TumboLi

sil
oshi
ba

na

Hadi
thi
Nyi
ngi
ne

Edwi
nOmbasa

Umehari
ri
wanakusanifi okaMwongozowaTumboLi
shwakut sil
oshi
bana
Hadit
hiNyingi
neul
iochapi
shwanaNat
ionalEducat
ionalSer
vices©2018

TUMBOLI
SILOSHI
BA(
Sai
dA.Mohamed)
Ploti
Hadi t
hiinaanzakwat aharukikuhusuuv umiul i
ogeukamnong' ononakuenezahof u.Hof uilikuwakwamba
vi
bandav y
ot ev yaMadongopor omokav i
tabomol ewa.Wat uwakubwawal i
takakuchukuamakaoy awat u
i
likuendel ezauj enziwao.Peny emkahawamshenziwaMzeeMagondi popanaki tuochakuzungumzi a
hakizaWanamadongopor omoka.Yey ehuwakusany awenzakei l
iwaj adil
ijuuy ahakizaozakui shipale
walipopachagua.Wanazungumzi anamnay akur ukav i
kwazov yasher i
av i
l
ivyowekwai liwat uwadogo
wasi wezekupot ezamal izao;Kushawi shi anawat af ut
ewanasher i
awaami ni
fui likut atuat atizo hil
i
.
Wanadaikuwa wanasher i
a waami nif
u wameadi mi ka – hakuna hakisi ku hizi;Maendel eo yanahitaj
i
mchangowaki lamt u–wadogokwawakubwa, waki kekwawaki ume.Hukumj adalauki endel ea,chakula
chapal emkahawaniki nakuwat ay arinakuanzakunuki anakuwat amanishawal ewal i
obar i
zipale.Mar a
l
inatokeaj itukubwanakukaaml endani .Ji t
uhi l
ol i
naamur uli
letewechakul achot echawat ejawaMzee
Mago.Li naf agiav yakulav yote:wal iwanazi ,mchuzi ,ny amay akuchoma,kachumbar in.
k.Baaday akula
vyakulav yotev yamkahawanil inalipahel azot eki shal i
naahidikuwakeshot enal i
ngekuj anahi vyo
l
iandaliwechakul amar ambi liyaki l
ekilicholi
wa.Al faji
rii
li
yofuat a,poli
siwaki wanami raunabunduki
walikuwawanal i
ndaaskar iwabar azalamj iwakivipor omoshav ibandav y
ote.Kul ikuwanamahangai koy a
wany onge, wasi wasi nahata
mbio. .
.Hawaj uiwaokoemal izaoduniaunaf sizao( uk.10).Kumbeki lekitendawi lichaj itukili
maanisha
kuwa ar dhiy ao ingetwal i
wa y ote.Hat a hi v
yo,wany one wanashi ki
lia msi mamo wao kuwa f ujo
hazingewezakuwaondoakat i
kaar dhiy ao.Baaday awi kitatuzav uruguhi lo;v ibandamshenziv ya
Madongopor omokav il
i
ota, tenav i
ngi kuli
kov yaawal i
.
UFAAVUWAANWANI

1
Hadit
hihii i
mepewaki chwaambachoki nasadifuy al
iyomo.
 Waki wakat i
kamkahawawaMzeeMagol i
natokeaj itumoj akubwal ikatoaagi zokwambal ipewe
vyakul av yot ev ili
vyokuwav i
meandal i
wawat ejawengi ne.Jit ulil
ikul aainazot ezav yakulana
kuny wachupakadhaazasoda.Mwi showel i
li
lipanakuahi dikwambal i
ngehi tajichakulamar a
mbi li
zai di keshoy ake.
 Si kui l
iy ofuat a,l ilejit
ul il
ifikakuj a'kulaar dhi'yaMadongopor omoka.Li let umbol akehalishibisi
chakul at u, bal irasi l
imal izar aiakamaar dhi .
 Wawekezaj i waj i
jiwanaj engamaj engomengi hadi wanakosakuachanaf asi yamt ukuv utapumzi .
Hawat osheki (uk.4) .
Tanbihi
:Tumbol isiloshi bahusi mami aweny emaml akaambaohawat osheki-wanami l
ikimal inyi
ngil akini
badowanahi t
aj ikumi liki kil
ekidogowal i
chonachowany onge.
DHAMI RA
 Mwandi shiamedhami riakuony eshanamnat abakal ajuul i
nav yokandami zawany onge.Tabaka
hil
il inaj i
limbi kizia mal ina kut waa r asili
mal iza wany onge bi la kushi ba.Wany onge nao
wanal azi mi kakuj apamoj ai l
ikuj i
tet
ea.
MAUDHUI
Ukati
li
/Dhul uma
 WakaziwaMadongopor omokawanany angany waar dhiy ao.Tabakal amabwany enyeli
nawat oa
katikaar dhi yaonakuwav unji
av i
bandav y aopasi pohat akuwal i
paf idia.
Utabaka
 Hadi t
hihi iinasawi rikuwapokwamat abakakat i
kaj ami i
.Kunat abakal amabwany eyenat abaka
l
awany onge.Tabakal amabwany enyelinaendeshadhul umadhi diyawany onge.
 Ji tu kubwa l inaonekana l ikisimami a shughul iy a ubomoaj iwa v i
banda v y a wakaziwa
Madongopor omoka.Tabakahi lolamabwany ey elinatumi av yombov y
adol akamaaskar iwa
barazal amj i naaskar i polisikat i
kakuwakandami zawany onge.
UkosefuwaHaki
 Kat ikaj ami iiliyoj aadhul umahakunahaki .Wat uwaMadongopor omokawanapor wahakiy aoy a
kumi li
ki ar dhi.Ar dhi i
nat wal i
wanaweny enacho.
 Wanaposhaur ianakut afut awanasher i
awaami nifubadowanashi ndwakuwapat a.Wanasher i
a
wamezi bwami domokwaf edhazamabwany enye.
UmojanaMshi kamano
 Wakazi waMadongopor omokawanaapakuwaf ujohazi t
asaidia.
 Baaday awi ki tatuzaf ujohi yo, wanaungananakur ej
eshav i
bandav y ao.
WAHUSI KA
MzeeMago
Nimzeeanay emi likimkahawamshenzi .Wat uhuj amkahawanikuny wachainakuzungumzi amambo
muhimuy anay owahusu.Anahusi kakat i
kakut et eahakizawany onge. Umuhi mu:ki elelezochawat u
wanaoteteahaki zawany ongekat i
kaj ami i
;
 Mpendahaki / mt etezi -hakupuuz auleuv umi bali al
ij
aribukuut afutiasul uhisho.

 Mwenyebidii-shughul
iyakupi
gani
anakuzuiami
pangoy
awatuwakubwasi
orahi
si.I
li
bidimzee
Magoajiny
ime,awat af
utewenzakewazungumzenakul
ij
adi
l
ijambohil
iambal
olili
kuwany et
i
sanakwao.

 Mshawishi-ali
washawi
shiwanyongewenzakewataf
utewanasher
ia waamini
fui
liwasai
die
kuf
afanuavi
pengel
evi
gumuvyasheri
akamanji
ayakuwavuki
shav
ikwazoil
iwapat
esul
uhi
sho.

2
  Mzi
nduzi-ali
wazinduawenzakenakuwapanasahakuhusumaendel eo.Al
iwazinduakwamba
maendel
eoyanahit
ajimchangowaki
l
amt u-waki kekwawakiume,wadogokwawakubwan. k.
Ai
dha,al
i
watahadhari
shakwambawachunguzeni
maendeleogani
yatakayowanufaisha.

 Mzal
endo–anawanasi
biwananchi
wenzakewakubal
imaendl
eoy
anay
opi
gahat
uanchi
nimwao.

 Mwoga–anaj
awawanawasi
wasi
anapozungumzanaj
i
tul
i
lokuj
amkahawani
(uk.7)
.

Kabwe
Nimmojawaweny ejiwaMadongoporomoka.Tunampatamkahawaniaki
fany
amazungumzonakina
Mago.
 Mshir
ika-al
ishi
ri
ki
ananawanyongewenzakekat
ikakut
afut
auf
umbuziwakuny
akul
iwakwaar
dhi
y
ao.

 Mt
umai
nif
u-anaami
nikuwasher
iai
nawezakuwasul
uhi
shol
amat
ati
zoy
ao.

 Mpendaamaninahaki-al
i
takawat
afut
esul
uhi
shol
i
nal
ofaakwawat
uwaMadongopor
omoka.

Ji
tulamir
abaminne
Nij
it
uli
nal
okuj
amkahawani
kula.
 Kubwa–ni dov
ulamtu;l
inashi
ngonene,
tumbokubwan.
k.

 Taj
ir
i-mavaziyakeyasutinataiy
ali
dhi
hir
ishakuwanit
aji
ri
.Ai
dhay
eyeal
i
endeshwanader
eva
um "
wakemaal chauf
feur
"kati
kagaril
aAudi Q7.

 Lafi-ali
kul
avyakul
av y
ot evyawatej
awal i
okuwePOkat
ikamgahawawaMzeeMagonakurudia
mar atanokablyakushiba.Aidhaal
ikuny
wasodany i
ngisana.v
yakul
avy
otenahat
ahakusaza
chochote.

 Chafu–li
naf
utaj
ashokwakut
umi
adol
eki
shal
i
nar
ushaj
ashohi
l
ochi
ni,j
ashol
i
nal
onukasana
(uk.7)
.

 Ny
akuzi-l
i
nahusi
kakat
ikauv
ami
zinauny
akuzi
waar
dhi
yaMadongopor
omoka.

 Di
ktet
a–l
i
nanaamr
ishakupewav
yakul
avy
ote,
wat
ejawapendewasi
pende.

Umuhimu
 Ni isharay
awakubwawamj inasehemuny i
ngi
neambaohawatosheki
namali
nyi
ngi
wal
i
zonazo.
Daimahujinyakul
iamal
izawanyongeil
ikuzi
dikuji
nuf
aisha.
 Li mechimuzabaadhiyasi
fazamzeeMago, Magoanaogopabaadayakul
i
ona.
Wahusikawamakundi
Askar
iwabar azal
amj i
Hawawal i
bomoav ibandavy
awananchiwaMadongopor omoka.

3
  Wat ii
fu–wanaf uataamriyawakubwa–kubomoabi lakuj
alivi
l
ionamalalami
koyawanyonge.
 Kat i
l
i–wanabomoamakazi yawatubi l
ahur uma.
Umuhimu: ki
elel
ezochav yombov yadolavinavyotumikakudhul
umuwany onge.
MBINUZAUANDI SHI
Taharuki
Hiinimbinuambapomsomaj ihuachwaaki j
iul
izamaswal imengikwasababuy amambof ul
anikwenye
hadit
hikutof
afanuli
wakikamili
fu.
 Hadi t
hiinapoanzakunat ahar
uki.Huoniuv umigani?Unazushwanananinakwasababugani ?
Anaposemahaukuwawakupasukabomuaukul i
pukamzingaanaendeleakui
ti
li
auzi
totahar
uki
hi
yo.

 Tahar
ukinyingi
neniileyajit
uli
loi
ngi
amkahawamshenzi .Li
l
itokeawapi?Kwani
nil
i
li
amua
kuut
embeleasikuhi
yo?Je,
ziar
ayakenikul
achakul
atuaukuf
anyauchunguzi
?

 Ji
tuli
nazuatahar
ukikwakuf
akami
avy
akul
avi
ngi
.Haki
kubaki
ahat
aki
dogo chasadakay
a
mwenyenjaa(
uk.9).

 Jejit
ul enyetumbokubwal i
nauhusianoganinakubomol
ewakwav
ibanda?Jeniki
tugani
ki
l
ifanyavibandav
ingi
kushamir
ibaadayakubomol
ewa?

Taswi
ra
Nimael
ezoy anokuzapi chaaki li
ni.Kunat aswi ramnuso, taswi r
amguso, taswir
aoni n.
k.
 Kunat aswiray ajitul ami rabami nnekut okananamael ezoyalil
ejit
ulil
il
ovaasutinyeusinashati
j
eupe( tumbokubwa, shingonene, madol emakubwa) .
 Wakat imabul dozay alipokuway akiangushav i
bandanakuwat imuawat u.Nitaswi
rainayoangazi
a
j
insihaki zawany ongezi nav yof
if
ishwa.
 Ji t
ulinafanyamezakuwandogo, kitikinakaribiakuv unj
ika(uk.7)
 Kunat aswiray ajitulili
lovaami wani kubwany eusi(uk.7).
 Kunat aswiray av yakul av ingivi
liv
y oliwa–wal iwanazi ,mchuziwany ama,chapati,minofuwa
kukun. k(uk.8).
 Mbweuy ajituinat oat aswi ramnuso.I nahar uf umbay a–i nanukakamamny amaaliy
eoza( uk.9)
.
 Mbweui natoasaut ikubwa, t
aswirasi kiv
u( uk.9) .

Bal
agha
Hayani
maswal iy
anayoul i
zwail
ahay
apewimaji
bu.Hut
umiwakusi
sit
iza.
 Yotehayol aki
niyafaeni
nimbel
eyaniayakuhaki
ki
shanaf
asizabiashar
anamal
engoy
ast
arehe
yawakubwa?( uk.10)

 …kunaaj
abugani
laki
nimv
uakuny
esha?

 Si
kil
asi
kuhuangukakupunguzaj
otoj
uuy
aar
dhi
nahat
andani
yar
ohozawat
u?

 Si
huangukakubur
udi
shanaf
sizi
nazohahanakukat
atamaa?

4
  Naj
uaj
e,hasaj
uakal
i
?

 Si
ndi
l
otunal
oli
i
taj
ahanamukwaj
i
nsi
li
nav
yobabua?(
uk.1)

 …umeachampakasasakov
ubi
chi
moy
oni
kwaki
l
amt
udhai
fu?(
uk.2)

 …nani
anay
ejuahat
imay
e?…

 …ndani
yakeshoy
eny
ewe?(
uk.5)

 …Chupambi
l
izaCocaCol
azi
faeni
nikwaj
i
tukuzakamahi
l
o?(
uk.8)

Mdokezo
Maelezomachacheambay ohay akami li
ki
,yakitumiwahuashi ri
ajambof ulani.
 Kamat utafunguami langoy any umbazet uzinazosimamaj uuy aardhi hiiadhimu…( uk.9)
.
 Kazi kuni kodol eamachot u…( uk.7) .
 MzeeMagoanaul i
za, “Mtakubal i…”(uk.8).
Kuchangany andi mi
KutumiaKi swahi linaKi i
ngereza.
 …madukamakuu, depar tment alstores,casinos…( uk.4)
 Kwaj inaChauf feur…( uk.11)
Takri
ri
Kurudi
wakwasi l
abi ,nenoauki rai.Hut umikakusi sit
iza.Piahuit
waududi aji
/uradidi.
 Hawawezi ,hawawezi kabisahawawezi (
uk5)
 …y angepi ngakasi harakahar aka…t okeol i
leli
le…(uk.1)
 …mar akwamar ahuwakusany a…(uk.2)
 I l
i
kuwa…i lei le…( uk.3)
 Hawawezi ,hawawezi ,kabi sahawawezi !(uk.5)
Utatu
Kutumianambar i t
at u.
 Ji t
ul ili
kuny wachupat atuzaCocaCol a(uk.8) .
 Vi bandamshenzi vi
li
v yobomol ewav inaotaMadongopor omokabaaday awi kit
atu(uk.11).
Mbinur ej
eshi
Pi
ahui twaki senger eny uma.Uv umikuhusukubomol ewakwav i
bandaul i
anzahal afuukatoweka.Baaday
e
uvumi huounar ejelewat enakat i
kaki bandachaMzeeMago.
Chuku
 Ukubwawat umbol amt umweny emi r
abami nelimetil
i
wachuku( uk9) Kwani nimwandishi
amef anyahi v i
?Ji ml il
ivyolambasahanizot e— hal i
kubakishahat ai sharaachembemoj aya
chakul achochot eali
chokul a(uk9)
 Upanuziwaj ijiumet ili
wachuku.Tunaaambi wakuwa,“ l
imejaa…halikuachanaf asihatayamtu
kuv utapumzi (uk.4)”
Taashira
 Msi tariwaf edhaul ipasukakut okambi ngunihi iniisharazamat umai ni,mwangazaaunur u
huashi r
iajamboj ema.

