
cd]l/sf, dxfb]zsf] k|fs[lts:j¿k jg:klt / hghLjgsf af/]df cWoog ub{5f}F .
-c_ k|fs[lts :j¿k xfjfkfgL / jg:klt
sf]nDa;n] cd]l/sf e]6]kl5 o'/f]k / Pl;ofaf6 dflg;x¿ ToxfF uP/ a:g yfn] . tL dflg;x¿
j|mdzM cd]l/sfe/L k}mlnP . pTt/ cd]l/sfdf Sofgf8f, ;+o'St /fHo cd]l/sf (USA) /
d]lS;sf]h:tf 7'nf b]zx¿ 5g\\ eg] blIf0fsf] ;fF3'/f] hldg / åLkx¿df y'k|} ;–;fgf /fHox¿
/x]sf 5g\\ . pTt/ cd]l/sfnfO{{ k|fs[lts ¿kdf ^ cf]6f If]qx¿df ljefhg u/]/ cWoog ug{
;lsG5 .
-s_ ;'b"/ pTt/L lr;f] If]q
of] If]q w'|jLo If]qdf kg]{ x'gfn] ToxfF Hofb} lr;f] xfjfkfgL kfOG5 . pTt/L Sofgf8fsf] o; If]qdf
l;n df5f / k]Gu'Og r/fsf] Ps k|hflt (Galapagos Penguine only) r/f k|z:t kfOG5g\\ .
k]Gu'O{g r/f k|foMh;f] blIf0fL uf]nf4{df dfq kfOG5 . o; If]qdf hldg lxpFn] 9fs]sf] x'G5 eg]
;d'b| klg hd]sf] x'G5 . o; If]qdf Pl:sdf] / OGo'6 hftsf dflg;x¿ a;f]jf; u5{g\ . pgLx¿
lxpFsf] l9sfaf6 3/ lgdf{0f ub{5g\\ .
-v_ pTt/L Sofgf8fsf] sf]0fwf/L jg:kltsf] If]q
of] If]qdf ;Nnf], w'kL hftsf sf]0fwf/L jg:kltsf] 7'nf] hª\un /x]sf] 5 . o;nfO{{ 6foUu klg
elgG5 . oxfF lr;f] xfjfkfgL kfOG5 . jif{df #÷$ dlxgf lxpF k5{ . To;}n] Sofgf8fsf] o;
hª\unnfO{{ cfly{s ¿kn] lgs} dxTTjk"0f{ dflgG5 . o; hª\unaf6 kmlg{r/ / sf7sf nflu sRrf
kbfy{ k|fKt x'G5 . To;}n] kmlg{r/, kNk, sfuh pBf]ux¿ o; If]qdf /x]sf 5g\\ . oxfF hg3gTj
kftnf] 5 .
k|Zg g+= -ª_ sf nflu P6n; x]b}{ blIf0f cd]l/sfsf] vfnL gS;fdf eg'{xf];\ .
k|Zg g+= -ª_ sf nflu tnsf a'Fbf cWoog ug'{xf];\
blIf0f cd]l/sfsf] k|fs[lts ;fwgx¿ M
jg hª\un
vlgh kbfy{
3fF;] d}bfg
gbL / tfnx¿
;d'b|
kf7 M (
clk|msf dxfb]z
!= kl/ro
clk|msf ljZjsf] bf];|f] 7'nf] dxfb]z xf] . o; dxfb]zdf ltgj6f d'Vo cIff+z /]vfx¿ pTt/sf]
ss{6/]vf, larsf] e"dWo/]vf / blIf0fsf]dx/ /]vf /x]sf 5g\\ . dxfb]zsf] clwsf+z efu pRr
;d:ynLn] 9fs]sf] 5 . pRr ;d:ynL eg]sf] jl/k/Laf6 x]bf{ cUnf] kxf8h:tf] b]lvg] t/ dfly
;dy/ k/]sf] d}bfg ePsf] e"–efu xf] . To;}n] clk|msf dxfb]zsf ;d'b|L lsgf/x¿df d}bfgL efu
cToGt} sd 5 . ;fy} clk|msfsf] lsgf/L efu l5ofl5of geO{ lgoldt 5 . log} sf/0fx¿n] ubf{
clk|msfsf] w]/}h;f] lsgf/L efudf aGb/ufx
agfpg ldNb}g / hxfhx¿ c8\ofpg klg ldNb}g
. oxfFsf gbLx¿af6 kfgLhxfh leq l5g\{ ;Sb}gg\
. clk|msfnfO{{ dWo efuaf6 e"dWo/]vfn] pTt/tk{m
ss{6 /]vfn] / blIf0ftk{m ds/ /]vfn] sf6]sf] x'Fbf
o;sf] sl/a sl/a ;a} efu pi0f d08ndf k5{ .
oxfF ljZjs} 7'nf] d?e"ld ;xf/f /x]sf] 5 . oxfF
hfo/ -sª\uf]_, ;]g]un, hfDa]hL, c/]~h, gfOn,
gfOh/h:tf 7'nf gbLx¿ 5g\\ .
clk|msfsf] k"jL{ v08df #))) ld6/ ulx/f]
pkTosf 5 h;nfO{{ w;fg 3fF6L (Rift Valley) clk|msfsf] k|fs[lts gS;f
kf7 M !)
pTt/ cd]l/sf, blIf0f cd]l/sf, clk|msf / g]kfn
!= ljifoj:t'
ljZjsf ^ cf]6f dxfåLkx¿dWo] g]kfn Pl;of dxfåLkdf kb{5 . ;~rf/ dfWod / oftfoftsf]
ljsf;sf sf/0f ljZj Pp6f ;femf 3/ h:t} e};s]sf] 5 . oxfFsf afl;Gbfx¿ Pp6} 3/sf kl/jf/
h:t} 5g\\ . ljZjsf] Pp6f s'gfdf ePsf] s'g} 36gfn] csf]{ s'gfdf k|efj kfg{ yfn]sf] 5 . To;}n]
xfdLn] cWoog u/]sf dxfåLkx¿ pTt/ cd]l/sf, blIf0f cd]l/sf / clk|msf dxfåLksf ljleGg
d'n'sx¿;Fu g]kfnsf] ;DaGw x'g' :jefljs xf] . g]kfn ef}uf]lns, ;f+:s[lts Pjd\ h}ljs b[li6n]
tL dxfb]zx¿;Fu w]/} s'/fx¿sf] ;fdfgtf af]s]sf] d'n's xf] . of] ;fgf] eP/ klg ljljwtfo'St
d'n's xf] .
v'nf ljBfnosf nflu :jfWoog ;fdu|L, ;fdflhs cWoog 183
-s_ pTt/ cd]l/sf / g]kfn
pTt/ cd]l/sf / g]kfnlar
jiff}{b]lvsf] ;DaGw /x]sf] 5
. ;+o'St /fHo cd]l/sf /
Sofgf8fn] g]kfnnfO{{ ljsf;
lgdf{0fsf sfo{df y'k|}
;xof]ux¿ lbPsf 5g\\ .
cd]l/sL :jod\;]jsx¿n]
g]kfndf w]/} jif{ ;]jf
lbPsf 5g\\ . y'k|} g]kfnL
ljBfyL{x¿ cd]l/sfdf
cWoog ul//x]sf 5g\\ eg]
sof}Fn] pRr lzIff xfl;n
u/]/ g]kfndf ;]jf lbO/x]sf
5g\\ . x/]s jif{ sl/a b'O{xhf/sf] ;ª\Vofdf DV sfo{qmdcGtu{t g]kfnLx¿ cd]l/sfdf a;f]jf;sf
lglDt uO/x]sf 5g\\ eg] sfdsf nflu hfg]sf] ;ª\Vof klg w]/} 5 . xfn Sofgf8fdf klg g]kfnLx¿
a;f]jf;sf lgldt hfg yfn]sf 5g\\ . dWo cd]l/sL b]z x}6Ldf g]kfnL zflGt ;]gfn] zflGt
:yfkgfy{ sfd ul//x]sf] 5 .
g]kfn / pTt/ cd]l/sf larsf ;dfgtf / leGgtfx¿
;dfgtf leGgtf
!= p= cd]l/sfdf /sL kj{t z[ª\vnf / != pTt/ cd]l/sf ljsl;t 5 eg] g]kfn
g]kfndf lxdfno kj{t z[ª\vnf /x]sf ljsf;f]Gd'v b]z xf] .
5g\\ .
@= b'j} 7fpFdf y'k|} hfthflt, ;+:s[lt / @= /sL kj{t pTt/ blIf0f k}mlnPsf 5 eg]
efiff eflifsf dflg; a:5g\\ . lxdfno kj{t k"j{ klZrd k}mlnPsf] 5 .
#= g]kfnsf] pTt/tk{m lxpFn] 9fs]sf] lr;f] @= pTt/ cd]l/sfdf 7'nf / ljsl;t ;x/x¿
lxdfnL If]q 5 To:t} pTt/ cd]l/sfsf] 5g\\ . g]kfn ufpF g} ufpFn] el/Psf] 5 .
pTt/df klg lxpFn] 9fs]sf] lr;f] w'|jLo
If]q /x]sf] 5 .
$= pTt/L cd]l/sfdf pi0f ;dzLtf]i0f / $= pTt/ cd]l/sfdf sl/a % k|ltzt dflg;
lr;f] If]q 5 eg] g]kfndf klg blIf0fdf v]tLkftLdf nfu]sf 5g\\ t/ o;n] 7'nf]
pi0f dWoefudf ;dzLtf]i0f / pTt/df dfqfdf vfBfGg lgof{t u5{ . g]kfnsf sl/a
lr;f] xfjfkfgL kfOG5 . *) k|ltzt dflg;x¿ s[lifdf nfu]sf 5g\\
t/ g]kfndf vfBfGg cefjsf sf/0f
vfBfGg cfoft ug'{k5{ .
%= g]kfn / pTt/ cd]l/sf b'j}df %= p= cd]l/sfdf k|]l/hsf] d}bfg cGgsf] e08f/
lxdgbLx¿ 5g\\ . xf] eg] g]kfndf t/fO{sf] d}bfg cGgsf]
e08f/ xf] .
-v_ g]kfn / blIf0f cd]l/sf
g]kfn / blIf0f cd]l/sflar pTt/ cd]l/sfh:tf] glhssf] ;DaGw 5}g t/ klg g]kfn / blIf0f
cd]l/sL d'n'sx¿lar s'g} g s'g} ;DaGw eg] 5 . blIf0f cd]l/sL d'n's ch]{lG6gf, a|flhn, lrnL
nufotsf k'm6jnsf lglDt k|l;4 d'n'sx¿sf ˆofg g]kfndf k|z:t 5g\\ . sof}F g]kfnLx¿ blIf0f
cd]l/sL d'n'sx¿df sfd u5{g\ . s}of}+F blIf0f cd]l/sL d'n'ssf dflg;x¿ g]kfn e|d0f ug{
cfpF5g\\ . pTt/ cd]l/sL d'n'sx¿h:tf] blIf0f cd]l/sL d'n'sx¿ wgL / ;DkGg 5}gg\ .
g]kfn / blIf0f cd]l/sflarsf] ;dfgtf / leGgtf
;dfgtf leGgtf
!= blIf0f cd]l/sL d'n'sx¿ ljsf;f]Gd'v != b= cd]l/sfdf a|flhn, ch]{lG6gf, lrnLh:tf
/fi6«x¿ x'g\ eg] g]kfn klg ljsf;df cl3 a9]sf d'n'sx¿ 5g\\ eg]
ljsf;f]Gd'v /fi6« xf] . g]kfnsf s}of}F hgtf ce}m ul/aLsf] /]vfd'lg
/x]sf 5g\\ .
@= g]kfndf lxdfno kj{t >]0fL ePh:t} @= b= cd]l/sfdf l/of]lb h]g]/f], Jo'g; cfo;{
blIf0f cd]l/sfdf Pl08h kj{t >]0fL ;fcf]kf]nf], a|fl;lnofh:tf 7'nf ;x/x¿ ljsf;
/x]sf] 5 . ePsf 5g\\ t/ g]kfndf ce}m lk5l8Psf
ufpFx¿sf] afx'Notf 5 .
#= a|flhn ljZjs} ;a}eGbf w]/} skmL #= ToxfF Jofj;flos ¿kdf cfw'lgs k|ljlwsf]
pTkfbg ug]{ d'n's xf] eg] g]kfndf k|of]u u/]/ v]tL / kz'kfng ul/G5 eg]
klg skmL v]tLsf] ;Defjgf 5 / g]kfndf k/Dk/fut tl/sfn] ul/G5 . To:t}
pTkfbg eO/x]sf] klg 5 . ToxfF skmL pTkfbg ul/G5 eg] g]kfndf lrof
pTkfbg ul/G5 .
$= b'j} 7fpF ul/aLn] JofKt 5 . $= b=cd]l/sfdf ;+;f/s} ;a}eGbf a9L prfOdf
/x]sf] kfgL hxfh rnfpg ldNg] tfn l6l6sfsf
/x]sf] 5 eg] ;+;f/s} ;a}eGbf prfOdf /x]sf]
tfn ltlnrf] g]kfndf /x]sf] 5 .
%= b'j} 7fpFdf xfjfkfgLsf] ljljwtf 5 . %= blIf0f cd]l/sf jl/kl/ ;d'b|n] 3]l/Psf] dxfåLk
xf] eg] g]kfn e"kl/j]li7t ;fgf] d'n's xf] .
kf7 !!=
e"sDk / ;'gfdL
!= ljifoj:t'
k[YjLsf] ;tx crfgs xNng] jf ys{g] k|fs[lts k|lqmofnfO{{ e"sDk jf e'OFrfnf] (Earth quake)
elgG5 . k[YjLsf] ;tx bfofFafofF eP/ xlNnPdf To;nfO{{ lIflthLo sDk (Horizontal quake)
elgG5 eg] tndfly xlNnPdf 7f8f] sDk (Vertical quake) elgG5 . 7f8f] sDkeGbf lIflthLo
sDk a9L vt/gfs x'G5 . lIflthLo sDkdf 3/x¿ eTsbf bfofFafofF 9Ng] jf uf/f]x¿
bfofFafFofFtk{
tk{m 9N5g\
9N \ . 7f8f] sDk s x'bfFbf 3/x¿ elTsP/
Ps}7fpF
fpdf y'k|f] nfU5 . k[YjLsf] leqL efudf ;a}eGbf klxnf
e"sDk pTklQ x'g] laGb'nfO{{ xfOkf];]G6/ (Hypo center)
elgG5 . pSt sDk ;Lwf dfly cfO{ k[YjLsf] ;txdf
cfOk'Ug] ljGb'nfO{
nfO{{ Olk;]G6/ (Epicenter) elgG5 . oxLF
oxLaf6
e"sDksf t/ª\ t/ªux¿
ux¿ rf/}tk{k{m k}mlnG5g\
lnG \ . e"sDksf] ult,
:yfg, tLj|tf, pTklQ, k}mnfj6 cflb gfKg] oGqnfO{ oGq {
l;:df]u|fkm (Seasmo graph) elgG5 . l;:df] u|fkm lrq -s_
e"sDk hfFhfbf
bf l;:df]u|fkm oGqdf h8fg ePsf] u|fkm k]k/df afª\afªuufl6ª\
fl6ªufuf /]vfx¿ cª\
cªlst x'G5g\
5g\ .
l;:df]u|fkmsf /]vfx¿sf]
vfx¿sf] ljZn]if0f u/]/ e"sDksf] Ifdtf, lbzf, pTklQ :yfg cflbaf/] hfgsf hfgsf/L
lbOG5 . lrq -s_ -s_ df lIflthLo xnrn gfKg] oGq b]vfOPsf] 5 . h;df dl;gf] tf/df
e'm08\
08ofOPsf]
ofOPsf] ux|f}F kbfy{ cufl8 k5fl8 dfq rNg ;S5 . o;df h8fg ul/Psf] sndn] 3'Dg]
8«ddf a]l/Psf] u|fkm k]k/df /]vfx¿ lvR5 . To:t} lrq -v_ v_ df l:k|ª\df c8\ofOPsf]
ofOPsf] ux|f} kbfy{n]
tndfly
dfly xlNnP/ /]vf lvR5g\
lvR5g\\ . o;/L lvlrPsf] /]vfx¿
fx¿nfO{{ l;:df]u|fd elgG5 . lrqdf b]vfOPsf]
lIflthLo sDk gfKg] oGq xf] . rf/ /]S6/ :s]n ;Ddsf e"sDk dflg;n] ;lhn} dx;'; ug{
;sb \ . ;fdfGotof % /]S6/ :s]n;Ddsf] e"sDk sd vt/gfs x'G5 eg] & /]S6/ :s]neGbf
;sb5g\
dflysf] e"sDk eofgs Iflt ug]{ vfnsf] x'G5 .
-c_ e"sDksf] sf/0f
k[YjLdf e"sDk hfg] b'O{ sf/0fx¿ 5g\\ M
-s_ cfGtl/s xnrn
k[YjLsf] s]Gb| d08ndf tftf] n]bf] jf cw{ t/n kbfy{ 5 . To;dfly dxfåLksf l9Ssfx¿
(Tectonic plates) t}l/P/ /x]sf 5g\\ . tL l9Ssfx¿
l9Ssfx¿ k[YjLsf] s]Gb|d08ndf /x]sf] u'?Tjansf
sf/0f / DofUdfsf] xnrnsf
sf/0f l:y/ /xg ;Sb}gg\g .
ltgL
ltgLx¿ lj:tf/} Pscsf{k|lt
tflgb} jf 5'l6F6b}b} hfG5g\
hfG \ . o;
qmddf b'O{ l9Ssf Ps
csf{k|lt hf]l8F8b}b} jf 3'l;|b}Fb}
hfg] j|mddf
d (tectonic
tectonic plate)
plate)
larsf] efu Roflkg hfG5 .
larsf]
o;/L b'b'O{ l9Ssfx¿ cfk;df
hf]l8F8b} hfFbf
bf nfvf}F jif{df
hldg v'lDrP/ df]8bf/ kxf8x¿sf]
kxf8 sf] lgdf{0f x'g hfG5 . Plzofsf] lxdfno kj{t >]0fL, pTt/
cd]l/sfsf] /sL / blIf0f cd]l/sfsf] Pl08h kj{t >]0fL o;/L g} lgdf{0f ePsf x'g\ . o;/L Pp6f
v'nf ljBfnosf nflu :jfWoog ;fdu|L, ;fdflhs cWoog 189
l9Ssf csf]{ l9Ssfleq 3':b} hfFbf hldg leqsf 7'nf r§fgx¿df c8\lsP/ a:g k'U5 . w]/}
jif{;Dd Psf]xf]/f] an kl//xFbf tL r§fgx¿ 6'lqmg k'U5g\\ . h;n] ubf{ hldg PSsf;L ;g{ k'Ub5 .
To;}n] e"sDk pTkGg x'G5 . Plzofsf] ltAatLo l9Ssfleq ef/tLo l9Ssf 3':g] qmd hf/L 5 .
g]kfn b'O{ l9Ssfsf] lardf k5{ . To;}n] oxfF e"sDk hfg] 7'nf] ;Defjgf /x]sf] 5 .
To;}u/L k[YjLleq ljleGg sf/0fn] 7'nf vf8nx¿ kb{5g\\ . tL vf8nx¿ k'l/Fbf dflysf] hldg
efl;G5 / yls{P/ e"sDk pTkGg x'G5 .
-v_ Hjfnfd'vL
k[YjLleqsf] n]bf] kbfy{nfO{{ Dofudf elgG5 . k[YjLleq s'g} l5b| jf sdhf]/ efu e]6]df pSt kbfy{
hf]8;Fu lj:kmf]6 eP/ aflx/ lg:s5 To;nfO{{ Hjfnfd'vL elgG5 . Hjfnfd'vL lg:sFbf klg hldg
yls{P/ e"sDk hfg] u5{ . t/ of] w]/} 6f9f;Dd k}mlnFb}g . o;/L b'O{ Kn]6 hf]l8g] 7fpFx¿ /
Hjfnfd'vL lj:kmf]6 x'g] 7fpFx¿df a9L e"sDk hfG5 .
-cf_ e"sDksf] If]q
dxfåLkLo l9Ssfx¿ hf]l8Psf 7fpF, kj{tLo z[ª\vnfx¿ / Hjfnfd'vLsf If]qx¿df a9L e"sDk
hfG5g\\ . ljZjsf lxdfno kj{t z[ª\vnf, /sL kj{t z[ª\vnf, Pl08h kj{t z[ª\vnf, lxGbs'z kj{t
z[ª\vnf, ;'n]dfg kj{t z[ª\vnf x'Fb} O/fg, 6sL{ / o'/f]ksf] cfNk; kj{t z[ª\vnf;Dd e"sDksf]
If]q k}mlnPsf] 5 .
bf];|f] If]q k|zfGt dxf;fu/sf] lsgf/L efu / cfGw| dxf;fu/sf] k"jL{ / klZrdL lsgf/L efu
e"sDksf b[li6n] a9L hf]lvdk"0f{ 5 . hfkfgdf b}lgs ¿kdf ;fgfltgf e"sDkx¿ uO/xG5 . o;
If]qdf ;d'b|sf ulx/f lkFwx¿ sdhf]/ x'g] x'Fbf ;d'Gb|leq Hjfnfd'vL lj:kmf]6 eO/xG5 . h;n]
ubf{ e"sDk w]/} hfG5 . g]kfn klg e"sDksf] b[li6n] a9L hf]lvk"0f{ If]qdf kb{5 . lj=;+= @)&@
j}zfv !@ ut]sf lbg uf]/vf s]Gb| agfP/ 7'nf] e"sDk uPsf] lyof] . of] lj= ;+= !(() kl5sf] 7'nf]
e"sDk xf]] . g]kfndf ;fdfGotof *) b]lv !)) jif{sf] cGt/fndf 7'nf e"sDkx¿ uPsf] Oltxf;n]
b]vfpF5 .
-O_ Iflt
e"sDkaf6 w]/} ljgfz x'g ;S5 . 3/x¿ eTsg], af6f], k'n Wj:t x'g], hldg lr/f kg]{, hldg
efl;g] jf p7\g], hldgd'lgaf6 kfgL / afn'jf lg:sg], lah'nLsf kf]nx¿ 9Ng], afFwx¿ eTs]/
af9L cfpg], ;d'b|sf] kfgL 55lNsP/ ;'gfdL cfpg], ;d'b|L lsgf/ efl;g] h:tf ljgf;sf/L
sfo{x¿ x'G5g\\ . o;af6 xhf/f} dflg;sf] Hofg hfg ;S5 . cfunfuL x'g ;S5 .
-O{_ e"sDkaf6 hf]lug] pkfo
e"sDksf sf/0fn] eGbf klg e"sDksf a]nf dflg;n] agfPsf ;+/rgfx¿ eTs]/ dflg;sf] Hofg
hfg] ;Defjgf a9L x'G5 . o;af6 x'g] Iflt sd ug{ / aRg lgDg pkfox¿ ckgfpg'k5{ M
e"sDk cfpg' cl3
-s_ e"sDk k|lt/f]wfTds 3/x¿ agfpg] .
-v_ e"sDkLo k"j{ tof/L of]hgf agfpg] / k"jf{Eof; ug]{
-u_ cfktsfnLg emf]nfsf] Joj:yf ug]{ e"sDk cfPdf sxfF hDdf x'g] s;/L ;'/lIft x'g] eGg]
;DaGwdf kl/jf/, ;d'bfo / ljBfnodf 5nkmn ug]{
-3_ 3/, ljBfno, sfof{no cflbdf ;'/lIft :yfgx¿sf] klxrfg .
-ª_ cfkt\sfnLg ;dosf] nflu cTofjZos j:t'x¿sf] hf]xf] .
-r_ e'O{+rfnf] kl5sf] ;Dks{ of]hgf .
-5_ e"sDk hfg] a]nfdf emg]{ u/L 6k, 5t, e\mofn, b/fhdfly, leQ / l;/fgLdf ;fdfg g/fVg] .
e"sDk uO/x]sf] a]nf
-s_ e"sDk uO/x]sf a]nf hyfefjL gbf}8g],
-v_ 3/ leq eP ;s];Dd l56f] aflx/ lg:sg] k|of; ug]{ . dflyNnf] tnf jf leqL sf]7fx¿df
eP TolxFsf] ;'/lIft :yfgdf z/L/ ;fgf] agfP/ a:g] .
-u_ 3/ aflx/ eP aflx/ s} ;'/lIft :yfgdf a:g] . 3/ leq s'g} klg xfntdf ghfg] .
-3_ 3/, ljBfno, sfof{nodf eP / aflx/ lg:sg g;lsg] eP 6]jn jf vf6d'lg a:g], 6fpsf]
hf]ufpg], leqL uf/f] jf 9f]sfd'lg a:g] . 3'F8f 6]sL u'7'NsL z/L/ ;fgf] agfP/ 6fps] xftn]
5f]k]/ a:g] .
-ª_ aflx/L uf/f] 5]pdf ga:g], ?vd'lg ga:g], rf/}tk{m kms]{/ ;d"xdf a:g] ug'{k5{ .
e"sDk uO;s]kl5
-s_ e"sDk u};s]kl5 lah'nLsf tf/, l;;f eTs]sf ;+/rgf cflbaf6 hf]lug] .
-v_ cfktsfnLg emf]nf lnP/ ;s];Dd l56f] aflx/sf] v'nf jf ;'/lIft :yfgdf lg:sg] .
-u_ k"j{ tof/L of]hgf cg';f/ v'nf 7fpFdf hfg]
@= cEof;
-s_ e"sDk hfg] If]qx¿ b]vfOPsf] gS;f x]/L pSt If]qdf kg]{ b]z jf b]zsf efux¿sf] ;"rL
agfpg'xf];\ .
v'nf ljBfnosf nflu :jfWoog ;fdu|L, ;fdflhs cWoog 193
-v_ km/s 5'6\ofpg'xf];\
xfOkf];]G6/ / Olk;]G6/
e"sDk / Hjfnfd'vL
l;:df]u|fkm / l;:df]u|fd
-u_ e"sDkaf6 aRg] pkfox¿ pNn]v ub}{ cfˆgf] ;d'bfosf] ;Gbe{df Ps ;'/Iff of]hgf tof/
ug'{xf];\ .
-3_ e"sDksf sf/0fx¿ pNn]v ug'{xf];\ .
-ª_ ;'gfdL s] xf] / of] lsg cfpF5 <
-r_ ;'gfdLaf6 aRg] pkfox¿ pNn]v ug'{xf];\ .
-5_ e"sDk cfpg' cl3, cfO/x]sf] a]nf / cfO;s]kl5 ckgfpg' kg]{ pkfox¿ pNn]v ug'{xf];\
#= k[i7kf]if0f
-s_ k|Zg g+= -s_ sf nflu P6n; x]/]/ ;"rL agfpg'xf];\ / h:t} – g]kfn, hfkfg, ef/t /
kfls:tfgsf] pTt/ efu, O08f]g]lzof, lkmlnlkG;, cd]l/sf, Sofgf8f / d]lS;sf]sf] klZrdL
tyf k"jL{ lsgf/f cflb .
-v_ k|Zg g+= -v_ sf nflu kf7sf] ljifoj:t' x]g'{xf];\ .
-u_ k|Zg g+= -u_ sf nflu kf7 % sf] e"sDkaf6 hf]lug] pkfo x]g'{xf];\ / ;'/Iff of]hgf
agfpg'xf];\ h:t} xfd|f] ;d'bfodf e"sDkLo ;'/Iffsf nflu lgDg sfo{x¿ ul/g]5 .
e"sDk;DaGwL hgr]tgf hufpg],
3/ agfpg] dfkb08 lgwf{/0f ug]{,
sf]7f, 6k, 5fgf cflbdf ;fdfgx¿ g/fVg],
e"sDksf a]nf jf e"sDk u};s]kl5 ;fjwfgL ckgfpg],
ljBfnodf 8]:s a]~r hf]8]/ gagfpg] .
e"sDkLo k"jf{Eof; ug]{
e"sDkLo :yfgfGt/0f gS;f agfpg]
-3_ k|Zg g+= -3_, -ª_, -r_ / -5_ sf nflu kf7sf] ljifoj:t' x]g'{xf];\ .
kf7 !@
gS;f sfo{
!= ljifoj:t'
-c_ gS;fsf] kl/ro
hldgsf] If]qkmnnfO{{ lglZrt gfkf]sf cfwf/df ;fgf] agfO sfuhdf ptfl/of] eg] To;nfO{{ gS;f
elgG5 . s'g} hldg jf j:t' jf ;+/rgfsf] l;wf dflyaf6 x]bf{ b]lvg] cfs[lt gS;f xf] . gS;fdf
nDafO / rf}8fO dfq b]vfpg ;lsG5 . lrq / gS;f km/s s'/f xf] . lrqdf prfO, nDafO /
rf}8fOnfO{{ sf]0fcg';f/ b]vfpg] k|of; ul/G5 . lrqdf x]/fOsf] sf]0fcg';f/ km/s cfs[lt b]lvG5 .
t/ gS;f ;w}F Pp6} sf]0f -dflyaf6_ x]l/g] x'Fbf Pp6} cfs[lt b]lvG5 . h:t} M
l;dfgfdf :ki6
l;dfgf ki6 b]lvg] leq 3';]sf / aflx/ lg:s]sf s]xL efux¿ 5g\\ .
k]lG;nsf] ;xfotfn] ;fbf sfutdf klxn] tnsf] tnsf] h:t} cw{ rGb|fsf/ cfot agfpg] . To;df
klxn] pTt/ tkm{sf] dWoefusf] l;dfgfdf clns afofF tkm{ pN6f] o' cfsf/sf] g]kfnsf] e"ld
ltAat tkm{ 3';]sf] efu agfpg] . To:t} To;s]f l7s tn bfofF tkm{ Kn]6 3f]K6f] kf/] h:t} u/L
ef/tsf] e"ld g]kfn tkm{ 3';]sf] efu agfpg] . o;} u/L k"jL{ l;d l;dfgfdf
fgfdf df5fsf] k'R5/ h:tf]
cfs[lt
lt agfpg] . pTt/ klZrdsf] s'gfdf d]6]/ c+u|]hL h] h:t} cfsf/ agfpg] . o;/L pSt
cfotsf] l;dfgf d]6b}\b} P6n; x]b}{ l;dfgfsf d'Vo d'Vo cflj|mltx¿
ltx¿ agfpFb} hfg] . hyfefjL
lsl/dL/L gug]{ . ;fdfGo cfsf/ k|sf/ ldn]df x'G5 .
o;/L v'nf xftn]
xftn] ptfl/Psf] gS;f h:tfsf] To:t} ptfg} eg] ;lsFb}g . ;fdfGo cfsf/ k|sf/ ldn]
k'U5 . x/]s gS;f k"0f{ x'g slDtdf ltg cfwf/e"t s'/f x'g' cfjZos x'G5 . pTt/ lbzf, ;+s]t /
:s]n jf gfkf] . t/ xfdLn] v'nf
xftn] sf]g]{ gS;fx¿df pTt/
lbzf / ;+s]t dfq b]vfpg
;S5f}F . gfkf]sf] k|of]u ug{
;Sb}gf}F . sltko lzIfsn]
k|j]lzsf k/LIffdf lbOg]
cfotsf] gfkf]nfO{
nfO{{ g} :s]n xf]
eGg] unt a'em]sf] b]lvG5 . ;f]
cfotsf] gfkf] lbg'sf] p2]Zo
g]kfnsf] gS;fsf] :s]n lgwf{/0f
ug'{ geP/ ;a} ljBfyL{
ljBfyL{sf] gS;fsf] cfsf/df Ps¿ktf
Ps tf xf];\ / d"Nofª
ofª\sgdf
df ;xhtf xf];\ eg]/ xf] .