5
  Hal iyamst arihuokumul i
kampakandaniy ami oyoy awat unawakatihuohuousowal i
l
ej i
tu
li
sil
oshibakuonekana.
Hiii
sharainamaanakuwandaniy anafsizawany ongewaki ongozwanaMzeeMagowanaj uakuwataabu
zaozinatokananawal ewakubwawasi oshiba—waki wakil
ishwanaj i
tundani
yaAudiQ7.
MBI NUZALUGHA
Tashbihi
Huli
nganishav ituviwilikwakut umi amanenokamaj a,mithil
iya,nakama.
 …uki vukut andani kwandani kamamot owamakumbi (uk.3)
 …. ulivi
mbat arati
bukamamahamur i
yaliyonyi
mwahami ra(uk.3).
 …unani ng’i
niahewani kamamv uainay otaraj
i
wakuny esha…( uk.4)
 …shi ngol akenenekamaki nu…(uk.11)
 Kaul iyaj i
tuhiloili
mwi nuaMzeeMagokamaal iyechapwabakor a.
 …v ili
otatenahapokamauy oga(uk.11)
Methali
•Kunamat umizi yamet halikamaki myakingikinamshi ndo( uk.3)
MisemonaNahau
Nifungulamanenol il
il
onamaanaf i
che.
 Kukat at amaa( uk.1)
 Huendanahamsi nizao( uk.2)
 …l i
mej aahadi pomoni (uk.4)
 …wamesal imuamr i
…( uk.5)
 Kapi gwanabumbuwazi …( uk.7)
TanakalizaSaut i
Huigamt i
ndo, mwendoausaut i.
 ukat uli
at ulihewani…( uk.1)
 …wal i
tumbuamachot utwee!(uk.7)

MAPENZIYAKI FAURONGO( KenaWasi ke)

Ploti
Kifauongonimmeaambaomaj aniyakehujikunyatay anapoguswa.Denni snimwanaf unziwaChuoKi kuu
chaKi v
ukoni .Ndaniy anaf siy akeanasononekakwauf ukaraul iomwandamay ey enaf amili
ay ake.
Umaski niunamsumbuamaanahal iyakenay awat otowamat aji
riil
ikuwazi meachanawazikabi sakama
mbi ngunaar dhi.
Kulikuwanat ofautikatikamav azi,chakula,si
munav ifaavinginev yakisasa.Hal iyaumaski niinamf any a
asielewey al
eambay omhadhi riDktMabongaal i
kuwaaki waf undisha.Li chayat ati
zol akel aumaski ni
,
Denni samekabi l
i
wanaugumuwasomohi l
i.DktMabongaal iwakat i
shat amaawanaf unziwakekut okana
nashut mazakekwambawaohawaf i
kir
iinakut afakar imambokwaki nakamawanaf unziwapev uwa
Chuoki kuu.Al i
poul i
zwamaswal ial
iwakashifukwambahawast ahilikuwahumokweny edarasal achuoni .
KwaDenni shi l
il i
l
iongezauzanizai diwat ati
zol ake.Denni shakuwezakut angamananawanachuo
wakwasi .Kuli
kuwanamat abaka—weny ejadikubel iwanapi tajuunawachochol ewanapi t
achi ni(uk17) .
Wanaf unziwakwasiwal ipoonamasomoy anatati
zawal ikuwanaf ursay akurej
eamakwaonakuendel eza
miradi yawazazi wao.KwaDenni shil
il
isi
ngewezekana.Wazazi wakewal i
kuwawanat egemeav i
baruav ya
kulimamashambay awat uwengi ne.Yeyendot oy akei li
kuwakumal izamasomonakupat akazii l
iaweze
kuumal izaukat awakenawazazi wake.
Umaski niwakeul i
mf any aasiwazi ehat akuwanar afikiwaki ke.Peni na,msi chanawat abakal aj uu,

6
anamt embeleaDenni snakut akawawemar afiki
.Denni sanalipingaj ambohi l
okut okananat ofaut izaoza
ki
tabaka;lakiniPeni naanang' ang' aniakuwat ofautizaoki uchumihazi wezikuwaki kwazo.Peni naal it
aka
mwanaumeambay enimwami nifu.Anasi si
tiza,"Nat akat upigev i
taf i
krakwambaki janawaki t
aj irihawezi
kutangamananamwenzi wewaki maski ni(uk21) .Mapenziy aPeni naal iyetokakat i
kafami li
ay awakwasi
naDenni sy al
idumukwami akami wi l
i.Baaday akumal i
zaChuowanai shikat i
kamt aawawat uwast ani
ki
mapat o.Kandonaj i
ti
hadazot ezakut afutakazi ,Denni shakuf anikiwa.Bar uazakeny ingial i
zotuma
hazikumleteat umai nilolote.Fur samoj aal i
yopat akat ikashi ri
kal auchapi shajimagazet iali
ipot ezabaada
yakushindwakuj ibuswal il
akwanzakat i
kamahoj iano.Mapenziy aki faungoy aPeni nayanaj i
tokez awazi .
Anamf ukunza Denni s na kumwony a kwamba ny umba y ake ai one paa.Al ielezea maj ut
oy ake y a
kusuhubiananay enakumkany akwambaasi jeakael ezeawat uwengi nekwambawal i
wahikupendana.
Dennisal i
fungashanguozakenakuondokaaki wahaami ni.Kumbemapenziy aPeni nay alikuway a
ki
faurongo.
UfaavuwaAnwani
Anwaniy a hadi t
hihi ini" Mapenziy a Kif
aur ongo” .Ki faurongo nimmea ambao unaj ikunja pi nditu
unapuguswanahuj i
kunj uabaaday amudamf upi.Kat ikahadi thihi imhusi kaPeni naanampendaDenni s
kwakuwaal ikuwamwami nifu.Wal i
mal i
zamasomo y aol akinibaaday ami akami wil
i,kut okanana
ukosefuwakazimapenziy akey ali
didimianakuny aukakabi sa.Hakut akakuhusi shwat enanaDenni s.
Ali
mf ukuzakamambwa.Ahadizakezamapenzizi kawakamazaul emmea.Denni sal i
hitaj ikazina
al
ikuwanaar iy akuf auluusai lil
aki ni;anauli
zwaswal imoj at unaanany weanakushi ndwakuj i
bunahi v y
o
anarudinyumbanibi l
at umai nilolot e.Penzil aPeni nanaDenni slinany aukabaaday aDenni skukosakazi
ambay oingempat iakipat ochakumhudumi amkewe.
MAUDHUI
Ndot ozamai sha
 Waz aziwaDenni swal ifany aj uuchi niiliwaepukanenaukat al akiniuliendeleakuwaandama.
Wal i
msomeshaDenni swaki t
egemeakwambabaaday eangewasai dialaki niDennishakuf anikiwa
kupatakazi .

 Denni
sali
kuwanandot
ozake.Al i
takakufaul
uvi
zur
i,ndot
ohiii
l
iti
mia.Al
i
taraj
i
akupatakazil
aki
ni
baadayakuhi
ti
mundotohiihaikuti
mia,l
ichayayey
ekuandikat
awasifuyakenakui
tumasehcmu
nyi
ngii
chapi
shwe,
hai
kuchapishwa.

 Dennisali
kuwanamatar
aji
oy akumwoamchumbawakePeni na.Hi
l
ohal
i
kut
okea,nai
sit
oshe
wali
achanakwanj
iambaya-Peni
naal
imf
ukuzakut
okakwake.

 Denni
sal
ikuwanandot
oy akuwamtangazaj
iwar
edio.Al
i
fany
amazoezimenginakuj
ipatiauj
uzi
ambaowatuwengiwal
iaf
ikikwambaat
akuwamtangazaj
ibor
amno.Hatahi
vyondotoy akehi
yo
hai
kut
imi
a.

Umuhi
muwakazi
 Kil
abinadamul azimaaf anyekazi.Eli
muhut umiwakamaki dat
ochakuj i
pati
akazi.Kazindiyo
msingiwamai sha.Maishahay awezikusongambel ekamahuf anyikaziyoyote.Kitendocha
Denniskukosakazi,ki
namf any
aaonekanekamamzi goasiyenafaidayoyotekwaPeni na.Peni
na
anaamuakuachananay enakumf ukuzakabisaatokekwake.
El
imu
 Wanafuniziwanaodhaniwakuwanaaki l
iny
ingizaidinchi
nimwaohuj i
unganav yuov i
kuunchini
.
 WanafunzikamaDenni swanaot okaf amil
i
amaski nihukosakumakinikadarasanikwakuwana

7
 mawazokuhusuasi liy
aoy aki masi kini.
 Wanaf unziwanaot okafami li
at aji
ri husomeashul ezaupi li
zeny ehadhi (zami koaauzaki tai
fa)na
kui shi akui bukakuwamabi ngwakat i
kami ti
hani yakitaifa(uk.13) .
 Baadhiy awal i
mukamaDkt .Mabongahukosakuwael ekezav i
zuriwanaf unzi .Badal ay akuj i
bu
maswal iyao, wanawadhi haki –anamwambi aDenni skuwahaj uikuchesha( uk.15) .
 Wal imuhui shiakuwav unjawanaf unzimi oyowanapokosakuj ibumaswal iy aonakuwael ekeza
v izur i.Hat ua y a Dkt .Mabonga kudhi hakiDenni s na kukosa kuj ibu maswal iy a wanaf unzi
inawaf anyawanaf unziwakoset umai ni
.Denni sanasi kiamv ulanammoj aaki semakuwaniher i
aendej ij
i
nikuf anyakaziy akukusany akodikut okany umbazaghor ofazababakebadal ay a
kusumbul i
wanamasomo.Mwi ngi neanaoonel eaniher iaendekuf any akaziy aumanamba
kweny emat atuzababake.Msi chanemwi ngineanat amanikuf ungandoanamchumbawake
ambay enikat ibukat i
kaWi zar ay aHabar i,Mawasi li
anonaTeknol ojiai liaondokeeadhahi iya
masomo( uk.15) .
 Wanaf unziwanaot okakat ikaf amiliamaski nihukosamahi taj
iy akimsi ngiwanapoj iunganachuo
ki kuu.Denni sanakosasukar i,inabidi any weuj iusiokuwanasukar i.
Umasi
kini
 Waz aziy aDenni snimaski ni.Wanashi ndwakumsomeshakat ikashul ey aki fahar i(yamkoaauy a
ki taifa).
 Waz aziwaDenni swamej aribuj uuchi nikuuf agi l
iaumaski nil akiniwameshi ndwa.Wamebaki
waki kejel
iwanaki l
amt u( uk.12) .
 Denni sanakosakununuasukar i
kwasababuhanahel a,anakuny wauj iusi okuwanasukar i
.
 Denni shanav i
t uv y
adhamanikat ikachumbaanamoi shi.Anaki ji
redionashukazi l
izozeekana
kuchani kachani ka.
Ut
abaka
 Waz azi waDenni swanaf any akazi y akuwal imiamat aji
rimashambakwaki bar ua.
 Denni sanaonamagar iyaki fahar iyaki pi
t abar abar ani,
anay amezeamat e( uk.12) .
 Baadhiy awanaf unziwal i
okat i
kaChuoKi kuuchaKi vukoniwal isomeashul ezaupi lizami koa
auzaki taif
akwasababuwazazi waowanj iweza, Denni sal i
someashul ey akut wa.
 Baadhiy awanaf unziwaKi vukoniwamet okaf ami li
aaj i
ri.Wanasi muzat hamani ,vipakatali
shina
ipad.Waosiwachochol ekamaDenni s( uk.13) .
 Denni sanamsi kiamv ulanammoj aaki semakuwaat aendaj ij
inikuf any akazi yakukusany akodi
kut okamaj umbay aghor ofay ababakej ij
ini.
 Denni sanamsi kiaki j
anamwenzakeaki semakuwaat aendakuf any akaziy aumanambakat i
ka
mat atuzababake.
 Msi chanammoj aanasemaat aolewanampenziwakeambay enikat ibukat i
kaWi zar ayaHabar i
,
Mawasi li
anonaTeknol oji
a.
 Wanaf unziwaki maskini huonahay akuj i
nasi bishaki mapenzi nawanaf unzi waki t
ajiri(
uk.17)
 Peni naanat okat abakal aj uu.Babakehumt umi ashili
ngi elfutanoki lawi ki (
uk.19) .
 Shaki l
aanat okat abakal aj uu.Mamakenimkur ugenzimkuuwashi ri
kal auchapi shajimagazet i
( uk.23) .

Mapenzi
 Karibu na Mast
ura Hal
l
,Dennis anakut
ana na wanaf
unziwaki
teremka,ki
l
a mmoj
a aki
wa
amemshikampenzi
wakeubavuni
.
 Peninaali
kuwanampenzilaki
niwali
kosanabaadayampenzihuykukosakuwamwami
nif
u(uk.
20)
.

8
  Peni nanaDenni swanaishipamoj akamawapenzi ,
li
chay akwambahawakuwawameoana.Hat a
hi
v yo,wanakosanabaaday aDenni skukosakupatakazi .
Wahusika
Dennis
Nimwanaf unziwakiumekatikaChuoKi kuuchaKi vukoni
.NimpenziwaPeni na.Anatokaf ami
liamaskini.
Ukosefuwaaj i
raunamfanyaafukuzwenaPeni na-
akaji
kutampweket enaasiyenamakao.Kaul iyaDenni s
yahapoawal ii
kati
mia;"Mapenzihukua, huuguayapatapomar adhinahuf a"(uk.20). Kutokananaukat a
wawaz aziwake,Denni sanaishimai shay akimaski
nichuoni.Anakuwampwekechuoni .Umaski niwake
ul
imfanyaasi ji
amininaaghalabualikuwamweny ehuzuni.Anai sit
ikiahaliyakeduni,akawamsononev u.
Anabahatika kupendwa na Penina,msi chana mrembo kut oka f amil
iay a kit
aji
ri
.Mv uto wa Penina
unamfany aDenni sabadil
imsimamowakewaawal i-
akasali
tikanakukubal ikuwanamahusi anonay e.
Ukosefuwaaj i
raunamfanyaafukuzwenaPeni na-
akaji
kutampweket enaasiyenamakao.
 Mpweke-Umaski niwakeul imfany aasij
i
amininaaghal abual i
kuwamweny ehuzuni .Anaisit
iki
a
haliyakeduni,
akawamsononev u.

 Mv
umi
l
ivu-anav
umi
l
iahal
iyaoy
aumasi
ki
ninaukosef
uwav
ifaav
yaki
sasaal
i
pokuwachuoni
.

 Anabi
dii-anaj
it
ahidisanakat
ikamasomohadiakaf
auluvy
ema.Ali
someaki
j
ij
inikweny
eshul
eza
kawai
dalakiniakafaul
unakui ngi
achuoki
kuu;ali
taf
utakazikwabidi
i
,al
i
tumat awasi
fuy
ake
mahal
ipengi.

 Anatamaa-al i
tamaniawenar afi
kimpenzikamawanachuowengi ne;kuwanagarilaki
fahari
.
Al
it
amanihalinjemay asihamav aziboray awatuwakwasi
.Ali
tamaniwazaziwakewangekuwa
mataj
ir
i.
 Msomi –nimwanaf unzikati
kachuokikuu.
 Mwoga– si kui l
eanapof anyi
wamahoj i
ano y
akazi,wogaunamj aahadianashindwakujibu
maswaliyawahojaji
.Kij
ashochembabaki namti
ri
ri
kanamoyokumpapa.
 Mvumil
ivu-anavumili
ahaliyaoyaumasi ki
ninaukosef
uwav i
faavyaki
sasaali
pokuwachuoni
.

Umuhi muWake
Amet umiwakuangazi
augumuwakupat akazihat abaaday akupat
ashahada.Aidha.Dennisametumi
ka
kudhihi
ri
shakuwasir ihisikij
anawaki umemchochol ekupendwanamsi chanawat abakalajuuna
mahusianoy aokudumu.Niki eel
elezochawanaf unziwav yuovi
kuuambaowanapi t
iashidanyi
ngikwa
sababuy akutokakati
kaf amili
amaski ni;ki
elelezochandozowal i
zo nazov i
janabaaday akumali
za
masomoy ao–kupatakazi nakuj
it
egemea.
Penina
MwanachuowaChuoki kuuchaKi v
ukoni;Msi chanakut okakwenyefamil
i
ay enyeutaji
rimwingi
;Baba
yakeBw.Ki timeniKat i
buwakudumukat i
kaWi zar
ay aFedha;Peninaanapatamasur ufumengiya
kutosha,shi
l
ingiel
fut
anoki laj
uma.

 Mshawi
shi
:al
i
mshawi
shi
Denni
skuwapesanamapenzi
niv
itut
ofaut
i.Denni
sal
i
kubal
i
ananay
e.

 Anatamaay
amapenzi
:ingawaal
i
pewapesazakut
oshaal
i
kuwanamaj
onzikwaaj
i
liy
akukosa
mpenzi
.

9
  Jasir
i:al
i
mpasul
i
aDenni
sukwel
ikuwaamempendanaanat
akawawewapenzibadal
ayakusubi
ri
afuat
wey ey
e.

 Ali
yet
amauka:al
i
wezakukaanaDenni
skwami
akami
wil
ituakamt
upanj
eyany
umbay
akebaada
yakushi
ndwakupat
akazi
.

 Mwenyemsimamo:al
i
katakaul
iyakupendananamwanaumeasi yenapesa.Al
it
oauamuzi
kwambahat
aol
ewampakaDenni
sapat
ekazikubwa.Al
i
pokosaaj
i
raanamf
ukuzanakumt
ukana.

 Kat
il
i–anamf
ukuzaDenni
skut
okany
umbani
.

 Mweny ehasi ra:anamkashi fuDenni skwahasi rakutokananakukosakazi .

 Mdadi si:ali
wezakuj uaj inal aDenni shadichumbachakekat ikaMast ur aHal l
.Alij
uakuwaDenni s
hanaf edhanakumwel ezabay ana.
Umuhi mu
Anadhihi r
ishakuwasi or ahisimsi chanawat abakalaj uukuol ewanamv ul
anamchochol e;kielel
ezocha
vi
janawanaoj i
takiamakuu;ki elel
ezochawat ot
owal i
odekezwanawazaziwao,anapewahel any ingi
akiwachuoni nahat akupangi wany umbanawazazi wakehat abaaday akumal izamasomoy ake.
DktMabonga
Nimhadhi riwasomol afasihikat ikaChuoKi kuuchaKi vukoni.Anawaf unzaki naPeni nanaDenni s.Hata
hi
v yohaki dhimahi tajiyakielimuy awanaf unzi wake,anawadhi hakisana.
 Mkwel i:hasitikusemay aley ali
yomomoy onihat akamay atalet
amaudhi ,anawakashi fuwanaf unzi
kwakut akakuf anyiwaki laki tu.
 Msomi –ni mhadhi riwaf asihikatikaChuoKi kuuchaKi v
ukoni .
 Mweny edhi haka/ mabezo– anambezamsi chanammoj akwakumwi ta“ mama” .Anamdhi haki
Dennis kwa kut oji
bu swal ilake na badal ay ake kumwambi a kuwa pal e ali
po hajuihat a
kuchekesha.
Umuhi mu
Amet umi wakudhi hiri
shaugumuwamasomoy aChuoki kuunanamnawal i
muwanav yohit
ajiwanaf unzi
watafutemaar ifawaoweny ewe.Niki elelezochawahadhi riambaohudi di
mi zandot ozawanaf unziwa
chuoki kuukwasababuy akut oshughul i
kiamaswal i
y aov i
zuri.
Shakila
Mwanachuonamwanamj iwaKi v
ukoni ;Msi chanaambay ehakupat ashidazakut afut
akazi .Mamakeni
mkur ugenzi katikashi ri
kamoj alauchapi shaji.
 Anaml ahakamwema:anamkumbukanakumsal imiav izuriDenniswakat iDenni sameenda
kuombakazi .
 Mweny emaj ivuno: ali
jigambachuoni kwambay akeni mkur ugenziwashi ri
kamoj alakuchapi sha.

 Mf ar
ij
i:
anampamoy oDenniskwambaMunguat amsai
diaapatekazi
il
e.
Umuhimu
Ametumi
kakudhihi
ri
shamat abakay
ali
yokat
ikajami
i
.
BwananaBi.Kit
ime
HawaniwazaziwaPenina;
BwanaKi t
imeniKati
buwakudumuwaWi zar
ayaFedha.

10
  Wakwasi– wanamudu kumtumi
a bint
iyao Peni
na masruf
uya shi
li
ngielf
utano ki
l
a wi
ki
.
Wanampabi
ntiyaomal
eziyahal
iyaj
uukwaniwanaj
iweza,
wanampangi
shiany
umba.

 Washaur
i-wal
imt
ahadhari
shaPeninakuhusukuol
ewanamchochol
easi
yenakazi
.Hat
ahi
vyo
wal
imwachi
aPeni
nauhuruwakuji
amuli
a.

MBINUZAUANDISHI
Tahar
uki
 Kunat
aharuki
,wakat
iml
angowaDenni
sunapogongwa:
Tunaj
i
uli
za,
mjahuy
oni
nani
?

 Peni
naal
i
juaj
ekuwahuy
uki
j
anaanai
twaDenni
s?

 Wakat
ikisaki
napomal
i
ziki
api
akunat
ahar
uki
:JeDenni
sal
i
endawapi
?Al
i
pat
amast
aki
muv
ipi
bi
l
afedha?

 Peni
naal
i
endel
eakui
shi
kat
ikany
umbai
l
e?

 Hat
ujui
hat
may
aDenni
ski
kazi
.Je,
ali
kuj
aakapat
akazi
?Kazi
gani
?

 Hatuj
uihati
may aDenni
snaPeninakindoa.Je,wal
i
rudi
anaaul
a?I
kiwahawakur
udi
ana,Denni
s
al
ioananinaPeni
naali
olewananani
?n.k.

Bal
agha
 Wav
ulanawangapi
wamej
i
kut
awaki
ning'
i
niabi
l
akupendakwao?(
uk18)

 Kwaniswal
ilanguli
kov i
pi?Kwani
niwanaf
unzianacheka?
.Kwani
nini
nal
i
asasa?(
uk13)
Maswal
ihay
ay anamhusuDenni
s.

 Fukar
aal
i
yef
ukar
ikampakamwi
shoasemeni
nimbel
eyawanaoj
i
gambanakuj
i
shaua?
(uk16).
..

 Ni
tawal
i
paj
ewazazi
wanguwemawal
i
oni
tendea(
uk25)

Nidaa
Nimanenoy anay oony eshahi
siazamtu:chuki
,hasi
ra,
fur
ahan.k.Hut
umiaal
amayaki
hisi
shi
.
 Lahasha!( uk.14)
 Loo!( uk.15)
 Lo!( uk.17, uk.18)
 Al aa!(uk.23)
 Mmmh!( uk.26)
Dhihaka/
kejeli
/bezo/ udamisi
Nimanenoy anay oony eshadharauaukumvunji
amtuheshima.
 Dkt.Mabongaanamdhi hakimwanafunzimmojawaki kekwamumwit
a“ mama”Anamuul
i
za,

11
 “Mama, unaswal igani lakuul i
za? ”( uk.14)
 Dkt .Mbongaanadhi hakimwanaf unzihuy ot enakwakumwambi a,“ Maswal iy asampl ihiyo
yanaf aakuul izwanawanaf unziwaki dat ochakwanza. ”( uk.14) .
 Dkt .Mabongaanamdhi hakiDenni skwakumwambi akuwaal il
ouli
zasiswal i;hajuikuchekesha
(uk.15) .
 Dkt .Mabongaanawadhi hakiwanaf unzikwakuwaambi akuwawaosiwat ot
owachekechea
ambaowanaf aakupakat wanakul ishwa.
 Anamdhi hakimwanaf unzimmoj akwakumwambi akuwai kiwahaj uij i
bul aswal il
il
e( j
insifasihi
inavy oielekezaj ami i
),basi haf ai kuwakat ikachuoki kuu.
Chuku
Nimaelezoy akut iachumv i
.Hut umi kakusi siti
za.
 Ameumbwa( Peni na)akaumbi ka.Amekat i
kanakul egeakamawanawakeni waonao kweny e
runinganamaj arida.Mt azamowakeunawezakumwamshambwaal i
y elala(uk.18) .
 Uki t
angaza r edi oni( Denni s)wasi kil
izajiwako wat acheka mpaka mi domo y ao ianguke na
mi gongoy aoi vunj ikev ipandev ipande( uk.22) .
 Kupat akazi niv igumu.Kazi il
iyobaki nchi ni ni kutafutakazi (uk.22) .
 Akany agapochi ni (mamakeShaki l
a)ar dhi inat etemeka( uk.22) .
 Moy ounadundaki asi kwambani l
ihisiut ani dondoka( uk.25) .
 Msi chanammoj aanachekahadi anaanguka.
Hotuba
Huonekana pal e mhusi ka f ulanianat oa masi mul izimar ef u huku wengi ne waki msi kil
i
za.Hut umika
kubadi
li
shamt indoaumsukowahadi t
hi .
Hotubayakwanzay aDkt .Mabongai nasemakuwa:
 Fasi hihui elekezaj ami i(uk.13)
 Fasi hihui saidiaj ami ikuy akubal imabadi li
koy ali
yokonay ajay o.
 Wasomaj iwaf asihihuf any amakosay akudhanikuwawahusi kawaf asihinimi f
anohal i
siya
kuigwaaukuepukwa.
 Fasi hini sanaanasi propaganda.
 I namal i
zakwakut oaj ukumul i
ngi nel af asi hi –kubur udi sha.
Hotubayakey api lii
nakashi fuDenni snawanaf unzi wengi nekwaj uml a.Inauj umbeuf uatao:
 I nadhi haki Denni skwakusi siti
zauj umbewamet hal
i,“ kuul izasi uji
nga”( uk.14) .
 Wanaf unziwa chuo ki kuu wanaf aa waj itegemee,hasa ki masomo.Wao siwat oto wadogo
wanaol ishwa, wanaokoshwanakupakat wai liwal al
e.
 Munguamempabi nadamuuwez owakuf iny angamazi ngir ay akei l
iy amf aey eye.
 Bi nadamuwengi wamekosakuf iny angamazi ngi rayaoy awaf aekwasababuy auzembe.
 Bi nadamuhupendakul azadamunakut egemeawaf adhi l
iwanaf iki
.
 Bi nadamuhawezi kuf unzwaki laki tu.Mengi nehuhi taji ajif
unzemweny ewe.
Tashbi
hi
• Ni nahangai kakamakondooal i
y ev ami wanaj eshi lausubi (uk25)

• Ni
met
okaof
isi
nikamamgonj
wamahut
uti
.

• Ni
mewewesekakamaubua(
uk25)

• Mapenzi
nimat
amukamauki
(uk16)

12
 • Yamet
enganakamaar
dhi
nambi
ngu(
uk17)

• Mwi
l
imzi
maunaanzakut
etemekakamandamaal
i
yeny
eshewa(
uk.17)
.

• Nj
aai
nani
taf
unakamambwaanav
yougugunamf
upa(
uk17)

• …ameni
tungi
amachokamasi
nema…(
uk.18)
.

• Kutetemekakamaal iyenyeshewanamv uakubwa

• Kutazami ashulezav iji
ji
nikumwi buabingwakati
kami ti
haniyakit
aif
anikamakut
araj
i
a
kupat
amazi wakut okakwakuku( uk.13).
• …tunapendanakamaul i
mi namat e(uk.21)
.
• Wanaf ananakamar ealekway apili(
uk.23)
.
• …nitafurahikamakipof uambay eghaflaamepatakuona( uk.24).
• Machokay agandi
shakweny eruningakamasanamu( uk.26).
• …nimesi mamakamasanamuni kimtazamaPenina(uk.27) .
• …mi mi nikamarubani ali
yehari
biki
wanandegeangani (uk.28).

Methal
i
Nisemiambazohutumi
kanajamiikutoauj
umbekwanji
ayamaf
umbo.Hut
umi
kakukol
ezaut
amukat
ika
hadi
thi
.
• Mzoeasahani
vyakigaehavi
wezi
(uk20)

• Uj
apokosal
amamahat
alambwahuanwa(
uk17)

• Mwanawakukuhaf
unzwi
kuchakur
a(uk.I5)

• Samaki
haf
unzwi
kuogel
ea(
uk.15)
.

• Mt
uhuv
unaal
i
chopanda(
uk20)

• Mzunguwakul
ahauf
unzwi
mwana(
uk15)

• Mgombachangar aweni haupandwi

ukamea(
uk27)
Mi
semo
 Hazipunguzi hazi
zi
dishi (
uk21)
 …mambochungunzi ma…( uk.12)
 …wamej ar
ibujuuchi
ni…( uk.12)
 Ninatupamachohukunakul e(uk.12)
 Sikomi kuyamezeamat e…(uk.12)
 …wasi oj
uabawal ate( uk.14)
 …kutokananakupi gaubwet e…( uk.14)

13
  Anal azadamuusi kunamchana( uk.14, uk.28)
 …kuuf yataul i
mi wangu…( uk.15)
 …mabasi …chungunzi ma( uk.15)
 Wachapi shaji
…wamef umbi amacho…( uk.16)
 Li walonal i
we.( uk.18)
 Ameumbwaakaumbi ka9uk.18) .
 …ni mef ikiwanany otay aj
aha( uk.18).
 …r afikiwachandanapet e(uk.20).
 …ni mej i
kazaki sabuni (uk.21).
 . .
.wengi kuni t
iamoy o…(uk.22).
 Ni pandikizilamt u.(uk.22).
 Amej it
iahamnazo( uk.23).
 Ni naelekeakukat atamaa( uk.25).
 Si nakazi si
nabazi (
uk.28).
 …mamanababawanakul amwat anyumbani (
uk.28)
.
Utabir
i
Haliambapomhusi kafulanihusemaauhuf i
kirikuhusutuki
oful
aniambal
ohujakuti
miabaadayamuda
ful
ani.
• Denni sal i
tabir
iv i
leambav yoPeni naali
mpendawakatihuoakasemakeshoanaweza
kuwachanzochaker onausumbuf u.Hubal it
akuwali
mekufanakufuki
wakaburi
ni.Ut
abi
rihuu
unatimiasi kuilePeni naanapomf ukuza.

• Dennisanaposiki
akichekochaShaki
l
aanawazakuwaShaki
l
aanachekanamamake,na
hi
vyobasiikiwawanay echekanay enimamakei
takuwavi
gumukwakekupatakazi
.Baadaye,
Denni
sanaishiakukosakazi(uk.23)
.