-v_ 6«]; ug]{ ljlw M g]kfnsf] Pp6f /]vfª\lst gS;fdfly kftnf] sfuh /fv]/ dflyaf6 k]lG;nn]
sf]g'{xf];\ . of] cEof; k6sk6s bf]xf]¥ofpg'xf];\ . gS;f sf]bf{ To;sf] l;dfgfsf
afª\uf]l6ª\uf] cfsf/x¿ / 9NsfOx¿ ofb ub}{ hfg'xf];\ . o;/L k6sk6ssf] cEof;kl5
tkfO{Fn] v'nf xftn] gS;f agfpg ;Sg'x'g]5 . g]kfnsf] /]vfª\lst gS;fnfO{{ e\mofnsf]
P]gfdf 6fF;]/ To;dfly ;fbf sfuhsf] kfgf 6fF:bf klg gS;f /fd|f];Fu b]lvG5 . To;dfly
sf]/]/ gS;f ptfbf{ cem :ki6;Fu 6«]l;ª x'G5 .
-u_ sfj{g k]k/ /fv]/ 5fKg] ljlw M ;fbf sfuh dfly sfj{g k]k/ / To; dfly gS;f /fv]/
gS;df sf]b}{ hfFbf ;fbf sfuhdf gS;f 5flkFb} hfG5 .
-3_ 6]DKn]6 ljlw M o;sf nflu gS;fnfO{{ afSnf] jf s8f sfuh jf Knfl:6s jf sf7sf]
kmNofsdf 6fF;]/ To;nfO{{ gS;fsf] cfsf/df sf6\g] . o;nfO{{ 6]Dn]6 elgG5 . ;f] 6]DKn]6nfO{{
;fbf sfuhdf /fvL jl/kl/ sndn] sf]/]df gS;f ptfg{ ;lsG5 .
-ª_ kmf]6f]skL ljlw M o; ljlw cg';f/ gS;fsf] kmf]6f]skL lgsflnG5 .
-r_ ju{ ljlw M tof/L s'g} gS;fdf k]lG;n / ?n/sf]] ;xfotfn] Ps} cfsf/sf ju{ x'g] u/L
u|fkm lvRg] . csf]{ ;fbf sfuhdf klg ;f]xL cfsf/sf u|fkm lvRg] . To;kl5 gS;fsf]
ju{x¿df s] s:tf] cfsf/sf] l;dfgf k/]sf] 5 ;f]xL cg';f/ ;fbf sfuhsf] ju{df ;f]xL
cfsf/ j|mdz agfpFb} hfg] . o;/L b'?:t} gS;f ptfg{ ;lsG5 .
kf7 M !
@))& ;fnsf] qmflGt / lbNnL ;Demf}tf
!= ljifoj:t'
k[i7e"ld
@))& ;fn kmfu'g & ut] b]zdf PstGqLo lg/ª\s'z /f0ff zf;g ;dfKt eO{ k|hftflGqs zf;g
k4lt :yflkt eof] . o;nfO{{ Oltxf;df @))& ;fnsf] qmflGt elgG5 . o; qmflGtsf nflu
k|hfkl/ifb\, g]kfnL sfª\u|];, g]kfn sDo'lgi6 kf6L{ tyf cGo /fhgLlts JolStTTjx¿sf] dxTTjk"0f{
of]ubfg /x]sf] 5 . o; ;DaGwdf Pp6f 5f]6f] ;+jfb tn lbOPsf] 5 .
lzjzª\s/ M @))& ;fnsf] g]kfnsf] cfGbf]ngdf s;sf] ljz]if of]ubfg lyof] <
x]dntf M o;df d'Vo of]ubfg g]kfnL sfª\u|];sf] /x]sf] lyof] . t/ To;a]nfsf kf6L{x¿
k|hfkl/ifb\, g]kfn sDo'lgi6 kf6L{ tyf ljleGg JolStx¿sf] klg of]ubfg
v'nf ljBfnosf nflu :jfWoog ;fdu|L, ;fdflhs cWoog 201
dxTTjk"0f{ /x]sf] lyof] .
lzjzª\s/ M @))& ;fndf o;/L qmflGt ug'{kg]{ sf/0f rflxF s] s] lyof] lg <
x]dntf M g]kfndf lj=;+= !()# ;fn c;f]h @ ut]af6 h+uaxfb'/n] k|wfgdGqL tyf >L #
sf] pkflw lnPkl5 PstGqLo, lg/ª\s'z, hxflgofF zf;g ;'? u/] . !)$ jif{;Dd
/f0ff zf;g rn]sf] s'/f t ltdLn] yfxf kfPs} 5f} . To; zf;gn] g]kfnL
hgtfnfO{{ ;fdflhs, cfly{s, /fhgLlts, ljsf;af6 al~rt u/]sf] lyof] . To;}n]
g]kfnL hgtf /f0ff zf;gaf6 d'St x'g rfxGy] . To;a]nf qmflGt ug'{kg]{
sf/0fx¿ o:tf lyP .
-s_ /fhgLlts sf/0f M /f0ffx¿n] b]zsf] zf;g cfˆgf] kl/jf/leq dfq ;Lldt /fv]sf lyP .
hgtfnfO{{ s'g} clwsf/ lbPsf lyPgg\ . /f0ff / /f0ffsf dflg;sf] h:tf];'s} cGofo /
cTofrf/ klg ;x]/ a:g' kb{Yof] . pgLx¿sf] lj?4 af]n]df b]z lgsfnf, h]n ;hfo jf
d[To'b08 lbOGYof] . /f0ffx¿ hgtfsf 5f]/f5f]/LnfO{{ bf;h:tf] Jojxf/ uy]{ . lg/ª\s'z /
x's'dL zf;g uy]{ .
-v_ cfly{s sf/0f M /f0ffsfndf ;fdGtL Joj:yf sfod lyof] . ;dfhdf 7'nf] cfly{s
c;dfgtf lyof] . b]zsf] ;Dk"0f{ ;DklQ / hUuf hldg /f0ff / pgLx¿sf dflg;x¿sf]
sAhfdf lyof] . b]zsf] ;DklQnfO{{ pgLx¿ lghL ;DklQ 7fg]/ ef]uljnf; / df]hd:tLdf
p8fpFy] . b]z ljsf;sf sfd gu/]/ lghL b/af/ agfpg] / ljb]zdf k};f yGsfpg] sfo{
ul/GYof] . jL/ zDz]/n] o;sf] ;'?cft u/]sf lyP . hgtf cToGt ul/a lyP . of] ul/aLsf]
vf8nn] ubf{ hgtf cfGbf]ngsf] lglDt p7\g afWo eP .
-u_ ;fdflhs sf/0f M ;dfhdf hftLo, juL{o, lnª\uLo e]befj sfod lyof] . 5'jf5'tsf]
efjgf r/d ljGb'df k'u]sf] lyof] . hftcg';f/ b08 ;hfo ul/GYof] . hgtfnfO{{ lzIffsf]
pHofnf] 3fdaf6 al~rt ul/Psf] lyof] . ;dfh zf;s / /}tL u/L b'O{ ju{df ljeflht
lyof] . zf;s ju{df /f0ffx¿ hldgbf/, åf/], s6'afn, lhDdfafn, j8fxflsd, dlh:6«]6 /
;]gfsf clkm;/x¿ kb{y] eg] /}tLdf ls;fg / ul/a ju{ kb{y] . /}tLx¿n] zf;s ju{sf]
;]jf ug]{ / pgLx¿nfO{{ dof{bf ug'{kb{Yof] . Tolt ubf{ klg zf;s ju{ /}tLdfly cem zf]if0f
/ oftgf lbg 5f8\b}gy] . h;n] ubf{ pgLx¿sf] ;+od 6'l6;s]sf] lyof] . To;}n] /f0ff lj/f]wL
cfGbf]ngdf Hofgsf] alnbfg lbg klg kl5 k/]gg\ .
-3_ bf];|f] ljZj o'4 / ljZjJofkL k|hftGqsf] c;/ -ljb]zL k|efj_ M bf];|f] ljZjo'4kl5
pklgj]zjfb / ;fdGtjfbsf] cGTo x'g yfNof] . ljZjdf :jtGqtfsf] nx/ rNof] . ef/t
:jtGq eof] . j]nfotsf] zlSt 36\of] . j]nfotLx¿sf] ;+/If0f kfPsf /f0ffx¿ j]nfotn]
ef/t 5f8]kl5 6'x'/f eP, ;xf/f ljxLg eP . ljZjJofkL k|hftflGqs nx/nfO{{ g]kfnLx¿n]
klg cfTd;ft\ u/] . ef/tLo :jtGqtf ;+u|fddf y'k|} k|jf;L Pjd\ ljBfyL{ g]kfnLx¿n]
;3fPsfn] ef/tsf] :jtGqtfkl5 ef/tLo g]tfx¿n] klg la|l6; cjz]ifsf] ¿kdf /x]sf]
/f0ff zf;gnfO{{ cGTo ug{ g]kfnL cfGbf]ngsf/LnfO{{ ;xof]u u/] .
-ª_ tfTsflns sf/0f M lj=;+= !((# b]lv g} /f0ff lj/f]wL lqmofsnfkx¿ ePsf lyP . !((&
df k|hfkl/ifb\sf ;b:ox¿nfO{{ bdg u/]kl5 cfGbf]ng bafpg ;lsG5 eGg] /f0ffsf] ;f]r
lyof] . t/ To;sf] ljk/Lt b]z lgsfnf ePsf g]kfnLx¿, ef/tdf a;]sf o'jfx¿ /
c;Gt'i6 /f0ffx¿n] ef/tdf g]kfnL /fli6«o sfª\u|];, g]kfnL k|hftGq sfª\u|];, g]kfn
sDo'lgi6 kf6L{h:tf /fhgLlts ;ª\u7gx¿ vf]n]/ ;ª\ul7t x'g yfn] . @))^ ;fndf
g]kfnL sfª\u|]; / g]kfnL k|hftGq sfª\u|];sf] ;+o'St ;Dd]ng snsQfdf eP/ g]kfnL
sfª\u|]; gfdsf] kf6L{ u7g eof] . pSt kf6L{n] d'lSt;]gf u7g u/L ;;:q ;ª\3if{sf]
;'?cft u¥of] . g]kfndf ePsf o'jfx¿n] dhb'/ cfGbf]ng / ljBfyL{ cfGbf]ng ;~rfng
u/] . o; 36gfn] cfdhgtfdf /f0ff lj/f]wL cfGbf]ng ug{ ;lsG5 eGg] dgf]an / cfTdan
a9]/ cfof] / cfGbf]ngn] b]zJofkL ¿kdf pu|¿k lnof] . *
lzjz+s/ M /f0fflj/f]wL cfGbf]ng s;/L cl3 a9\of] t <
x]dntf M d'lSt;]gfn] lj/f6gu/nufotsf k"jL{ kxf8L If]qnfO{{ /f0ffx¿sf] xftaf6 vf];L
cfˆgf] clwsf/ hdfof] . o;} u/L kfNkf klg d'lSt;]gfsf] clwsf/leq cfof] . /f0ff
lj/f]wL cfGbf]ng cl3 a9L/x]sf] lyof] . g]kfnL sfª\u|];n] b]ze/L ;z:q ;ª\3if{sf]
tof/L ul//x]sf] lyof] . k"j{df /fdk|;fb /fO{ / klZrddf 8f= s]= cfO= l;+xsf]
g]t[TTjdf d'lSt ;]gf u7g eO{ 7fpF7fpFdf sAhf ul/;lsPsf] lyof] . ptf
lj/f6gu/ / jL/u~hdf dhb'/ cfGbf]ng rls{/x]sf] lyof]
eg] sf7df8fF}df klg lbgx'Fh;f] gf/f, h'n'; tyf tyf
krf{jfhL eO/xGy] . k|hftflGqs cfGbf]ngnfO{{ /f]Sg j}wflgs
sfg'g @))$ NofOof] . t/ pSt sfg'g hgtfåf/f c:jLsf/
ul/Pkl5 pSt k|of; ;kmn ePg . kb\dzdz]/kl5
k|wfgdGqL ag]sf df]xgzdz]/ s7f]/ k|j[lQsf /f0ff zf;s
lyP . pgn] bdg u/]/ cfGbf]ng /f]Sg] k|oTg ug{ vf]h] t/ 8f= s] cfO{ l;+x
;kmn x'g ;s]gg\ .
@))& ;fn sflQs @! ut] tTsfnLg /fhf lqe'jgn] hgtfsf] /f0ff lj/f]wL cfGbf]ngnfO{{ ;dy{g
ub}{ ;kl/jf/ ef/t k|:yfg u/] . df]xg zdz]/n] /fhf lqe'jg lbNnL uPkl5 /fhf lqe'jgsf
dflxnf gftL 1fg]Gb|nfO{{ u2Ldf /fvL /fhf 3f]if0ff u/] t/ ef/tnufot cGo /fi6«x¿n] o;
sfo{nfO{{ dfGotf lbPgg\ .
lzjzª\s/ M To;kl5 s] eof] < cfGbf]ngn] s'g df]8 lnof] t <
x]dntf M /fhf lbNnL uPkl5 d'lSt ;]gfnfO{{ emg\ phf{ ylkof] . d'lSt ;]gfn] ;z:q d'7e]8
u/L Onfd, lbSt]n, cf7/fO, t]x|y'd, cf]vn9'ª\uf, k/jfgLk'/, e}/xjf, uf]/vf,
s}nfnL, s~rgk'/, 8f]6L, lj/f6gu/, /+u]nL, dnª\ujf, bfª, jL/u~h / k/f;L
v'nf ljBfnosf nflu :jfWoog ;fdu|L, ;fdflhs cWoog 203
sAhf u¥of] .
To;}u/L ef]hk'/, vf]6fª\, wgs'6f, dxf]Q/L, dlxgfy, 7f]/L, lrtjg, tf}lnxjf, kfNkf, kf]v/f, u'NdL,
:ofª\hf, afUn'ª, sfOnfaf;, b]pv'/L, Ko"7fg, 88]Nw'/f, ;'v]{t, b}n]v, a}t8L nufotsf 7fpFx¿
d'lSt;]gfn] ;fdfGo ;ª\3if{ jf ljgf o'4 sAhf ug{ ;kmn eof] .
lzjz+s/ M To;kl5 s] eof] t <
x]dntf M lbgfg'lbgsf] a9\bf] lj/f]wn] ubf{ df]xg zdz]/n] ef/t;Fu dWo:ytf ug{ cg'/f]w
u/] . To;kl5 ef/tLo k|wfgdGqL hjfx/nfn g]x¿sf] dWo:ytfdf g]kfnsf /fhf
lqe'jg, /f0ff / g]kfnL sfª\u|];lar lqkIfLo lbNnL ;Demf}tf eof] . of] ;Demf}tfkl5
/fhf lqe'jg @))& ;fn kmfNu'g $ ut] lbNnLaf6 g]kfn kmls{P . lbNnL
;Demf}tfkl5 b]zdf rln/x]sf] cfGbf]ng /f]Sg g]kfnL sfª\u|];n] cfJxfg u¥of] . t/
klZrdtk{msf] df]rf{ ;Dxfn]sf 8f= s]=cfO= l;+xn] lbNnL ;Demf}tfnfO{{ c:jLsf/ ub}{
cfGbf]ng cl3 a9fO/xg cfJxfg u/] . t/ ef/tLo ;]gfsf] ;xof]u lnP/ tTsfnLg
g]kfn ;/sf/n] 8f= s]=cfO= l;+xnfO{{ klqmP/ l;+xb/af/df NofO{ s}b u¥of] .
cfGbf]ngnfO{{ /f]sL /f0ffx¿;Fu ;Demf}tf u/]sf] egL lbNnL ;Demf}tfsf] lj/f]w
ePsf] lyof] . h;n] ubf{ hgtfn] cfˆgf] clwsf/ kfpg ;Sb}gg\ eGg] dfGotf
lj/f]w ug]{x¿sf] lyof] .
lbNnL ;Demf}tfsf a'“bfx¿
!= ca pk|fGt hgtfn] lgjf{rg u/]sf] j}wflgs ;efn] u0ftGqfTds ljwfg th'{df ug,]{
@= gofF ;+ljwfg lgdf{0f gx'Gh]n;Dd b}lgs k|zf;g ;~rfng ug{ cGtl/d dGqLd08n u7g
ug]{ h;df kfFrhgf /f0ffaf6 / kfFrhgf g]kfnL sfª\u|];af6 ;b:o /xg],
#= g]kfnsf] j}wflgs /fhf lqe'jg g} x'g],
$= kmf}hbf/L cleof]u nfu]sf afx]s c¿ /fhaGbL l/xf x'g],
%= cfGbf]ngsf/Ln] cfˆgf] ;/sf/nfO{{ xftxltof/ a'emfpg'kg]{ / cfGbf]ng /f]Sg'kg]{ .
lbNnL ;Demf}tfkl5 :jb]z kms]{sf /fhf lqe'jgn] @))& ;fn kmfu'g & ut] g]kfndf /f0ff zf;g
cGTo eO{ k|hftGq :yfkgf ePsf] 3f]if0ff u/] . cGtl/d ;/sf/sf] 3f]if0ff klg ul/of], h;df
/f0ffx¿sf tk{maf6 % hgf -df]xgzdz]/, aa/zdz]/, r'8f/fhzdz]/, g[khª\u /f0ff / o1axfb'/
a:g]t_ tyf g]kfnL sfª\u|];sf tk{maf6 % hgf -ljZj]Zj/k|;fb sf]O/fnf, ;'j0f{zdz]/, u0f]zdfg
l;+x, eb|sfnL ld> / e/tdl0f zdf{_ lyP . t/ of] dGqLd08nn] cfk;df ldn]/ sfd ug{ ;s]g .
To; cj:yfdf b]zsf] cl:y/tfaf6 kmfObf p7fpFb} e/tzdz]/sf] g]t[TTjdf /f0ffx¿n] v's'/L bn
u7g u/L 7fpF7fpFdf c/fhstf / cftª\s dRrfpg yfn] . o;kl5 ljleGg ;dodf dGqLd08nsf]
u7g / k'gu{7g ug]{ j|md rNb} /Xof] .
@= lqmofsnfk
-s_ dfly kf7df lbOPsf] ;+jfbsf] cfwf/df g]kfndf @))& ;fn kmfUf'g & ut] /fhf lqe'jgaf6
ePsf] dGqLd08nsf] 3f]if0ffnfO{{ tkfO{Fn] s;/L lng'ePsf] 5 < cfkm\gf] ljrf/ n]Vg'xf];\ .
-v_ k|hftGq ÷nf]stGq :yfkgf lbj; dgfpg] lhDd]jf/L tkfO{FnfO{{ lbPdf To;sf] of]hgf tkfO{F
s;/L agfpg'x'G5 < Pp6f of]hgf tof/ kfg'{xf];\ .
-u_ @))& ;fnsf] k|hftGq;DaGwL s'g} ljz]iffª\s klqsf k|sflzt eof] eg] tkfO{F s;/L
To;sf] d"Nofª\sg ug'{x'G5 < d"Nofª\sgsf cfwf/x¿ k|:t't ug'{xf];\ .
-3_ @))& ;fnsf] 3f]if0ffkl5 dflg;nfO{{ k|hftGqsf] cg'e"lt lsg eof] < To;af6 ;d'bfodf
s:tfs:tf kl/jt{gx¿ b]vfk/]sf lyP < To;sf cfwf/df Pp6f k|ltj]bg tof/ ug'{xf];\ .
@= cEof;
-s_ @))& ;fnsf] qmflGtsf sf/0fx¿ s] s] x'g < n]Vg'xf]; .
-v_ lbNnL ;+emf}tfsf d'Vo a'Fbfx¿ s] s] x'g < pNn]v ug'[xf]; .
-u_ lj ; @))& ;fnsf] lbNnL ;+emf}tfnfO{ s;/L d"Nofª\sg ug'{ x'G5 <
-3_ dfly kf7df lbOPsf] ;+jfbsf] cfwf/df g]kfndf @))& ;fn kmfUf'g & ut] /fhf lqe'jgaf6
ePsf] dGqLd08nsf] 3f]if0ffnfO{{ tkfO{Fn] s;/L lng'ePsf] 5 < cfˆgf] ljrf/ n]Vg'xf];\ .
-ª_ @))& ;fnsf] k|hftGq;DaGwL s'g} ljz]iffª\s klqsf k|sflzt eof] eg] tkfO{F s;/L
To;sf] d"Nofª\sg ug'{x'G5 < d"Nofª\sgsf cfwf/x¿ k|:t't ug'{xf];\ .
-r_ @))& ;fnsf] 3f]if0ffkl5 dflg;nfO{{ k|hftGqsf] cg'e"lt lsg eof] < To;af6 ;d'bfodf
s:tfs:tf kl/jt{gx¿ b]vfk/]sf lyP < To;sf cfwf/df Pp6f k|ltj]bg tof/ ug'{xf];\ .
#= k[i7kf]if0f
-s_ cEof; -s_ sf lglDt o;} kf7sf] ljifoj:t' cWoog ug'{xf];\ .
-v_ cEof; -v_ sf lglDt o;} kf7sf] ljifoj:t' cWoog ug'{xf];\ .
u_ cEof; -u_ sf lglDt tkl;n cg';f/ cWoog ug'{xf];\ .
d lbNnL ;+emf}tfnfO{ tkl;ncg';f/ d"Nofª\sg ub{5' M
lg/s'+z hxflgof zf;gsf] cGTo x'g] cfwf/ tof/
klxnf]k6s /fhg}lts bnsf] ;xefuLtf / /fhfsf] ;xefuLtfdf ePsf]n]
hgtfnfO{ r]tgfsf] ljsf; ug]{ cfwf/
lzIffsf] ljsf; lj:tf/sf] ;+efjgf
;+ljwfg ;efaf6 ;+ljwfg lgdf{0fsf] Joj:yf
ljsf;sf] 9f]sf vf]Ng] cj;/ .
$= ;f/f+z
@))& ;fn kmfu'g & ut] b]zdf PstGqLo lg/ª\s'z /f0ff zf;g ;dfKt eO{ k|hftflGqs zf;g
k4lt :yflkt eof] . o;nfO{{ Oltxf;df @))& ;fnsf] qmflGt elgG5 . o; qmflGtsf sf/0fx¿df
/f0ffx¿sf] cGofo / bdg, /fhgLlts bnx¿sf] cfGbf]ng, /f0ffx¿ lar cfGtl/s snx,ul/aL /
a]/f]huf/L, hgtfdf /fhg}lts r]tgfdf clej[l4 / l4tLo ljZj o'4 / ljZjJofkL k|hfGtGqsf]
c;/ /x]sf 5g\ . o; qmddf lbNnL ;+emf}tf ePsf] lyof] . o; ;Demf}tfdf ePsf j'bfFx¿ o;
k|sf/ /x]sf5g\ .
-!_ ca pk|fGt hgtfn] lgjf{rg u/]sf] j}wflgs ;efn] u0ftGqfTds ljwfg th'{df ug,]{
-@_ gofF ;+ljwfg lgdf{0f gx'Gh]n;Dd b}lgs k|zf;g ;~rfng ug{ cGtl/d dGqLd08n u7g
ug]{ h;df kfFrhgf /f0ffaf6 / kfFrhgf g]kfnL sfª\u|];af6 ;b:o /xg]
-#_ g]kfnsf] j}wflgs /fhf lqe'jg g} x'g]
-$_ kmf}hbf/L cleof]u nfu]sf afx]s c¿ /fhaGbL l/xf x'g] /
-%_ cfGbf]ngsf/Ln] cfˆgf] ;/sf/nfO{{ xftxltof/ a'emfpg'kg]{ / cfGbf]ng /f]Sg'kg]{ .
kf7 M @
@))&–@)!& ;fn;Ddsf] /fhgLlts 36gfj|md
!= ljifoj:t'
kl/ro
@))& ;fndf k|hftflGqs zf;g Joj:yfsf] :yfkgf eP klg To;kl5sf] ;do /fhgLlts
b[li6sf]0fn] ;kmn dfGg ;lsF+b}g . /fhf lqe'jgn] ljwfg ;efsf lgldQ lgjf{rg ug]{ zfxL 3f]if0ff
kmfu'g & ut] hf/L u/] klg To;sf nflu cfjZos sfo{ ul/Pg . dGqLd08n u7g / k'gu{7gsf]
k|lqmof dfq cl3 a9\of] . To;a]nfsf s'g} klg ;/sf/ l:y/ x'g ;s]gg\ . cGttM ;+;bLo Joj:yf
g} ;dfKt eof] .
@))& b]lv @)!& ;fn;Ddsf] /fhgLlts 36gfqmd
@))& ;fndf k|hftGqsf] :yfkgf ePkl5 g]kfnL sfª\u|]; / /f0ffx¿sf] ;xeflutfdf ag]sf]
;/sf/n] @))& ;fn r}q !& ut] g]kfnsf] cGtl/d zf;g ljwfg kfl/t u/]sf] lyof] .
g]kfnsf] cGtl/d zf;g ljwfgdf gful/s clwsf/, hgk|ltlglwd"ns zf;g :yfkgf ug]{ /
/fHosf gLltlgb]{zs l;4fGtx¿sf] Joj:yf ul/Psf] lyof] .
df]xg zdz]/ ;Qfdf /x];Dd k|hftGq k|fKt x'g g;Sg] 7x/ u/L @))* ;fn sflt{s @% ut]
sfª\u|];sf] tk{maf6 ;xefuL ePsf dGqLx¿n] /flhgfdf lbPkl5 k|wfgdGqL df]xg
zdz]/nufotn] klg /flhgfdf lbPsf lyP .
/fhf lqe'jgaf6 dft[sfk|;fb sf]O/fnfsf] g]t[TTjdf !* ;b:oLo dGqLd08n u7g eof] .
pSt dGqLd08nsf] sfd, st{Jo lgDgfg';f/ tf]lsPsf] lyof] .
:jtGq Gofo ljefu v8f ug]{,
@))& @))* @))( )!) @)!! @)!@ @)!# @)!$ @)!% @)!^ @)!&
;do/]vf
v'nf ljBfnosf nflu :jfWoog ;fdu|L, ;fdflhs cWoog 209
gf]6 M o;}u/L cGo ;fndf 36]sf 36gfx¿ k|:t't ug'{xf];\ .
-v_ cEof; -v_ sf nflu lgDgfg';f/ cWoog ug'{xf];\ .