Majazi
Haliyakuwapawahusi kamajinakuli
ngananat abiazao.Aidha,Majazihuwezakurej
eleamaji
nayamahali
.
 Dkt .Mabonga–kubonganikut oboamt iaumbaonakut oaungaunga.Dkt .Mabongaanatoboa
somol afasihinakudondoshahoj adarasani.
 ChuoKi kuuchaKi v
ukoni–ki vukonimahal ipanapotumikanawat ukuvukakutokang’
ambomoj a
hadiny i
ngine.Wanaf unziwanapatamasomohapa,masomoambay oy anawawezeshakuvuka
kutokasehemumoj ay amaishahadi nyi
ngine.
Li
ti
fai
Kunamanenoy al
iy
odondolewakut okariwayay aUtenganoyaPr of.SaidAmmedMohamed.“ Nanyumba
hi
iuionepaa”( uk27)
Kuchangany andimi
• Yourcompet enceisdoubt f
ul,(
uk25)

• Tar
macki
ng(
uk26)

Mjadalanaf
si
Hutokeapaleambapomhusikahuji
zungumzia.Huwaninji
ay akuonyeshafi
kraauj
amboli
nal
omtat
iza
mhusikaful
ani
.
• Denni
sanapofukuzwaanaj
izungumzi
a,“
Sij
uikamami mindiy
ekupeauml
azadamu.
”

14
Takri
ri
 …magar imakubwamakubwa…( uk.12)
 …kaul izamwal imu…zinazowachekeshachekesha( uk.14)
.
 Shuka…zi mezeekanakuchani kachanika…(uk.16)
.
 …aki wani gumegume( uk.21).
 …mv umi l
ivukweli
kweli(uk.22).
Tanakal
izasaut i
 …wenzanguwamej ii
nami aji
i(uk.12).
 Uj i
mweupepepepe( uk.17).
 …shat ijeupepepepe( uk.22).
 …maj i
buy ake…yamefunikwagubi gubi(uk.25)
.

SHOGAKEDADAANANDEVU( Al
ifaChokocho)
Plot i
BwanaMasudinaBi .Hami danimt unamkewe.Wamej aliwakupat abi ntiai
tway eSaf i
a.Kabl ay akul ala,
wazazihawahuzungumzi amambomazi t
oy anay ogusami oyoy ao.Wal imsi
fiasanabi nt iyaokwav i
le
ali
v yonamwenendomzur i.Saf i
aanat abiai nay owafur ahishawazaziwake.Shul enianaf anyav yema
kabi sa.Wazazihawawal ielewav yemakabi sakuwakupat amt otonakuml eanimambomawi lit of aut i
“…kuzaamwanasipat o,pat onikumv yel
eza“( uk29) .
Wal i
jadil
iukwel ikwambawapowazaziwal iojaliwa
wat ot o, l
aki niwat otohaowakawabal aa.Wakakosamanuf aakwawazeewaonaj amiinzima.Bi .Hami da
anat oamf anowamt otowaHabi baChechei aitway eMkadi .Mkadi anav it
endov iovukushi ndav yashet ani.
Wal iml ingani shaMkadinaSaf ianakuonabi ntiy aonisaf i,hanadoa.Si fanzur izaSaf iazilieneahadikwa
mar afikinawat uwot ewanaoi ngianakut okakwaBwananaBi .Masudi .Hay oy otealiyoyal i
fanyawazazi
wakewakashukur ukupi t
aki asi.Saf i
aal iwatakawazaziwakewamr uhusuKi mwanashogay akeaj ei li
waj itayar ishev yemakwamt i
haniwakui ngi
aki dat ochakwanza.WazaziwaSaf i
awal ikubal i
.Baaday a
muda,Ki mwanaanaanzakuj any umbanikwaaki naSaf i
anawakawawanasomeachumbani .Wakaomba
kuf unga ml ango i liwasi sumbul iwe na Lul ua,ndugu mdogo wa Saf i
a.Wazaziwao wakawar uhusu
waf ungeml angokwandani .Baaday amudakupi ta,Bi .Hami daakawaanashakay akuwaSaf iani
mj amzi to.Akaanzakuonadal i
l
izot e—kut apikanakuny ong’ onyeanakukosauchangamf u.Al i
pomdadi si,
Saf iaal ikasi rikanakuml aumumamay ake.Hat ahi vyoBi .Hami daal it
iashaka,akachangany i
kiwai kiwa
Saf iaanasemauongoauukwel i
.Al i
muul i
zamumewe, ambay ealisemakuwaSaf i
ahawezi kuwamj amzi to.
Siku moj a waki la chamcha,Lul ua alit
oboa si rikwamba,al i
ingia chumbanimwa Saf ia akawakut a
wamel ala.NashogakeSaf iaalimwonaanandev u.Wakat ihuohuoBw.Masudiakapat auj umbekwasi mu
uli
omgut usha— Saf iaaliy ekwendakl i
nikikut oami mbaamekuf a,Bi .Hami danaBw.Masudiwaende
wakachukuemai ti
.
Ufaav uwaAnwani
• Safi
abi ntiwaBwanaMasudinaBi .Hami daanaj ul
ikanakuwaanani dhamuy ahal iy aj uu.
Nimt ii
fu,anafany akazizot ezany umbaninashul enianaongoza.Wazazihawawal ij
uaf ikakuwa
Munguamewaj al
ia.Kwai maniy adi ni,Saf i
aalikuwamchaMungukabi sa.Hat ahi vyo,baaday e
vitendov y
akev i
ovuv yauf uskav i
najitokeza.

DHAMI RA
• Mwandishiamedhami
ri
akuwakumbushawazazikuongezaumaki
nikat
ikamal
eziy
a
wat
oto.Wasiwaamini
watot
owaokwaasil
i
miamiamoja.
MAUDHUI
ChangamotozaMal ezi

15
 • Wazaziwanaweza kuj i
tahidikut oa mal eziy anay of aa l
akinimaamuziy a kuwa na
mwenendobor anij uuy amhusi kamweny ewe.Mt otowaBi .HabibaChecheiai twayeMkadi
alisemwakuwaanat abiachafusana.
• Saf iaali
onekanamweny et abianzur i
.Al i
poamuakuwamzur iali
tekelezamaj ukumuy ote
— kusai diakazizany umbani,kuheshi muwat unakut iabi diimasomoni .Kwaupandemwi ngine
aliamuakuf anyamapenzikabl ayawakat iakijuakuwasi ovy ema,anakuf akutokananaj ari
biola
kuav yami mba.
• Saf iaanasemauongokwamamay ake.Ji ti
hadazaBiHami dazakut akaajueukwel i
zikagongamwamba.
• Saf iaakaarnuakut oami mbai ngawaal ielewanikosa.Anaf ar i
ki.Anawaachi awazazina
j
ami i
nzimamshangaonamasi ki
tiko
Unaf
iki
/Uongo
• Saf iaali
kuwamnaf i
kinamwongo.Al iji
fany akwambaanat abi asaf ikamaumande,
kumbeal i
kuwanamahusi anoy angononaKi mwana.
• Wanaki ji
jiwanamsemav ibayamt otowaHami daChecheinakumf ananishanambwa.
Hawakumsengeny aSaf iakwasababumbel ey amachoy aoal i
kuwanat abi anzuri.
• Mamaanapomuul i
zaSaf ianakumdhi hi
rishiakwambaanamshuku,anamdangany aat ini
mal ari
aki shaanapandi shahasira.
• BabaSaf i
a,Bw.Masudi ,
alimwami nibintiy akemno, hat aakakashi fufi
krazake.Mat okeo
yakeSaf iaanaf i
kiahat uay akudangany akuway uleanay esomanay echumbaninibi nt
ikumbe
njembal eny endevu.
• Saf ia al
itumi a maar i
fa na ul aghaikuwahadaa wazaziwake.Al i
jua fika namna
atakav y
owat eka akilibila hata kumt il
i
a shaka.Uj anja wake na hi l
a ukamwezesha kuf anya
mapenzi ndani yany umbay awazazi wake.
• Dal i
lizami mbazi l
ipoanzakudhi hir
ikaakasi ngiziahomay amal ari
asugu.Al i
danganya
kwambaal iendahospi tal
ini
.
• Anapoonamamaanam shuku,anat umi auj anjamwi nginekuzibiahi l
azake-anaf anya
hilayakui toami mbanahat imay eanaonj apepomweny ewe.

Tamaazavij
ana
• Saf
iaanaj
it
ahidikwaki l
ajambo,masomo al iy
amuduv y
ema.Anasifikakwakaziza
nyumbanikamakupika,kuf
ua,kupi
gapasinakadhali
ka.Kanuniausher
iazadiniali
zi
zingat
iabi
l
a
wahaka( wasi
wasi
)wowot e.Hat ahi
vyoanaf anyamapenzinakuambul i
auj auzi
to.Anaamua
kutumia uj
anj
a kwa kutoa ombiambal o hali
kuwa na shaka kwa wazaziwake.Na y ey
e
akaji
chi
mbiakabur
imweny ewe

• Kimwanaanakuwanahanj amu.Ali
ji
funikabui
buinakujif
any
akuway ey
enikimwana,
shogayakeSafi
a.Udanganyi
fuhuoumelet
ahal iyamtafar
ukukwawazaziwaSafi
a.Bi
.Hami
da
anakosafur
ahakabisa.Huendanj
embahilihalit
awahikuj
uli
kanadai
makwakuwamudawot e
l
il
ij
if
uti
kabui
buil
il
il
ofi
chausowake.

Umbea
• Bi.Hamidanawanawakewenginewamt aaniwali
kuwawambea.Wamemkashifuna
kumuumbuaMkadi,mtot
owaHabibaChechei
.Wanamwitakwambayeyenimbwakokonauovu
wakeumezidiwashet
ani
.Bi
.Hamidabaadayamtot
owakeSaf i
akumwendeaki
nyumehat
aweza
kusemalol
ote.

16
Bi
dii
• Kutiabidiikatikashughuliyoyotezi l
ehuletat i
j
a.Awal ibidi
imasomonizi l
impati
asi f
a
nzuriSafi
akwasababual i
kuwawakwanzahadi mwakawamwi sho.
• Aidhabidiiyakey akazizanyumbani ,st
ahay akenauchaMunguul i
tambuliwanaki l
amt u.
MikasaMaishani
• Bw.Masudina Bi .Hamida walikuwa na mai sha y a utuli
vu.
Wanandoa hawa wawi li
wali
kuwawanael ewana.Upendonaushi r
ikianowaohuj i
dhihir
ishakwav i
lewanav yozungumzia
mambomazi t
oy anaf sizao.Baaday akufurahiamwenendowabi ntiyao— f urahainakati
ka
ghafl
a.Wanaj ikut
akat ikahaliyakupat wanaj anga— j angal akifochaghaf lachamwanaona
sonimbeley amachoy ao.
TabianaMienendoy aVi j
ana
• Vij
anamar any i
ngihuwanami hemkoy akupapiamambokabl ayawakat i
.Mkadialikuwa
namwenendousi ofaa.
Wanawakewambeaaki wemoBi .Hami dawakamsengeny a.
• Safi
anay ekat afutanji
ay akuki dhihanjamu zakekwanj iamwaf aka.Wazaziwake
mweny ewewakar ahisi
shamambokwakuwapar uhusay akuj i
fungiandani.Siorahisikut
ambua
mienendoy av ij
ana.Niv yemakuviepukav i
tendov i
ov umaanamat okeoyauov uhay afi
chi
ki.Bi.
Hami daanaanzakut ili
ashakauny ongewaSaf ianakutapikatapikakwake.Shakahai kuwauongo
bali
ukwel imtupu.

I
maniy
adini
• Safi
aali
ji
fany
akwambanimshi
kadi
nimno—hadiwazaziwakehawakumshukukwamba
anawezakuwaendeakiny
ume.

• Dai
maali
j
ifuni
kaushungihat
aaki
wahumondanimwao.Anat
umi
amwamv
uliwadi
ni
kuj
i
fichanakuf
anyauovumtupu.

• Bi.Hamidaanamwambia mumeweMasudikuwaKul
i
ngana nadi
niy
ao,hai
faimt
u
kudhani
a,hasamtukumdhani
abi
nti
ye!

 Saf i
ahufuat
akanunizot
eal i
zoamrishaMungukupit
iakwadi
niyao.
 Ki mwanahuji
funi
kagubigubi,
kuli
ngananamaf unzoyaKi
isl
amu,anat
umi
adi
nikuf
ichausowake
hali
si.
MBI
NUZALUGHA
Met
hal
i
 …kuzaamwanasi pat
o,patonikumv yel
eza(
uk.29).

 Ki
dol
eki
moj
ahaki
vunj
ichawa(
uk31)

 Li
semwal
oli
po,
kamahal
i
pol
i
nakuj
a(uk.30)
.

 …si
riy
akat
aiul
i
zemt
ungi
(uk.31)
.

 Ki
dol
eki
moj
ahaki
vunj
ichawa(
uk.31)
.

17
Tanakalizasaut
i
• Akitokanjehuj
i
funi
kagubigubi(uk.31)
.
Tashbihi
…bint
iyeali
yesafikamaumandewaal f
aji
ri(
uk.31).
….shi
kamooi nay
otokany umayabuibuikamakat ayamaji
mtungi
ni(
uk.31)
.

MBI NUZASANAA
Mj adal
awanaf si/uzungumzinaf si
Bi.Hamida,baaday akuonahal iyamwanaey aunyongenakut api
ka,anai
ngiakat
ikamjadal
anafsi.Kati
ka
uzungumzi huo(uk.32):
 Anaanzakut i
li
ashakat abiayawaokuami nikil
aki tuasemachoSaf i
a.
 Anaj i
sutakwakumdhani abinti
ye,ki
nyumenai navy of
unzadiniyao.
 Anaml aani i
bil
isiali
yemfanyaaanzekumdhani abi ntiy
e.
 Anaj i
sutakuwakumwonamwanaweaki t
api
kasi sababuy akuanzakushukukuwaanauj auzit
o.
 Hat ahivyo,haridhi
kinamaj i
buanayoji
pakatikamj adalahuu.Anaamuakumuulizabi
nti
ye.
Mdokezo
• Kiduguki dogochaSaf i
aki l
i
simuli
aki sashogay ekuwanandev ukwakudokezaki dogo
ki
dogo.Juzi …Juzi …Ivy
o( uk34)

Taharuki
 BabaSaf iaanapoel ezwaj uuy aki fochamwanaeal ishikwanamshangaomkubwa.Hat ujuiv i
le
al
ivyoathirika.Ai dhahat ujui vil
emamay akeSaf i
aaliv
y ochukul iajambohi lo.
 Bi .Hami daanasemakuwaMkadihuf any amambomabay ami taani.Hat uambiwinimamboy api
hayohasa( uk.29)
 Hat uambi wi jinsi Kimwanaal iv yochukul iahalihiibaaday asi riyaokuf ichuka.
 Hat uambi wi jinsi wazazi wakeKi mwanawal i
vyochukuliahali hiibaaday aukwelikubai
nika.
 Hat ujuii
ki waKi mwanaal ikujakuf anyamt ihaniwakewamwi sho.
 Hat ujuii
ki waKi mwanaal ifaulukat i
kamt i
haniwaken. k.
Majazi
 Saf ia–nj eanaonekanakuwasaf ikamapamba;anat abianzur isana.Nimt i
i
fu,anafanyabi dii
shuleni
,huj ifuni kagubi gubi nakuf anyakazi zotezany umbani .
 Mkadi–mt imr efuunaopat ikanakandoy abaharinahunuki a.Bi ntihuy uanajul
i
kanakwav itendo
vyake.
 Ki mwana–mschi namdogo.Amepewaj inakwanj iayaki nay a;ni dume.
 Lul ua–l ulunimwangaza/ nur u.Mt otohuy uanaangazauov uul i
okuwaunaendel eakatiy aSaf ia
naKi mwana.
Sadfa
Matokeomawi l
i tofaut i
kuf anyikakwawakat i mmoj a.
 Si kuzot eml angowachumbachakul alachaSaf i
ahuf ungwawanapokuwanaKi mwana.Hat a
hi
v yo,i
nakuwasadf akuwasi kui l
ewanaposahaunakuuachaml angowazindi poLuluaanakuj a,
anaufunguanakuwaf umani a.
 Saf iakufasi kui lei l
eal i
poj aribukuav yami mba.
Dayoloj
ia
Mazungumzokat iy awahusi kawawi li.Wot ehuchangi abi l
ammoj akuchukuaj ukumumoj akuukamav i
le
kuul
izamaswal i aukuy ajibu.
 Bi .Hami danamumeweMasudi wanaf any amazungumzowaki waki tandani.Kat
ikadayoloji
ahi yo,
wanamsi fuMungukwakuwaj aaliabinti ali
yenyooka(uk.29) .Bw.Masudi anakubali
ananamkewe

18
 nakumwambi akuwahawaf ai kuchokakumshukur uMungukwahi lo.
 Day olojiay aBi .Hami danaBw.Masudi inaml etamhusi kamwi nge, Mkadi, binti
y eHabi baChechei .
Bintihuy uanat abi ambay a,af adhal i yambwa!Yey ehuf any amabomabay ami taani.
 Kat i
kaday oloji
ahi yo, wanaml ingani shaMkadinabi nt iyao.Wanamwonabi ntiyaoSaf i
akuwasaf i
asiyenadoa.
 Bi .Hami daanasemakuwawat uwengihumsi f
uSaf i
akwasababuy at abiay akenzur i
.Aki wa
nyumbani ,Saf iahuwasai di
awazaziwakesana.Yey ehuosha,huf ua,huf agianakuf any akazi
nyinginezozapal eny umbani .
 Day olojiahi iinat usai diakujuakuwaSaf i
animwer ev u.Yey ehui bukawakwanzakweny emi ti
hani
mwi shoni mwamuhul a.
Mahoji
ano
Hal
iy amhusi kammoj akuul i
zamaswal ihukumwi ngineaki j
ibu.Hubadi li
shamsukowahadi thi
.Bi .
Hamidaanamhoj imwanawekuhusumabadi li
koal i
yonay o.Kat ikamahoj i
anohay o:
 Bi .Hami daanamsai l
i binti
yei kiwaanaumwa.
 Saf i
aanasemakuwahaumwi popot e.
 Saf i
aanamhadaakuwamabadi li
kohay ohuendal abday amet okananamal ari
a.
 Saf i
aanamhadaamamakeat ial iwahi kuendahospi talini akaambi wakuwaanauguamal ariasugu.
 Mamakeanakosakumwami nimwanawe.Anamsi hiamwambi eukwel i.Saf i
aanakasi ri
kakwamba
mamakehamwami ni.Anaondoka.
Kati
kamahoj ianomengi ne,Bi .Hami daanamhoj imwanaweLul uawaki wamezaniwanakul achakul acha
mchana.Kat i
kahot ubahi yo:
• Lul uaananzakusemakuwaSubi raal i
pokuj akuchezanay emwaj ifi
chowal iji
fichaki l
a
pahal a.Al ipojar i
bukuj ifi
chakat ikachumbachakul alachaSaf ia,alimwonaSaf iakal alaki t
andani
nashogakeKi mwana.Anapohoj i
wat enaanasemakuwaal i
mwonashogakedadaaki wanandev u.
Bal
agha
Hamidaanaj i
ulizamaswal i yafuat ayokuhusubi ntiye:
 Kwani yey eKi mwanaaki shafikahaposi hui ngi
achumbani mwaSaf i
amoj akwamoj atu?
 Si hubaki humompakawamal izekusomaaukuj adil
iana?
Chuku
 …l akini mat endoy akeaf adhal i yambwa, tenambwakoko!( uk.29)
 …mamboapi t
ay omi taani kuy af any ahatashet anihay afany i(
uk.29) .
WAHUSI KA
Safi
a
Nibint
iyeMasudinaBi .Hami da.Anakar i
bi akuf nayamt i
haniwakewamwi sho.Anaf any amapenzina
Ki
mwananakuambul iauj auz ito.
• Mweny ehanj amu:anat amanikuf anyamapenzinaakat umi ahi lakut imizal engol ake.
Alikuwaamej ivi
kangozi yakondoonj e,ndani mbwamwi tu.
• Mj anja: anat umi amaar ifanahi l
azaki lanamnai likupataf ursay akuf any amapenzi .
• Mweny ehasi ra:Bi.Hami daanapomdadi sikuhusuhal iy akey akut apika,anapandi sha
hasiranakuki mbi li
achumbani mwake.
• Mwongo/ mdangany ifu– Anadangany akuwaKi mwanaanakuj ai liwaj adili
anekumbe
anay ekuj ani mv ulanamweny endev unawanaf anyar napenzi .
• Muuaj i:anaav y ami mbanakuki dhulumuki umbeki sichonahat ia.Mambohay akwenda
sawahat imay eanaf ariki.
• Mbi nafsi:anaj if
iki
ri
ay ey etu.Anaav yami mbabi l
akuj uamadhar ay aki ur
nbeki li
chomo
tumboni mwake.
• Mchangar nfu:anat abi ay auchangamf undi or naanamamakeakay abai nimabadi li
ko

19
 haraka.
• Mzinif
u–anaf anyangononaKimwanali
chayakwambasi mkewake.
Umuhimu
Ametumikakuwausiav i
janakuwaujanj
anahilaunamwishowake.Maranyi
ngihuwanamwishombay
a.
Bi
.Hamida
NimkeweMasudi .Ameol ewanaanawat ot
owawi l
i
,Safi
anaLulua.Saf
iaanasomaShul
ey amsi
ngina
wanampafur sanzuri
yakuj i
tay
ari
shail
iai
ngi
esekondar
i.

• Mweny
eupendonausi
ki
vukwamumewe–huwanamasi
ki
li
zanomemanamumeweBw.
Masudi
.

• Mchunguzi
/mdadi
si:al
i
ng’amuahaliy
aSafi
amaratuali
poanzakubadi
l
ikanakumdadi
si.
I
ngawaSaf
iat
abiazakeni
nzurisana,
ali
ti
ashakanakumwel
ezamumewe.

• Ali
yewaji
bika:anahaki
ki
shakwambaSaf
iaanapat
amandhar
imazur
iyeny
eut
uli
vukwa
aj
il
iyakudurusu.

• Mbea:anamsengeny
aMkadi
,mtotowaHabibaChechei
,kuwaanat
abiambay
a.Anaki
ri
kwambaanashi
ri
kikweny
evi
kaov
yakusengeny
anaaki
wanawanawakewenzakeki
l
asi
ku(uk30)

Umuhimuwake
Ametumikakutuonyeshakuwav ij
anawakisasawanat umi ahi
lazakil
aainakuwahadaawazazi .Nivyema
wazaziwawemachozai di kufuat
il
iamienendoy awat oto.Wasiwaaminisana.
Kimwana
Nimv ul
ana,mpenziwakeSaf i
a.Hupendakuj any umbanikwaoSaf i
ai l
iwadurusu.Baadayei nabai
nika
kuwahuuulikuwanimpangowakekuj any umbanikukut ananampenziwake.Zi fuatazonibaadhiyasifa
zake.
 Mwongo/ mdangany ifu–anaj i
fanyaat ianakujany umbanikwaki naSafiakujakusomakumbe
huwaanakujakuf anyamapenzi naye.
 Mzi nzi–anakulaur odanaSaf i
ajapoy eyesimkewake.
 Msi ri–Bi.Hamidanamumewehawaj apatakusikiahatanenolakeila‘
shikamoo’yakeinayotoka
nyumay abuibuikamakat ayamtungi ni.
Umuhimuwake
Ametumikakutuambiakuhusuhi lawanazof any avi
janailikuti
mizamahitaj
iyaoyakimapenzi.

SHIBEINATUMALIZA( Sal
maOmarHamad)
Ploti
NikisakinachohusishaMzeeMamboambay eniwazi r
ikivul
iwawizarazote.Yeyemweny eweanakiri
kwambahanakazi yoyote.
Jambol i
nalodhi
hiri
kawazinikwambakat ikat
aif
aI aMzeeMambo,hakunauwaj ibi
kaj
i
.Fedhazaumma
hutumiwaki hol
ela.Kinachotazamwazaidinikuendakazi ninasikufanyakazi(uk37).MzeeMambo
hupakua mshahar ay aanihujit
wali
ay eyemweny ewe.Yey ehapewimshahar a.Baada ya kuj
i
pakuli
a
mshahara,sasakunakusher ehekea— kunashangwe,hoihoinanderemo.MzeeMamboanapokuwana
sherehekunawi mbounaopi gwadaima.Wi mboweny eweunaf umbondaniyake:Wimbohuuunaonekana

20
kukejeliwal ewasi onav yeo.Wi mbohuuunaony eshaMzeeMambokashi bashi bekwel i.Hiinisher ehey a
kusher ehekeamt otowakewakwanzakui ngiaShul ey achekechea( nasar iskul i).
Yulewamwi shoameot a
vi
ji
nov iwilikut okanana
mat ukiohay okunasher ehekubwa.Sher ehehi y oinar ushwamoj amei akweny et elevisheniy aTai fa.Aidha,
i
nasambazwakweny emi tandaomi nginey otey amawasi li
ano.Kat ikasher ehey aMzeeMambo,magar i
yaser ikaliy alipewam:qukumumengi ;kul etamaj i,mapambo,i kibidikupel ekawat otoWakat ihuuwat u
wanakul av y akul ambal imbal iingawahakunakupi ka.Kunav y akulav yakubwaki a,kut afunan. k.Ai dha
kunav iny waj it elet ele— v ikal i
,v i
tamunk.Vy akul av inavy ol
iwahapohaxi kut ay arishwa.Basikunahat ari
kwambav yakul ahi vy osi obor a.Hat ahi vyowat uhawachunguzi .Wakat iwamchanaSasanaMbur a
walipataf ur say akul av yakul a.Hakul aambav yowamev ipata.I ngawaj ewanahakiy akulav y akulahi v y
o
vi
li
kuwav imeny akuliwanawat uwengi ne.Hi vyowanav ii
tay etuv yao!”y aani ni “v yetulakinini v
y ao“ (uk40) .
Wakat imuaf akawal ioungoj aSasanaMbur aunaf i
kanawaowakaj iungakweny ef ol
eninakul akupi t
a
ki
asi .Wakat ihuuwot emi tamboi naendel eakur ushamat angazo.Baaday awaokushi bawanaanza
ushindaniusi owamsi ngi .Wanal inganishanaai nambal i
mbal izamchel e— kat iyamchel ewaMbey ana
Basmat i.Kut okananashi bekubwasasaanakumbukashai riambal ohnabai ni shakwambawal ewal alao
wataamkabaaday akupat amat atizombal i
mbal i.Wakat ihuuwot emat uki oy anar ushwahewani .Kuna
Wimbowakej el iambaowapor ajiwamal iy aumma.Hawaj alihat awaki laumi wa.Yey eanaombakui shi
kwaamaninawat u.Wi mbohuuunadhi hi r
ishakuwawany akuziwamal iy aummahawaj ali.Wanany akua
mabi li
onikwakut umi ambi nunahi l
azaki lanamna.Mi singinami pangi li
oy eny ekunuf aishat aifa
hutupiliwa.Wanaf unguamadukay adawazi l
izony akul iwakut okakweny ebohar izaser i
kali.Wanapat a
hudumazot emuhi mubur ei l
hal iweny eki patoki dogomnohuzi patakwamal ipo.Hudumaambazo
wany akuzihuzi pat abur enipamoj ana; maj i,umemenamat i
babu.Shi bewal iy okuwanay oSasanaMbur a
zi
li
wapausi ngi zimzi to.Wakagunduakwambakul akunat umal i
za( uk44)
Ufaav uwaAnwani
 Anwaniy ahadi thihi ini“ ShibeI nat umal iza” .Anwanihi ii mebebamaudhuiy aliy
omobar abar a.
Dhul uma,uf ujaj iwa mal iza umma na ukandami zaj iwa wany onge nimat okeo y a shi be
wal iyonay ov i
ongoziwal i
okomadar akani .Mapuuzay ot ey ashi dazawany ongenimat okeoy a
shibey awat awal a.
 MzeeMambohanakazimaal um ai fany ay o.Yey eniwazi riki vulianay esimamai awi zarazot e.
Hat ahi v yoanapakuamshahar amnonoki l
amwezi .
 Kat ikat aifahili
, kinachoangal iwazai di nikwendakazi ni bal isi kufany akazi (uk.37) .
 Runi ngay at aifainat umi kakupeper ushamat angazoy aupuuzi –sher ehey amt otowakwanzawa
MzeeMambokuj iunganashul ey achekecheapamoj anaki t
indami mbakuot ameno.
 Mi tandaoy akijami ikusambazamat angazoy amoj akwamoj ay asher ehehi y oyaupuuzi .
 SasanaMbur akupewakazimbi litofauti,kaziambazozi nafaakuf any wanamt ummoj a–Wi zar a
y ami pangonami pangi l
io( uk.38) .
 Magar iy aser ikaliy anat umi kakat i
kasher ehey abi nafsiy aMzeeMambo.Yanat umi kakusomaba
maj i, jamaawaMzeeMambo, mapambo, nakupel ekawat otokuogeshwa.
 Wat uwanakul akupi taki asi katikasher ehey aMzeeMambo.
 SasanaMbur akuungaf olenimar ammbi l
inakupakul iwachakul aki ngibi lakujaliiki
wawengi ne
wat apat achakul a( uk.40–41) .
 DJkupewamabi l
ioni yapesanaser i
kal ii
likuchezany imbokweny esher ehey aMzeeMambo.
 DJkumi l
ikidukakubwal adawaambal omt aj iwakeni bohar i kuuy adawazaser ikali(uk.43) .
 DJanapat amaj i
,umeme,mat ibabunahudumazot ezamsi ngibur ehukuwananchiwengi ne
waki lazimi kakul i
piay otehay o.
 SasanaMbur akul akwani abay awat uwengi ne( wany onge) .
 Kul akwi ngikunasababi shamagonj wasugukamaobesi ty,sar at ani,sukar i
,presha,madonday a

21
 tumbo.
 Kul akunachocheawat ukuuanakwamabomu, ri
sasi
nakuny ongana( uk.44).
DHAMIRA
• Mwandishiamedhami r
iakubai
nishanamnav i
ongoziserikaliwanav yol
ewamadarakana
kufanyawanavyotaka.MzeeMamboniwazi r
iasi
yenawi zaralakinianapakuamshaharamnono
naanatumiamal izaseri
kal
ikwanamnaanav yot
akayeye.
MAUDHUI
Ubadhi
ri
fu/ufi
sadi
 Mal iyaummai natumiwaov yoovyonahakunaanay ej
ali
.Magar iyaser i
kal
ihubebamapambo,
majinakadhali
ka.

 Huingianakutokakumshughul i
kiamtummoj a.Vy
akulav
inavyoli
wanav i
nywajiniv
ingi
mno.
 Kunauny akuziunaofanywanav i
ongozimbali
mbali
.Kwamf anoMzeeMamboanacheoambacho
hakinawadhifawowot eser
ikal
ini
.Hatahivy
oy ey
eanaji
chukuliauji
raaurnshaharawaki
wango
chaj uumno.Kat i
kakuendeshashughulizakezot ezakibinafsianat
umiamal izaser
ikal
i—
magar i
,madereva,maf ut
an.k.