;/sf/ l:y/ gx'g'sf sf/0fx¿df
kf6L{x¿lar Psn] csf{nfO{{ c;xof]u ug]{ kl/kf6L,
/fhfdf cfk"mn] zf;g ug]{ rfxgf x'g',
kf6L{leq klg c;xof]usf] l:ylt,
/f0ffx¿sf] zf;g ;dfKt eP klg zf;gdf pgLx¿sf] zlSt /lx/xg',
w]/}h;f] hgtf clzlIft /xg' cflb .
kf7 #
k|hftGqsf] ckx/0f / bnx¿dflysf] k|ltaGw
!= ljifoj:t'
kl/ro
/f0ffx¿sf] kfl/jfl/s / PstGqLo zf;glj?4 @))& ;fnsf] /fhgLlts
kl/jt{g kZrft\ k|hftflGqs zf;g k4lt :yflkt x'g] s'/fdf ;a} hgtf
/ /fhgLlt bn ljZj:t lyP . lj=;+= @)!$ ;fndf /fhf dx]Gb|n] ;'j0f{
zdz]/sf] cWoIftfdf ;/sf/ u7g u/L lj=;+= @)!% kmfNu'g ! ut]
g]kfn clw/fHosf] ;+ljwfg, @)!% hf/L u/] . To;} j|mddf k|hftflGqs
k|0ffnL :yfkgf ug]{ y'k|} cEof;x¿ klg eP / @)!% ;fndf cfdlgjf{rg
ljZj]Zj/k|;fb
u/L b]zdf k|hftflGqs zf;g Joj:yf :yflkt klg eof] . r'gfjdf sf]O/fnf
g]kfnL sfª\u|];n] !)* ;L6dWo] &$ l;6 k|fKt u/L ljZj]Zj/k|;f/
sf]O/fnf k|yd lgjf{lrt k|wfgdGqL eP . @)!^ h]7 !# ut] @! ;b:o dGqLd08nsf] u7g u/]sf
lyP .
o; dGqLd08nnfO{{ @)!& kf}if ! ut] tTsfnLg /fhf dx]Gb|n] lj36g u/]sf lyP . k|hftflGqs
zf;g Joj:yf :yfkgf ePsf] @ jif{ glaTb} @)!& ;fn kf}if ! ut] /fhf dx]Gb|af6 ;+;bLo
Joj:yf eª\u u/L bndfly k|ltaGw nufPsf] 3f]if0ff eof] . pSt 3f]if0ffdf ;+;bLo Joj:yfdfly
lgDglnlvt cleof]ux¿ nufOPsf] lyof] M
-!_ ;Qfsf] b'¿kof]u u/L e|i6 sfo{ u/]sf],
-@_ sd{rf/L k|zf;gnfO{{ ljs[t kf/]sf],
-#_ c/fli6«o tTTjnfO{{ k|f]T;fxg lbO{ /fli6«o PstfnfO{{ r'gf}tL lbPsf],
-$_ b]zdf zflGt ;'/Iff sfod /fVg k"0f{tM c;kmn ePsf],
-%_ cj}1flgs cfly{s gLlt ckgfPsf],
-^_ /fhd's'6 / ;+ljwfgk|lt cgf:yf b]vfPsf],
-&_ ;Dk|e'Ttf / :jtGqtfnfO{{ cf3ft kfg]{ k//fi6« gLlt ckgfPsf] .
hglgjf{lrt ;/sf/nfO{{ ckb:t u/L /fhf dx]Gb|n] hgtfsf df}lns xs vf];]sfn] o; lbgnfO{{
sfnf] lbj;sf] ¿kdf lnOG5 . To;kl5 k~rfotL Joj:yf nfu" u/L PstGqLo zf;g u/]sfn] klg
o; lbgnfO{{ sfnf] lbj; elgPsf] xf] . o; 3f]if0ffkl5 /fhfn] Ps c;fwf/0f sfg'g tof/ u/L
To;}sf cfwf/df @)!& ;fn kf}if !@ ut] cfˆg} cWoIftfdf ( ;b:oLo dGqLd08n u7g u/]
h;df t'n;L lu/L, ljZjaGw' yfkf, Clifs]z zfx, ;"o{axfb'/ yfkf, clg?b|k|;fb l;+x,
gfu]Zj/k|;fb l;+x, vu]Gb|hª\u u'?ª, sfhLdfg lnDa" / e'jgnfn k|wfg ;dfj]z lyP .
dGqLd08n u7g ePsf] b;lbgkl5 @)!& kf}if @@ ut] /fhfaf6 k~rfotL Joj:yf nfu" ePsf]
3f]if0ff ul/of] . ;+;bLo Joj:yf c;kmn x'g] sf/0f o;k|sf/ 5g\\ M
!= tTsfnLg g]tfx¿df dtleGgtf k}bf x'g' / Pscfk;df c;xof]u
@= hgtf r]tgzLn tyf lzlIft gx'g'
#= hgtfsf] cfsfª\Iff k"/f ug{ g;Sg'
$= ;+;bLo ;/sf/ cfˆgf] st{Jok|lt pbf;Lg x'g' .
cfly{s pknlAw
-s_ of]hgfa4 ljsf;sf] ;'?cft
k|wfgdGqL 6ª\sk|;fb cfrfo{sf] k|wfgdGqLTTj sfndf @)!# ;fndf of]hgfa4 ljsf; ug]{
p2]Zon] b]zdf k|yd k~rjifL{o of]hgf nfu" ul/of] . o; of]hgfsf] s"n ah]6 ## s/f]8 -ef/t /
cd]l/sL ;/sf/sf] C0fdf cfwfl/t_ sf] lyof] . o; of]hgfsf rf/cf]6f p2]Zo lyP M
pTkfbg j[l4 u/L b]zsf] j]/f]huf/L ;d:of ;dfwfg ug]{,
;a} txsf hgtfsf] hLjg:t/ j[l4 ug]{,
;/sf/L ;+:yfx¿ :yfkgf ug]{,
eljiosf of]hgf ;~rfngsf nflu tYofª\s / cfly{s cfwf/ tof/ kfg]{ .
-v_ /fi6« a}ª\ssf] :yfkgf
-u_ g]kfn /fHoe/ g]kfnL d'b|f k|rng
-3_ @))* df klxnf]k6s ah]6 k|:t't tyf k|sfzg
-ª_ ljtf{ pGd'ng P]g @)!^ nfu"
-r_ s[lifdf cfw'lgsL/0f / Jofkf/ k|jw{g sfo{ ;'? ul/of] .
;fdflhs pknlAw
;fn pknlAw
@))& /f0ff zf;g ;dflKtkl5 u7g ul/Psf] ldnLh'nL ;/sf/n] ;j{k|yd j]7,
j]uf/L, afnL egf{, ;nfdL k|yfh:tf ;fdflhs zf]if0f ;dfKt kfg]{ sfd
u¥of] .
/]l8of] g]kfn / g]kfn ;f+:s[lts kl/ifb\ :yfkgf eof] .
@))* g]kfndf cGtl/d ;+ljwfg nfu" eof] .
@))( ;+:s[t efiff k|;fl/0fL ;ldlt, gf/L ljBfkL7 / k/f]ksf/ ;+:yfsf]
:yfkgf .
@)!! sfg'g dxfljBfnosf] :yfkgf .
@)!# ;jf]{Rr cbfntsf] :yfkgf .
@= cEof;
-s_ kf7df pNn]v ePsf] ;fdflhs pknlAwnfO{{ ;do/]vfdf b]vfpg'xf];\ .
-v_ ;+;bLo Joj:yf c;kmn x'g] sf/0fx¿ 5f]6s/Ldf n]Vg'xf];\ .
-u_ /fhfaf6 bnx¿dfly lsg k|ltaGw nufPsf lyP < sf/0fx¿ lbg'xf];\ .
-3_ /fhf dx]Gb|af6 s'g wf/fsf] k|of]u u/L ax'blno k|hftGqsf] ckx/0f u/]sf lyP < pNn]v
ug'{xf];\ .
-ª_ @))& b]lv @)!& ;Dd ljsf; b/ sd x'g'sf sf/0fx¿ s] s] x'g < lzIff If]qdf ePsf]
ljsf;sf] pknlAWf pNn]v n]Vg'xf];\ .
-r_ @)!& kf}if ! ut]nfO{ lsg sfnf] lbj; elgPsf] xf]nf < s/0fx¿ lbg'xf];\ .
#= k[i7kf]if0f
-s_ cEof; -s_ sf nflu tnsf] ;do/]vf x]g'{xf];\ . o;}u/L cGo jif{df ePsf sfo{x¿ b]vfpg]
u/L agfpg] k|of; ug'{xf];\ .
a]7, j]uf/L k|yf cGTo
@))& @))* @))( @)!) @)!! @)!@ @)!# @)!$ @)!% @)!^ @)!& @)!*
kf7 M $
lj=;+=@)!& ;fnb]lv @)$^ ;fn;Ddsf /fhgLlts 36gfx¿
!= ljifoj:t'
kl/ro
@)!& ;fn kf}if ! ut] ;+;bLo k|hftGq ckb:t ul/;s]kl5 @)$^ ;fn;Dd g]kfnsf] /fhgLlts
Oltxf;df lg/ª\s'z lgb{nLo zf;g Joj:yfsf] sfnv08 /x\of] . @)!& ;fn kf}if @@ ut]b]lv
k+rfotL Joj:yf nfu" eof] . @)!( ;fn kf}if ! g]kfnsf] ;+ljwfg, @)!( 3f]if0f u/L k+rfotnfO{
j}wtf lbg] sfo{ ul/Psf] lyof] . o; cj:yfdf ePsf ljleGg If]qsf ljsf; sfo{x¿nfO{{ o;
kf7df ;ª\If]kdf pNn]v ul/g]5 .
-s_ lj=;+= @)!& b]lv @)$^ ;fn;Ddsf k|d'v /fhgLlts 36gfx¿
;fn k|d'v 36gf
@)!& kf}if ! hglgjf{lrt ;/sf/ lj36g u/L /fhf dx]Gb|sf] cWoIftfdf dGqLd08n
u7g
@)!& kf}if g]kfndf k~rfotL k|0ffnLsf] 3f]if0ff eof] .
@@ ut] k~rfotsf] dGqfno u7g
@)!* b]znfO{{ !$ c~rn &% lhNnfdf ljefhg
@)!* df3 hgsk'/ adsf08
/fhf dx]Gb| r9]sf] uf8Ldf k~rfot lj/f]wLx¿af6 ad xfg] .
hgsk'/ sf08 eof] . c/ljGbs'df/ 7fs'/ / bnl;+x yfkfnfO{{ d[To' b08sf]
3f]if0ff
@)!( kf}if ! g]kfnsf] ;+ljwfg, @)!( 3f]if0ff
@)@) df3 b'uf{gGb emfnfO{{ kmfF;L lbOof] eg] c/ljGbs'df/ 7fs'/ / bnl;+x yfkfnfO{{
@% hGds}bsf] ;hfo lbOof] .
@)@@ g]kfnsf] ;+ljwfg @)!( sf] klxnf] ;+zf]wg
@)@$ ufpFkms{ /fli6«o cleofg nfu"
@)@* ;fndf emfkf ljb|f]x -tTsfnLg g]skf dfn]n] emfkfaf6 ;fdGtLx¿sf]
;kmfof / ul/ax¿sf] d'lStsf nflu egL ljb|f]x ;'? u/\of] . tTsfnLg
/ffli6«o k~rfotsf ;b:o wd{k|;fb pkfWofsf] xTof u/]sf] cleof]udf
tTsfnLg ;/sf/n] Onfdsf] ;'vfgL eGg] 7fFpdf @)@( kmfu'g @! ut]
/fdgfy bfxfn, gf/fo0f >]i7, s[i0f s'O{Fs]n, g]qk|;fb l3ld/] / jL/]Gb|
/fhj+zLnfO{{ uf]nL xfgL xTof ul/of] . o;nfO{{ ;'vfgL xTofsf08 elgG5 .
@)#) l;+xb/af/df cfunfuL
c;f/ @% df l;+xb/af/df cfunfuLn] /fi6«sf dxTTjk"0f{ sfuhftx¿ gi6
ePsf] h;sf] sf/0f tTsfnLg k|wfdGqL sLlt{lglw lji6n] g}ltstfsf]
cfwf/df /fhLgfdf lbPsf lyP .
xjfOhxfh ckx/0f sf08
h]7 @% df lj/f6gu/af6 p8]sf] ljdfgnfO{{ ef/tsf] ljxf/ kmf/lj; u~hdf
hj/h:tL cjt/0f u/fO{ ? #) nfv ef? sAhfdf lnO{ hxfh 5fl8Psf]
lyof] . o;n] k+rfotL Joj:yfnfO{{ 7'nf] wSsf lbPsf] lyof] .
@)#! l6Da'/af]6] sf08
k+rfotL Joj:yfsf] cGTo u/L k|hftGq Nofpgsf nflu o'jfx¿ ;+ul7t
x'g]qmd a9L/x]sf] . o;} qmddf cf]vn9'+uf sAhf ug]{ of]hgfcg';f/
cf]vn9'+ufsf] l6Da'/af]6]df e]nf ePsf] o'jfx¿sf] lzlj/df ;]gfaf6 cfqmd0f
ul/of] . /fd nId0f nufotsf o'jfx¿sf] qm"/tfk'j{s xTof ul/of] . eg] o;}
sf08df kqmfp k/]sf Sofk6]g o1 axfb'/ yfkf / eLdgf/fo0f >]i7sf]
lj=;+= @)## ;fndf kmfF;L lbO{ xTof ul/Psf] lyof] .
@)#% @)#% r}t @& ut] /Tgs'df/ jfGtafnfO{{ Onfdsf] b]pdfO{ gbLsf] lsgf/df
uf]nL xfgL xTof ul/Psf] .
@)#^ k~rfot lj/f]wL ljBfyL{ cfGbf]ng,
h]7 !) hgdt ;+ª\u|xsf] 3f]if0ff,
k|wfgGofofwLz eujtLk|;fb l;+xsf] cWoIftfdf !% ;b:oLo /fli6«o r'gfj
cfof]u u7g ul/Psf]
@ cf]6f ljsNk dWo] Ps 5gf]6 ug{ hgdt ;+u|x 3f]if0ff ul/Psf] k~rfotL
Joj:yf jf ax'bnLo zf;g Joj:yf .
@)#& j}zfv @) ut] ePsf] hgdt ;ª\u|xdf k~rfot kIf ljhoL . ;'wfl/Psf]
k+rfotL Joj:yfsf] kIfdf !) kltzt a9L dt k|fKt ePsf] .
@)$) lk:s/ xTofsf08
k+rfot lj?4 hgr]tgf hfu[t ug]{ p2]Zon] df3 ! ut] l;Gw'kfNrf]ssf]
lk:s/ dxfb]j :yfgdf cfof]hgf ul/Psf] ;f+ª\s]lts sfo{qmddf k|x/Låf/f
uf]nL rnfO{{ s}of}F afnaflnsfx¿sf] xTof / s]xL JoflStx¿nfO{{ k|qmfp
ul/Psf] lyof] . o; sf08nfO{{ lk:sf/ xTof sf08 elgG5 .
@)$@ ;Tofu|x adsf08
v'nf ljBfnosf nflu :jfWoog ;fdu|L, ;fdflhs cWoog 217
g]kfnL sf+u|];n] h]7 !) ut]af6 k~rfot lj?4sf] eb| / zflGtk"0f{
cfGbf]nggsf] ¿kdf ;Tofu|x ;'? u¥of] . pSt cfGbf]ng rln/x]sf] cjlwdf
u0ftGqjfbL g]tf /fd/fhfk|;fb l;+xsf] g]t[TTjdf c;f/ ^ ut] sf7df8fF}sf]
gf/fo0flx6L /fhb/af/ nufot b]zsf cGo k|d'v ;x/x¿df Ps ;fy ad
k8\sfOof] . pSt ad sf08df ;xefuL /fd/fhfk|;fb l+;+x, nId0fk|;fb l+;+x
/ k|]daxfb'/ ljZjsdf{ nufotsf JoflStx¿nfO{{ d[To'b08sf] 3f]i0ff ul/of] .
;Tof u|xsf] cfGbf]ng klg ;dfKt eof] .
@)$^ hg cfGbf]ng
k+rfotL Joj:yfsf] cGTo / ax'bnLo Joj:yfsf] :yfkgfsf] nflu @)$^
kmfNu'g & ut]b]lv u0f]zdfg l;+xsf] g]t[TTjdf g]kfnL sfu|]; / afddf]rf{sf]
;+o'St hgcfGbf]ng ;'? eO{ r}q @^ ut] /fhfaf6 ax'bnLo Joj:yfsf]
3f]if0ff ePsf] lyof] .
-v_ @)#& ;fndf hgdt ;ª\u|x x'gfsf sf/0fx¿
k~rfotL zf;g lj?4 ljBfyL{x¿af6 cfGbf]ng ;'? ePsfn],
ljBfyL{ cfGbf]ngnfO{{ hgtfn] klg ;dy{g u/]sfn],
kfls:tfgdf tTsfnLg zf;s h'lNkms/ cln e'§f]nfO{{ ;}lgs zf;såf/f kmfF;Lsf]
;hfosf] lj?4 g]kfnL ljBfyL{x¿ cfGbf]lnt x'g k'u]sfn],
k~rfotL ;/sf/n] cfGbf]ng bafpg vf]h]sf]n] hgcfqmf]; a9]sf] .
e"ld;'wf/
b]zsf] cy{tGq j[l4 ug{ lgof{td'vL Jofkf/df hf]8 lbOof] .
@)@! ;fndf e"ld;'wf/ nfu" u/L hldgsf] xbaGbL, lsk6 k|yfsf] cGTo, ljtf{
pGd"ngh:tf dxTTjk"0f{ ;'wf/sf sfdx¿ eP .
;fdflhs ;'wf/
d'n'sL P]g nfu" u/L afn, cgd]n, ax'ljjfxdfly k|ltaGw / lawjf ljjfx tyf cbfntL ljjfxnfO{{
sfg'gL dfGotf k|fKt eof] . sfg'gL b[li6df 5'jf5'tsf] cGTo ul/of] . ;fdflhs ;'wf/ P]g /
lgodx¿ agfOof] . y'k|} ;fdflhs ;ª\3 ;+:yfx¿sf] :yfkgf eof] .
k//fi6« ;DaGw
b'O{ ljzfn l5d]sL b]zx¿ ef/t / rLg;Fu c;+nUg gLltsf cfwf/df ;dfg b"/Lsf]
l;4fGtsf] cfwf/sf ;DaGw :yflkt ul/of] .
ljZj /ª\ud~rdf klg c;+nUg k//fi6« ;DaGwsf] cfwf/df cfˆgf] :jtGq cl:tTTj
arfO/fVg / cfˆgf] e"ldsf k|bz{g ug{ ;kmn eof] .
@= cEof;
-s_ @)!& ;fnb]lv @)#^ ;fn;Dddf b]zsf] /fhgLlts, ;fdflhs / cfly{s If]qdf s] s]
;'wf/ eP < cfˆgf ;fyLx¿ jf ;d'bfosf k|ltli7t JolStx¿;Fu ;f]w]/ tnsf] h:t}
tflnsf agfO{ pNn]v ug'{xf];\ .
/fhgLlts ljsf; ;fdflhs ljsf; cfly{s ljsf;
-v_ @)@) ;fn efb| ! ut]b]lv b]zdf d'n'sL P]g nfu" ePsf] lyof] . o; Joj:yfcg';f/ efiff,
wd{, lnª\u, hftsf] cfwf/df e]befj gug]{ elgP tfklg ;dfhdf of] rng ce}m ljBdfg
kf7 %
k+rfotL Joj:yfsf] pbo / cGTosf sf/0fx¿
!= ljifoj:t'
g]kfndf @)!& ;fn kf}if ! ut]b]lv k+rfotL Joj:yf ;'? eO{ @)$^ ;fn r}q @^ ut];Dd sfod
/x]sf] lyof] . hglgjf{lrt ;/sf/nfO{{ ckb:t u/L /fhf dx]Gb|af6 PsbnLo lg/+s'z zf;g
Joj:yf ;'? u/]sf x'g\ . of] Joj:yfsf] pbo x'g'sf sf/0fx¿ ljleGg /x]sf 5g\\ . of] cjlwdf s]xL
ljsf;fTds sfo{x¿ klg ePsf lyP eg] PsbnLo lg/+s'z zf;g Joj:yfsf cltl/St cGo sdL
sdh]/Lsf sf/0f of] zf;g nfdf] ;do;Dd l6Sg ;s]g . h;sf] sf/0f k~rfot Joj:yfsf] cGTo
ePsf] xf] .
k+rfotL Joj:yfsf] pbosf] sf/0fx¿
/f0ff zf;g cGTo eP klg hgtfnfO{ k"0f{clwsf/ k|fKt gx'g'
lbNnL ;+emf}tcg';f/sf] sfo{x¿ ;DkGg gx'g'
ljwfg ;efaf6 ;+ljwfg lgdf{0f gx'g'
/fhg}lts bnx¿sf] kl/kSsjtfdf sdL
/fhf dx]Gb|sf] dxfTjfsf+Iff a9\g'
;+;bLo Joj:yf ;'?jftL r/0f ePsf]n] gofF x'g' cg'ejsf] sdL x'g'
hgtfdf r]tgfsf] sdL
clzIff
j}b]lzs x:tIf]k a9g'
ei6frf/ / l9nf;':tLdf j[l4 x'g' .
$= ;f/f+z
g]kfndf @)!& ;fn kf}if ! ut]b]lv k+rfotL Joj:yf ;'? eO{ @)$^ ;fn r}q @^ ut];Dd sfod
/x]sf] lyof] . k+rfotL Joj:yfsf] pbo x'g'sf k|d'v sf/0fx¿df /f0ff zf;g cGTo eP klg
hgtfn] k"0f{clwsf/ k|fKt ug{ g;Sg', lbNnL ;+emf}tfcg';f/sf sfo{x¿ ;DkGg gx'g', ljwfg
;efaf6 ;+ljwfg lgdf0f{ gx'g', clzIff / r]tgfsf] sdLnfO{{ lng ;lsG5 . o;}u/L o; Joj:yf
PsfTds zf;g / lg/+s'z zff;g k4lt, dfgj clwsf/, df}lns clwsf/ / hgtfsf] :jtGqtfsf]
xgg x'g', hgtfdf lzIffdf ePsf] ljsf; / lj:tf/nfO{ lng ;lsG5 .
kf7 ^
lj=;+= @)$^ b]lv @)^@÷)^# ;Ddsf /fhgLlts 36gfj|md
!= ljifoj:t'
/fhf dx]Gb|af6 ;'?jft ul/Psf] k+rfotL Joj:yfsf] cGTo tyf ax'bnLo zf;g k|0ffnLsf]
;'?jftsf nflu g]kfnL sf+u|]; / ;+o'St jfd df]rf{sf] ;+o'St cfGbf]ngsf] ;'?jft @)$^ kmfNu'g
& ut]af6 ePsf] lyof] . pSt cfGbf]ngdf hgtfsf] ckf/ ;xeuLsfsf sf/0f /fhf lj/]Gb|af6
@)$^ r}q @^ ut] /flt k+rfotL Joj:yfsf] cGTo / bnx¿dflysf] k|ltaGw km's'jf ePsf] 3f]if0f
ePsf] lyof] . pSt hgcfGbf]ngn] lg/ª\s'z zf;g k4ltnfO{{ cGTo u/L b]zdf ax'bnLo zf;g
k|0ffnL :yflkt u¥of] . @)$^ ;fn r}q @^ ut] /flt !!M$% ah] ax'bnLo k|hftGqsf]
v'nf ljBfnosf nflu :jfWoog ;fdu|L, ;fdflhs cWoog 223
k'gjf{xfnLkl5 lj ; @)^@÷)^# ;Dd ePsf k|d'v 36gfx¿ lgDgfg';f/ /x]sf 5g\\ M
;fn 36gf
@)$& j}zfv # ut] /fli6«o k~rfot, k~rfot gLlt tyf hfFra'em ;ldlt / k~rfotsf
juL{o ;ª\u7gx¿ lj36g .
@)$& j}zfv ^ ut] s[i0fk|;fb e§/fO{sf] k|wfgdGqLTTjdf cGtl/d ;/sf/ u7g . o;
;/sf/sf] sfo{ ax'bnLo k|hfGtq cg's"nsf] ;+ljwfg lgdf{0f ug]{ /
cfd lgjf{rg u/fpg] d'Vo b'O{ lhDd]jf/L ;'lDkPsf] lyof] .
@)$& sflt{s @# ut] g]kfn clw/fHosf] ;+ljwfg, @)$& nfu" . o; lbgb]lv g} ;+j}wflgs
/fhtGq;lxtsf] ;+ljwfg .
@)$* ;fn cfd r'gfj -g]kfnL sfª\u|];sf] ax'dt_
@)$* ;fn lul/hfk|;fb sf]O/fnfsf] g]t[TTjdf ;/sf/ u7g
@)%! ;fn dWofjlw r'gfj, dgdf]xg clwsf/Lsf] g]t[TTjdf cNkdtsf] ;/sf/
u7g,
@)%@ ;fn z]/axfb'/ b]pjfsf] g]t[TTjdf ljleGg bnsf] ;+o'St ;/sf/,
@)%@ kmfNu'g ! ut] g]skf dfcf]jfbLsf] u7g, ;z:q ;ª\3if{ ;'?,
@)%$ ;fn nf]s]Gb|axfb'/ rGbsf] g]t[TTjdf ;+o'St ;/sf/ u7g,
@)%% ;fn ;"o{jxfb'/ yfkfsf] g]t[TTjdf ;+o'St ;/sf/ u7g,
@)%% ;fn lul/hfk|;fb sf]O/fnfsf] g]t[TTjdf ;/sf/ u7g,
@)%^ ;fn j}zfv cfd r'gfj - sfª\u|];sf] ax'dt_
@)%^ ;fn s[i0fk|;fb e6\6/fO{sf] k|wfgdGqLTTjdf ;/sf/ u7g,
@)%& ;fn lul/hfk|;fb sf]O/fnfsf] k|wfgdGqLTTjdf ;/sf/ u7g,
@)%* h]7 !( ut] gf/fo0flx6L /fhb/af/df xTofsf08 / /fhf jL/]Gb|sf] j+z g} ;dfKt,
@)%* z]/axfb'/ b]pjf k|wfgdGqL ePsf] ;/sf/ u7g,
@)%( dWofjlw lgjf{rgsf] 3f]if0ff t/ x'g g;s]sf] .
@)%( c;f]h !* /fhf 1fg]Gb|n] ;+ljwfgsf] wf/f !@& k|of]u u/L k|wfgdGqL b]pjfnfO{{
kbd'St u/L ;Dk"0f{ clwsf/ cfˆgf] xftdf lnP .
@)^) ;fn nf]s]Gb|axfb'/ rGbsf] cWoIftfdf ;/sf/ u7g,
;"o{axfb'/ yfkfsf] cWoIftfdf ;/sf/ u7g,
Jofks hgbjfjkl5 z]/axfb'/ b]pjf k'gM k|wfgdGqL ePsf] ;+o'St
;/sf/ u7g .
@)^! df3 !( ut] /fhf 1fg]Gb|n] k|wfgdGqL z]/axfb'/ b]pjfnufot ;a} g]tfx¿nfO{{
gh/aGb u/L cfˆgf] cWoIftfdf ;/sf/ u7g,
;ftbnaf6 pSt sfo{sf] Jofks lj/f]w .
@)^@ dª\l;/ ;ftbn / g]skf dfcf]jfbLlar !@ a'Fb] ;xdlt,
@)^@ r}q @$ hgcfGbf]ng b'O{ ;'? eO{ !( lbg;Ddsf] cGbf]ngdf nfvf}F hgtf
;8sdf plqP .
@)^# j}zfv !! ut] /fhf 1fg]Gb|af6 cfk"mn] lnPsf] ;fj{ef}d;Qf / /fhsLo ;Qf
hgtfnfO{{ kmsf{Psf] 3f]if0ff,
;+;bsf] k'g:yf{kgf, lul/hfk|;fb sf]O/fnfsf] k|wfgdGqLTTjdf ;+o'St
;/sf/ u7g,
/fhf 1fg]Gb|sf] k|ToIf zf;g
/fhf 1fg]Gb|n] cfk"mn] k|ToIf zf;g ug]{ ;f]r /fvL @)%( c;f]h !* ut] hglgjf{lrt ;/sf/sf
k|wfgdGqL z]/axfb'/ b]pjfnfO{{ g]kfn clw/fHosf] ;+ljwfg, @)$& sf] wf/f !@& k|of]u u/L
avf{:t u/] . h'g ;+ljwfgsf] dd{ ljk/Lt /x]sf] lyof] h;n] ubf{ @)$^ ;fnsf] hgcfGbf]ngsf
pknlAwdfly g} cfj|md0f ePsf] lyof] . ;+ljwfgn] u/]sf] ;+j}wflgs /fhtGq;DaGwL Joj:yfnfO{{
/fhf 1fg]Gb|n] kfngf u/]gg\ . o;af6 hgtfn] cfˆgf k|ltlglwåf/f ;~rflnt ;/sf/ u'dfpg'
k¥of] . o;} j|mddf ;/sf/ kl/jt{g ug]{ sfo{ eO/x\of] . kmn:j¿k @)^! df3 !( ut] /fhfn]
cfˆg} cWoIftfdf ;/sf/ u7g u/] h;df lgDg cj:yfx¿ cfof] M
hgtfsf df}lns clwsf/x¿ lgnDag ul/of] .
k|hftflGqs bnx¿dfly lgu/fgL /flvof] . ;ef / h'n'; ug{ klg lbPgg\ .
sd{rf/L k|zf;gdf khgL k|yf cfof] .
e|i6frf/n] Jofkstf kfof] .
k|]; :jtGqtfdfly cfj|md0f eof] .
bnsf g]tf / sfo{stf{nfO{{ w/ ks8 ul/of] .
o;n] ubf{
hgtfx¿ /fhfsf lj?4df pleP .
;ft bn / g]skf dfcf]jfbLlar afx| a'Fb] ;Demf}tf eof] .
:yfgLo r'gfj ;kmn x'g ;s]g .
cGt/f{li6«o ;xof]u 36\of] .