 Fedhanamal izaser i
kalizinatumi wanawakubwakwashughul idunizisizonamaana.Mzee
Mamboanaf any asher ehekubwamnokwasababuki funguami mbaamei ngia‘ nasariskul
i’na
ki
tindami mbaameot ameno.Vy akulav i
ngi vyotev i
li
vyoandaliwani maliyaumma.
 Mzeemambokupakuamshahar amnonol i
chay akwambahanawadhi fakami l
iserikali
ni.
 Ki nachoangal iwanchi nini kuendakazi ni
,si kufanyakazi .
 Runi ngay at aifainat umikakupeper ushamat angazoy aupuuzi –sherehey amt otowakwanzawa
MzeeMambokuj iunganashul ey achekecheapamoj anakiti
ndami mbakuot ameno.
 Mi tandaoy aki jami ikusambazamat angazoy amoj akwamoj hayasher ehehiyoy aupuuzi .
 SasanaMbur akupewakazimbi litofaut
i,kaziambazozi nafaakufany wanamt ummoj a–Wi zara
yami pangonami pangili
o( uk.38) .
 Magar iyaser ikaliy anatumi kakat i
kasher ehey abinafsiyaMzeeMambo.Yanat umi kakusomaba
maj i,jamaawaMzeeMambo, mapambo, nakupel ekawat otokuogeshwa.
 Wat uwanakul akupi t
akiasi kati
kasher ehey aMzeeMambo.
 SasanaMbur akuungaf olenimar ammbi linakupakul i
wachakul akingibilakujaliiki
wawengi ne
wat apat achakul a( uk.40–41) .
 DJkupewamabi l
ioni yapesanaser i
kali
ilikuchezany i
mbokweny esher eheyaMzeeMambo.
 DJkumi l
ikidukakubwal adawaambal omt ajiwakeni boharikuuyadawazaser i
kali (
uk.43).
 DJanapat amaj i
,umeme,mat ibabunahudumazot ezamsi ngiburehukuwananchiwengi ne
waki lazi
mi kakul ipiay otehay o.
 SasanaMbur akul akwani abay awat uwengi ne(wany onge).
Mapuuza
 Makosay otey anay otendwanawakuuy akuhar ibumal iyanapuuziwa—kunawi mbounaoi mbwa
kwaj nasi
i j
alilawama.Hat awat uwaumi ekwaki asiganiwaohawaj al
i.

 Viongoziwengi
nebadal
ay akuchukuahatuazif
aazodhidiyawanyakuzi— wanangoj
eawakat
i
muaf akail
inaowanyakue.Pindiwapat
aponaf asihut
umiamwendowakasikuj iny
akul
i
ana
kuji
li
mbiki
zia“
Nasi
sitwendetusogeekul
ejungul
ilel
inat
eremshwa.
”(uk39)
.

22
  Vyombo v y
a habar
ivi
meangazi
a uny
akuziwa Mzee Mambo na hakuna hat
ua y
oyot
e
i
nayochukul
iwa.

 Vi ongoziwananyakuamabi l
i
oniyafedhalaki
nihawachukuli
wi hatuayoyote.Hayanimapuuza.
 DJkul ipwamabi l
ioniyapesakwaaj il
iyashereheyaki
puuzilakinihakunahatuainay
ochukul
iwa.
 Dawazaser i
kalikufi
sidi
wakut okaboharikuuil
ahakunahatuai nayochukuli
wa.
 SasanaMbur akul akwani abayawengineilahakunahatuainayochukuli
wan. k.
Ukandamizaj
iwaWany onge
Kati
katai
falaMzeeMambo, wachocholehukandamizwakwanj i
any i
ngi:
• Waowanadhi kinaufukar
a.

• Hul
azi
mikakul
i
piahudumazot
emuhi
mu(
maj
i
,umeme,
mat
ibabu)l
aki
niDJhal
i
pii
.

• Dawawanazost
ahi
l
ikul
etewawany
ongekweny
ehospi
tal
izaummahuny
akul
i
wanawat
u
kamaDJ.

• Wakubwawanadai
kuwawanakul
akwani
abay
awany
onge.

WAHUSIKA
MzeeMambo
Niwazi
riki
vul
iwawizarazot
e.Aidhanimkuuasi y
enakazimaal um.Hivyov
yeovyakevi
wil
ihumtati
za
yey
emweny ewekwakuwahaj uikaziyakehasani ni
.Lichayakutokuwanamajukumuyoyote,Mzee
Mamboanapatamshaharamkubwasanawabur e.Hufurahi
ahal
iyakehiy
oyakupi
gaubwet
e.

 Mbi
naf
si:
hut
umi
avy
ombov
yaummakwamat
umi
ziy
aki
binaf
si.

 Nimbadhiri
fu:tukiodogol aki
funguami mbakuanza‘ nasariskul
i’li
namfanyaaandaesherehe
kubwa mno.Kul ikuwa na Magariya seri
kal
iyali
yotumi wa ovyo ovyo — kubeba mapambo,
kupel
ekawat ot
okuogeshwa.Mi tamboy aruni
ngazaser ikal
iinar
ushanakuony eshasherehehii
mojakwamoj a(Huuniubadhiri
fumaanasher ehehiihainaumuhi muwakuony eshwanaki t
uo
chaTelev
isheniyaTaif
a.).

 Mweny emadahi
ro– t
unaambi
wakuwaikiwamtuangemuuli
zakuhusukaziaf
any
ayohasa,
hangewezakumj
i
buzai
diyami
kogonamadahi
roy
aket
u(uk.36)
.

 Mnaf
iki–li
chayakuhusikakat
ikakul
i
fisidit
aif
a,wakat
imwingi
neyeyehuj
il
i
wazakwavipande
vy
aayatakat
if
uinayoema,“
Hadhaaminr abbi
,
”yaani
,Munguhumpakil
aamtakay
ebi
lakumpimia
ki
wangomaalum (
uk.37)
.

Umuhimu
MzeeMamboniki el
elezochawatuwanaopi
gaubwetenakufuj
amaliyaummakwakul i
pwami shahara.
Niki
elel
ezochawatuwat abakal
ajuuambaohawanauzal
endohat
akidogo—hui
fi
li
siser
ikal
inahajal
i.
SasanaMbur a

23
Hawani
mawazi
riwawi
zar
amoj
a,wi
zar
ayami
pangonami
pangi
l
io.

 Niwalaf
i–wanakul
abi
lakunawa;wanaungaf
olenimar
ambi
l
inakupakul
i
wachakul
amar
ambi
l
i;
wanakul
akwaniambay
awat uwengine.

 Wanamapuuza:i ngawawanaf ahamuuzembeul i

oponauny akuaj
iwamal iy
aumma, hawachukui
hat
uamwaf aka.
 Wabadhi r i
fu–wamehusi kakat i
kakufisidihazinayataif
a.Wanashi ki
lianyadhi
faambazozinafaa
kuf
any wanamt ummoj achi niy awi zaramoj a( mmoj aanasimami awizarayami pango na
mwinginekushi ki
li
aileyami pangili
o).
 Mbur animkwel i
/al i
yezi
nduka– anat ambuamakosay aokamav iongozi
.Anamwambi aSasa
kuwamagonj wakamasar at
ani,obesitinapreshahusababi shwanakul asana.
Umuhi muwao
Waliokomadar akaniwanakaat ayar
ikuny akuamar at uwapatapof ursayakuf anyahiv
yo.Wanawakil
isha
vi
ongoziwabi nafsiwanaojalimaslahiyaoweny ewe.Mbur aanawaki li
shaviongoziwabayawanaotambua
makosay aonakuj i
kosoa.
MBINUZAUANDI SHI
Jazanda/ sit
iari
• Ainambi l
izamchel e
Mchelewabasmat i— unasimami abidhaadunizi nazolundi
kwakat i
kamat aifamachanganamat ai
fa
mengi ne.Mawazi riwanaohusi kahawajachukuahat uay oyote.

Mchel
ewaMbey a:
Vit
uasili
avyanchi
niniboranavinamanufaazaidi
.
Nyi
mbo
• Kunanyimbotatuzil
i
zoangaziwakatikahadi
thihi
i.Nyi
mbohi
zinizadhihakanakej eli
.
Wimbowakwanzaunachezwamar akwamar aMzeeMamboanapokuwaanasher ehe.Wimbo
huuniwakuf umbawat umachokuhusuchanzochamal iyaMzeeMamboinay
otumi kaki
holela.
Ujumbewany imbonikwambaMol andiyeanayempatiamjamaliy
uleanayemtaka.Namt u
akishapewamaliyakehaweziakany
ang’any
wa.

• Ubet
iwashai r
iunasi
kikabaaday aSasanaMburakul
anakuwakati
kausingi
ziwa
mang’amumang’amu.Uj
umbewaubet ihuunikwambawatuwaki
shal
emewanadhulumaza
wakubwait
abidi
waanzekudai
hakizao.

• Wimbowatatunaoumejaakejel
ivil
evi
le.Unabai
nishawazi-‘maj
uju’
-watuwahadhiy a
MzeeMambokwambahawaj al
ilawamazi nazotol
ewanawat ukuhusuvi
tendov y
ao.Wanahiari
watu wot
e wakae sal
ama bi
l
a kulaumiana,na wat u wakij
it
enga na kutoj
i
husisha nao ni
kuwadhul
umu.

Maj
azi
 MzeeMambo – nimt u mwenyev ituko vyakushangaza.Anaandaasher ehekuhusu mtot
o
kuj
i
unganashuleyanasar inamwi nginekuot
ameno;niwazi r
ikivul
ianay epakuamshahar
a
mnono.
 SasanaMbur a–maj i
nay aoyanapowekwapamoj ahulet
aji
na‘sasambura’,yaanikut
oanguo
mojamoj
ahadi
unabakiuchi
.Wanakularasil
i
malimojamojahadiwanawamaliziawanyonge.

24
  Wi mbo‘ Sij
aliLawama’–wahusi kawakuuwahadi thi(Mambo, DJ,Sasa, naMbur a)hawaj al
ii
ki
wa
wananchi watawal aumukwamat endoy aomabay a.
Balagha
Msimulizianaul izahivikuhusuSasanaMbur a(uk.36):
 “ Waj itanuekwal i
pi?
 Kwaki pi?
 Nav ipi?
 Waj ikuny atetukwani ni?
NafsiyaMzeeMambohuj iuli
zamaswal iyafuatayokuhusuv yeov yake(uk.36):
 Umuhi muwakeni upi?
 Namaj ukumuy akej e?
Mwandi shi anaul i
zamaswal i yaf
uat ayokuhusuwadhi fawaMzeeMambo( uk.37) :
 Ni nani wakumpaMzeeMambo?
 Nani anaut hubutuwakuny ooshauf it
owakewamkononakumpay eye?
Ki
nay a
Hurejel
eahal iy amambokuf anyi
kaki nyumenamat ar
aj i
oy amsomaj i
/mhusi kawahadi t
hi.
 MzeeMambokupakuamshahar amnonol i
chay akwambahanawadhi f
amaal um ki
kazi
.
 Wi zar amoj akugawamar ambi linakushi kil
iwanamawazi riwawi l
i( wizaray ami pango na
mi pangi li
o).
 SasanaMbur akul akwani abay awatuwengi ne.
 Dawazi nazofaakupel ekwakat i
kahspitalizaummakui shi akuwamt aj
ikatikadukal adawal aDJ.
 DJkul ipwamabi l
ioni yapesakuchezany i
mboi lhaliwananchi wanatafunwanauf ukara.
 DJkupat amaj i
,umeme,mat i
babunahudumaz amsi ngibureilhalimwananchiasi yenahat a
upumzi wakui nukakwasababuy aumaski nianalazimikakuli
pia(uk.43) .
Nidaa/siyahi
 Hay a!
 Yah!
 Tu!
 Ah!
 Ohaa
 Ar rgy a!
 Mh!
 Ha! Ha! Ha!
 Ee!
 Du!
 Koo!
 Ngr rrrr!Ngr rr!
 Wapi !
 Lai v uu!
 He!
 Pwaa! !
 Tobaa!
 Ki tu!
 Aah!
Nyimbo
Wimbohut umi kakukuzav itushivikuuv yahadithi.

25
 • KilaMzeeMamboanapokuwanasher ehe,wi mbof ulanihut awal ahewani .Ujumbewa
wimbohuonikuwaniMweny eziMunguanay empamal ibinadamu; mtuhawezikupat amal iiki
wa
hapewinaMungu;al iyepewamal inaMungu,hawezikuny angany wa;nibur ewat ukumwonea
gheremt ual i
y epewamal i naMungu( uk.37) .
Wimbommoj awaDJkat ikasher ehey aMzeeMambounauj umbeuf uatao( uk.43):
 Vi ongozi hawaj aliikiwawat alaumi wanawananchi kwakut owaj i
bi ka.
 Vi ongozi wanaombausal amauwekat ikamai shay ao.
 Wanachel eakuwai kiwausal amaut awakosa, basi wat adhulumi wa.
Sasaanaghani ubet iwashai ri l
aAl ghasani .Ujumbewashai rihilounasema( uk.43) :
 Wal iolalawat aamkawakat iwakuamkaut akapof i
ka;
 Wat aamkabaaday at ongokuwat okamachoni ;
 Wat aamkabaaday akul emewanamagonj wa;
 Wakat iwaowakuamkauki fikawat aamkahat abilay aj ogookuwi ka;
Tashihi
si
Haliyamwandi shikut oasi fazaki binadamukwav i
tuv isivy okuwanasi fazabi nadamu:kucheka,kul i
a,
kui
mban. k.
Matumboy aSasanaMbur ay anaj adilianay anapokabwananj aa( uk.39–40) :Katikamj adalahuo:
 Tumbol aSasal inangur umaki shal aMbur alinaji
bukwakuul i
zai kiwal it
ali
shindakungur uma;
 Moj al i
naambi al i
ngi newaendewashi ri
kiml o,lingi nel i
nali
jibul i
anze;moj al inasemal imeona
j
ungul i
ki teremshwakwagar ilai kulu;
 Moj al inasemakuwav i
tuv y awat uwengi neni vyao;
 Moj al inasemaul imwenguni hakunaal iy
enachake;
 Hat awaandi shiwaf asi hihawami li
kif ashihihiyo:Wahusi kawanaowat umia,lughawanay oi
tumia,
mat ukiowanay oandi kasi yao;
 Moj al inaonawat uwameanzakupi gaf oleni,tayarikul a.Wanakur upukanakuki mbili
afoleni;
 Mat umboy aSasanaMbur ay anaanzakuf anyamj adal akuhusuchakul awal i
chokul a;
 Yanaul izanai kiway ameshi ba;
 Moj al inasemal imekul awal iul i
ony ooka, wal iwaBasmat i;
 Lingi nel inakej elei l
ingi nekwakul awal iwabasmat ibadal ayawal iwamchel e;
 Mchel ewaMbey aunasi f
iwakuwamchel emzur i;
 Mchel ewabasmat i unakej eleiwakwakuwaduni ,ni kamav i
plastiki;
 Yanaj adilianai kiwamchel eni monokot i
li
doni audai kot i
li
doni;(uk.42)
Misemonanahau
 Magar iyaser ikaliyanapi ganav ikumbokui ngia…( uk.38)
 Mbur aanakwendambweo( uk.41)
 …mi tambonay oi komacho( uk.43)

MAMEBAKARI( MohammedKhel efGhassany )

Ploti
Kisakinaanzakwakuzingati
amashakay aSara,msichanawashul eambay eali
bakwanajanadumefulani.
Machozi yal
imkurupukayakamwagikanji
ambi l
imbil
i.Al
ikuwanamaj utomakuuambay oyali
andamanana
mishaleili
yomchomamwi l
inimwake.Kil
aalipokumbukaki sahichokil
it
oneshakidondakwaupy andani
mwake.Sar aalibakwaJumat anomojausikualipokuwaamet okakweny emasomoy azi
ada.Kisahi
cho
chaki ny
amaki l
inataaki
li
nimwake,akawaanakumbukaki l
akitu.Janadumelenyeharuf
ukal iy
akut uzi
l
il
imv amianakumbakaghaf l
a.Al
ijar
ibukuj
ipapatualakiniakazidi
wanguv u.Likambamizaardhi
nina

26
kumkandami za. Sar a al i
poteza fahamu kwa nusu saa. Al i
pozindukana al i
fahamu wazi kuwa
ameshapot ezauanawal iwake.Tuki ohi l
ol aki ny ama,l i
l
imsababi shi
aSar amaj onzisihaba.Al i
jari
bu
kutatuashi day ake.Akawazanakuwazua.Hakumwel ezababay akemaanaal i
hof iahangesadikit
uki
ohi l
o
nabadal ay akeangemf ukuza.Saraal ihofiav i
leambav y
oangetengwanaj amii,kufukuzwany umbani,na
kusengeny wa.Al i
fikir
iajinsiyakuj i
aunil abdakwakuj iuaaukut oami mba.Mambohay oy ot
emawi l
i
hakuy aafiki.Wazol akut oami mbahakul iafi
ki.Kwasadf asikumbi likablay akubakwaal ikuwaamesoma
shairilaUsi niuwel aAbdul l
ati
fAbdalla, l
ihusulout oaj iwami mba.Ki totokichangaki li
semanamamay ake
tumboni .Sar aanasai dikabaaday ar afi
kiy eSarinakumpahi fadhihadial ipokar i
biakuji
fungua.Baadaye
i
ligunduliwakuwawazaziwakewal ikuwawamej uakuhusuhi lijambobaaday akuambi wanadadake
Sarina,Bel uwa.Tanguwakat i
huo, wakazi wakewal ikuwawanaghar ami amat i
babuy ot
ey aSara.
MAUDHUI
Siri
 Sar inaal i
tunzaSi riyaSar akwambanimj amzi t
o.Aidhawal i
pomwel ezaBeluwanay eal
iahidi
kuiwekaSi ri.DaktariBeluwaal iwekasi rilakiniakawaamet afut
adawabor azaidi—y akuwaeleza
wazazi wao.

 Waz azinaowal i
iwekasi
rihadiwakatimwaf akauli
poti
mi anahapakuwanahaj ay akuf
ichakit
u
chochote.Hil
il
ili
l
etafar
ajakubwakwaSar ahat i
mayeakajifunguasal amasal i
mini
.
Uhal
if
u
• Yul
endul iambayendiyebabamt otowaSar a,al
itendatendol akinyamakwamsi chana.
Msichanamny ongenadhai f
u,alij
ari
bukupi gananalolikamshi ndanguv u.Hatahivyouhalif
u
haul
ipichochote.Ali
mdhulumuSaranakut or
okaakamwachaamezi r
ai nusuuchi.
• Unyamahuounaf iki
amwi showakatial i
poj
ari
bukubakamsi chanamwi ngine.
Ali
adhibi
wa
vi
kaliakaut
oauhai wake.Wakatiwakipigoal
itamaniahurumi welakiniwat uwali
muuakabl apoli
si
hawajafi
ka.

Nafasiyamwanamkekat i
kajami i
Mwanamkeamef anyamambombal i
mbaliaukuonwakwanj i
ambal i
mbal
i nawanaj amiiwengine:
 Kut engwa na kukashi fi
wa.Sar a anaj
ua kuwa uj auzit
o wake utakapojul i
kana,atatengwa na
kukashifiwanaki l
amt u,wambal inawakar i
bu.
 Kul aumi wa.Li napotokea j ambo la mwanamkekubakwa,wa kul aumiwa simwanamume,ni
mwanamkendi y eshetani (
uk.48–49) .
 Ki umbedhai fu.Saraanawazakuwaal i
tendewauny amakwasababuy audhai f
uwake,uny onge
wake.
 Kuki dhihajazamwanamume.Sar aanawazakuwaal iy
embakaalikuwanahaj ayakukidhiutashi
wake( uk.49) .
 Ki umbemweny ebusar a.Saraanat umiabusar akushughuli
ki
atat
izol ake.Anajuahatarizakuav ya
mimbaaukuj i
ua.Anahi arikuziepuka.
Maudhui mengi neni pamoj ana: Kifo,mabadi l
i
ko, malezi,
eli
mun. k
MBINUZAUANDI SHI
Taswira
• Kunat aswi r
ay achemchemiy amaj onziyaSar ail
i
pomwagami tomi wi
li
.Inaonyesha
huzuninamaj onzi makuual i
yokuwanay o.
• Kunat aswi r
ay aki t
umbochakeki li
chokwishaanzakuf
ur a.Hi iinaonyeshamabadi l
i
ko
ambay oy ali
j
ilazimishiakwaSar abaaday akubakwa.

• Kunat
aswi
ray
ahar
ufuchaf
uyaj
anadumel
i
li
lombambi
zaar
dhi
ni—kuony
eshaukat
il
iwa

27
 t
endohi
l
o.

• Kunat aswirahisi—y amkandami zonamdi dimizohadiakapotezafahamu.

Mjadalawanaf si/uzungumzi nafsi
Baaday aj angal akubakwakumf i
kiaSaraal ikuwanamj adalamr efuwanaf si
.Saraali
j
izungumzi
a
mweny we:
-I
likutafutauf umbuzi alipohakiki
shachanzochay eyekufi
ki
wanaj angahilo.
-Atharizat ukiohi l
on.k
Ukinzani/tanakuzi
Nimbi nuinay oony esnadhanambi litof
autizinazopingana.
Dhanamoj anaki nyumechake.Kwamf ano:
• Yeyeni mkosewasi mkosa
• Ni mdeni simdaiwa.
• Ni mdhulumi wasi dhal
imu( uk50)
Mbinur ejeshi/kisegereny uma
• Sara anar ej
elea Jumat ano moj a saa tatu na nusu akit
oka stadiza zi
ada wakati
al
ipobakwa.

• Anakumbukadai
masur
ambay
ayandul
ial
i
yembakanay
aley
oteal
i
yopi
ti
a.

• Sar
aanakumbukashai
r a Usi
il niuweal
i
losomashul
eninay
eyeakawamt
etez
iwake
dar
asani
.

• Sar
anaSar
inawanakumbushanav
il
eambav
yowal
i
apakusai
dianawawi
l
ipi
ndi
wapat
apo
shi
da.“
Ahadiy
akal
eniil
eil
eSara.
"

Sadf
a
• Il
ikuwasadf
akwaSar akuwamt et
eziwashai
r a Usi
il niuwe nasi
kumbi
l
ibaaday
e
anabakwa.Nayey
eakawakat
ikanj
i
apandayakut
oamimbaaula.

• Wakat
iSar
aal
i
pobakwai
l
isadi
fukuwaki
zazi
chakeki
l
ikuwasawaakashi
kami
mba.

• WakatiSar
aakiwazakuhusuj
anadumel
i
li
lombaka,j
i
tuhi
l
oli
nahusi
kanaubakaj
ikar
ibu
nany
umbanikwaokishal
i
nauwawa.

• Sar
aanakut
ananawazazi
wakehospi
tal
i
niki
sadf
a.

Bal
agha
Hayani
maswal
iyasi
yohi
taj
imaj
i
bu.Ni
kaul
izakul
etauzi
ndushi
.

Sar
aanaj
i
uli
zamaswal
iyaf
uat
ayobaaday
akubai
nianauj
auzi
to:

• …f
imboy
amny
onge,
namny
ongeni
yey
eSar
a?(
uk.46)
.

28
 • Kwani
nihakut
oat
aar
if
ayal
i
lel
i
li
lompat
asi
kui
l
e?

• Laki
nianaj
i
laumuni
ni?

• ….
manenoy
akesi
yangel
i
pit
anj
eyamasi
ki
oyababamt
u?

• …t
ayar
iameshadi
dimi
zwav
yakut
osha?

Mwandi
shi
anaul
i
zakuhusuy
ali
yompat
aSar
atanguabakwe:

• Mar
angapi
li
kwi
shal
i
atokeasi
kui
l
eyamwanzohadi
hii
leo?

• Ki
piki
pyaki
l
ichot
okea?

• Mat
onemangapi
yamachozi
amekwi
shaj
i
rov
ya?

• Ki
tugani
kimebadi
l
ika?

• Udhai
funauny
ongesi
ndi
omaanay
auanauke?

• Si
kwasababuy
aumbi
l
elangundi
omwi
l
iwanguukat
umi
wakuki
dhi
utashi
wao?(
uk48)

• Kwaninihukut
oataar
ifasi
kui
le?
• Ati
umebakwa?
• Naniakubakewewe?(uk48)

Sar
a anaji
asa mweny ewe aache kul ia kwa kuji
uli
za, "Mat
one mangapi y
a machozi
amekwi
shaj
irovya? "(
uk50) .
Takr
ir
i
• …fimboy amny onge,namny ongeniyey
eSara?(uk.46)
• …amekashi fi
ka, uchisiuchi…( uk.47)
• …akigeuzwakushot onakul ia,kuli
anakushoto…
• Ali
yaonahi vihivi
…
• …kukunjiwakunj iwamat ambar ayake…(uk.48)
• Duniawe’ dunia.Duni ayamweny enguvu…
• Mawazomkur uromkur uro.
.
• Ahadi y
akal eni il
eil
e…
• Chakochangu, changuchako…
• …hukuaki chekacheka….
• …kumkasi rishaov y
oov yo…( uk.52)
• Tutabananahumohumo( uk.53).
• …ukabaki apal epale
• …wameanzakumsemasema….

29
Taharuki
Kunat ahar ukimwanzoni mwaki sahiki.Msomaj i hael ewi nini Saraanamaj onzi mpakaasomeki sazai di:
• Je, l
il
endul i bakajili
li
fumani wav ipi nakul ifululi
zahadi karibunany umbani kwakinaSar a?
• Hat i
may aSar akimasomoi likuwav ipi?
• Hat i
may aSar akindoani gani ?N. k.
Mwi ngil
ianowamat i
ni
Mwandi shianar ejeleamaudhuiy ashai rilaUsi ni uwel aAbdul l
atifAbdal la.Nishai riambal olinapinga
uavyajimi mba.
Mjadalanaf si
• Sar aanaj iambi aki moy omoy okuhusuuj auzi towake,“ Aaa,maski niSarami ye,mai sha
y angundi yoy amekwi shakujuwahi vi!
”( uk.47) .
• Anapowazakuhusuj insiatakav yot engwabaaday akugundul iwakuwaanauj auzito,Sar a:
i. Anamuul iza Mungu mbona akawaumbi a ul imwengu mbay a hivi
? Ul i
mwengu wa
mdhul umi wakuendel eakudhul umi wanamdhul umukuendel eakunaf asi
ka.
i
i. Anawazambonaadhal i
l
ishwei lhal ini yeyeal iyekosewa.
ii
i. Anawazambonaaongezeweshi daj uuy ashi daat ikwasababuy audhaifuwake.
iv. Anaj i
ulizai kiwaamet endewahi vikwasababuy audhai fuwakekamamwanamke.
v. Anawazambonawanawakewanat umi waki mapenzi nawanaume.
Kisengereny uma
• Sar aanakumbukaj nsi ali
v yobakwaJumat anomoj amaj irayausi ku;
• Wakat ihuoal i
kuwaanar udi shul eni kwadar asal azi ada;
Majazi
• Beluwa–ghasi a.Anat oboasi ri
.Sar aanaf umani awazazi wakehospi t
ali
ni,
nusur aafe.
Utohozi
• Twi sheni; skul i;
polisi;pi
cha;
Kinaya
• BabakeSar aanashi ndaaki mwi takwaupol e‘ MamaSar a’bi l
akujuakuwaSar aal ikuwa
mamamt araji
wa.
• Sar akuendel eakuendahospi talinihukuaki juakuwawazazi wakehawanamwaokuhusu
uj auzi
towakei lhali wakat ihuowot eni wazazi wakewamekuwawaki gharamiamatibabuy ake( uk.
53) .
• Beluwakuahi dikuwekasi riyauj auzi towa Sar alakinianai toboakwawazaziwake
baaday asikut atut u.
• MameBakar inapozal i
wa,hat amaj iraniambaowal ikuwawameshaanzakumsemasema
Sar awanakuj any umbani kweny esher ehekumkar ibisha( uk.54) .
• Sar akudhanikuwai kiwababakeat ajuakuwaanauj auzi t
obasiat amchinj
aauamf ukuze
ny umbani .Badal ay ake,babake anamkubal i
,anaghar ami a mat ibabu y ake na hata kuf urahi
kumpat aMameBakar impy a.
Utatu
• Sar aalibakwamaj i
ray asaat atuunusuusi ku.
• Alipogunduaanauj auzito,Sar aal i
takakuj ibumaswal imat atu:angefi
chajeujuzitohuo?
Angel ij
if
unguj enakumr udihuy obabawat otowake?
• Beluwaal ifichuasi riy aujauzi t
owaSar asi kut atubaaday akuambi wakuhusuj ambohi l
o
(uk.53) .
• Janadumel inapigamapi ndimawi l
imat atuki shal inakat arohobaaday akupigwaki tutu
(uk.55) .
MBI NUZALUGHA
MisemonaNahau

30
  …kuhi si anakatikamat umbo( uk.46) .
 Duni ay amsumar imot ojuuy adondabi chi (uk.49).
 …kuungananay emkono( uk.uk.49) .
 …kui kabi l
iduniausokwamacho( uk.51).
 Shogay akewachandanapet e…( uk.51) .
 …wal i
vyopeanamoy o…( uk.52)
 …al ij
i
funguasal amasal imi ni (uk.54)
 Akashi ndausi kunamchanaaki t
amani (uk.54) .
Tashbihi
•….wangelimsusui kanakumt engakamamgonj wawaukoma.
…akigeuzwa…kul ianakushot okamamdungowamshi kakij
uuy atanuril
amakaa( uk.47)
.
• …wakauhi simwepesi kamav ungel apamba( uk.52).
Tanakalizasaut i
…akiwaamel alachal i(uk.47).
WAHUSI KA
Sara
Nimsi chanawashul eambay eal ibakwaaki waamet okakweny est adizajioni.Msichanamwami ni
fu
ambay eamej itunza v yema.Ki tendo hi cho kinamsononesha mno,hasa i l
ipojua kwamba bakajihi
lo
l
ili
mpachi kami mba.Sar aanapat auchungunaakawaanaj isakanikwani nimachunguy anamnahiyo
yali
mfika.Je,nikut okananaj i
nsiy akeauuny onge.Al i
jari
bukubainichanzochamasai buyakehayoyot
e.
Baadachaki l
ionauchungumwi ngianamwel ezamwandaniwakeSar i
nanay eakauchukuamzi goule
kamawake.Hat i
may eakaf anikiwakuj iepushanamzi gohuoakaj i
funguasalama.
•Ni mweny ekupendamasomo: fikrakuwaangef ukuzwashul ezil
imtiamotonauchungu.

•Ni
msi
chanaal
i
yej
i
tunza:
ali
l
iasanakwakuupot
ezausaf
iwakewaki
sichana.

•Ni
mwoga:
ali
ogopaukal
iwababay
akebaaday
akut
endwauny
amanahakusema

•Anamapenzi
yadhat
i:y
eyenaSar
inawanapendanasana.

•Anabusar
a:anaamuakuwakuj
i
uasi
osul
uhi
shomwaf
akamaanay
eyesi
yeal
i
yekosa.