:jf:Yo
cfwf/e"t :jf:Yo lgMz'Ns x'g] 3f]if0ff,
lghL If]qsf] ;xeflutfdf :jf:Yo ;]jfsf] pknAwtf .
oftfoft
sRrL tyf sfnf]kq af6f]sf] lgdf{0fdf j[l4,
s0ff{nLdf ;8s k'Ug',
vfg]kfgL
&& k|ltzt hgtfn] vfg]kfgLsf] ;'ljwf k|fKt u/]sf]
ljB't
u|fdL0f ljsf;sf nflu u|fdL0f ljB'tLs/0fdf hf]8,
sfnL u08sL æPÆ, ef]6]sf]zL, ;'gsf]zL, dWod:of{ª\bL, lrlnd], lvDtLh:tf cfof]hgf lgdf{0f
u/L ljB't Ifdtf bf]Aa/ k'¥ofPsf],
klZrd ;]tL, c¿0f–#, dxfsfnL, dflyNnf] s0ff{nL, lr;fkfgLh:tf a[xt cfof]hgfx¿sf]
;DefJotf cWoog tyf j}b]lzs nufgLdf lgdf{0f ug{ k|lqmof ;'?,
ef/tdf ljB't lgof{t ug{ ljB't Jofkf/ ;Demf}tf ;DkGg .
cGo
sd}of k|yfsf] cGTo ePsf] 3f]if0ff,
h]i7 gful/sx¿nfO{{ ;Ddfg,
dlxnfx¿sf] k}t[s ;DklQdf ;dfg clwsf/ tyf ue{ktg;DaGwL sfg'g lgdf{0f .
cfdfsf] gfdaf6 gful/stf lng kfpg] sfg'g lgdf{0f .
@= cEof;
-s_ tkfO{Fsf] ljrf/df @)$^ ;fnsf] hgcfGbf]ngaf6 :yflkt k|hftflGqs zf;g k4ltsf
;jn kIf / sdhf]/ kIfx¿ s] s] lyP < a'Fbfut ¿kdf l6kf]6 ug'{xf];\ .
-v_ @)^# ;fndf g]kfnL hgtfsf] alnbfgaf6 k|fKt nf]stGqnfO{{ xfdLn] s;/L arfpg'kb{5 <
;ª\If]kdf pNn]v ug'{xf];\ .
-u_ lj=;+= @)$^ ;fn / lj= ;+= @)^# ;fnsf] hgcfGbf]ngsf] lardf t'ngf ug'{xf];\ .
-3_ @)^@÷)^# sf] P]ltxfl;s hgcfGbf]ngaf6 k|fKt nf]stGq :yfkgfsf] v'l;ofnLdf lj=;+=
@)^# j}zfv !@ ut] tkfO{Fsf] ;d'bfodf s] s] sfo{x¿ ul/Psf lyP < klqsfdf k|sfzg
ug{ Pp6f ;dfrf/ tof/ ug'{xf];\ .
-ª_ hgcfGbf]ng– @ sf j|mddf cfk"mn] efu lnPsf] sNkgf u/L cfkm"n] cg'e"lt u/]sf s'/fnfO{{
;d]6L Ps lbgsf] b}lgsL tof/ ug'{xf];\ .
-r_ hg cfGbf]ng –@ x'g'sf sf/0fx¿ s] s] x'g\ < pNn]v ug'{xf];\ .
-5_ /fhf 1fg]Gb|sf] k|ToIf zf;gn] g]kfnL hgtfdf s] s:tf] k|efj kf¥of], ts{ lbg'xf];\ .
-h_ lj=;+= @)$^ b]lv xfn;Dd ePsf cfly{s / ;fdflhs pknlAwx¿sf] ;dLIff ug'{xf];\ .
#= k[i7kf]if0f
-s_ cEof; -s_ sf nflu o;} kf7sf] ljifoj:t'cGtu{t cWoog ug'{xf];\ .
-v_ cEof; -v_ sf nflu lgDgcg';f/ pNn]v ug]{ u/L gofF ;j{dfGo ;+ljwfg lgdf{0f ug'{k5{ .
@)^# sf] hgcfGbf]ngaf6 k|fKt nf]stGqnfO{{ ;+/If0f ug{ lgDglnlvt sfo{ ug'{kb{5 M
;a} /fhgLlts bnlardf ;xsfo{ x'g'kb{5 .
cfly{s ljsf;sf sfo{x¿ ug'{k5{
v'nf ljBfnosf nflu :jfWoog ;fdu|L, ;fdflhs cWoog 227
lk5l8Psf] ;d'bfon] p7fPsf dfux¿ ;dodf g} ;Daf]wg ug'{kb{5 .
hgtfsf nflu cfod"ns sfo{x¿ ;~rfng ug'{kb{5 .
kf/blz{tf sfod ug'{k5{ .
e|i6frf/ lgd"{n ug'{k5{ .
k|To]s gful/sn] clwsf/ vf]Hg'sf ;fy;fy} cfˆgf] st{Jo klg s] xf] eGg] s'/fdf ;r]t
x'g'kb{5 .
/fHosf ;a} If]qdf nf]stflGqs kl/kf6Lsf] Joj:yf ug'{k5{ .
gd'gf b}lgsL
@)^# r}q @*
cfh laxfg & ah]sf] ;dfrf/df lbgel/ sˆo'{ nfUg] s'/f ;'g]kl5 d]/f] d'6' 9's9's ug{ yfNof] .
s;/L cfGbf]ngdf hfg] < c¿ dflg;x¿ s;/L h'n';df ;xefuL xf]nfg\ < eGg] d]/f] dgdf
lh1f;f nflu/x]sf] lyof] . sˆo'{sf] 8/n] 3/af6 glg:sg] c7f]6 dgdg} u/]F . cfdfn] klg ghf
eGg'eof] . lxhf] bfh' klg 3fOt] eP/ 3/d} a:g'ePsf] x'gfn] d}n] klg cfGbf]ngdf hfg] cfF6
ul/gF . t/ a]n'sf 6]lnlehg x]bf{ t, jfkm /] jfkm . Tolt w]/} dflg;x¿ sxfFaf6 cfP xf]nfg\ < d
klg uPsf] eP x'GYof] eGg] nflu/Xof] .
-r_ cEof; -r_, -5_ / -h_ sf nflu o;} kf7sf] ljifoj:t' cWoog ug'{xf];\ .
$= ;f/f+z
lj ; @)$^ ;fnb]lv @)^@ ;Dddf g]kfndf ljleGg /fhg}lts 36gfx¿ ePsf 5g\\ . o;
cjlwdf g]kfnsf] ;+ljwfg @)$& ;fnsf] 3f]if0ff, :yfgLo lgjf{rg eO{ :yfgLo lgsfo hg
k|ltlglwaf6 ;~rfng, g]skf dfcf]jfbLsf] ;z:q ;ª\3if{ ;'? eO !) jif{;Dd ;~rfng, /fhf
1fg]Gb|af6 k|ToIf zf;g ;~rfng / bf];|f] hg cfGbf]ng eO{ /fhfsf] k|ToIf zf;gsf] cGTo o;}
cjlwdf ePsf] lyof] .
kf7 &
lj ; @)^# b]lv xfn ;Ddsf /fhgLts 36gfqmd
!= ljifoj:t'
g]kfndf ljutb]lv xfn;Dd dxTTjk"0f{ /fhg}lts 36gfx¿ ePsf 5g\ . tL dWo] @)^@÷@)^#
bf];|f] hg cfGbf]ngn] /fhf 1fg]Gb|af6 @)^# j}zfv !! ut] cfk"mn] lnPsf] ;fj{ef}d;Qf /
/fhsLo ;Qf hgtfnfO{{ kmsf{Psf] 3f]if0ffsf ;fy ;+;bsf] k'g:yf{kgf ul/;s]kl5 xfn;Dd w]/}
/fhg}lts 36gfqmdx¿ ePsf 5g\ . /fhf 1fg]Gb|sf] 3f]if0ffkl5 lul/hfk|;fb sf]O/fnfsf]
k|wfgdGqLTTjdf ;+o'St ;/sf/ u7g ePsf] lyof] . pSt ;/sf/sf] d'Vo sfdx¿ ax'bnLo
k|hftGqsf nflu cg's"n cGtl/d ;+ljwfg lgdf{0f ug]{, ;+ljwfg ;efsf] lgjf{rg u/fpg] / b]zdf
zflGt sfod ug]{ /x]sf] lyof] .
lj ; @)^# xfn ;Ddsf /fhgLts 36gfqmdx¿nfO{{ o; k|sf/ k|:t't ul/Psf] 5 .
@)^# h]7 $ ;+;bsf] 3f]if0ffdfk{mt /fhfsf clwsf/x¿ s6f}tL u/L pSt
clwsf/ ;/sf/df NofOPsf],
g]kfnsf] Joj:yflksf;DaGwL ;a} clwsf/ k|ltlglw ;efåf/f k|of]u
ul/g] Joj:yf,
g]kfn /fHosf] ;Dk"0f{ sfo{sf/0fL clwsf/ dlGqkl/ifbdf ul/Psf],
>L % sf] ;/sf/nfO{{ ca pk|fGt g]kfn ;/sf/ elgof],
zfxL g]kfnL ;]gfsf] gfd kl/jt{g u/L g]kfnL ;]gf /x]sf],
/fhkl/jf/sf] cfo / ;Dklt dfly s/ nfUg] Joj:yf u/]sf] .
@)^# c;f/ @ g]skf dfcf]jfbL / ;ft bnlardf cf7a'Fb] ;xdlt
@)^# dª\l;/ % ut] g]kfn ;/sf/ / g]skf dfcf]jfbLlar lj:t[t zflGt ;Demf}tf ePsf],
@)^# h]7 $
-ª_ cEof; -ª_ sf] nflu tkl;n cg';f/ cWoog ug'{xf];\ .
;+ljwfg b]zsf] d"n sfg'g xf] . g]kfnsf] ;+ljwfg hg lgjf{lrt k|ltlglwx¿af6 lgdf{0f ul/Psf]
xf] . g]kfnsf] ;+ljwfg ;xdltsf] b:tfj]h elgg'sf] sf/0f o; k|sf/ pNn]v ul/Psf] 5 .
;+ljwfg ;efdf ;xefuL ePsf ljleGg bnx¿sf] ;xdltdf hf/L ul/Psf]
;+ljwfg ;efdf s'g} Ps bnsf] b'O{ ltxfO{ ax'dt gePsf]n] w]/}bnx¿sf lardf ePsf]
;xdlt cg';f/ ;+ljwfgdf Joj:yf ul/Psf]
/fhg}lts bnx¿n] 3f]if0fkqdf pNn]v u/]sf cfkmgf k|lta4tfx¿ ;d]t ;+ljwfgdf
;d]6\g g;Sg'
g]kfNfdf cfPsf] ljgfzsf/L e"sDkaf6 ePsf] 7'nf] dfgjLo tyf ef}lQs Ifltaf6 k/]sf]
ljkt\af6 /fhg}lts bnx¿df klg cfk;L cGt/lj/]fw la;]{/ k'g{lgdf{0f ug]{ efjgf
knfPsf] . h;sf nflu klxnf ;+ljwfg hf/L ug'{kg]{ dx;'; eO{ ck;L ;dembf/L /
;xdltdf of] ;+ljwfg hf/L ePsf]n] .
g]kfn ljljwtfn] o'St b]z ePsf]n] ;a} g]kfnLsf] OR5f / cfjZostfnfO{{ ;Djf]wg
ug'{kg]{ cj:yf ePsf]n] .
$= ;f/f+z
g]kfndf lj ; @)^# b]lv @)&# ;Dddf ljleGg vfnsf /fhgLts 36gfqmdx¿ ePsf 5g\ .
h;dWo] @)^# h]7 $ ut]sf] ;+;bsf] 3f]if0ff, b'{O k6s ;+ljwfg ;efsf] lgjf{rg, klxnf] ;+ljwfg
;efsf] lj36g, u0ftGq :yfkgf, k|wfgGofwLzsf] cWoIftfdf ;/sf/ u7g x'g' / g]kfnsf]
;+ljwfg hf/L x'g] h:tf 36gfx¿nfO{ dxTTjk"0f{ 36gfsf] ¿kdf lnOG5 .
kf7 *
bf];|f] hgcfGbf]ngkl5 k/]sf cfly{s tyf ;fdflhs k|efj
!= ljifoj:t'
k|yd hgcfGbf]ng kl5 b]zdf /fhgLlts, cfly{s / ;fdflhs If]qdf s]xL dxTTjk"0f{ k|of; ePsf
lyP . olt x'Fbfx'Fb} klg b]zdf rn]sf] k|hftflGqs zf;g k4ltn] eflifs, wfld{s, hftLo,
;f+:s[lts / If]qLo e]befjk"0f{ cj:yfnfO{{ ;dfKt kfg{ ;s]g . o;} ;dodf /fhfsf] cWoIftfdf
b]zdf k|ToIf zf;g Joj:yf ;'? eof] . nf]stGqsf kIfw/x¿nfO{{ y'g5]s ug]{ nufotsf cg]sf}F
;hfo lbg yflnof] . h'n'; ;ef ug{;d]t afwf cj/f]w ug]{ sfo{ eof] .
;fdflhs pknlAw
;dfg'kflts ;dfj]zLs/0fsf] l;4fGt cjnDjGf u/L k5fl8 k/]sf jf kfl/Psf ju{, If]q,
hflt, efiff, lnª\u nufotsf ;a} kIfsf gful/snfO{{ ljsf;sf] d"nwf/df Nofpg] sfo{
v'nf ljBfnosf nflu :jfWoog ;fdu|L, ;fdflhs cWoog 233
dlxnf hghflt, dw]zL, blnt, ckfª\u / ljs6 tyf lk5l8Psf If]qsf dflg;x¿nfO{{
k|ltztsf cfwf/df lghfdtL ;]jf nufot cGo ;]jfdf k|j]zsf] cj;/ k|fKt
lzIff If]qdf ;fIf/tf cleofg ;~rfng ul/of] . h;af6 xfh;Dd !% b]lv ^) jif{ pd]/
;d"xsf dflg;x¿ (%Ü eGbf a9L ;fIf/ ePsf] egL ## lhNnf ;fIf/ 3f]if0f ul/Psf] 5 .
ljBfno txdf 5fqf, blnt / hghflt ;d"xsf afnaflnsfx¿sf] kx'Fr dfqf j[l4 ePsf] .
:jfYo If]qdf &) k|sf/sf cf}ifwLx¿ uflj;df /x]sf] :jf:Yo pkrf}sLaf6 g} pknAw xg]
Joj:yf .
To;} u/L dlxnf tyf lk5l8Psf] ;d"xsf] r]tgfdf clej[l4 x'g'
dlxnfx¿sf] k}t[s ;DklQdf ;dfg clwsf/ tyf ue{ktg ;DaGwL sfg'g lgdf{0f .
cfdfsf] gfdaf6 gful/stf lng kfpg] sfg'g lgdf{0f .
@= cEof;
-s_ bf];|f] hgcfGbf]ngkl5 b]zdf ePsf cfly{s tyf ;fdflhs pknlAWfx¿sf] ;"rL tof/
ug'{xf];\ .
-v_ tkfO{Fsf] ;d'bfodf bf];|f] hgcfGbf]ngkl5 s] s:tf ;sf/fTds pknlAWfx¿ ePsf5g\\ <
pNn]v ug'{xf];\ .
-u_ g]kfndf @))& b]lv @)!& ;Dd / @)^# b]lv xfn;Dd ePsf /fhlglts kl/jt{gaf6
ePsf cfly{s tyf ;fdflhs pknlAWfx¿sf] t'ngfTds ¿kdf tflnsfdf k|:t't ug'{xf];\ .
#= k[i7kf]if0f
-s_ cEof;sf] -s_ sf] nflu kf7sf] ljifoj:t' cWoog ug'{xf];\ .
-v_ cEof;sf] -v_ sf] nflu tkl;ncg';f/ cWoog ug'{xf];\ .
bf];|f] hgcfGbf]ngkl5 d]/f] ufpF ;d'bfodf ePsf k|d'v ;s/fTds pknlAWfx¿
zflGt ;'/Iffdf ;'wf/ eO{ hgtfdf ;'/Iffsf] efjgf
ufpF ;'dbfodf ljsf;sf ultljlwx¿ lgjf{w¿kdf ;~rfng
hgtfx¿df ;xsfo{ / ;dGjodf j[l4
ufpFdf k|x/L rf}sL :yfkgf
:yfgLo ljBfnodf sIff !@ ;Dd k9fO cflb .
kf7 M (
k|yd ljZjo'4
!= ljifoj:t'
;g\ !(!$ eGbf cl3 klg ljZjdf ;fgf 7'nf o'4x¿ x'g] ub{y] . t/ To:tf o'4x¿sf] k|efj
ef}uf]lns If]qdf ;Lldt x'Gy] . ;g\ !(!$–!(!( ;Dd ljZjdf Pp6f ljgf;sf/L o'4 eof] . o;
v'nf ljBfnosf nflu :jfWoog ;fdu|L, ;fdflhs cWoog 235
o'4df k|ToIf / ck|ToIf ¿kdf ljZjsf clwsf+z b]zx¿ ;+nUg lyP . o; o'4sf] kl/0ffd klg
Hofb} kL8fbfoL lyof] . o; o'4df nueu *) nfv dflg;sf] d[To' eof] eg] To;sf] s}of}F u'0ff
a9L 3fOt] eP . 7'nf] dfgjLo cfly{s tyf ef}lts Iflt eof] . o; o'4nfO{{ k|yd ljZjo'4
elgG5 .
k|yd ljZjo'4sf sf/0fx¿
-s_ ;fd|fHojfbsf] pbo
cf}Bf]lus qmflGtn] o'/f]kdf ;fd|fHojfbsf] hGd eO;s]sf] lyof] . o;n] d'Vo b'O{cf]6f ;d:of
pTkGg u/]sf] lyof] . klxnf], pBf]unfO{{ rflxg] sRrf kbfy{ sxfFaf6 lgoldt ¿kdf k|fKt ug]{ <
bf];|f] pBf]uaf6 pTkflbt dfn;fdfg sxfF nu]/ a]Rg] < To;}n] o'/f]kLo dxfb]zsf k|To]s b]zdf
sRrfkbfy{ / ahf/sf lgldQ pklgj]zsf] vf]hL ug]{ / To;dfly cfˆgf] cflwkTo sfod ug]{ xf]8
rNg yfNof] . hd{gLn] Oª\un}08sf pklgj]zx¿ x8Kg] bfp x]g{ yfNof] eg] Oª\un}08n] klg
hd{gLsf] ahf/ cfˆgf] clwsf/df lng] sf]l;; ug{ yfNof] . o;sf ;fy} cGo o'/f]k]nL /fi6«x¿,
h:t}–¿;, k|mfG;, cli6«of, O6nL, 6sL{ cflb klg w]/}yf]/} cfˆgf] k|efj If]q agfpg] xf]8df nfUg
yfn] . o;}sf] kl/0ffd:j¿k o'/f]ksf w]/} /fi6«x¿df j}dg:otf a9\g yfNof] / o'4sf] tof/L ug{
yfn] .
-v_ o'/f]k]nL /fi6«x¿ b'O{ lj/f]wL u'6df af“l8g'
;g\ !*&) df hd{gL / O6nLsf] Pp6} u'6df ;fd]n ePkl5 oL /fi6«x¿ zlStzfnL aGg
k'u] . hd{gLn] PsLs/0f ug]{ j|mddf p;n] k|mfG;sf b'O{ k|fGtx¿ PN;]; (Alsace) / nf]/]g
(Lorraine) cfˆgf] sAhfdf lnPkl5 hd{gL / k|mfG;lar a}dg:otf a9\of] . To;}n] ;g\ !*&( df
hd{gsf rfG;n/ lj:dfs{n] k|mfG;nfO{{ PSnf] kfg{ cli6«of;Fu ;lGw u/] . ;g\ !**@ df O6nL klg
o; u'6df ;lDdlnt eof] . kmntM oL ltg b]zlar lqkIfLo ;lGw (Triple Alliance) eof] .
lj:dfs{n] cfˆgf] rt'/ s'6gLltsf] dfWodn] cfˆgf zq'x¿ ¿;, Oª\un}08 / k|mfG;nfO{{ cfk;df
ldNg slxNo} lbPgg\ t/ ;g\ !*() df logn] cfˆgf] kbaf6 /fhLgfdf lbPkl5 k|mfG;n]
Oª\un}08;Fu d}qL ;lGw u¥of] . ¿; / Oª\un}08lar klg ;lGw eof] . o;cl3 g} O=;+= !*(@ df
¿; / k|mfG;lar ;lGw e};s]sf] lyof] . o;/L hd{gL, O6nL / cli6«of lj?4 k|mfG;, ¿; /
Oª\un}08n] klg lqd'vL ;lGw (Triple Entente) u/] . o;kl5 o'/f]k]nL /fi6«x¿ k/:k/ b'O{ lj/f]wL
u'6df ljeflht eP . logLx¿ Ps csf{lj?4 O{iof{, 8fx / cfzª\sf ub{y] .
-u_ ;}Gojfbsf] ljsf;
k|yd ljZjo'4 x'g] csf]{ dxTTjk"0f{ sf/0f o'/f]kdf ;}Gojfb ljsf; eP/ hfg' xf] . k|mfG;df
g]kf]lnogsf] zf;g rn]sf] ;dodf g]kf]lnogsf] k|efjnfO{{ /f]Sg hd{gLn] ;}Gojfbsf] ;'?cft
u/]sf] lyof] . o;cGtu{t k|To]s gful/snfO{{ ;}lgs ;]jf clgjfo{ ul/Psf] lyof] . g]kf]lnogsf]
ktgkl5 klg o'/f]k]nL /fi6«x¿n] o;nfO{{ lg/Gt/tf lbO{ g} /x] . hn tyf :yn ;]gfsf] ;ª\Vof
j[l4 ub}{ nluof] . zlStzfnL ;}lgs zlSt ljgf ;fd|fHo lj:tf/ ug{ ;lsFb}g eGg] efjgf o'/f]ksf
k|foM ;a} /fi6«x¿df ljsf; eO;s]sf] lyof] . To;}n] k|mfG; / hd{gLn] cfˆgf] /fli6«o cfosf] *%
k|ltzt /sd ;}lgs vr{df nufPsf lyP . cfˆgf] /fi6«sf] ;'/Iffsf nflu ;}lgs j[l4 u/]sf] k|rf/
u/] klg jf:tjdf cfk"mnfO{{ zlStzfnL agfpg] k|oTgdf nflu/x]sf lyP .
-3_ PN;]; / nf}/]g lkmtf{ lng] rfxgf
hd{gLsf] PsLs/0f ubf{ lj:dfs{n] k|mfG;sf b'O{ k|fGtx¿ PN;]; / nf}/]g cfˆgf] sAhfdf lnPsf
lyP . k|mfG;sf oL b'O{ k|fGtx¿ kmnfd tyf O:kft vfgLsf nflu k|l;4 lyP . k|mfG;]nLx¿ cfˆgf
oL dxTTjk"0f{ b'O{ k|fGtx¿ u'dfpg rfxb}gy] . To;}n] pgLx¿df oL b'O{ k|fGt hd{gLaf6 h;/L eP
klg vf];]/ lng rfxGy] . o;n] ubf{ klg o'4 cjZoDefjL eof] .
-ª_ /fi6«jfb / pu| /fi6«jfb
o'/f]kdf /fi6«k|ltsf] efjgf tLj| ¿kdf cl3 a9L/x]sf] lyof] . ;lj{ofsf hgtfdf b]zelStsf]
efjgfn] ubf{ pgLx¿sf] cli6«ofk|lt zq'tf a9]sf] lyof] eg] k|mfG;]nL / hd{glar 7'nf] zq'tf
lyof] . logLx¿ Pscsf{k|lt 3[0ff ug]{ / Pscsf{nfO{{ xf]Rofpg] ub{y] . cfk"mnfO{{ c¿eGbf ;j{>]i7
b]vfpg rfxGy] / cfˆgf] /fi6«afx]s cGo /fi6«sf] cl:tTTjnfO{{ ;d]t :jLsf/ ug{ ;Sb}gy] . oxL
sf/0fn] klg o'4 ;'? x'g an k'¥ofof] .
-r_ afnsg k|foåLksf] ;d:of
k|yd ljZjo'4sf] ;a}eGbf dxTTjk"0f{ sf/0f afnsg k|foåLksf] ;d:of xf] . jflN6s ;fu/
j/k/sf] 7'nf] If]q 6sL{sf] ;fd|fHocGtu{t kb{Yof], h;nfO{{ cf]6f]dg ;fd|fHo elgGYof] . e|i6
zf;gsf] sf/0fn] 6sL{sf] ;fd|fHo sdhf]/ x'Fb} uof] / ToxfF u|L;, a'Nu]l/of, ;lj{of, df]G6]lgu|f] cflb
/fHox¿n] afnsg lnu (Balkan League) agfO{ 6sL{sf lj?4 cfj|md0f u/] . o; o'4df 6sL{sf]
k/fho eof] . k/flht 6sL{sf] s]xL e"–efu n08gsf] ;lGwcg';f/ oL rf/cf]6} /fi6«x¿n]
Pscfk;df afF8]/ lnP t/ o; efuj08fdf a'Nu]l/ofn] cfk"m 7luPsf] dx;'; u¥of] / ;lj{ofdfly
cfj|md0f u¥of] . o;/L afNsg If]qdf czflGt dlRrPsf] df}sf 5f]k]/ cli6«ofn] ;lj{ofsf b'O{ k|fGt
af]l:gof / xh{uf]legfdfly sAhf u¥of] . oL b'j} k|fGtdf a;f]jf; ug]{ dflg;x¿ æ;j{Æ hfltsf
lyP . pgLx¿ cfˆgf b'O{ k|fGtx¿ ;lj{ofdf ldnfpg rfxGy] . To;}n] pgLx¿n] cli6«ofsf]
x:tIf]kaf6 d'St x'g ;g\ !()( df cli6«of lj?4 ljleGg ;ª\3if{x¿ ;'? u/] . o;}sf]
kl/0ffd:j¿k ;g\ !(!$ sf] k|yd ljZjo'4 ;'? eof] .
-5_ ljlnod låtLosf] rl/q
hd{g ;d|f6 s}h/ ljlnod låtLo hd{gLnfO{{ o'/f]ksf] ;j{zlStdfg /fi6« agfpg rfxGy] . pgn]
;+k|e'tf jf ;j{gfz (World power or downfall) sf] gLlt lnPsf lyP . pgL h;/L klg
j]nfotnfO{{ sdhf]/ b]vfpg rfxGy] . o;n] ubf{ hd{gL / j]nfotsf] ;DaGw v/fa x'Fb} uof] .
-h_ ljZjo'4sf] tTsfnLg sf/0f
k|yd ljZjo'4sf] tTsfnLg sf/0f cli6«ofsf] /fhu2Lsf pTt/flwsf/L /fhs'df/ cfs{8\o's k|mfGh
kml8{g]08 / pgsL kTgL ;f]kmL rf]6]ssf] xTof lyof] .
v'nf ljBfnosf nflu :jfWoog ;fdu|L, ;fdflhs cWoog 237
;g\ !(!@ –!# df ePsf] afNsgsf]] låtLo o'4n] ;lj{ofnfO{{ lgs} kmfObf ePsf] lyof] lsgeg] o;
o'4kl5 p;sf] hg;ª\Vof, ;fwg / If]qdf lgs} j[l4 ePsf] lyof] . To;}n] p;df zlStsf] 3d08
hfu]sf] lyof] . ca pm klxn] cfk"maf6 u'd]sf b'O{ k|fGt af]l:gof / xh{uf]legf cli6«ofaf6 lkmtf{
lng rfxGYof] . oL b'O{ k|fGtdf a:g] ;j{ hfltsf dflg;x¿ klg ;lj{of;Fu} ldNg rfxGy] . To;sf
nflu pgLx¿n] ANofs x\ofG8 (Black hand) gfdsf] uf]Ko ;+:yf agfP . of] ;+:yfsf ;b:ox¿n]
klxn] af]l:gofsf ue{g/sf] xTof ug]{ of]hgf agfPsf lyP t/kl5 cli6«ofsf /fhs'df/ jf]l:gofsf]
e|d0fdf hfFb}5g\\ eGg] xNnf rn]kl5 ANofs x\ofG8 (Black hand) sf ;b:on] /fhs'df/sf] xTof
ug]{ of]hgf agfP . lglZrt sfo{j|mdcg';f/ @* h'g !(!$ df /fhs'df/ cfs{8\o's k|mfGh
kml8{g]08 cfˆgL kTgLsf ;fy af]l:gofsf] /fhwfgL ;/fh}jf] k'u] . To;lbg ANofs x\ofG8sf]
(Black hand) ;b:o u|fle|nf] lk|lG;k gfd u/]sf o'jsn] uf]nL k|xf/ u/L /fhs'df/ / pgsL
kTgLsf] xTof ul/lbP . o; 36gfn] ubf{ cli6«ofsf] qmf]wsf] ;Ldf /x]g . p;n] ;lj{ofnfO{{ $*
306fleq hjfkm lbO;Sg'kg]{ egL cg]sf}F ckdfghgs ;t{x¿ cufl8 ;f¥of] . h;df ;lj{ofn]
ANofs Xof08sf ;b:ox¿nfO{{ bdg ug'{kg]{ / To;sf] cg'udg cli6«ofsf] ;]gfn] ug{ kfpg'kg]{
pNn]v lyof] . ;lj{ofn] ¿;sf] cf8 kfPkl5 cli6«ofn] /fv]sf ckdfghgs ;t{x¿ dfGg
c:jLsf/ u¥of] . ptf cli6«ofnfO{{ leqleq} hd{gLn] ;xof]u ul//x]sf] lyof] . cli6«ofn] cfˆgf] ;t{
gdfg]sf] lgx'F agfO{ @* h'gfO !(!$ df ;lj{ofsf] /fhwfgL j]nu|]8dfly cfj|md0f u/L k|yd
ljZjo'4sf] ;'?cft eof] .
k|yd ljZjo'4sf sf/0fx¿
;fd|fHojfbsf] pbo /fi6«jfb / pu| /fi6«jfb
o'/f]k]nL /fi6«x¿ b'O{ lj/f]wL u'6df ;+ul7t x'g' . -u'6jGbL_ afNsg k|foåLksf] ;d:of
;}Gojfbsf] ljsf; ljlnog låtLosf] rl/q
PN;]; nf]/]g lkmtf{ lng] rfxgf af]l:gof xh{uf]legf
tTsfnLg sf/0f
!($)
( clk|n–hd{gLåf/f 8]gdfs{ / gj]{dfly cfj|md0f
#) clk|n– hfkfg w'/L /fi6« (Axis Power) df ;fd]n
!) d]–hd{gåf/f a]lNhogd, lgb/NofG8 / nShdju{dfly cfj|md0f
!& d]– hd{gåf/f k|mfG;dfly cfj|md0f
!) h'g O6nLåf/f a]nfot / k|mfG;dfly o'4sf] 3f]if0ff
!) h'nfO{{– a]nfotåf/f o'4 k|f/De
@* cS6'j/– O6nLåf/f lu|;dfly cfj|md0f
!($!
^ clk|n–hdgLåf/f o'uf]:nfleof / lu|;dfly cfj|md0f
@! clk|n–lu|;åf/f cfTd;dk{0f
@@ h'g– hd{gLåf/f kn{xfj{/ (Pearl Harbour) df /x]s]f cd]l/sL kfgL hxfhdfly jd jiff{
l8;]Da/–cd]l/sfåf/f w'/L /fi6«lj?4 o'4sf] 3f]if0ff
!($#
# ;]K6]Dj/ O6nLåf/f cfTd;dk{0f
!($$
@% cu:6 ldq/fi6«åf/f k]l/; :jtGq
!($%
!& hgj/L– ?;åf/f jf;f{ (Warsaw) dfly clwsf/
!@ clk|mn– cd]l/sL /fi6«klt k|\mofª\slng 8L ?hj]N6 (FrankLin D.Roosevelt) sf] d[To'
@* clk|mn– d';f]lngLsf] xTof
#) clk|n– lx6n/ / logsL lk|o;L Oefa|'g (Eva Braun) åf/f cfTdxTof
& d]–l/d;\ (Rhiems) ;dIf hd{gLåf/f clGtd ¿kdf cfTd;dk{0f
^ cu:6– cd]l/sfåf/f lx/f]l;dfdf P6d jd k|xf/ ( cui6df cd]l/sfåf/f gfuf;fsL ;x/df
bf];|f] P6d jd k|xf/,
!@ ;]K6]Da/ –hfkfgåf/f cfTd;dk{0f / o'4sf] cGTo
-s_ låtLo ljZjo'4sf] ;a}eGbf dxTTjk"0f{ kl/0ffd eg]sf] ;+o'St /fi6«;ª\3 (UNO) sf] :yfkgf
x'g' xf] . o;} ;+:yfsf] :yfkgf / o;sf] 3f]lift p2]Zoadf]lhd cfh ljZj zflGtsf] lbzftk{m
cu|;/ 5 .
-v_ ;g\ !($^ df cd]l/sfsf] c0f'zlSt cfof]usf ;]q]m6/Ln] c0f' zlStnfO{{ zflGtk"0f{ ¿kdf
k|of]u ug{ ;lsg] k|:tfj /fv] . /fi6«;ª\3sf] ;fwf/0f ;efn] o;nfO{{ :jLsf/ ul/;s]kl5
ljZjsf b'O{ zlStzfnL /fi6« cd]l/sf / ;f]leot ;ª\3 -¿;_ o;sf] lgdf{0f / k|of]udf
nfu] . o;n] k/df0f' o'usf] ;"qkft u¥of] .
-u_ tTsfnLg ;f]leot ;ª\3 -¿;_df n]lggsf] g]t[TTjdf ;g\ !(!& b]lv g} ;fDojfbL Joj:yf
nfu" eO;s]sf] lyof] . o; Joj:yfsf] k|efj o'/f]k x'Fb} lj:tf/} klZrdL o'/f]k, Pl;of /
clk|msL d'n'sx¿df km}lng yfNof] / sltko d'n'sx¿ -rLg, dª\uf]lnof, xª\u]/L,
r]sf]:nf]eflsof, ?dflgof, a'Nu]l/of, kf]Nof0f cflb_ df ;fDojfbL ;/sf/;d]t :yflkt eP .
o; ljrf/sf] k|rf/n] cGt/f{li6«o ;DaGwdf gofF df]8 lnof] .
-3_ ljZj /fhgLltdf ;fDojfbL ljrf/wf/fsf] g]t[TTj ¿;n] / k"FhLjfbL Joj:yfsf] g]t[TTj
cd]l/sfn] u¥of] . ¿;sf] a9\bf] zlStn] k"FhLjfbL d'n'snfO{{ lrlGtt t'Nofpg yfNof] .
o;}sf] kmn:j¿k ;fDojfb lj/f]wL ;ª\3if{sf lglDt ;g\ !($* df cd]l/sL g]t[TTjdf pTt/
P6\nflG6s ;lGw ;ª\u7g (NATO) gfdsf] ;}lgs ;ª\u7g u7g eof] . To; ;lGwsf]
k|lt/f]w:j¿k ¿;n] klg cfˆgf] g]t[TTjdf k"jL{ o'/f]ksf ;fDojfbL /fi6«x¿nfO{{ ;ª\ul7t
u/L jf;f{ (Warsaw) gfdsf] ;}lgs ;ª\u7g tof/ kf¥of] . o;/L b'O{ ljk/Lt ljrf/sf
;}lgs u'6 tof/ eP .
-ª_ låtLo ljZjo'4 klg ha b'O{ ljk/Lt ljrf/af6 ;ª\ul7t ePsf b'O{ ;}lgs ;ª\u7g gf6f] -
NATO_ / (WARSAW) sf] dfWodaf6 cd]l/sf / ¿;n] ljZjdf cfˆgf] k|efj k}mnfpg]
r]i6f ug{ yfn] . o;} j|mddf pgLx¿n] k|z:t} cf0fljs xftxltof/ lgdf{0f ug]{ / cGtl/If
cleofgdf klg k|lt:kwf{ ug{ yfn] . o;sf] sf/0f ljZjdf zLt o'4 rNg yfNof] .
-r_ ljZjdf cfˆgf] k|efj j[l4 ug{ ;}lgs zlStsf cltl/St ;xof]u / ljsf;sf sfo{j|mdx¿
klg ;~rfng x'g yfn] . o;}sf] kl/0ffd:j¿k låtLo ljZj o'4df Wj:t ePsf] o'/f]ksf]
k'glg{df{0fsf nflu cd]l/sL /fi6«klt 6'dgn] cfly{s ;xof]usf] 3f]if0ff u/] . o; of]hgf
sfof{Gjogsf nflu cfˆgf ljb]zdGqL hh{ df;{nnfO{{ cl3 a9fP . o;}nfO{{ df;{n of]hgf
(Marshal Plan) elgG5 . o;kl5 ¿;df klg cfˆgf ljb]zdGqL dfnf]tf]en] cfˆgf k"jL{
o'/f]ksf ldq/fi6«x¿nfO{{ cfly{s ;xof]u ug{ cfly{s ;xof]u kl/ifb\sf] :yfkgf u/] . o;nfO{{
df]nf]tf]e of]hgf (Molotove Plan) elgG5 .
låtLo ljZjo'4df g]kfnsf] e"ldsf
cª\u|]hL kmf}hdf /x]sf] !÷! xhf/ hjfgsf] yk u/L gofF /]lhd]G6 l/s|'6 -gofF egf{_ ug{ lbg]
3f]if0ff,
g]kfnaf6 axfb'/zdz]/sf] sdf08df cf7xhf/ ;]gf ef/t k7fOof],
o'4sfndf lal6;n] ef/tdf sl/a Psnfv g]kfnL hjfgnfO{{ ;]gfdf
etL{ u/]sf],
g]kfnLx¿n] a]nfotsf] ;jf]{Rr kbs leS6f]l/of qm; / ldln6/L j|m;
k|fKt u/],
g]kfn ;/sf/nfO{{ Psd'i6 ltg s/f]8 t]QL; nfv / jif]{gL b;nfv
¿k}ofF lbg] Joj:yf, leS6f]l/of qm;sf] lrq
g]kfndf k|hftGqsf] :yfkgfsf nflu ;xof]u .
gsf/fTds k|efj
låtLo ljZjo'4df a]nfotnfO{{ ;xof]u ug{ uPsf uf]vf{ ;}lgssf y'k|} g]kfnL jL/x¿n] cfˆgf] Hofg
kf7 !!
P]ltxfl;s :yn Pjd :df/sx¿sf] vf]hL,klxrfg,;+/If0f / ;j{wg
!= ljifoj:t'
kl/ro
xfd|f] ;d'bfo Pjd If]qdf /x]sf k/Dk/fb]lv /x]sf lznfn]v, d"lt{, wfld{s :yn Pj+ k'/ftfTljs
:ynx¿sf] dxTTj 7'nf] /x]sf] x'G5 . h;n] pSt :yfg / /fi6«nfO{{ lrgfpg] sfo{ ub{5 . tL
;Dkbfx¿ h'g /fi6«nfO{{ cGt/f{li6«o :t/df lrgfpg ;xof]u ub{5g\ . ltgnfO{ P]ltxfl;s :yn
tyf :df/sx¿ elgG5 . P]ltxfl;s :yn Pjd :df/sx¿sf] ;+/If0f / ljsf; u/]df o;af6
b]zsf] OHht / ;Ddfg a9\g], ko{6sLo :ynsf] ¿kdf ljsf; x'g], h;af6 /fli6«o cfodf j[l4
x'g], P]ltxfl;s :ynx¿sf] ljsf;n] pSt :yfgdf ljsf;sf ;+efjgfx¿sf] ljsf; / lj:tf/ x'g]
ePsf]n] xfdLn] P]ltxfl;s tyf k'/ftflTjs :yn Pjd :df/sx¿sf] ;+/If0f ug'{kb{5 . g]kfnsf
!) cf]6f ;Dkbfx¿ ljZj ;Dkfbdf k/]sf5g\\ . h'g g]kfnnfO{ ljZj;fd' lrgfpg] cfwf/ x'g .
ko{6sLo Pjd cfly{s dxTTj
ko{6sLo :ynsf] ¿kdf ljsf; x'g]
cfGtl/s tyf jfxo ko{6sx¿sf] cfudgn] ;+:s[ltsf] cfbfg k|bfg x'g]
@= cEof;
-s_ P]ltxfl;s :yn Pjd :df/sx¿sf] kl/ro lbg'xf];\ .
-v_ tkfO{Fn] s'g} P]ltxfl;s jf k'/ftflTjs / wfld{s If]qsf] e|d0faf6 kfKt l;sfOsf cfwf/df
k|ltj]bg tof/ ug'{xf];\ .
#= k[i7kf]if0f
-s_ cEof; -s_ sf] nflu kf7sf] ljifoj:t' cWoog ug'{xf];\ .
-v_ cEof; -v_ sf] nflu tkl;ncg';f/ cWoog ug'{xf];\ .
If]q e|d0fsf] k|ltj]bgsf] gd'gf
!= tkfO{F s'g} P]ltxfl;s jf k'/ftflTjs / wfld{s If]qsf] e|d0fdf uPsf] x'g'k5{ . To;
e|d0faf/] lgDglnlvt pkzLif{ssf] cfwf/df Pp6f k|ltj]bg tof/ ug'{xf];\ .
e|d0f u/]sf] 7fpF / ljifo
cWoogsf] p2]Zo
cWoog ljlw
cWoogdf kQf nufOPsf s'/fx¿
lgisif{ / ;'emfj
kf7 M !
rfn' of]hgf
!= ljifoj:t'
b]zdf ePsf] ;Lldt ;fwgaf6 b]zsf hgtfsf cldldt cfjZostf k"/f ub}{ pgLx¿sf] hLjg:t/
psf:g / b]zsf] ;du| ljsf;sf] cj:yfnfO{{ ult lbg] p2]Zon] of]hgfa4 ljsf;sf] yfngL ePsf]
xf] . ljZjdf ;g\ !(@* df k"j{ ;f]leot ;ª\3n] ;j{k|yd k~rjif]{ of]hgfsf] ;'?jft u/]sf] lyof] .
pSt of]hgfn] tfTsfnLg ;f]leot ;ª\3df ljsf;sf] nx/ b]lvPkl5 cGo b]zn] klg cfly{s
cfjlws of]hgfsf] ;'?jft u/]sf x'g\ .
g]kfndf of]hgfa4 ljsf;sf] yfngL lj=;+= @)!# b]lv ;'? ePs]f xf] . xfn;Dd t]/cf]6f cfjlws
dgf]/~hgsf
;f+:s[lts / wfld{s ;dfwfgsf ;fwgx¿sf] pknAwtf
:ynsf] ;+/If0f pkfo
;'/Iffsf]
ko{6g s]Gb|x¿sf] k|Tofe"lt
lj:tf/ ko{6gsf nflu cWofudg
cfjZos j:t' (Visa)
tyf ;]jfsf] k|flKtnfO{{ ;/n /
;'ne agfpg'kg]{
ko{6gsf nflu k"jf{wf/
ko{6sx¿sf nflu cfwf/e"t s'/fx¿sf] ljsf; x'g'kb{5 . tLdWo] s]xL lgDgfg';f/ /x]sf 5g\\ M
cfk"mn] rfx]sf] 7fpFdf hfgsf/Lsf nflu cfjZos cGt/f{li6«o xjfO p8fg
b]zleq /fd|f] ;8s oftfoft / l6s6 lng] Joj:yf ;/n x'g'kg]{,
6]lnkmf]g / OG6/g]6 tyf cGo ;~rf/sf ;fwgx¿sf] Joj:yf,
;'/Iffsf] Joj:yf /fd|f],
;xof]uLkgf / /fd|f] Jojxf/
dgf]/~hg ug]{ ;fwgsf] Joj:yf
;~rf/ / cf/fdbfoL jf;:yfgsf] Joj:yf
:t/Lo xf]6n tyf nhx¿sf] Joj:yf .
-ª_ cEof; -ª_ sf] pTt/sf nflu t/fO{ k|b]zsf] hghLjg cWoog ug'{xf];\ . :yfgLo :t/df
ko{6gsf sf/0fn] k|fKt x'g] /f]huf/Lsf af/]df b]v] ;'g]sf cfw/df pTt/ n]Vg'xf];\ .
-r_ cEof; -r_ sf nflu o;} kf7sf] æg]kfndf ko{6gsf] dxTTj, cfzf / ;DefjgfÆ sf]
ljifoj:t' cWoog ug'{xf];\ .
-5_ cEof; -5_ sf] hjfkmsf nflu ko{6snfO{{ dgf]/~hg u/fpg] vfnsf ( lbgsf] sfo{j|md
lgDg cg';f/ tof/ ug'{xf];\ .
ldlt sfo{j|md
k'if !! ut] sf7df8fF+} ljdfg:yndf pqg] / xf]6ndf uP/ cf/fd ug]{ .
k'if !@ ut] laxfg kz'kltgfy If]q / af}4gfysf] cjnf]sg ug]{ . lbpF;f] kf6g
b/af/ If]q cjnf]sg ug]{ .
k'if !# ut] laxfg :joDe"gfy If]qsf] e|d0f, lbpF;f] eStk'/ b/af/ If]q e|d0f,
;fFemdf gu/sf]6df a:g] .
k'if !$ ut] laxfg rfFu'gf/fof0f dlGb/ If]q e|d0f, lbpF;f] uf]bfj/L If]qsf] e|d0f /
jgef]h .
k'if !% ut] :yfgLo ufpFx¿ sLlt{k'/ / vf]sgfsf] e|d0f .
k'if !^ ut] xg'dfg 9f]sf b/af/ If]qsf] Do'lhod cjnf]sg .
k'if !& ut] xjfOhxfhaf6 lrtjg hfg] / ;f}/fxfdf u}+F8f cjnf]sg .
k'if !* ut] lrtjgaf6 kf]v/f hfg] / k]mjftfndf 8'ª\uf r9\g] .
k'if !( ut] xjfOhxfhaf6 sf7df8fF+} kms{g] / 7d]ndf lsgd]n ug]{ .
-h_ cEof; -h_ sf] hjfkmsf nflu tnsf a'Fbfx¿ cWoog u/L sfo{of]hgf -sfo{j|md_
agfpg'xf];\ .
ef}lts k"jf{wf/sf] ljsf; -oftfoft, ;~rf/, :jf:Yo If]qdf ko{6ssf lglDt ljz]if
5'6_
gofF ko{6g :ynsf] 3f]if0ff,
ko{6g ;"rgf s]Gb|sf] :yfkgf,
ko{6g ljsf;sf nflu k|rf/k|;f/ cleofg ;~rfng .
@= cEof;
-s_ g]kfndf hn ljB't ljsf;sf] ;Defjgf pNn]v ub}{ o;sf] ljsf;sf] nflu u}/ cfjf;Lo
g]kfnLx¿nfO{{ g]kfndf nufgL ug{ cfu|xsf ;fy Ps kq n]Vg'xf];\ .
kf7 M $
j}b]lzs /f]huf/
!= ljifoj:t'
kl/ro
jt{dfg ;do ljZjJofkLs/0fsf] o'u xf] . ;"rgf k|ljlw, >d / k"FhLsf] lgjf{w k|jfxn] x/]s b]zsf]
cfly{s kl/j]z tof/ x'G5 . b]zleq /f]huf/Lsf] kof{Kt cj;/ k|fKt gx'g', pknAw /f]huf/L klg
s[lifdf cfwfl/t x'g'n] gful/sx¿ ljb]lzg jfWo 5g\\ . df};dL -;w}F sfd gkfOg]_ v]tLn] b}lgs
u'hf/f x'g 5f8]sf] 5 . dflg;x¿ /f]huf/sf nflu ljb]lzg] j|md a9\bf] 5 . j}b]lzs /f]huf/af6
g]kfndf k|ltjif{ c/af}F ¿k}ofF ljk|]if0f /sd (Remittance) lelqg] u/]sf] 5 . o;n] tTsfnsf
nflu kmfObf ePsf] 5 t/ bL3{sfnLg b[li6sf]0faf6 x]g]{ xf] eg] /fi6«sf nflu of] /fd|f] xf]Og .
o;af6 g]kfnL >d / kl;gf ljb]zdf hfg] / :jb]zsf] ljsf;df >dzlStsf] cefj x'g] b]lvG5 .
g]kfnLx¿ vf; u/L ef/t, o'/f]k, xª\sª, Oh/fon, sf]l/of, dn]l;of, hfkfg, cd]l/sf, ci6«]lnof
/ dWok"j{sf vf8L d'n'sx¿df sfdsf nflu hfg] ub{5g\\ .
j}b]lzs /f]huf/sf] dxTTj
b]zdf cfly{s ljsf;df ;xof]u k'Ub5,
a]/f]huf/ o'jfx¿n] /f]huf/ k|fKt u/L cfocfh{g ub{5g\\,
b]zdf ul/aL 36\5,
b]zsf] ljsf;df ;xof]u k'Ub5 . -j}b]lzs /f]huf/df hfg]x¿n] ljb]zdf b]v]sf] ljsf;n] ubf{
pgLx¿df klg s]xL ug'{kb{5 eGg] efjgfsf] ljsf; x'G5,
v'nf ljBfnosf nflu :jfWoog ;fdu|L, ;fdflhs cWoog 271
l;k / k|ljlwsf] ljsf; x'G5 .
g]kfnL >ldsx¿ j}b]lzs /f]huf/df hfg] sf/0f
1. b]zleq /f]huf/Lsf] cefj 1. ;'/Iff
2. ul/aL 2. ljb]zk|ltsf] df]x
3. a9L tna ;'ljwf 3. s[lif pTkfbgdf Go"gtf
4. pRr hLjg:t/, 1fg, l;k / cg'ej xfl;n 4. g]kfnaf6 ljb]zdf hfg] JolStx¿dWo]
ug{ sl/a b'O{ ltxfO{ /f]huf/Lsf nflu hfG5g\\
5. cfˆgf] x}l;otdf ;'wf/ Nofpg eg] afFsL cWoog, Jofkf/, ;/sf/L sfo{,
6. cf}Bf]lus d'n'saf6 >ldsx¿sf] a9\bf] dfu 3'dlkm/ ug]{ b[li6sf]0fn] ljb]z hfg]
7. k|fs[lts k|sf]k ub{5g\\ .
-5_ j}b]lzs /f]huf/sf] r'gf}tL / ;Defjgf
j}b]lzs /f]huf/sf nflu cfsif{0f a9\b} uP klg j}b]lzs /f]huf/ gLlt :ki6 gePsfn] sfdbf/sf]
;'/Iff, tna ;'ljwf, ladf cflbnfO{{ xs clwsf/sf ¿kdf :yflkt ug{ ;lsPsf] 5}g . xfn}
sfof{Gjogdf cfPsf] j}b]lzs /f]huf/ P]g, @)^$ n] klg w]/} k'/fgf] lgoGq0fd"ns, ;fF3'/f] /
cJofjxfl/s kIfnfO{{ cª\ufn]sf] 5 . o;n] >d ahf/df ;'b[9, ;'ud, ;/n, ;'/lIft, Jojl:yt,
ldtJooL / l56f]5l/tf] ¿kdf >d cfk"lt{ ug{ ;Sg] gLlt cfTd;ft ug{ ;s]sf] 5}g .
j}b]lzs /f]huf/sf] Joj:yfkg ug]{ ;+:yfut ;+oGqsf] sdL, lghL If]qnfO{{ ;xofqLsf] ¿kdf
cufl8 a9fpg g;Sg', sfdbf/ hfg] nlIft If]qdf cflwsfl/s lgsfo (Agency) pkl:yt u/fpg
g;Sg' / ePsf lgsfosf] klg lgoldt cg'udg / d"Nofª\sg ug{ g;Sg', ljk|]if0f /sd
cflwsfl/s af6f]af6 gcfO{ u}/sfg'gL 9ª\uaf6 cfO{ /fh:jdf sdL cfpg', ljk|]if0f /sdnfO{{
;/sf/L bfo/fdf Nofpg g;Sg'h:tf kIfx¿ 5g\\ . o;}u/L g]kfnLx¿;Fu pko'St 1fg, l;ksf]
sdL, ;'/Iffsf] k|Tofe"lt lbg g;Sg', hgr]tgfsf] sdL, bnfnx¿n] 7Ug] sfo{df tLa|tf / ltgsf]
lgoGq0f ug{ g;Sg' r'gf}tLsf ¿kdf /x]sf 5g\\ .
r'gf}tLsf] ;fdgf ug{sf nflu lgDgfg';f/sf pkfox¿ cjnDag ug'{k5{ M
1. ;+:yfut ;+oGqsf] Joj:yf
2. u}/;/sf/L / lghL If]q;Fu ;xsfo{sf] yfngL
3. j}b]lzs /f]huf/sf nflu hfg]x¿df pko'St 1fg / l;ksf] ljsf; u/fpg'
4. nlIft If]qdf cflwsfl/s lgsfosf] Joj:yf
5. ljk|]if0f /sd leq\ofpg] ;/sf/L lgsfosf] :yfkgf
6. sfdbf/sf] ;'/Iffsf] k|Tofe"lt
7. bnfnx¿nfO{{ sf/jfxL ug]{ bx|f] ;+oGq / sfg'gL Joj:yf
8. j}b]lzs /f]huf/sf nflu tflnd / lzIffsf] Joj:yf
9. åLkIfLo / ax'kIfLo ;Demf}tf
oL dflysf pkfox¿ cjnDag ug{ ;s]df j}b]lzs /f]huf/sf ;Defjgf lbgfg'lbg a9\b} hfg]
b]lvG5 . o;sf] ;fy;fy} b]zut / sfo{ut ljljwLs/0fsf] gLlt cjnDag u/L ljk|]if0f /sdnfO{{
lbuf] agfpg ;lsG5 . o;n] ul/aL lgjf/0fdf klg ;xof]u k'¥ofpg] ePsfn] ;/sf/n] To:tf
ju{nfO{{ ljz]if k|fyldstf lbg'k5{ . j}b]lzs /f]huf/nfO{{ dfq} cfwf/ gagfO{ cfˆg} b]zdf
:j/f]huf/ l;h{gf ug'{k5{ . ljb]lzg] j|mdnfO{{ j|mdz Go"gLs/0f ub}{ n}hfg'k5{ . ljb]zdf tflnd,
l;k / 1fg cfh{g u/L :jb]zdf g} cfˆgf] >d / kl;gf aufpg'k5{ . b]zsf] ljsf; eP dfq
cfˆgf] klg ljsf; x'g] ePsfn] To;tk{m xfdL ;a}sf] Wofg hfg'k5{ .
j}b]lzs /f]huf/Ldf hfg' cl3 ljrf/ ug'{ kg]{ s'/fx¿
j}b]lzs /f]huf/Ldf hfg'eGbf klxn] s]xL k"j{ tof/L gu/L s'g} klg sbd rfNg' x'Fb}g . ljb]z
hfg'nfO{{ b]vf;]vL / km];gsf] ¿kdf lng' x'Fb}g .
>d tyf /f]huf/ dGqfno / To; cGtu{tsf j}b]lzs /f]huf/ ljefu, j}b]lzs /f]huf/ k|j4{g
af]8{ cflbdf ;Dks{ /fVg'k5{ .
To;}n] j}b]lzs /f]huf/Ldf hfg rfxg] JolSt dfgl;s ¿kdf tof/ /xg'k5{ . zf/Ll/s
tGb'?:tL 5 jf 5}g eGg] s'/f hfFr u/fpg' k5{ .
cfjZos l;k l;s]/ hfg' k5{ .
/fxbfgL lng' k5{ .
z}lIfs of]Uotfsf] k|df0f kq, l;k tyf cg'ejsf k|df0f kq;lxt j}b]lzs /f]huf/ ;DaGwL
sDkgLdf ;Dks{ ug'{ k5{ . s'g} bnfnsf] e/ gk/L Dofg kfj/ sDkgLdf] k|s[lt, nfut,
cfDbfgL tyf cGo ;'ljwfaf/] a'‰g' k5{ .
j}b]lzs /f]huf/Ldf hfg] JolStn] g]kfn ;/sf/af6 :jLs[t k|fKt ;+:yfaf6 :jf:Yo k/LIf0f
ug'{k5{ . g]kfn ;/sf/n] clgjfo{ ¿kdf ladf ug'{kg]{ lgod agfPsf] 5 . To;}n] j}b]lzs
/f]huf/Ldf hfFbf clgjfo{ ¿kdf ladf ug'{k5{ .
j}b]lzs /f]huf/Ldf hfg'eGbf cufl8 cled'vLs/0f tflnd clgjfo{ ¿kdf lng'k5{ . o;
k|sf/sf] tflndaf6 j}b]lzs /f]huf/;DaGwL P]g lgod, cTofjZos sfuh kqx¿ tyf k|:yfg
k|lj|mofsf af/]df hfgsf/L lng ;lsG5 .
j}b]lzs /f]huf/ ljefuaf6 >d :jLs[lt lnP/ dfq j}b]lzs /f]hu/Ldf hfg'k5{
ljZjsf Ps ;o b; d'n'sdf j}]b]lzs /f]huf/Lsf nflu hfg ;lsG5 . /f]huf/Lsf nflu ljb]z
hfg rfxg] k'?ifsf] pd]/ c7f/ jif{ tyf dlxnfsf] pd]/ rf}la; jif{ k'u]sf] x'g'k5{ . o;/L j}b]lzs
/f]huf/Ldf hfg'eGbf cl3 cfjZos k"j{ tof/L tyf ;fjwfgL ckgfpg ;lsG5 . ljb]zdf a:bf
s'g} ;d:of cfPdf ;DalGwt b]zsf] b'tfjf;dfkm{t klg cfˆgf] ;d:of ;dfwfg ug{ ;lsG5 .
o;af6 7lug] tyf ;d:ofdf kg]{ ;Defjgf sd x'G5 / cfk"m ;'/lIft x'g klg ;lsG5 .
kf7 M %
;xsfl/tf
!= kl/ro
Ps} k|sf/sf p2]Zo lnP/ cfly{s ¿kdf ;+ul7t ePsf dflg;x¿sf] ;+:yf ;xsf/L xf] .
;xsf/Lsf] d'Vo p2]Zo cfˆgf ;b:ox¿nfO{{ cfly{s ¿kdf ;DkGg u/fpg' xf] . Ps hgfsf]
k|of;n] dfq cfly{s ljsf; ug{ ;lsFb}g . vf; u/L Go"g / Go"g dWod cfo ePsf JolStx¿;Fu
Ps} k6s 7'nf] /sd x'Fb}g . t/ w]/} JolStx¿ Ps} :yfgdf ;+ul7t eP eg] ;a}sf] ;fgf] ;fgf]
/sd hDdf kfbf{ 7'nf] /sd aGg hfG5 / ;f] /sdn] kfn} kfnf] ;a}hgfnfO{{ cfly{s nufgL ug]{
cj;/ l;h{gf ub{5 . o;/L ;xsf/L eg]sf] cfly{s ¿kdf ;xsfo{ ug'{ xf] .
ljZjdf ;g\ !((% sf] ;]K6]Da/df a]nfotsf] DofGr]:6/df ePsf] cGt/f{li6«o ;xsf/L dxf;ª\3sf]
dxf;efn] ;xsf/LnfO{{ kl/eflift u/]sf] xf] . o;n] ;xsf/LnfO{{ To:tf JolStx¿sf] :jfoTt
;ª\u7g xf] hf] :j]lR5s ¿kdf Psh'6 x'G5g\\ . cfˆgf ;dfg cfly{s, ;fdflhs tyf ;f+:s[lts
cfjZostf / cfsfª\Iffx¿sf] kl/k"lt{ ;+o'St :jfldTj tyf k|hftflGqs ¿kdf lgolGqt
Joj;fodfkm{t ug{ rfxG5g\\ .Ú egL kl/eflift u/]sf] 5 .
g]kfnsf] ;Gbe{df k/Dk/fb]lv g} u'7L, wd{ esf/L, s'nfO{g, b]jfnL, e]hf, l9s'6L cflb ¿kdf
;xsfl/tfsf] cEof; x'Fb} cfPsf] b]lvG5 . lj=;+= @)!) df ;xsf/L ljefusf] :yfkgf ePkl5
g]kfndf ;xsfl/tfsf] cf}krfl/s ljsf; ;'? ePsf] dflgG5 . lj=;+= @)!# ;fndf lrtjgsf]
avfgk'/df :yfkgf ePsf] avfg C0f ;+:yfnfO{{ klxnf] ;xsf/Lsf] ¿kdf lnOPsf] 5 . lj=;+=
@)!^ ;fndf ;xsf/L ;+:yf P]g ag]sf] lyof] eg] lj=;+= @)!* df ;xsf/L lgodfjnL / @)@)
df ;xsf/L a}ª\ssf] :yfkgf ePsf] lyof] . t/ k~rfot sfn e/L ;xsf/Ltfn] ult kfpg ;s]g .
;/sf/ lgolGqt ¿kdf ;femfsf gfddf s]xL ;xsf/L k|s[ltsf ultljlw ePsf] lyof] . lj=;+=
@)$^ ;fn kl5 ha g]kfndf k|hftGq k'g :yfkgf eof] To;kl5 eg] ;xsf/Ltfn] ult kfPsf]
b]lvG5 . lj=;+= @)$* df gofF ;xsf/L P]g hf/L ePkl5 eg] g]kfndf ;xsf/L ;+:yf v'Ng] nx/
g} rn]sf] b]lvG5 .
;xsf/L nf]stflGqs ;+u7g xf] h;df ;b:ox¿n] cfkm" dWo]af6 5fg]sf] ;~rfns ;ldltåf/f
;~rflnt x'G5 . ;fy} cfly{s sf/f]af/af6 k|fKt nfef+z jf d'gfkmfdf ;a} ;b:onfO{{ cfˆgf] z]o/
;+Vofsf cfwf/df ;dfg xs x'g]5 . g]kfndf ;xsf/Lx¿ h;/L v'ln/x]sf 5g\\ o;af6 x'g]
kmfObfx¿ lgDgfg';f/ pNn]v ug{ ;lsG5 .
;fgf tyf demf}nf Joj;fo ;~rfng ug{ k"FhL pknAw x'g] .
a]/f]huf/L / ul/aLsf] cGTo ug{ dbt k'Ug] .
JolStut tyf ;fd'lxs cfly{s ljsf;df 6]jf k'Ug] .
;fgfltgf 3/fo;L ;d:of ;dfwfg ug{ ;fx'sf] dxª\uf] Jofhsf] l;sf/ ag]/ 3/v]t u'dfpg'
gkg]{ .
art ug]{ afgLsf] ljsf; eO{ ;fgf] ;fgf] artaf6 k"FhL lgdf{0fdf ;xof]u k'Ug] .
s[lif, kz'kfng, pBf]u, Jofkf/, ko{6g, phf{, oftfoft, ;~rf/, ljTt If]qsf] ljsf;df dbt
k'Ug] .
Jofh tyf d'gfkmf cfh{g af6 cfly{s :t/df klg ;xof]u k'Ug] .
;fd'lxs sfo{ ug]{ efjgfsf] ljsf; x'g\ h;n] Ps csf{df ljZjf;, d]nldnfk, ;xof]usf]
efjgf ljsf; eO{ ;dfhdf ;sf/fTds ljsf; ug{ dbt ug]{ .
;a} JolStx¿ cfly{s sfo{df Jo:t /xg] x'gfn] cgfjZos / gsf/fTds sfo{ tkm{ nfUgaf6
aRg] .
;xsf/Ldf b]vf k/]sf ;d:of
;xsfl/tfsf] olt /fd|f] u'0f x'Fbf x'Fb} klg o;sf] ljsf; ;Fu;Fu} s]xL s]xL ;d:ofx¿ klg b]vf
v'nf ljBfnosf nflu :jfWoog ;fdu|L, ;fdflhs cWoog 277
k/]sf 5g\\ . o:tf ;d:ofn] ;xsfl/tfdf ljs[lt / lj;ª\ult klg b]vf kg{ yfn]sf 5g\\ . h:t},
;xsf/LnfO{{ ;xsf/Ltfsf] efjgf ljkf/Lt a}ª\s jf ljTtLo sf/f]jf/ ug]{ Jofj;flos ;+:yfsf]
¿kdf ljsf; ug{ vf]Hg' .
;xsf/Lsf ;~rfns / pgsf cfkmGtx¿n] ;xsf/Lsf] lgIf]k /sd cfkm}Fn] dfq pkof]u u/L
To;df b'¿kof]u ug'{ Pjd\ cfkm" v';L hyfefjL vr{ ug'{ .
u}/ pTkfbs If]q jf 3/hUuf If]qdf a9L nufgL x'Fbf C0f c;'nL x'g g;s]/ ;xsf/L g} 8'Ag]
cj:yfdf k'Ug' .
;xsf/Lsf ;b:on] ;dodf Jofh / ;fFjf gltbf{ dg d'6fj a9\g] / ;xsf/Ldf cfly{s ;ª\s6
x'g] .
Pp6} JolSt w]/} ;xsf/Ldf ;b:o x'gfn] klg ;d:of ePsf] 5 .
ljutdf ljleGg cfly{s If]qdf abgfd ePsf JolStx¿ klg ;xsf/L ;~rfnssf ¿kdf
/x]sf] x'Fbf ;xsf/Lk|ltsf] ljZjf; sd x'g' / ;+:yf efUg] k|j[lTt x'g' .
sfo{ If]q eGbf aflx/sf dflg;nfO{{ ;b:o agfO{ ;b:o efUg] k|j[lQ b]lvg' / C0f c;'nL x'g
g;Sg' .
lgoldt n]vf k/LIf0f gug]{
lgIf]k /sd w]/} Jofh cfpg] cfzfdf 7'nf ;xsf/L jf ljTtLo ;+:yfnfO{{ lbg] h;n] ubf{ tL
;F:yfn] b'¿kof]u ugf{n] ;xsf/L ;d:ofdf kg]{ . csf{tkm{ cfˆgf ;b:on] eg]sf] a]nf /sd
gkfpg] cj:yf l;h{gf x'g] .
;xsf/L ;DaGwL ;d:of ;dfwfgsf pkfox¿
;xsf/LnfO{{ ;fFRr}sf] cfly{s ljsf;sf] d]?b08sf] ¿kdf ljsf; ug{ / ;xsf/Lsf] ;xL pkof]u
ug{ lgDgfg';f/sf pkfox¿ ckgfpg' k5{ .
sfo{ If]q eGbf aflx/ uP/ ul/Psf] nufgLnfO{{ /f]Sg' k5{ .
;xsf/Lsf] b'¿kof]u ug]{ / efUg] JolStnfO{{ s8f eGbf s8f sfjf{xLsf] Joj:yf u/L
sfof{Gjog ug'{ k5{ .
;xsf/Lsf] /sd lnP/ cg'Tkfbs If]q / 3/fo;L sfddf dfq vr{ ug]{ k|j[lQnfO{{ lg?T;flxt
u/L pTkfgzLn sfo{ / Joj;fodf nufgL ug{ k|f]T;flxt ug]{ .
lgoldt¿kdf ;/sf/L lgsfox¿af6 lgodg / cg'udgsf] Joj:yf ug]{ .
;xsf/Ltfsf] af/]df hgdfg;df hgr]tgf hufpg] r]tgfd"ns sfo{j|mdx¿ ug]{ .
;xsf/Lsf ;~rfns / k|jGwsx¿nfO{{ tlndsf] Joj:yf ug]{ .
@= cEof;
-s_ ;xsf/Lsf] kl/ro lbg'xf];\ .
-v_ g]kfnsf] cfly{s ljsf;df ;xsf/Ln] v]Ng] e"ldsf pNn]v ug'{xf];\ .
-u_ ;xsf/L :yfkgfsf nflu cfjZos ;t{x¿ a'Fbfdf pNn]v ug'{xf];\ .
-3_ ;xsf/Lsf] ultljlwnfO{{ k|efjsf/L agfpg /fHon] v]Ng' kg]{ e"ldsf pNn]v ug'{xf];\ .
-ª_ g]kfndf ;xsf/Lsf ;d:of pNn]v ub}{ o;sf] ;dfwfgsf pkfox¿ k|:t't ug'{xf];\ .
#= k[i7kf]if0f
-s_ cEof; -s_ / -v_ sf nflu kf7sf] ljifoj:t' cWoog ug'{xf];\ .
-v_ cEof; -u_ sf nfluf lgDgfg';f/ ug]{
;xsf/L P]g / lgofdfjnL cg';f/ tf]lsPsf] Go"gtd\ z]o/ ;b:o;lxtsf] ;xsf/L
lgdf{0f ug]{
Zf]o/ ;b:ox¿sf] ;fwf/0f ;efaf6 ;xsf/Lsf] ;~rfns ;ldlt, n]vf ;ldlt / pk
;ldltx¿ to ug]{ .
;xsf/Lsf] l;4fGtsf] af/]df k"0f{¿kdf hfgsf/L lng] .
;xsf/Lsf] ljwfg tof/ kg]{ / ;f] ljwfg ;DalGwt ;xsf/L sfof{nodf k]z ug]{ .
;xsf/L sfof{noaf6 :jLs[lt k|fKt u/]kl5 ljwfgdf tf]lsP adf]lhd sfof{no :yfkgf
u/L tf]lsPsf] 9fFrfdf art tyf C0fsf] sf/f]jf/ ;~rfng ug]{ .
-u_ cEof; -3_ sf lglDt lgDgfg';f/ ug]{
;xsf/LnfO{{ k|efjsf/L agfpgsf] lglDt /fHon] v]Ng' kg]{ e"ldsf
;xsf/L lzIffnfO{{ Jofks agfpg]
;xsf/L :yfkgf ug{ / To;nfO{{ sfg'gL bfo/f leq /x]/ k|efjsf/L ;~rfng ug{
;xof]u ug]{
;xsf/Lx¿af6 x'g ;Sg] 7uL, clgoldttf / u}/ sfg'gL ultljlwnfO{{ lgoGq0f ug]{
lgoldt ¿kdf ;xsf/Lx¿sf] cg'udg / lgodg ug]{
;xsf/Ltfsf] ;DaGwdf r]tgfd"ns sfo{j|md / tflndx¿ ;~rfng ug]{ .
kf7 M ^
ljQLo ultljlw
!= ljifoj:t'
xfd|f] b}lgs hLjgdf ljleGg k|sf/sf cfly{s ultljlwx¿ ;~rfng eO/x]sf x'G5g\\ . xfdL s'g} g
s'g} sfd u/]/ cfDbfgL ub{5f}F . ;f] cfDbfgLnfO{{ ljleGg ;+:yfdf art u5f}{+ cfˆgf] b}lgs
pkef]udf vr{ u5f}F . yk cfo cfh{g x'g] sfo{df nufgL u5f}{+ . cfˆgf] cfDbfgLn] gk'u]df C0f
lnG5f}F . C0fsf] ;fFjf Jofh lt5f}{+ . cfkm";Fu ePsf] /sd c¿nfO{{ C0f lbG5f}F / To;sf] klg ;fFjf
/ Jofh c;'n pk/ u5f}{+ . o;/L xfdLn] u/]sf] cfDbfgL, art, vr{ / nufgL ug]{ sfo{nfO{{ ljQLo
ultljlw elgG5 . o; sfo{df ;xof]u ug]{ ;ª\3 ;+:yfx¿nfO{{ ljQLo ;+:yf eG5f}F eg] ljQLo
@= cEof; M
-s_ a}ª\sdf vftf vf]Ng] tl/sf pNn]v ug'{xf];\ .
-v_ a}ª\s vftfsf k|sf/x¿ pNn]v ug'{xf];\ .
-u_ artaf6 x'g] kmfObfx¿ pNn]v ug'{xf];\ .
-3_ Pl6Pdsf /fd|f / g/fd|f kIfx¿ n]Vg'xf];\ .
-ª_ gf]6 ;kmf x'Fbf x'g] kmfObf / gx'Fbf x'g] c;/x¿ pNn]v ug'{xf];\ .
-r_ lwtf] kq / shf{df km/s 5'6\ofpg'xf];\ .
-5_ ljk|]if0f /sd s] xf] / o;sf] ;b'kof]u s;/L ug'{ k5{ <
-h_ ljb]zL ljlgdosf] kl/ro lbg'xf];\ .
-em_ ladf s] xf] < hLjg ladf / lglh{jg ladflarsf] km/s 5'6\ofpg'xf];\ .
#= k'i7kf]if0f
-s_ cEof; -s_, -v_ / -u_ sf nflu kf7sf] ljifoj:t' cWoog ug'{xf];\ .
-v_ cEof; -3_ sf nflu lgDgfg';f/ ug'{xf];\ .
Pl6Pdsf /fd|f kIf
l56f] / ;lhnf] tl/sfn] a}ª\saf6 /sd lemSg ;lsg] .
tTsfn} gub k|fKt x'g] . nfOgdf a;]/ s'l//xg' gkg]{ .
sfof{no ;do afx]s klg h'g;'s} ;dodf /sd lgsfNg ldNg] .
/sd slt afFsL 5 eg]/ ljj/0f x]g{ ldNg] .
s'g} sd{rf/Lsf] ;xof]u grflxg] .
Pl6Pdsf g/fd|f kIf
;fOa/ ck/fwLx¿åf/f kf; j8{ rf]/]/ /sd rf]/L x'g ;Sg] .
ljh'nL gePsf] ;dodf /sd lemSg g;lsg] .
kf; j8{ lj;]{df ;d:of pTkGg x'g] .
k/ lge{/tf a9\g] .
-3_ cEof; -r_, -5_ / -h_ sf nflu kf7sf] ljifoj:t' cWoog ug'{xf];\ .
kf7 M &
/fhZj / s/
!= ljifoj:t'
/fHosf] dxTTjk"0f{ bfloTTj /fi6«sf] ;Ldf /Iff ug'{, ljsf; lgdf{0fsf] sfo{ ug'{, hgtfnfO{{ ;]jf
;'ljwf pknAw u/fpg' k|zf;lgs sfo{ ug'{, zflGt ;'Joj:yf sfod ug'{ cflb /x]sf] x'G5 . oL ;a
sfo{sf nflu /fHonfO{{ cfDbfgLsf] h?/t x'G5 . /fHon] oL ;a sfo{sf nflu ljleGg ;|f]taf6
cfDbfgL ub{5 . h;nfO{{ /fhZj elgG5 . /fhZj /fHosf] 9's'6Ldf /xG5 / ;/sf/n]
sfg'gadf]lhd vr{ ub{5 .
s/
v'nf ljBfnosf nflu :jfWoog ;fdu|L, ;fdflhs cWoog 287
;/sf/n] hgtfaf6 /sd c;'nL ub{5 . o;/L /fHon] hgtf;Fu c;'nL ug]{ /sd /fHosf] nflu
/fhZj cyf{t /fHosf] ;DklQ xf] eg] hgtfsf] nflu s/ xf] . hgtfn] lt/]sf] s/ g} /fHosf] nflu
/fhZj xf] . hgtfn] s/ lt/]df dfq /fhZj a9\5 / /fh:j a9]df dfq b]zdf ljsf; lgdf{0f
nufot ;/sf/sf tkm{af6 ug'{ kg]{ sfo{ ug{ ;lsG5 . o;/L nfesf] ck]Iff gu/L gful/såf/f
cfˆgf] ;DklQ / cfDbfgL jf vr{sf] lglZrt k|ltzt /fHonfO{{ ltg]{ clgjfo{ /sd g} s/ xf] . s/
ltg'{ gful/ssf] bfloTTj xf] eg] hgtfaf6 p7fPsf] s/sf] ;xL ;b'kof]u ug'{ Pjd\ b]z / hgtfsf]
lglDt vr{ ug'{ /fHosf] bfloTTj xf] .
b]zdf ljleGg k|sf/sf s/x¿sf] Joj:yf ul/Psf] x'G5 . h:t}, eG;f/ dx;'n, j:t' tyf ;]jfsf]
pkef]udf nufOg] d"No clej[l4 s/, cfo s/, hUuf s/, 3/ef8f s/, kfl/>lds s/, ;fdflhs
;'/Iff s/, z'Nsx¿, x'nfs l6s6 laj|mLaf6 p7\g] s/, cGt z'Ns s/, ;8s s/, cflb ljleGg
k|sf/sf s/x¿ /fHon] p7fpg] ub{5 . s/ ;fdfGotof k|ToIf / ck|To]If u/L b'O{ k|sf/sf x'G5g\\ .
k|To]If s/ ;dfgtfdf cfwfl/t / k|ultzLn x'G5 .
s/ ltg]{ ef/ Pp6} JolStdf ePdf To;nfO{{ k|ToIf s/ elgG5 . cfos/, kfl/>lds s/, 3/hUuf
s/, cflb o;sf pbfx/0fx¿ x'g\ . To;} u/L s/ ltg]{ ef/ Pp6f kIfdf / s/sf] k|efj csf]{
kIfdf ePdf To;nfO{{ ck|ToIf s/ elgG5 . cGt z'Ns, eG;f/ s/, d"No clej[l4 s/, cflb
o;sf pbfx/0fx¿ x'g\ . h:t} xfdLn] s'g} k;naf6 df]afOn kmf]g lsg]/ Nofof}F eg] xfdLn] lt/]sf]
d"Nodf s/ klg hf]l8Psf] x'G5 t/ xfdLn] s/ lt/]sf] dx;'; ub}{gf}F . ptf df]afOn kmf]g
cfoftstf{n] jf pTkfbsn] eg] xfdL;Fu s6fPsf] s/ /sd /fHonfO{{ ltg'{ kb{5 . tL ;a} s/
hf]l8P/ xfdLn] ltg]{ d"Nodf ufe]/ Jofkf/Ln] j:t' tyf ;]jfsf] d"No sfod u/]sf] x'G5 . d"Nodf g}
;dfj]z u/]/ xfdLn] ck|ToIf s/ ltb{5f}F .
;/sf/n] s/ jf /fhZj afx]s cGo ;|f]taf6 klg cfDbfgL k|fKt ub{5, h;nfO{{ u}/ s/ cfDbfgL
elgG5 . o:tf] cfDbfgLdf b08, hl/jfgf, pTt/flwsf/L ljxLg ;DklQ, cg'bfg, ;fj{hlgs ;+klQ
cflb kb{5g\\ .
g]kfndf k|rlnt s/x¿
-s_ d"No clej[l4 s/ (VAT-Value Added Tax)
j:t' tyf ;]jf pTkfbg ePkl5 pTkfbs, yf]s ljj|]mtf, v'b|f ljj|m]tf x'Fb} pkef]Stf;Dd k'Ubf
ljleGg txdf To;sf] d"No a9\b} hfG5 . k|To]s txdf gfkmf, 9'jfgL ef8f, 3/ef8f, :yfgLo
s/x¿, sd{rf/L vr{ cflb ljljw k|sf/sf vr{ a9\b} hfgG5 / ;f] vr{ Jofkf/Lx¿n] j:t'sf]
k|ltPsfO d"Nodf hf]8\b} hfG5g\\ . o;/L k|To]s txdf d"No a9\b} hfg'nfO{{ d"No clej[l4 elgG5 .
j:t'sf] h'g txdf hlt d"No a9]sf] x'G5, To; txn] ToxL a9]sf] d"Nosf] tf]lsPsf] k|ltzt s/
;/sf/nfO{{ a'emfpg' k5{ . o;/L j:t' tyf ;]jfsf] pTkfbg tyf ljt/0fsf] ljleGg txdf x'g] d"No
clej[l4df nufOg] s/nfO{{ d"No clej[l4 s/ elgG5 . of] s/sf] ;'?cft k|mfG;af6 ePsf] xf] .
s/ j:t' tyf ;]jfdf tf]lsPsf] b/df nufOG5 / s/sf] clGtd ef/ eg] pkef]Stfdf k5{ .
g]kfndf d"No clej[l4 s/ @)%$ ;fnaf6 nufpg ;'? ul/Psf] xf] . o:tf] s/ k|0ffnLdf
tf]lsPsf j:t' tyf ;]jfdf s/ 5'6sf] Joj:yf klg x'G5 . o;}u/L s'g} Joj;foLn] @) nfveGbf
a9Lsf] sf/f]af/ ub{5 eg] clgjfo{ Eof6df btf{ ug'{kb{5 . o;sf nflu cfGtl/s /fh:j
sfof{nodf btf{ u/]/ k|df0f kq lng ;lsG5 . xfdLn] klg j:t' tyf ;]jfsf] vl/b u/]kl5
clgjfo{ Eof6 lan lng] afgL a;fNg'k5{ . xfdLn] Eof6 ljn lnPgf}F eg] Jofkf/Ln] xfdLnfO{ laj|mL
u/]sf] ;fdfgsf] nflu xfdLaf6 s6fPsf] s/ /sd ;/sf/nfO{{ ltb}{g . xfdLn] eg] s/ ;lxtsf]
d"No lt/]sf x'G5f}F t/ Jofkf/Ln] xfdLn] lt/]sf] s/ /sd /fhZjdf ga'emfpFbf /fHosf] 9's'6L
sdhf]/ x'g hfG5 . Jofkf/L dfq wgL x'G5 . o;n] ubf{ xfd|f] ck]Iffcg';f/ /fHon] xfd|f] ;'ljwfsf]
nflu ljsf; lgdf{0fsf sfdx¿ ;~rfng ug{ ;Sb}g . b]z ljsf; x'g ;Sb}g . To;}n] xfdLn]
Eof6 lan lng e'Ng' x'Fb}g .
-v_ cGtMz'Ns
b]zleq pTkfbg ePsf Pjd\ cfofltt j:t' tyf ;]jfdf nufOg] s/nfO{{ cGtMz'Ns elgG5 .
cGtMz'Ns ;/sf/L /fh:jsf] csf]{ dxTTjk"0f{ ;|f]t xf] . ;'?df tf]lsPsf j:t' tyf ;]jfsf] b]zleq
x'g] sf/f]af/df of] s/ nufOg] x'gfn] cGtMz'Ns elgPsf] xf] . cGtMz'Ns dlb/f, r'/f]6, v'bf], sTyf,
rfprfp cflbdf kl/df0fsf cfwf/df / Knfl:6s, ;jf/L ;fwg, d'b|0f ;fdfu|L, l6=eL= cflbdf
d"No k|ltztsf cfwf/df nufOG5 . o:t} cGtMz'Ns nfUg] j:t'x¿nfO{{ klg dlb/f ;d"x, ;'tL{hGo
;d"x / :jod\ lgsf;L j:t'x¿ u/L ltg ;d"xdf ljefhg ul/Psf] 5 .
-u_ eG;f/ dx;'n
ljb]zaf6 cfoft ul/g] dfnj:t' / ljb]zdf lgof{t ul/g] j:t'x¿ jf cfoft lgof{t ubf{ eG;f/
ljGb'df -l;dfgfdf_ sfg'gadf]lhd lnOg] s/nfO{{ g} eG;f/ dx;'n elgG5 . o;nfO{{ klg /fh:jsf]
dxTTjk"0f{ ;|f]t dflgG5 . To;}n] k|To]s b]zx¿n] cfˆgf ;Ldfjlt{ If]qdf eG;f/sf k|zf;lgs
PsfOx¿ :yfkgf u/]sf x'G5g\\ . d'Vo gfsfx¿df d'Vo eG;f/ / cGo :yfgdf 5f]6L eG;f/
:yfkgf u/]sf x'G5g\\ . g]kfn ;/sf/n] sfs8le6\6f, lj/f6gu/, jL/uGh, e}/xjf, g]kfnu~h cflb
7fpFdf d'Vo eG;f/ / cGo 7fpFdf 5f]6L eG;f/ :yfkgf u/]/ dx;'n ;ª\sng ul/Psf] 5 .
cfos/
;fdfGotof cfo jf cfDbfgLdf nfUg] s/nfO{{ cfos/ elgG5 . o;nfO{{ k|frLg s/ k|0ffnL
dflgG5 . o;sf] ;'?cft !@ cf}F ztfAbLdf a]nfotaf6 ePsf] lyof] . k|frLg ;dodf kz' kfng,
s[lif, dT:o Joj;fodf nufOg] cfos/ clxn] Joj;fo, /f]huf/L, nufgL, gfkmf nufotsf ;a}
If]qdf nufOG5 . g]kfndf of] s/ ;a} If]qdf nufOPsf] kfOG5 . t/ gfkmf gsdfpg] p2]Zon]
:yfkgf ePsf ;ª\3 ;+:yfx¿, u}/ Jofj;flos v]ns'b ;+:yfx¿, lgjf{rg cfof]udf btf{ ePsf
/fhgLlts bnx¿n] s/ 5'6 kfpg] Joj:yf 5 . x/]s gful/sn] sfg'gn] tf]s]sf] cfDbfgLcg';f/
s/ ltg}{ k5{ . k|To]s jif{ ;/sf/n] JolStut / kfl/jfl/s u/L b'O{ ju{df 5'6\ofP/ cfo s/ nfUg]
cfDbfgLsf] xb tf]Sb5 . o;/L tf]s]sf] xb eGbf a9L ePsf] cfDbfgLdf klg s/ 5'6 kfpg] ;'ljwf
x'G5 . h:t} ladf ul/Psf] /sd, ;~rosf]ifsf nflu s6fOPsf] /sd / gful/s nufgLsf]ifdf
nufOPsf] /sddf cfos/ nfUb}g . oL ;a s6fO{ afFsL /sddf cfos/ nfUb5 . cfos/ ltg'{
v'nf ljBfnosf nflu :jfWoog ;fdu|L, ;fdflhs cWoog 289
k|To]s c;n gful/ssf] st{Jo xf] . sltko kfl/>ldsdf eg] clu|d s/ sl6\6 u/]/ kfl/>lds
lbOG5 .
o; afx]s :yfgLo txn] klg ljleGg k|sf/sf s/ c;'n ug{ kfpg] clwsf/ sfg'gn] Joj:yf
u/]sf] x'G5 . ufpFkflnsf, gu/kflnsf o:tf] s/ p7fpg] ul/G5 .
@= cEof;
-s_ :yfgLo txn] p7fpg ;Sg] s/x¿ g]kfnsf] ;+ljwfgdf ePsf] Joj:yfaf/] vf]hL u/L ;"rL
tof/ kfg]{ .
-v_ /fh:j eGgfn] s] a'lemG5 < s/ cfDbfgL / u}/s/ cfDbfgLlar leGgtf b]vfpg'xf];\ .
-u_ g]kfndf k|rlnt s/ k|0ffnLsf] rrf{ ug'{xf];\ .
-3_ k|ToIf s/sf kmfObf / a]kmfObfx¿ tflnsfdf k|:t't ug'{xf];\ .
-ª_ cGtMz'Ns ;/sf/L /fh:jsf] d'Vo ;|f]t xf] . k'li6 ug'{xf];\ .
-r_ eG;f/ dx;'n eg]sf] s] xf] < g]kfnsf] ;Gbe{df o;sf] dxTTj pNn]v ug'{xf];\ .
-5_ cfos/sf k|sf/x¿ pNn]v ug'{xf];\ .
#= k[i7kf]if0f
-s_ cEof; -s_ sf nflu lgDgfg';f/ n]Vg'xf];\ .
:yfgLo txn] p7fpg kfpg] :yfgLo s/x¿ M
dfnkf]t tyf e"lds/, 3/hUuf s/, axfn s/, Joj;fo ;fwg s/, ;jf/L s/, dgf]/~hg
s/, Jofj;flos lel8of] s/, lj1fkg s/, kfls{ª\ s/, ;]jf z'Ns tyf b:t'/ / k|fs[lts ;|f]t
pkof]u s/
-v_ cEof; -v_ / -u_ sf nflu kf7sf] ljifoj:t' cWoog ug'{xf];\ .
-u_ cWof; -3_ sf nflu lgDgfg';f/ ug'{xf];\ .
k|ToIf s/sf kmfObf a]kmfObf
gful/s :jo+n] ltg{ kfpF5 . cfkm}Fn] ltg]{ s/ t xf] lg eg]/ s/
s/sf] /sdlardf x/fpg] 8/ x'Fb}g ltg{ pbfl;g x'g ;S5 .
s/ bftfnfO{{ ;Gt'li6 x'G5 . v/fa gful/sn] cfDbfgL n'sfP/ s/
;/sfnfO{{ s/sf] cg'dfg ug{ ;lhnf] 5Ng ;Sg] ;Defjgf x'G5 .
x'G5 . s/ 5n]sf sf/0f cgfjZos emd]nfdf
l;w} /fHo sf]ifdf bflvnf x'G5 . kg{ ;lsG5 .
-u_ cEof; -ª_, -r_ / -5_ sf nflu kf7sf] ljifoj:t' cWoog ug'{xf];\ .
kf7 M *
pkef]Stf clwsf/
!= ljifoj:t'
xfd|f] b}lgs hLjgdf ljleGg j:t' tyf ;]jfx¿sf] cfjZostf kb{5 . xfdLn] ahf/af6 cfjZos
j:t' vl/b u/]/ NofpF5f}F eg] kfgL, lh'nL, 6]lnkmf]g, ;/;kmfO, :jf:Yo ;'ljwf, lzIff, dgf]/~hg
h:tf ljljw k|sf/sf ;]jf klg pkef]u ul//x]sf x'G5f}F . ;f] jfkt xfdLn] tf]lsPsf] d"No lt/]sf
x'G5f}F . o;/L xfdLn] cfkm"n] lt/]sf] d"Nocg';f/ ;]jf ;'ljwf k|fKt ug'{ k|To]s pkef]Stfsf] clwsf/
xf] . JolStut k|of]hgsf nflu j:t' tyf ;]jfsf] pkef]u ug]{ JolStnfO{{ pkef]Stf elgG5 . s'g}
Ps j:t' tyf ;]jfsf] pkef]u stf{ dfq pkef]Stf geO{ cGo j:t' tyf ;]jfsf pTkfbs, cfk"lt{
stf{ tyf laj|m]tf;d]t x'g ;S5 . t;y{ j:t' ;]jfsf] pkef]u ug]{ ;a} JolSt, ;+:yf, sDkgL cflb
klg pkef]Stf x'g\ . Pp6} ;dfhdf pknAw j:t' tyf ;]jfsf] ;'ljwf ToxfF a;f]jf; ug]{ ;a}
gful/sn] cfˆgf] Ifdtf cg';f/ ;dfg ¿kdf kfpg] p;sf] clwsf/ xf] . pkef]Stf ;DaGwL
cGt/f{li6«o ;+:yf Consumer International n] pkef]Stfleq ;du|df xfdL ;a}nfO{{ ;d]6]sf] 5 .
g]kfnsf] ;+ljwfgsf] efu # wf/f $$ df pkef]Stf clwsf/;DaGwL Joj:yf ul/Psf] 5 . o;df
k|To]s pkef]StfnfO{{ u'0f:t/Lo j:t' tyf ;]jf k|fKt ug]{ xs x'g] 5 eGg] :ki6 Joj:yf ul/Psf]
5 . g]kfn ;/sf/ jfl0fHo dGqfnon] pkef]StfnfO{{ ahf/df k|fKt x'g] j:t' tyf ;]jfsf] pkef]u
tyf k|of]u ug]{ JolSt jf ;d"x eg]/ kl/eflift u/]sf] 5 . pkef]Stf ;+/If0f P]gsf] bkmf @ s n]
s'g} klg j:t' tyf ;]jfsf] pkef]u ug]{ JolSt jf ;+:yf pkef]Stf xf] egL kl/eflift u/]sf] 5 .
pkef]Stf clwsf/ eGgfn] lgDgfg';f/sf clwsf/ kb{5g\\ .
pkef]Stfn] pkof]u ug]{ j:t' tyf ;]jfsf] clwsf/;Fu ;DalGwt 5 .
p;n] plrt d"Nodf pSt j:t' tyf ;]jf k|fKt ug'{,
Jofkf/L tyf Joj;foLaf6 7lug gkg]{ cj:yf x'g',
pTkfbs / ljt/ssf] Psflwsf/sf] l;sf/ af6 aRg kfpg',
ahf/df cfˆgf] 5gf}6 cg';f/sf] j:t' tyf ;]jf pkef]u ug{ kfpg',
u'0f:t/Lo / k"/f gfk tf}ndf j:t' tyf ;]jf k|fKt ug'{
7luPdf sfg'gL pkrf/ / Ifltk"lt{ kfpg' pkef]Stf clwsf/ xf] .
pkef]Stfsf] xslxt ;+/If0fsf nflu ljleGg k|of;x¿ ePsf 5g\\ . pkef]Stfsf] xslxt;DaGwL
sfg'g ;j{ k|yd ;+o'St /fHo cd]l/sfaf6 ;'? eO{ ;g\ !(^# dfr{ !% df nfu" ul/of] . To;}n]
k|To]s jif{ dfr{ !% nfO{{ cGt/f{li6«o pkef]Stf lbj;sf ¿kdf dgfOG5 . pSt wf/fdf u'0f:t/Lo
j:t' tyf ;]jf k|fKt ug]{ xs x'g]5 / pkef]StfnfO{{ u'0f:t/xLg j:t' tyf ;]jfaf6 Iflt k'u]sf
JolStnfO{{ sfg'gadf]lhd Ifltk"lt{ kfpg] clwsf/ 5 . ;+o'St /fi6« ;ª\3n] ljleGg * cf]6f
clwsf/nfO{{ pkef]Stf clwsf/sf ¿kdf kl/eflift u/]sf] 5 .
pkef]Stfsf] xslxt ;+/If0fsf nflu g]kfn ;/sf/n] @)%% ;fn j}zfv ! ut] pkef]Stf ;+/If0f
v'nf ljBfnosf nflu :jfWoog ;fdu|L, ;fdflhs cWoog 291
P]g, @)%$ hf/L u/]sf] lyof] . pSt P]gn] pkef]StfnfO{{ lgDg lnlvt clwsf/ k|bfg u/]sf] 5 M
-!_ lhp Hofg, :jf:Yo tyf ;DklTtdf xfgL k'¥ofpg] pkef]Uo j:t' tyf ;]jfsf] laj|mL
ljt/0faf6 ;'/lIft x'g] clwsf/,
-@_ cg'lrt Jofkfl/s lj|mofsnfkaf6 ;'/lIft x'gsf lglDt pkef]Uo j:t' tyf ;]jfsf] d"No,
u'0f, kl/df0f, z'4tf cflbaf/] ;';"lrt x'g] clwsf/,
-#_ k|lt:kwf{Tds d"Nodf j:t' tyf ;]jfsf] 5gf]6 ug{ kfpg] clwsf/,
-$_ pkef]Stfsf] xslxt ;+/If0fsf nflu pko'St lgsfoaf6 ;'g'jfO x'g] s'/fdf ljZj:t x'g]
clwsf/,
-%_ cg'lrt Jofkfl/s lj|mofsnfkaf6 pkef]Stfx¿df x'g] zf]if0f tyf dsf{ lj?4 ;'g'jfO /
Ifltk"lt{ kfpg] clwsf/,
-^_ pkef]Stf lzIffsf] clwsf/ .
P]gdf s'g} klg pTkfbsn] cfˆgf] pTkfbgdf lgDg lnlvt s'/fx¿ ;dfj]z ug'{kg]{ pNn]v ul/Psf]
5M
-s_ pTkfbssf] gfd, 7]ufgf / btf{ gDa/,
-v_ vfB kbfy{ / cf}ifwL h:tf pkef]Uo j:t'df pSt j:t'sf] ld>0f, kl/df0f / tf}n,
-u_ u'0f:t/ lgwf{/0f ePsf] j:t'df ;f] j:t'sf] u'0f:t/,
-3_ pkef]Uo j:t' pkef]u ug]{ tl/sf / ;f] j:t' pkef]u ubf{ kg]{ k|efj,
-ª_ pkef]Uo j:t'sf] d"No, Aofr gDa/, pTkfbg ldlt / Dofb ;lsg] ldlt,
-r_ ljB'tLo ;fdfu|L, xf8{j]o/ tyf oflGqs ;fdfu|L ePdf Uof/]G6L, Uof/]G6L ldlt, cGo
cfjZos s'/fx¿ ;dfj]z ;Da4 kIf,
-5_ k|HhjgzLn, b'3{6gfhGo tyf ;lhn} 6'6km'6 x'g] kbfy{ jf pkef]Uo j:t'sf] ;'/Iff .
pkef]StfnfO{{ cfk"mn] pkef]u ug{ rfx]sf] jf pkef]u u/]sf] j:t' tyf ;]jfdf cfkm" 7luPsf] jf
u'0f:t/ xLg ePsf] nfu]df ph'/L ug]{ clwsf/ 5 . o:tf] cj:yfdf pkef]Stf :jod\ jf
pkef]STffjfbL ;ª\3;+:yf dfkm{t ph'/L lbg ;lsG5 . u'0f:t/xLg kbfy{sf] k|of]uaf6 pkef]StfnfO{{
xfgL gf]S;fgL ePdf Ifltk"lt{ lbg] Joj:yf klg 5 . pkef]Stf ;+/If0f P]gcg';f/ afl0fHo ljefu,
lhNnf k|zf;g sfof{no, glhssf] k|x/L rf}sL jf ;DalGwt ljefu jf dGqfnodf ph'/L lbg
;lsG5 . pkef]Stfsf] xslxt ;+/If0f ug{ lg/LIf0f clws[tsf] Joj:yf ul/Psf] 5 . lg/LIf0f
clws[tnfO{{ ljleGg k|sf/sf clwsf/ k|bfg ul/Psf] 5 . o;}u/L pkef]Stf ;+/If0f P]gn] pkef]Stf
lzIff;DaGwL Joj:yf klg u/]sf] 5 . o;cGtu{t pkef]StfnfO{{ pkef]Uo j:t' jf ;]jfsf]
;DaGwdf ;"lrt u/fpg] tyf u'0f:t/ gePsf j:t' jf ;]jfsf] k|of]u ubf{ To;sf] k|efj hfgsf/L
u/fpg kf7\oj|md tof/ kfg'{ kg]{ Joj:yf 5 . To;}cg'¿k ljBfno txdf pkef]Stf lzIff ;DaGwL
;fdfu|Lx¿ ;dfj]z ul/Psf] 5 .
pkef]Stf lzIffaf6 x'g] kmfObfnfO{{ lgDg lnlvt a'Fbfdf pNn]v ug{ ;lsG5 M
o;n] pkef]StfnfO{{ pkef]Uo j:t'sf] 5gf]6sf] df}sf k|bfg ub{5 .
j:t' tyf ;]jfsf] vl/b ubf{ pkef]Stfn] ;fdgf ug'{kg]{ ;d:ofsf af/]df hfu?s agfpF5 .
pkef]Stf lzIffn] pkef]StfnfO{{ ahf/sf af/]df k"0f{ ;"rgf k|bfg ub{5 . o;n] ubf{ pkef]Uo
j:t' vl/b ug{ ;3fp k'U5 .
pkef]StfnfO{{ pkef]Uo j:t'sf] u'0f:t/ yfxf x'G5 .
pkef]StfnfO{{ ;/sf/n] hf/L u/]sf P]g lgodaf/] yfxf x'G5 . kl/0ffd:j¿k cfk"mn] vr{ u/]sf]
/sdaf6 clwstd ;Gt'li6 k|fKt x'G5 .
@= cEof;
-s_ pkef]Stf clwsf/ eg]sf] s] xf] < o;cGtu{t kg]{ clwsf/x¿sf] ;"rL agfpg'xf];\ .
-v_ pkef]Stf P]gn] s'g} klg pTkfbsn] cfˆgf] pTkfbgdf s] s:tf s'/fx¿ ;dfj]z ug'{kg]{
Joj:yf u/]sf] 5 < pNn]v ug'{xf];\ .
-u_ pkef]Stf clwsf/ ;+/If0fsf nflu ePsf k|of;x¿ ;dfj]z u/L ;DkfbsLosf] gd'gf tof/
kfg'{xf];\ .
-3_ pkef]Stfsf] xslxt ;+/If0fsf nflu ePsf k|of;x¿ kof{Kt 5g\\ jf 5}gg\ < pNn]v
ug'{xf];\ .
-ª_ pkef]Stfsf] xslxt ;+/If0f ug{ u7g ePsf] s'g} Pp6f ;+:yfsf] ultljlw pNn]v u/L
;drf/sf] gd'gf tof/ kfg'{xf];\ .
-r_ ljBfno txdf pkef]Stf lzIff ;DaGwL ;fdfu|Lsf] pkof]lutf pNn]v ug'{xf];\ .
#= k[i7kf]if0f
-s_ cEof; -s_ / -v_ sf nflu kf7sf] ljifoj:t' cWoog ug'{xf];\ .
-v_ cEof; -u_ sf nflu lgDgfg';f/ ;DkfbsLosf] gd'gf tof/ kfg'{xf];\ .
kf7 M !
;+o'St /fi6«;ª\3 / o;sf cª\ux¿
!= ljifoj:t'
kl/ro
k|yd / låtLo dxfo'4af6 q:t ag]sf] ljZjdf zflGt :yfkgf ug]{ p2]Zon] tTsfnLg cd]l/sL
/fi6«klt j'8«f] ljN;g / a]nfotL k|wfgdGqL ljG:6g rlr{nn] cfGw| dxf;fu/df /x]sf] Pp6f
hxfhdf a;L ;g\ !($! cu:6 !$ tfl/vsf lbg cf7 ;"qLo l;4fGtsf] 3f]if0ff u/] . o;nfO{{
P6nflG6s rf6{/ elgG5 . o;} l;4fGtsf] 3f]if0ff kZrft ljZjsf cGo /fhg]tfx¿n] ljZj zflGt
:yfkgf ug]{ k|of;:j¿k ;fd'lxs ¿kdf cg]s k|of; ub}{ uP . ;a}sf] ;fd'lxs k|of;af6 ;g\
!($% cS6f]j/ @$ tfl/vsf lbg ;+o'St /fi6«;ª\3 (UNO) sf] :yfkgf eof] . o; ljZj ;+:yfsf]
a8fkq (Charter) sf] k|:tfjgfdf elgPsf] 5, æxfd|f hLjgsfndf b'O{k6s dfgj hflt pk/
cslyt b'Mv Nofpg] o'4sf] ljlelifsfaf6 efjL ;GtfgnfO{{ arfpg / df}lns dfgj clwsf/x¿df
JolStsf] dfgjLo k|lti7f / d"Nodf, 7'nf / ;fgf /fi6«x¿df g/gf/Lsf] ;dfg xsdf ljZjf; k'gM
b[9 agfpg tyf ;lGw / cGt/f{li6«o sfg'gsf cGo ;|f]tx¿af6 pTkGg bfloTTjk|lt Gofo /
;Ddfgsf] l:ylt sfod /fVg Pjd a[xTt/ :jtGqtfdf ;fdflhs k|ult / hLjgsf pRrtd :t/
a9fpg===. Æ
-u_ cEof; -u_ sf lglDt ljifoj:t' cWoog u/L cl3Nnf kf7x¿sf gd'gfadf]lhd lr7L
n]Vg'xf];\ .
-3_ cEof; -3_ sf lglDt o;} kf7sf] ljifoj:t' cWoog ug'{xf];\ .
-ª_ cEof; -ª_ sf lglDt tnsf] gd'gf x]g'{xf];\ .
æ;'8fgdf o'4lj/fdÆ
!% j}zfv –;'8fgleqsf] ljb|f]x cGTo u/L ToxfF zflGt :yfkgf ug]{ k|of;df ;+o'St /fi6«;ª\3 /
clk|msL /fi6«sf g]tfx¿ ;+nUg /xFb} cfPsf 5g\\ . ;+o'St /fi6«;ª\3Lo ;'/Iff kl/ifb\sf] a}7sdf
;'8fg ;/sf/ / ljb|f]xLlar o'4lj/fd ug]{ ;xdlt ePsf] 5 . ljut @! jif{b]lvsf] nfdf] u[xo'4
;dfKt kfg]{ ;Demf}tfdf ;'8fg ;/sf/sf tk{maf6 pk/fi6«klt cf]:dfg tfxf / blIf0fL ljb|f]xL
;d"xsf g]tf hf]g uf/f8n] x:tfIf/ u/] . ;/sf/ / ljb|f]xL kIflar ;g\ @))# sf] cGTo;Dddf
o'4lj/fd ug]{ o;cl3sf] ;xdlt 6'6]kl5 k'gM b'O{cf]6f ;xdlt c;kmn ePsf lyP . o; k6ssf]
;xdlt ;'/Iff kl/ifb\sf] dWo:ytfdf klxnf] k6s ePsf] lyof] . g}/f]jLdf ;DkGg ;'/Iff kl/ifb\sf]
a}7sn] ljZj;d'bfonfO{{ @! dlxgf;Dd 8fk{"m/ If]qdf rn]sf] åGåsf] qf;bL cjut u/fPsf] lyof] .
;+o'St /fi6«;ª\3n] 8fk{"m/sf] of] g/;+xf/nfO{{ jt{dfg ljZjsf] ;a}eGbf eofjx dfgjLo ;ª\s6sf]
;+1f lbPsf] 5 .
-r_ cEof; -r_ sf] nflu tnsf] cWoog ug'{xf];\ .
;o'St /fi6« ;+3sf cª\ux¿n] ug]{ k|d'v sfo{x¿
cª\ux¿ k|d'v sfo{x¿
dxf;ef cGt/f{li6«o zflGt ;'/Iffsf] ljrf/ ljdz{ ug]{ .
;'/Iff kl/ifb\\ / cGo lgsfoaf6 k|fKt k|ltj]bgdfly ljrf/ ljdz{ ug]{ .
;b:otf hf/L ug]{ tyf jflif{s ah]6 kf; ug]{ .
;'/Iff kl/ifb\\sf] l;kmfl/;df dxf;lrjsf] lgo'lSt ug]{ .
;fdflhs tyf cfly{s kl/ifb\\sf ;b:ox¿ lgjf{lrt ug]{ .
cGt/f{li6«o Gofofnox¿sf GofofwLzx¿ lgjf{lrt ug]{ .
cfly{s cGt/f{li6«o ¿kdf cfly{s, z}lIfs, ;fdflhs cflb If]qdf cWoog u/L
kf7 M @
;+o'St /fi6«;ª\3sf k|d'v Ph]G;L / To;sf sfo{x¿
!= ljifoj:t'
-s_ ljZj :jf:Yo ;ª\u7g (World Health Organisation- WHO)
ljZj :jf:Yo ;ª\u7gsf] :yfkgf & clk|n !($* df ePsf] xf] . of] ! h'nfO{{ !($* b]lv ;+o'St
/fi6«;ª\3sf] ljlzi6 ;+:yf ag]sf] xf] . o;sf] d'Vo sfof{no h]g]efdf 5 . o;sf] d'Vo p2]Zo
hgtfsf] :jf:Yo ;'wf/ ug{ ljleGg b]zx¿nfO{{ ;xfotf k|bfg ug'{ xf] . g]kfndf of] ;+:yfn]
ljleGg k|sf/sf /f]ux¿sf] lgoGq0f / pkrf/, cfdf / lzz'sf] kf}li6s cfxf/;DaGwL sfddf
;xfotf k|bfg ub}{ cfPsf] 5 .
-v_ vfB tyf s[lif ;ª\u7g (Food and Agriculture Organisation-FAO)
of] ;+:yf !^ cS6f]j/ !($% df :yfkgf ePsf] xf] . o;sf] k|wfg sfof{no /f]ddf 5 . o;n] s[lif,
jg / dT:okfngdf ;xof]u ug{], u|fdL0f hLjg ;'wfg{ cg';Gwfg ug{]h:tf sfo{nfO{{ ;xof]u ub}{
cfPsf] 5 .
-u_ ;+o'St /fi6«;ª\3Lo afnsf]if (United Nations Internationaal Children’s
Emergency Fund-UNICEF)
of] ;+:yf !($^ df :yfkgf ePsf] xf] . o;sf] k|wfg sfof{no Go'of]s{df /x]sf] 5 . o;n] dft[lzz'
sNof0f, kf]if0f, :jR5 vfg]kfgL, afnaflnsfx¿nfO{{ cf}krfl/s / cgf}krfl/s lzIff k|bfg
ug{]h:tf sfo{df ;xof]u k|bfg ub}{ cfPsf] 5 .
-3_ ;+o'St /fi6«;ª\3Lo z}lIfs, j}1flgs / ;f+:s[lts ;ª\u7g (United Nations
Educational Science and Cultural Organisation-UNESCO)
of] ;+:yf !($^ df :yfkgf ePsf] xf] . o;sf] k|wfg sfof{no k]l/;df 5 . o; ;+:yfn] ;a}nfO{{
lzIffsf] cj;/ pknAw u/fpg], lj1fg / k|ljlwsf If]qdf kf/:kl/s ;xof]u a9fpg], k|frLg snf
;+:s[ltsf] hu]gf{ ug{] / ljZj zflGtsf] cfwf/nfO{{ alnof] agfpg] sfo{df ;xof]u ub}{ cfPsf] 5 .
-ª_ ;+o'St /fi6«;ª\3Lo hg;ª\Vof ultljlw sf]if (United Nations Funds for
Pupulation Activities- UNFPA)
of] ;+:yf !(^& df :yfkgf ePsf] xf] . o;sf] k|wfg sfof{no Go'of]s{df /x]sf] 5 . ljsf;f]Gd'v
b]zdf eO/x]sf] tLj| hg;ª\Vof j[l4 / To;;Fu ;DalGwt ;d:ofsf] ;dfwfg ug{] Pjd\ hg;ª\Vof
;DaGwL ljljw sfo{j|mdnfO{{ Jojl:yt ¿kdf ;~rfng ug{ o;n] ;xof]u ub}{ cfPsf] 5 . ;g\
!(*& b]lv o;sf] gfd kl/jt{g eO{ ;+o'St /fi6«;ª\3Lo hg;ª\Vof sf]if (United Nations
Pupulation Funds) /xg uPsf] 5 .
-r_ ;+o'St /fi6«;ª\3Lo ljsf; sfo{j|md (United Nations Development Program-
UNDP)
of] ;+:yf !(^^ df :yfkgf ePsf] xf] . o;sf] k|wfg sfof{no Go'of]s{df /x]sf] 5 . o;n]
ljsf;;Fu ;DalGwt ljleGg kl/of]hgfx¿df cfly{s tyf k|fljlws ;xof]u k'/\ofpb} cfPsf] 5 .
-5_ cGt/f{li6«o jftfj/0f ;+/If0f ;ª\3 (International Union of Conservation for
Nature-IUCN)
of] ;+:yf ;g\ !($* df :yfkgf ePsf] xf] . o;n] k|b'if0f lgoGq0f, jftfj/0f ;+/If0f, /fli6«o
lgs'~h tyf jGohGt' cf/If0fsf sfo{df ;xof]u ub}{ cfPsf] 5 .
-h_ cGt/f{li6«o >d ;ª\u7g (International Labour Organization)
of] ;+:yf ;g\ !(!( clk|n !! df :yfkgf ePsf] xf] . o;sf] k|wfg sfof{no :jL6\h/Nof08sf]
h]g]efdf 5 . o;sf] d'Vo sfo{ >ldsx¿sf] cfly{s / ;fdflhs ;'/Iff k|bfg ug'{ xf] .
-em_ cGt/f{li6«o d'b|f sf]if (International Monetary Fund)
of] ;+:yfsf] :yfkgf ;g\ !($% l8;]Da/ @& df ePsf] xf] . o;sf] k|wfg sfof{no cd]l/sfsf]
jfl;ª\6g l8;Ldf /x]sf] 5 . o;n] ;b:o /fi6«x¿nfO{{ ljQLo ;xof]u k|bfg ub{5 .
-`_ cGt/f{li6«o gful/s p8\8og ;ª\u7g (International Civil Aviation Organization)
of] ;+:yfsf] :yfkgf ;g\ !($& clk|n $ df ePsf] xf] . o;sf] k|wfg sfof{no Sofgf8fsf]
dlG6«ondf /x]sf] 5 . o;sf] sfo{ ljZje/L ;'/lIft tyf lgoldt xjfO{ ;]jfsf] ;'Joj:yf
ldnfpg', ;xof]u lj:tf/ ug'{ / jfo'ofgsf] zflGtk"0f{ ;~rfngnfO{{ k|f]T;flxt ug'{ /x]sf] 5 .
-6_ ljZj x'nfs ;ª\3 (International Postal Union)
of] ;+:yfsf] :yfkgf ;g\ !*&$ cS6f]a/ * df ePsf] xf] . o;sf] k|wfg sfof{no :jL6\h/Nof08sf]
jg{ ;x/df /x]sf] 5 . o;sf] sfo{ x'nfs ;]jfsf] ljsf; ug'{, x'nfs;DaGwL k|fljlws ;xfotf
pknAw u/fpg' /x]sf] 5 .
-7_ cGt/f{li6«o b"/ ;~rf/ ;ª\3 (International Tele Communication)
of] ;ª\3sf] :yfkgf ;g\ !*^% df ePsf] xf] . o;sf] k|wfg sfof{no :jL6\h/Nof08sf] h]g]efdf
5 . o;sf] sfo{ b"/;~rf/ ;]jfdf Ps¿ktf Nofpg', o;sf] ljsf;nfO{{ k|f]T;flxt ug'{, b"/ ;~rf/
;]jfsf] ljsf;sf nflu k|fljlws ;'ljwfx¿sf] ljsf; ug'{ /x]sf] 5 .
-8_ ljZj hnjfo"' lj1fg ;ª\u7g (World Meteorological Organization)
of] ;+:yfsf] :yfkgf ;g\ !*&# df ePsf] xf] . o;sf] k|wfg sfof{no :jL6\h/Nof08sf] h]g]efdf
5 . o;sf] sfo{ hnlj1fg / hnjfo';DaGwL lg/LIf0fsf nflu :6];g jf s]Gb|x¿ :yfkgf ug'{ /
ljleGg /fi6«x¿lardf Pstf sfod ug{] ;Gbe{df ;+o'St /fi6«;ª\3sf ljlzi6 tyf :jtGq
;+:yfx¿n] of]ubfg lbO/x]sf 5g\\ . log} ;+:yfx¿sf] ;xof]udf ljZjsf k|foM ;a} b]zx¿df
ljleGg lsl;dsf cfly{s tyf ljsf;sf sfo{x¿ eO/x]sf 5g\\ .
;+o'St /fi6«;ª\3sf] dxf;efdf wgL, ul/a, 7'nf, ;fgf ;a} b]zx¿n] ;dfg cfjfh p7fpg / dt
lbg ;Sb5g\\ . ljZjsf s'g} klg ;d:ofx¿sf af/]df ;a} /fi6«x¿n] ;Fu} a;]/ 5nkmn ug{
;Sb5 . ;b:o /fi6«x¿n] ;o'St /fi6«;ª\3Lo sfo{j|mdsf nflu tf]lsPadf]lhd /sd pknAw
u/fpF5g\\ . ;+o'St /fHo cd]l/sfn] ;aeGbf a9L ;xof]u pknAw u/fpF5 . ljZjsf nfvf}F
dflg;nfO{{ ;xof]u ug{ ;+o'St /fi6«;ª\3n] s/La * c/a cd]l/sL 8n/ vr{ ug]{ ub{5 . wgL
/fi6«x¿n] a9L / ul/a /fi6«x¿n] sd cfly{s ;xof]u :j]R5fn] g} k|bfg ub{5g\\ . pSt /sdaf6
vf; u/]/ ;fdflhs / cfly{s kIfsf] ljsf;df hf]8 lbOG5 . dlxnf / afnaflnsfnfO{{ ;xof]u,
kl/jf/ lgof]hg, jftfj/0f ;+/If0f, k|f0f3fts /f]u P8\; / nfu" cf}ifw / ck/fwsf] /f]syfd,
z/0ffyL{x¿sf] x]/ljrf/, dfgj clwsf/h:tf sfo{df pSt /sd vr{ ul/G5 .
o;/L ;+o'St /fi6«;ª\3n] g]kfnnufotsf cGo d'n'sdf ljleGg vfnsf sfo{j|mdx¿ ;~rfng
ul//x]sf] 5 . tLdWo] kf]lnof] vf]k, lgjf{rg ko{j]If0f, cf0fljs xltof/ k|of]u lgif]w;DaGwL ;+o'St
/fi6«;ª\3Lo sfo{j|md, cfktsfnLg p4f/, afnclwsf/;DaGwL ;Dd]ng, afn>d lj/f]wL sfo{ cflb
dxTTjk"0f{ pbfx/0fx¿ x'g\ .
g]kfndf ;o'St /fi6« ;ª3Lo ;+:yfx¿ dfkm{t ePsf sfo{qmdx¿sf] ;+lIfKt ;"rL
;+:yfx¿ u/]sf sfo{x¿
;+o'St /fi6«;ª\Lo afn tyf dlxnf clwsf/sf] ;+/If0f tyf k|j4{g ug]{
afnsf]if afn :ofxf/, kf]if0f, lzIff / :jf:Yo lzIff;Fu ;alGwt sfox¿
s[lif ljsf;sf nflu u|fdL0f If]qsf] ljsfsf nflu sfo{qmdx¿
cGt/f{li6«o sf]if ul/a, e"ldxLg tyf cflbjf;L hghflt / dxlnfx¿sf] ljsf;sf
nflu sfo{qmd
vfB ;'/Iffdf hf]8 lbg] sfo{qmd
cGt/f{li6«o >d ;+u7g /f]huf/L k|j4{g,ul/aL lgjf/0f
cfF}Bf]lus ;DaGw ;'wf/
>d k|zf;g nfu" ug]{
afn>d / aw'jf dhb'/nfO{ ;jtGqt agfpg]
?ldsf] sfo{:yn ;'wf/
;o'St /fi6«;ª3Lo :jf:yYo;Fu ;DalGwt sfo{qmdx¿
hg;+Vof sf]if n}ªlus lx+;f lj?4sf sfo{qmdx¿
!(&! b]lv g]kfnnfO{
;xof]u ub}{ cfPsf]
;o'St /fi6«;ª3Lo ljs]Gb|Ls/0f, ;xefuLtfd"ns b[li6sf]0f, k|fs[lts ;|f]t Joj:yfkg
k"FhL ljsf; sf]if :yfgLo lgsfosf] Ifdtf j[l4
kf7 M #
;+o'St /fi6«;ª\3df g]kfnsf] e"ldsf
!= ljifoj:t'
låtLo ljZj o'4kl5 nuQ} :yfkgf ePsf] ;+o'St
/fi6«;ª\3df xfn !(# /fi6«x¿ ;b:o /x]sf5g\ .
g]kfnn] ;g !(%% l8;]Da/ !$ df o;sf] ;b:otf
k|fKt u/]s]f xf] . g]kfnn] o;sf] ;b:o k|fKt ul/;s]
kl5 ;+o'St /fi6«;ª\3sf] ljZj zflGt / ;'Joj:yf
sfod ug]{ sfo{df dxTTjk"0f{ e"ldsf lgjf{x ub}{
cfPsf] 5 . g]kfnn] vf; u/]/ ;+o'St /fi6«;ª\3dfk{mt
g]kfnL ;]gfnfO{{ ljleGg åGåu|:t d'n'sx¿df k7fO{ zflGt ;]gfdf vl6Psf g]kfnL ;]gf /
zflGtsf nflu ;xof]u ul//x]sf] 5 . k|x/Lx¿
g]kfnsf] e"ldsf
g]kfnL ;]gfn] dWok"j{sf] n]jgfg uO{ zflGtsf nflu ;xof]u ul//x]sf 5g\\ .
g]kfnL ;]gf blIf0fk"jL{ o'/f]ksf] /fi6« sf];f]ef]df uO{ zflGtsf nflu ToxfFsf] hgtfnfO{{ ;xof]u
ul//x]sf 5g\\ . To;}u/L x}6L, a'¿G8Lnufotsf b]zx¿df zflGt ;]gf k7fO{ g]kfnL ;]gfn]
zflGtsf nflu u/]sf] of]ubfg lgs} dxTTjk"0f{ 5 .
ljZjsf ljleGg /fi6«x¿df eO/x]sf] åGåsf] Joj:yfkgsf nflu ;+o'St /fi6«;ª\3n] s'g} klg
b]zdf ;]gf k7fpg cg'/f]w ug{ ;S5 . To; cj:yfdf g]kfnL ;]gfdfk{mt g]kfnn] ljZj
zflGtsf nflu cfjZos ;xof]u ug]{ u/]sf] 5 .
o'lglkmndf ;+o'St /fi6«;ª\3sf] cfx\jfgdf g]kfnnufot ljleGg d'n'ssf ;}lgsx¿ zflGt
:yfkgf ug{] sfo{df vl6b} cfPsf 5g\\ . o;kl5sf jif{x¿df o:tf ljleGg k|sf/sf zflGt
ld;gx¿ ;+o'St /fi6«;ª\3sf] cg'/f]wdf sª\uf], O:6 l6df]/, sf];f]ef], ?jfG8f, l;o/flnof]g,
x}6L, a'?08Lnufotsf b]zx¿df vl6b} cfPsf 5g\\ . tL ld;gx¿df g]kfnL ;]gf / k|x/Lsf]
of]ubfg pNn]vgLo /x]sf] 5 .
zflGt ;]gfn] ug]{ sfo{j|mdx¿df zflGt k|lqmofnfO{{ lg/Gt/tf lbg] j|mddf s'g} kIfnfO{{ ;'/Iff
k|bfg ug{, ;DalGwt /fi6«sf] ;]gfnfO{{ tflnd k|bfg ug]{, cf}ifwL tyf vfB ;fdu|L
kLl8tkIf;Dd k'¥ofpg ;xof]u ug]{, hldgd'lg cf]5\ofOPsf hf]lvdk"0f{ af?b ;kmf ug]{,
:yfgLo lgjf{rgsf] lg/LIf0f ug]{ cflb . zflGt ;]gfdf ;}lgs hjfgafx]s k'ln;, r'gfj
ljz]if1, sfg'gljb\, af?b x6fpg] ljz]if1, bf]efif], ljsf; tyf lgdf{0f sfo{df ;xof]u
k'¥ofpg] bIf hgzlSt, dfgj clwsf/jfbLx¿ /xG5g\\ . krxQ/ b]zsf sl/a !$)))
JolStx¿ zflGt ;]gfdf ;+nUg /x]sf] kfOG5 .
o;}u/L ;+o'St /fi6«;ª\3n] cGt/f{li6«o cftª\sjfb /f]Sg kxn ub{5 . s'g} Ps b]zsf
cftª\ssf/L cGo b]zdf uP/ cfˆgf] ;xof]udf c¿nfO{{ cftª\s dRrfp5g\\ eg] To;nfO{{
cGt/f{li6«o cftª\sjfb elgG5 . o;sf] /f]syfdsf nflu ljleGg sfg'gx¿ kfl/t ug]{ sfo{
ePsf 5g\\ . zflGt ;]gfsf] sfo{ of] cftª\saf6 d'lSt lbnfpg' klg xf] .
@= cEof;
-s_ g]kfnn] cGt/f{li6«o zflGt / ;dembf/Lsf nflu v]n]sf] e"ldsf pNn]v ug'{xf];\ .
-v_ g]kfnn] ljZj zflGt sfod ug{ v]n]sf] e"ldsfnfO{{ ;ª\If]kdf pNn]v ug'{xf];\ .
-u_ s] tkfO{FnfO{{ g]kfnn] zflGt ;]gfdf cfˆgf b]zaf;LnfO{{ k7fPsf] dg k/]sf] 5 < lsg <
-em_ s] tkfO{F zflGt ;]gfsf] ¿kdf sfd ug{ rfxg'x'G5 < To:tf] sfo{n] ljZj zflGtdf s:tf] 6]jf
k'Ug ;Sb5 < o;}nfO{{ cfwf/ agfO{ sf7df8fF} 6F'l8v]nl:yt g]kfnL ;]gfsf] k|wfg sfof{nosf]
zflGt ;]gf PsfOsf k|d'vnfO{{ k7fpg] Pp6f kqsf] gd'gf tof/ ug'{xf];\ .
#= k[i7kf]if0f M
-s_ cEof; -s_ sf nflu o;} kf7sf] bf];|f] / t];|f] cg'R5]b cWoog ug'{xf];\ .
-v_ cEof; -v_ sf nflu lgDgfg';f/ cWoog ug'{xf];\ .
g]kfnn] cGt/f{li6«o zflGt / ;dembf/Lsf nflu v]n]sf] e"ldsf lgDgfg';f/ /x]sf] 5 M
g]kfnn] cfk"mnfO{{ zflGtlk|o d'n'ssf ¿kdf lrgfpg] u/]sf] 5 .
o;n] s;}dfly xdnf ub}{g / ;a};Fu /fd|f] ;DaGw sfod ug{ rfxG5 . s;}sf] kIf lnP/
n8fO{ tyf emu8fdf km:g] sfo{ ub}{g .
;g\ !(%% b]lv ;+o'St /fi6«;ª\3sf] ;b:o agL cfˆgf ljrf/x¿ /fVb} cfPsf] 5 .
c;+nUg /fi6«x¿sf] ;ª\u7gdf cfa4 eO{ ;lqmo ¿kdf efu lnb} cfPsf] .
k|frLgsfndf Py]G; / :kf6flarsf] emu8fnfO{{ ;dfKt u/L zflGtk"0f{ k|lt:kwf{ sfod ug{sf
nflu @*)) jif{ cl3 u|L;df cf]nlDks v]nsf] ;'?jft ePsf] lyof] . o:tf] v]ns'b
k|ltof]lutfcGtu{t ;fs{:t/Lo v]ns'bsf] cfof]hs /fi6« alg;s]sf] 5 eg] s}of}F cGt/f{li6«o
v]nx¿df efu lnPsf] 5 .
v'nf ljBfnosf nflu :jfWoog ;fdu|L, ;fdflhs cWoog 309
g]kfnn] b'O{k6s ;'/Iff kl/ifb\sf] c:yfoL ;b:osf] ¿kdf sfo{ ul/;s]sf] 5 .
;'/Iff kl/ifb\df /xFbf cGt/f{li6«o ljjfbx¿ ;'Ne\mfpg ;lqmo e"ldsf v]n]sf] .
g]kfnL d"nsf s"nrGb| uf}tdn] ;+o'St /fi6« ;+3sf] pkdxf;lrj kbdf a;]/ ;d]t
ljZjzflGtdf ;xof]u k'¥ofpg' ePsf] 5 .
-u_ cEof; -u_ sf nflu lgDg a'Fbfsf cfwf/df n]Vg'xf];\ .
g]kfnsf] :yfoL zflGt / ;Dj[l4sf nflu ;+o'St /fi6«;ª\3n] v]Ng'kg]{ e"ldsf
g]kfn ;/sf/ / dfcf]jfbL kIflarsf] zflGt ;Demf}tf s8fOsf ;fy nfu" ug{ ;xof]u ug]{ .
b'j} kIfdf cfpg ;Sg] c;dembf/L x6fpg ;xof]u ug]{ .
zflGtsf nflu cfjZos kg]{ cfly{s ;xof]u ug]{ .
k'gMlgdf{0fsf nflu ;xof]u ug]{ .
;+ljwfg lgdf{0fsf nflu ;xof]u ug]{ .
e'6fgL z/0ffyL{x¿sf] Joj:yfkgdf ;xof]u cflb .
pk/f]St sfo{df ;xof]u u/L g]kfnsf] zflGt / ;Dj[l4sf nflu ;+o'St /fi6«;ª\3n] ;xof]u
k'¥ofpg'kb{5 .
-u_ cEof; -u_ sf nflu lgDgcg';f/ cWoog ug'{xf];\ .
g]kfnn] zflGt ;]gfdf g]kfnL ;]gfnfO{{ k7fPsf] sfo{ d]/f] ljrf/df l7s 5 . dnfO{{ of] sfo{ dg
k/]sf] 5 . lsgeg]
xfdLn] xfd|f ldq /fi6«x¿nfO{{ cK7\of/f] k/]df ;Sbf] ;xof]u ug'{kb{5 . ;xof]u ug'{ dfgjLo
wd{ klg xf] .
cfh ljZj Pp6f ufpF ÷;x/ ePsfn] xfdL s'g} klg xfntdf cnUu} a:g ;Sb}gf}F, t;y{
;Sbf] ;xof]u ug'{kb{5 .
xfd|f]h:tf] ;fgf] / ul/a d'n'sn] cGt/f{li6«o ¿kdf cfk"mnfO{{ lrgfpg] cj;/ ePsfn] .
g]kfn ;+o'St /fi6«;ª\3sf] ;b:o ePsf]n] k|lta4tf k"/f ug{sf nflu cflb .
kf7 %
;d;fdlos 36gf / ltgsf] k|efj
!= ljifoj:t'
ljZj kl/j]zdf jt{dfg ;dodf ljleGg If]qdf 36]sf jf ePsf 36gfx¿nfO{{ ;d;fdlos 36gf
elgG5 . h;af6 ljZjdf g} cfly{s, ;fdflhs, jftfj/0fLo / /fhg}lts If]qdf k|efj kb{5 . oL
ax'If]qLo jf ax'kIfLo x'G5g\ . o:tf 36gfx¿sf] cWoogn] ljZj kl/j]zdf cfPsf] kl/jt{g /
v'nf ljBfnosf nflu :jfWoog ;fdu|L, ;fdflhs cWoog 311
b]zdf kg]{ ;s/fTds / gs/fTds k|efjsf af/]df ;dod} hfgsf/L x'G5 . oxfF ;d;fdlos
36gfx¿ cGtu{t lbuf] ljsf;, lgMz:qLs/0f, cftª\sjfb, af?bL ;'/ª, hg;+Vof j[l4, k/df0f'
phf{ ;ª\qmldt /f]ux¿, hnjfo' kl/jt{g, cGo ;d;fdlos ljifox¿ / tL 36gfaf6 k/]sf] k|efj
pNNf]v ul/Psf] 5 .
-s_ lbuf] ljsf;
;g !(() sf] b;sdf o;sf] cjwf/0ff ;'?ePsf] xf] . o;sf] k[YjLdf /x]sf] ljBdfg ;|f]t
;fwgsf] ;+/If0f / k|j4{gdf hf]8 lbOG5 . jt{dfg cj:yfdf ;|f]t / ;fwgsf] bf]xg ubf{ efjL
k':tfn] ;d]t k|of]u ug{ kfpg]] u/L k|of]u ug'{ kb{5 eGg] lbuf] ljsf;sf] dfGotf /x]sf] 5 .
ljZjsf ;/sf/sf k|d'vx¿sf] ;Dd]ngn] lbuf] ljsf;sf nflu k|hftGq, ;'zf;g, sfg'gL zf;g /
hg;xefuLtfnfO{ o;sf] dfkb08sf ¿kdf lnPsf 5g\ . . lbuf] ljsf;nfO{ cfTd;ft u/L
ljsf;sf] qmddf o;nfO{ cjnDag ug{ g;s]df jftfj/0fLo x|f; / k|fs[lts ljkb\sf] ;fdgf
ug'{kg]{ x'G5 . h;af6 efjL ;GttLn] ;|f]t ;fwgsf] cfjZotf cg';f/ pkof]u ug{ kfpb}gg\ .
-v_ lgMz:qLs/0f
xfn h}ljs tyf ch}ljs xft xltof/sf] pTkfbgn] ljZjnfO{ ql;t / ;z+lªt agfPsf] 5 . cfh
k|Tos jif{ ljZjdf xftxltof/sf] c/af} 8n/sf] j}wflgs / cj}wflgs ¿kdf Jofkf/ eO/x]sf 5 .
xftxltof/x¿ lj:kmf]6 klg eO/x]sf] kfOG5 . of] cj:yfdf a9f]Q/L x'Fb} uPdf ljZj g} 7'nf] o'4
e"lddf k|j]z ug]{ ;+efjgf a9g] ePsf]n] xft xltof/x¿sf] ;Lldt k|of]u ug]{ jf o;sf] k|of]u
36fpg] cjwf/0ff g} lgMz:qLs/0f xf] . k/Dk/fut xft xlt/of/sf] ;Gt'lnt s6f}tL / k/df0f'
adx¿sf lj;h{g h:tf ljifox¿ o;cGtu{t kb{5g\ . xftxltof/x¿sf] cf];f/ k;f/ / k|of]udf
sd ug{ jf lgMz:qLs/0f x'g g;s]df ljZjJofkL ¿kdf g} dfgj cl:tTTj ;+s6fdf kg]{ b]lvG5 .
o;} s'/fnfO{ dgg u/L ;o'St /fi6« ;ª\3n] klg xft xltof/sf] k|of]udf ;Lldttfsf nflu ;lqmo
¿kdf nfluk/]sf] 5 . ljsl;t / ljsf;f]Gd'v b]zx¿df eO/x]sf] k/df0f' xftxltof/x¿sf]
lgdf{0fsf] k|lt:kwf{n] dfgjnfO{ ql;t agfPsf]n] lgMz:qLs/0fnfO{ ;a} kIfaf6 ;xof]u ul/g'
kb{5 .
-u_ cftª\sjfb
cfh ljZj g} cftªjfbaf6 ql;t /x]sf] 5 . s'g} JoflSt, ;d"x jf ;+u7gn] cfˆgf] :jfy{ k'lt{sf
nflu hgdfg;df lx+;fsf] k|of]u ug'{ g} cftªjfb xf] . o;af6 ef}lts tyf dfgjLo Iflt k'¥ofO
jftfj/0fnfO{ cftª\lst kfg]{ sfo{ ul/G5 . cfkm\gf] :jfy{ k"/f ug{sf nflu dflg;nfO{ eolet
agfpg] / cftlªt kfg]{ ljleGg :yfgdf ljleGg ;d"xx¿ ;lqmo b]lvPsf 5g\ . cd]l/sf, k]l/; /
6sL{df ePsf] 36gfx¿nfO{{ cftª\ssf/L 36gfsf] ¿kdf klg lng ;lsG5 . o;}u/L l;l/of /
ckmufg:tfg o;sf] rk]6fdf k/]sf5g\\ . o;af6 ljZjdf k|To]s jif{ 7'nf] dfgjLo Iflt eO/x]sf]
5 eg] c/af}sf] ef}lts Iflt eO/xsf] cj:yf ePsfn] ;a} b]z ldn/ cftªjfbsf] cGTo ug'{
h?/L 5 .
-3_ af?bL ;'?ª
cfw'lgs k|ljlwsf] ljsf;;Fu} xft xltof/ tyf lj:kmf]6s kbfYf{x¿sf] cf];f/ k;f/ / k|of]udf j[l4
eO/x]sf] 5 . ljleGg :yfgdf /flvPsf lj:kmf]6s kbfy{x¿sf] lj:kmf]6gsf sf/0fn] lgb]{;
afnaflnsfx¿, dlxnfx¿, / hgfj/x¿ o:tf lj:kmf]6gsf] l;sf/ x'g] u/]sf] b]lvPsf] 5 . o;af6
dfgjLo hLjgdf 8/ qf; al9/x]sf] 5 . dfgj hLjgnfO{ u'0f:t/Lo agfpgsf nflu af?bL
;'?ªnfO{ Joj:yfkg ug'{ kb{5 .
-ª_ hg;+Vofsf] cfsf/
xfn ljZjdf /x]sf] hg;+Vofsf] cfsf/n] j[4x¿sf] ;+Vofdf a9L x'g uPsf]n] lbuf] ljsf;df
;xof]u k'¥ofpg ;Sg] cj:yf /x]sf] 5}g . hg;+Vofsf] j[l4b/ sd x'Fb} hfg' ;d:ofsf] ljifo
ePsf] 5 . cfh hg;+Vofsf] agfj6df c;dfgtf /x]sf] 5 . hg;+Vof j[l4b/sf] sdLsf sf/0fn]
!) jif{ eGbf dflysf] hg;+Vof a9L 5 eg] ^$ kltzt a'9fkfsfx¿ sd ljsl;t If]qdf a;f]af;
ub{5g\ . o;n] ubf{ Plzofdf a'9fkfsfx¿sf] sdL / o'/f]kdf a'9fksfx¿sf] ;+Vof a9L /x]sf] 5 .
o;}nfO{ dWoghf/ u/L ;+o'St /fi6«;+3sf] ;fwf/0f ;efn] ^@ a'Fb] 3f]if0f kq hf/L ug'{ k¥of] .
a'9\of]nLnfO{ ;d:ofsf] ¿kdf glnO{ ;fdflhs ;'/Iffsf] ljifosf] ¿kdf lnO ;Ddfg lbg' kg]{
wf/0f NofPsf] b]lvG5 . hg;+Vosf] j[l4 / Joj:yfkgsf] sf/0fn] ubf{ lbuf] ljsf;df ;dt afwf
x'g] ePsfn] ;dod} o; ;d:ofnfO{ ljrf/ u/L of]hgfa4 ¿kdf Joj:yfkg ul/g'kb{5 .
-r_ k/fdf0f' phf{
xfn k/df0f' zlStsf] pTkfbg / k|of]u ;d;fdlos 36gfsf] ¿kdf Ps r'gf}tLsf] ¿kdf ljsf;
eO{ cfPsf] 5 . jf:tjdf kf/df0f'sf] k|of]u ;g\ !($% df hfkfgsf lx/f]l;dfdf cd]l/sfn] P6d
ad v;fnL ;'? u/]sf] kfOG5 . h;af6 dfgjLo / ef}lts ¿kdf 7'nf] Iflt ePsf] lyof] . xfn
O/fg / pTt/ sf]l/ofn] phf{sf pTkfbg / k|of]u ul//x]sf]n] ljZjdf ljjfb al9/x]sf] 5 . pQ/
sf]l/ofnfO{ ljleGg b]zx¿af6 gfsfjGbL ;d]t ul/Psf] 5 . k/df0f' zlStsf] kof]un] dfgj
hljgdf kfg]{ ;d:of;Fu h'Wg ;+o'St /fi6«;+3sf] ;fwf/0f ;efn] k/dfl0fs zlSt cfof]usf]
:yfkgf ul/;s]sf] 5 . o;sf] ;sf/fTds k|of]udf hf]8 lbg' kb{5 o;nfO{ phf{sf] ¿kdf ljsf;
ug'{ kg]{ b]lvG5 .
-5_ hnjfo"' kl/j{tg
ljZjdf xfn hnjfo' kl/jt{g Ps r'gf}tLsf] ¿kdf /x]sf] 5 . dflg;x¿sf] cJojl:yt a;f]jf;,
of]hgf ljxLg ljsf; nufotsf sf/0fx¿af6 of] ;d;fdlos 36gfsf] ¿kdf cfPsf] 5 .
hfnjfo' kl/jt{g ljZjdf al9/x]sf] tfkdfg;uF ;DalGwt 5 . dfgj hLjgdf ePsf
ultljlwx¿sf sf/0fn] o;df c;/ ub{5 . xfdLn] hlt sd xfgLsf/s UofF;x¿ pTkfbg ub{5f}+
Tolt cf]hg txsf] ;+/If0f x'G5 . o;af6 h}ljs ljljwtfdf gs/ftds k|efj kb{5 . o;af6 xfn
lxdfndf lxpF gkg]{, jiff{ ofddf jiff{ sd x'g] hf8f] ;dodf ;d]t kxf8df ;d]t sd lr;f] x'g]
h:tf c;/x¿ b]vf kl/x]sf 5g\ . o;af6 k|fs[lts ljkb\ cfpg ;Sg] / h;af6 dfgjLo Iflt
g]kfnn] k/df0f' phf{sf] ljsf; ul/g' kb{5 eGg]x¿nfO{{ o;sf] c;/ 7'nf] ePsf]n] pk/f]St
sf/0fn] ug{ x'g egL v08g ub{5' .
-5_ cEof; -5_ sf] hjfkmsf] nflu tkl;ncg';f/ ug'{xf];\ .
/fli6«o klqsfsf nflu tof/ kfl/Psf] ;DkfbsLosf] gd'gf
lj:kmf]6s kbfy{sf] k|of]uaf6 dfgj hLjgdf qf; / cftfª\s al9/x]sf] 5 . o;af6 vf; u/]/
lgb]{z afnaflnsfx¿sf] Hofg hfg ;Sg], To;}u/L a'9fa'9L, ckfª\ux¿sf] Hofg ;sg] ;+efjgf
a9L g} ePsf]n] o;sf] kof]u / cf];f/ k;f/af6 dfgj ;dfhdf gs/fTds c;/ kb{5 . o;}u/L
hLj hgfj/x¿sf] ;d]t Iflt x'g] ePsf]n] lj:kmf]6s kbfy{sf] ko]u tyf cf];f/ k;f/ sfo{ /f]Sg'
xfdL ;a} dfgjsf] hLjgsf nflu sNof0fsf/L x'g] ljZjf; lng ;lsG5 . o;sfnflu ;a}
b]zx¿n] k|lta4tf sfod x'g' h?/L /x]sf] 5 . o;} u/L ;o'St /fi6« ;+3n] o;sf nflu yk sbd
rfNg' cfjZos 5 .
-h_ cEof;sf] -h_ sf] hjfkmsf] nflu tkl;n cg';f/ ug'{xf];\ .
hnjfo" kl/jt{gsf sf/0f, k|efj / /f]Sg] pkfoaf/] :yfgLo a'b\lwhLjL;Fu cGt/lj|mof u/L tof/
v'nf ljBfnosf nflu :jfWoog ;fdu|L, ;fdflhs cWoog 315
ul/Psf] k|ltj]bgsf] gd'gf M
k|ltj]bgsf] zLif{s M hnjfo' kl/jt{gsf] sf/0f, k|efj / o;sf] /f]syfdsf pkfox¿
-!_ p2]Zo M -s_ hnjfo' kl/jt{gsf] sf/0f / k|efj klxrfg ug{
-v_ hnjfo' ptkfbgsf] /f]syfdsf pkfox¿ l;kmfl/; ug{ .
-@_ ljlw M cGt/lqmof tyf 5nkmn
hnjfo' kl/jt{gsf] sf/f0f, k|efj / o;sf /f]syfdsf nflu s] ug'[{knf{ egL d]/f] ufpF ;d'bfodf
a;f]af; ug]{ a'l4hLjL;Fu cGt/lj|mof ubf{ tkl;ncg';f/sf] /fo ;'emfj k|fKt eof] .
@=! hnjfo' kl/j{tgsf sf/0fx¿
dfgjsf ultljlwx¿
k|fs[lts ;|ft ;fwgsf] c;dfg pkef]u
tfkdfgdf x'g] j[l4
of]hgfljlxg ljsf; -hxfF klg af6f] vGg]_
xfgLsf/s UofF;x¿ pTkfbg .
$= ;f+/fz
ljZj kl/j]zdf jt{dfg ;dodf ljleGg If]qdf 36]sf jf ePsf 36gfx¿nfO{{ ;d;fdlos 36gf
elgG5 . h;af6 ljZjdf g} cfly{s, ;fdflhs, jftfj/0fLo / /fhg}lts If]qdf k|efj kb{5 . lbuf]
ljsf;, lg/:qLs/0f, cftªjfb, af?bL ;'/ª, hg;+Vof j[l4, k/df0f' phf{ ;ªsldt /f]ux¿,
hnjfo' kl/jt{g / ljZjdf ePsf cGo j}1flgs cflj:sf/x¿ ;d;fdlos 36gfx¿ kb{5g\ .
kf7 %
:yfgLos/0f / ljZjJofkLs/0f
!= ljifoj:t'
:yfgLos/0f eg]sf] s] xf] <
cfkmgf] ufpF, ;d'bfo, / b]zsf] df}lnstfsf] ;+/If0f ug'{nfO{ :yfgLos/0f elgG5 . o;n] :yfgLo
snf, ;+:s[lt /Lltl/jfh tyf d"No dfGotfsf] ;+/If0f, k|j4{g / ljsf;df] hf]8 lbG5 .
:yfgLox¿sf] ljrf/, b[li6sf]0f / pTkfbgnfO{ k|fyldstf lbg'kg]{ cjwf/0ff :yfgLos/0f xf] .
o;sf] k|j4{gsf] nflu ;"rgf k|ljlwsf] kx'Fr :yfgLo ;d'bfo :t/;Dd k'¥ofO 1fgdf cfwfl/t
;dfhsf] ljsf;df o;n] hf]8 lbG5 . o;}u/L :yfgLo l;k / kljlwdf cfwfl/t agfO{ k/Dk/fut
;+:s[lt / d"No dfGotfsf] klxrfgdf hf]8 lbg] sfo{sf nflu klg :yfgLos/0fnfO{ j[l4 ub}{ hfg'
cfhsf] cfjZostf xf] . o;}sf] ;Gbe{df ljs]GbLs/0f / ;ª\3Lotfsf] sfof{Gjogn] k|zf;gnfO{
;d]t :yfgLs/0f ug{ ;xof]u k'¥ofpg] b]lvG5 . o;af6 :yfgLo If]qsf] cflYf{s ;fdflhs ljsf;
/ /fhgLltsf :yfgLos/0fdf ;xof]u k'usf] 5 . ;+ljwfg cg';f/ b]zdf cj :yfkg x'g]
ufpFkflnsf / gu/kflnsfdf /x]sf clwsf/sf] sfof{Gjogn] :yfgLos/0fsf] dxTTjnfO{ cem a9L
bzf{Psf] 5 .
;s/fTds k|efj
:yfgLo pTkfbgsf] pkef]udf k|j4{g
/fli6«otf / df}lnstfnfO{ hf]8
;d'bfosf] ;+:s[lt / k/Dk/fut l;knfO{ k|j4{g ub{5
lk5l8Psf] ;d'bfo / If]qsf] ljsf;df ;xof]u ug]{
cGt/f{li6«o x:tIf]knfO{ lg?T;fxL ug]{
l;kd"ns >dzlSt pknAw x'g]
pBf]unfO{ cg'bfg pknAw
:yfgLo:t/df /f]huf/Lsf] j[l4 x'g] .
cEof;
-s_ :yfgLos/0f eg]sf] s] xf] <
-v_ :yfgLos/0fsf ;s/fTds / gs/fTds k|efj pNn]v ug'{xf];\ .
-u_ ljZjJofkLs/0f eg]sf] s] xf] <
-3_ ljZjJofkLs/0fsf ;s/fTds / gs/fTds k|efj pNn]v ug'{xf];\ .
-ª_ ljZjJofkLs/0f / :yfgLos/0fsflar kfFr cf]6f leGgtf pNn]v ug'{xf];\ .
-r_ :yfgLo pTkfbgsf] clej[l4 u/f}F, :jb]zL pTkfbgsf] k|of]u u/f}F, eGg] gf/fsf ;fy ;+rflnt
Jofkf/ d]nfdf tkfOn] cjnf]sg ug{ df}sf kfpg' eof] s] s:tf ;"rgf k|fKt ug]{ ck]Iff
ug'{x'G5 < pSt ljj/0f ;d]6L ;dfrf/sf] Ps gd'gf k|:t't ug'{xf];\ .
#= k[i7kf]if0f
-s_ cEof; -s_ sf] hjfkmsf] nflu o; kf7sf] ljifoj:t' cGtu{t :yfgLos/0f ;DaGwL
cWoog ug'{xf];\ .
-v_ cEof; -v_ sf] hjfkmsf] nflu o; kf7sf] ljifoj:t' cGtu{t :yfgLos/0fsf] ;sf/fTds
/ gs/fTds kIf ;dfj]z u/]sf] tflnsf cWoog ug'{xf];\ .
-u_ cEof; -u_ sf] hjfkmsf] nflu o; kf7sf] ljifoj:t' cGtu{t ljZjJofkLs/0f;DaGwL
cWoog ug'{xf];\ .
-3_ cEof; -3_ sf] hjfkmsf] nflu o; kf7sf] ljifoj:t'cGtu{t ljZjJofkLs/0fsf] ;sf/fTds
/ gsf/fTds kIf ;dfj]z u/]sf] tflnsf cWoog ug'{xf];\ .
-ª_ cEof; ª_ sf] hjfkmsf nflu tkl;ncg';f/ ug'{xf];\ .
:yfgLs/0f / ljZjJofkLs/0fsf] leGgtfnfO{ lgDg lnlvt ¿kdf k|:t't ul/Psf] 5 .
qm=;+= :yfgLos/0f ljZjJoflks/0f
! :yfgLo ;f]r / b[li6sf]0fnfO{ hf]8 lbG5 . ljZjJoflks/0fn] ;LdfxLg /fi6«sf] dfGotfnfO{