•Anaut
u:hakut
akakuav
yami
mbakwahi
vyoakaki
hif
adhi
kit
oto.

•Nimwelewawajamiiyake/mt
ambuzi
/mpevu:al
i
juavil
ewatuwali
vyowanapendakudodosamamboy
a
wengi
ne.
Mwoga–anazir
aianapowafumani
awazazi
wakekatikachumbachakumwonadaktar
i.

Umuhimu
Ametumiwanamwandishikudhihir
ishauov uwaubakaj
inaat har
izakembay a.Saraniki
elel
ezocha
vi
janaambaohut
umiabusarazaokatikakupambananamajangayamai sha.
Sari
na
Huyunimweandani
waSar a.Anapoj
ulishwamkasawaSara,anat
iashakakidogohalaf
uanampakilaai
na
zamsaada.

31
•Ni
mwami
nif
u:al
i
timi
zaahadi
yaowawi
l
iyakusai
dianawakat
iwadhi
ki
.

•Ni
mcheshi
/mt
ani
:anamwony
aSar
aawemwangal
i
fuasi
bakwet
ena.

•Mkar
imu:
ali
kuwat
ayar
ikumpel
ekaSar
ahadi
kwaoshambani
akaj
i
fungul
i
ehuko.

•Mweny ehil
anamaar i
fa:anapangampangokuwaSaraav
aeji
l
babunyumbaninashul
enii
l
ikuf
icha
mimba.
UmuhimuWake
Niki
elel
ezochamaraf
iki
wemaambaohuki r
imuwandani
waowaki
wakat
ikashi
da.
Bakari
NibabakeSaranamumeweBi .Al
uwiya.

• Mkali-bint
iyakeanashi
ndwakumwel
ezat
uki
olakubakwa.Sar
aal
i
juakuwababake
aki
j
uakuhusuhi
l
iangemchi
nja.

• Anaml
ahakamwemanamaj
i
rani
:anawakar
ibi
shawat
uwot
ewaki
wemomaj
i
rani
.

• Nimf
ari
j
i:anamf
ari
j
imwanawenakumpozawakat
ial
i
poanguaki
l
iokat
ikachumbacha
dakt
ari
.

• Mwenyemapenziy
adhat
i:baaday
akugunduakuwaSar
aanahami
raal
i
mheshi
muna
kumwi
tamama.

• Nimsir
i:i
ngawaj
ewal i
fahami
shwahal
iyaSaramapemanamkewe,wal
i
iwekasi
rina
hawakuony
eshakamawali
fahamuchochot
e—hadisi
kurasmi
il
iy
opangwa.

Umuhi muwake
Kiel
elezochajukumulawazazi:kutoamsaadakwawat ot
owanapodhul umiwa.Aidha,niki
elel
ezocha
wazaziambao wako t ayar
ikubadili
sha msimamo mkal iwa ulezina kutoa msaada unapohit
aji
ka.
Ametumi kakuchi
muzabaadhiyasif
azaSar ak.f
.kuwamwoga.
Janadumebakaj i
• Chafu–Saraanakumbukahar ufuyakekal
iyakutuzii
l
iyompakipal
izinakumkohoza.
• Bakaj
i–li
namlazi
mi shaSarakufanyamapenzinalobi
lahiari
yake.
• Lenyetamaanauchu:baaday akumbakaSar aal i
endeleanatabiahiyombay ahadi
l
ikaf
umaniwanakupigwavibayahadili
kafa.

Beluwa
Ni dadakeSari
na.Nidakt ar
i wauzazi
.
Mkarimu -mwezibaada y a mwezianachukua vif
aa vy
a kupi
ma uzazina kuv i
pel
eka ny
umbani
kumhudumi aSara(uk.52)
Msaliti
/mwongo/asiy
eami nika–anaendakinyumenamaaganokwakutoboasi
rikuhusuuj
auzi
towaSar
a.
Umuhi muWake
Kiel
elezochamadakt ariwali
owaji
bikakat
ikakaziy
ake.Amet
umikakut
uusiaumuhimuwakusemaukweli
i
likutatuamat
atizoyajapo.

32
 MASHARTIYAKI
SASA(
Ali
faChokocho)
Ploti
Kisahi kikinahusuKi dawa, mwanamkemr emboambay ealipendwanamuuzasamakiai tway eDadi.Dadi
ali
mpendasanaKi dawanaakat akaamchumbi eawemkewe.Ki dawaal imkat aaDadinakumkwepa
kabisa.Hat ahi vyo,mamboy alibadil
ikaambay oy al
imshangazasanaDadi .Kidawaal i
mwambi akwamba
yur adhikuol ewanaDadikwamashar t
iy andoay aki sasa.Dadikwashangweal izonazohakuzi ngati
a
undaniwaKi dawa,"Uj uekwambami minimwanamkewaki sasa,namwanamkewaki sasahut afut
a
mwanamumewaki sasamweny emapenzi yakisasa( uk58) .
DadiakamwoaKi dawamwanamkewaki sasa.Baadhiy amamboal i
yotaki wakuy atekel ezanikusai di
a
kazizany umbani ,kukunanazi ,kuoshav yombo,kuf uanakupi gapasi .Piaamr uhusuKi dawaaf anyekazi
yaumet ronikatikashul eyawasi chanausi ku.Ki dawaal ifanyakazihi okwazamu.Ai dhaki dawaakawana
biashar ayakut embezabi dhaazaUar abunimi t
aani.Ki dawaal iyafanyahay ail
i" Kuungani shanchany ingi
zamahi taj
iy amai sha"( uk61) .Baaday ami akat i
say andoa, Dadial ianzakui ngi wanashaka.Akamshuku
Kidawa,akachuki akuj i
pambakwake,akachuki akwendakuf any akaziusi ku,akachuki aal ivyosimamana
kuongeanawanaumewengi nenav i
l
ev i
l
eakachuki auchuuzi wabi dhaaal izofany a.Furahai l
ey akumwoa
Kidawa hadiakai twa Dadiki chekacheka kwa kumpat a mke wa ki sasa Ki dawa i kamt oka.Chakul a
ki
kamshi ndaj i
oni moj a.Mashar tiyakuoshav y
ombokwazamupi ay akamshi nda.
Dadial i
mf uata Ki dawa kazi nii likumf umani a na mwal i
mu mkuu kama al i
v y
oshuku.Dadiakaenda
nyumbanikwamwal imu mkuu akael ezwahakuwepo.Dadiakawanahaki kay akuwamt ego wake
ungenasa.Mpangowakewaawal ial i
vyopanga— akapandapai pui nay oelekeagor of anii l
iamwone
mwal i
mu mkuu na Ki dawa wake.Dadial i
kosea mwal imu al ikuwa pekey akena r undo l a karatasi
akisahihisha.Kidawaal i
poji
tomandani ali
takakuj iuzulukazi kwakuwamumeweanamshuku.
Dadial ionekanaj uuy apai puki shasaut izikaanzakuul i
za," Wewenani ?Unachungul iani nihapoj uu?
Wewe mwi zi
,ni ni? Au mpi ga bodi ..
.Ny inyiwal i
nzibweni nikuna mt u amepanda j uu y a papau
anachungul i
andani ,
"(uk-68) .
Saut ii
liwavutiaKi dawanamwal imumkuu.Dadial ianguki akokot onadamui kamt okaki chwani .Kidawa
ali
pat ani mumewe.Mwal imumkuuakapi gasi mukui t
aambul ensi .
Ufaav uwaAnwani
Anwaniy ahadi thihi ini"Mashar t
iyaKi sasa" .Anwanihi iinasawi rimaudhuiy aliyomondaniy ake.Mambo
yotey anay omkut aDadiy anat okananay ey ekut oelewanini nimkewakeanachomaani shaanaposema
"mashar tiyaki sasa" .Hatimay eanaj aawi vu,wi vuunaopel ekeat at i
zoambal oy umkinilingewezakut waa
mai shay ake.
 Kidawakumwambi aDadikuway eyenimwanamkewaki sasaanayetakamwanamumewaki sasaali
yena
mapenziy akisasa,mapenzi yaliyonashur utizakisasa( uk.58).
 Dadianalazimikakufanyakazi zany umbani i
likuti
mi zamashar t
ial
iyoyali
ay ami
ni(uk.60)
.
 Kidawakulazimikakufanyakazi zaziadakamav i
lekut embezabidhaami taanii
l
ikukimumaishayaki
sasa.
 KidawanaDadi kuzaamt otommoj akul i
ngananauzazi wakisasa(uk.61).
 Dadikushindwakumkat azamkewekuv aamav aziy anayombana,viatuv yamchuchumionav i
podozikwa
kuhofi
akuv unjamashartiyaki sasaaliyoti
asai ni(uk.61) .
 Kidawa kuji
rembesha na kuj irashiamar ashimakusudikumhaki ki
shia mumewe,Dadikwamba y eyeni
mwanamkemr embowaki sasa( uk.64).
DHAMI RA
Mwandi shiamedhamir
iakuony
eshajamiikuwawivuwakupi
nduki
anihat
arisana.Ai
dha,
nidhami
ray
ake
kuangaziachangamotozi
nazoi
sibundoayasasa.
MAUDHUI
Migogor oyawanandoa
• Ki
dawaal
ij
uamabadili
koy ali
yomomai shani
.Ingawawanaumewengiwali
mtakayeyeali
ahi
riy
ule
at
akayef
uatamashart
iyake.Ali
mt akaDadiat oeuamuzi .Dadial
i
toauamuzibi
lakuel
ewakwaundani .
Kut
okananahayokukaingiakutoaminiana.Ukaleal
iokuwanaoDadi,nadestur
izakitamadunizi
kal
eta

33
 mgongano.Lai
tiangal
i
jua.

• Ki
dawaali
kuwamwamini
funakwakeanget
uli
a.Mashar
tiy
aki
sasaal
i
yot
oaKi
daway
ali
kuwapi
a
mageni
kwajami
i
.Dadial
i
hisi
duni
ainamcheka.

• Mtuanaposhukuki
tu,nivyemakutafutanji
anzur inasalamay aupelel
ezi
.Nji
aaliyot
umiaDadiya
kupandapai
puili
kuwayakubahati
shanakudhani kuwahangeonekana.Kwasadf aali
oneka.
 MgogorounaibukapaleambapoDadianal azi
mikakuf anyakazizany umbanikamav il
ekukunaseruni
,
kukunanazi
nakuoshav y
ombo.Dadi anaonakuwahi zi
ni kazi
zinazost
ahil
ikuf
anywanamkewe.
Ahadimai
shani
• Kidawaal i
j
uaanatakamaishay aainaganinaakaf any
auamuziwake.Al i
amuakuwamume
atakayemuoanil azi
maafuatemashart
iyakisasa.Dadianapewamashar
tinaanayakubal
i
.Ali
ji
tahi
disana
kuyashiki
li
akwami akat
isa.Hataakakubal
ikwambawapat emtotommoj akufuati
l
iausasa.KwaDadi
hakuyaeleway al
emashar
tivyemabaadayeyanamleteakar
ahanamaishayakey
akavia.
El
imu
• El
i
munimuhi mumai shani
.Kutokananamwangawael i
mumt uhusi
kaanapatamaari
fanauj uzi
wakupangamaishayake.Kidawaal i
malizaki
dat
ochannenaakatumiauj
uziwakekuandaamaisha.Kuna
wanaumewengiwali
omt aka,akawakataanakumf uat
aDadiambayeal
i
mkubali
."Wewenimekupami t
ihani
mingi
,nanaonaumef
aulu"(uk58) .

• Kut
okananael i
muduniy aDadi
,anai
ngi
wanashakanakumshukumkewe.Akaonakwambaj apo
hajasoma,amebainikuwaKi dawaanamwendeakiny
ume.Ukwel
ikwambaKidawanimetroninaanaenda
kaziniusi
ku,
nausiku,kukamzidi
shi
aDadif
ikr
azakehizoMumewakeanaf
any
akaziy
akuuzasamaki.
Umbeanamasengeny
o
• Dadiali
hof
iami
nong'onoyawatuambaowalikuwawanamsemakwav il
eali
sai
diananamkewe.
Jambohi l
oli
kamnyi
maraha.Wanawakenawanaumewal i
msemakuwaal i
dhi
bit
iwanaKidawa.Jambohil
o
l
inamwumi za mno.Wal
idaisio mwanamume t
osha.Dadianapozungumza na Zuhur
a anaji
shi
ki
li
aili
asimpashemanenomakaliaki
j
uakuwabibi
huy
onimmbea.
It
ikadi/Destur
i/Ut
amaduni
Kukunanazi ?Dadianachukul
i
akuwamwachami
l
amt
umwa.Anaami
nikuwabaadhi
yakazi
kamakukuna
nazi,kupikanizakuf
anywanawanawake.
Mapenziy adhati
• Dadial
impendamnoKi dawa,hataal
i
popewamashartiyaki
sasapindiwaki
oanaaliy
akubal
ibi
l
a
kufi
kir
iakwamaki nimanenohayo.Baadayamiakat
isaanashi
ndwakushi
ki
liamashart
i,akaj
iumi
zabur
e
bil
ashiakit
afut
aithibat
i.

• KwaupandewaKidawanaye,ali
kuwanamapenziyadhat
i.Wanapot
embeanji
anial
i
mkemeaDadi
—hakut
akakuangal
i
awanawakewengine.Anapoj
i
pambavyemaali
mwulizamumeweiki
waamependeza.

 Ki
dawakufuat
wanawanaumewengiwal i
omtakauchumba,wal
iosomanawasi
osoma,wenyeuwezona
wasi
onaolaki
nianawapeper
ushwawotenjeyaunyumbawandoanakumkubal
iDadi
(uk.57–58)
.
 Mwali
mumkuukuwamwami ni
fukwamkewe.
 Ki
dawakuwamwami ni
fukwamumewel i
chayamumewekut omwami ni
.
WAHUSI
KA
Dadi
Huyunimchuuz asamaki.Alimpendamwanamkemmoj a(Ki
dawa)kupitaki
asi
.Dadiali
jar
ibukumpat
aKidawakwa
ki
lanji
alaki
nihakuweza.Ali
katatamaakabi
sa.Kidawaali
badi
li
shamt azamowake.Dadiakapewamashar
tiyaki
sasa
kat
ikandoayao.Mashartihayoyanamuumizarohoninakumsononesha.

34
•Anabi
dii
:anachuuzasamaki
kwabi
dii
hadi
wamal
i
zike.

•Ki
geugeu:
anay
umbi
shwanamanenoy
awat
uhadi
akakosar
ahakabi
sa.
 Mv umil
ivu–anav umili
ami t
ihanimingi al
iyopewanaKi dawakablayakukubaliuchumbawake.
 Mchangamf u–baaday auchumbawakekukubal iwanaKi dawa,anaanzakuwanat abiay akutabasamuna
kuchekachekahat apasinakuwekoki t
uchakuchekeshahadi watuwakamlakabuDadi Kichekacheka( uk.58
–59) .
 Mweny emapuuza–anaj i
fungakukubal imashar tiyaki
sasalichayakutoj
uamaanay amashar tiyenyewe.
Anaishi
akut oyazi
ngati
amashar t
ihayov yema.
 Mweny eshauku/ mashaka-anashukukuwamkeweanamwendeaki nyumenamwal i
mumkuu.
 Mweny et aasubi–anakeket ekamai niakifi
kir
ikuwaat aonekananawanawakenawanaumemt aanikuwa
yeyesimwanamumet oshakwakut i
wamaganj aninakudhibi
ti
wanamkewe.
 Mkali– anakasi r
ikaBi.Zuhur aanapomwambi aatisamakiwakewameoza.Anachupi abai skeliyakena
kuondoka.
 Mdadisi/
mchunguzi–anaf any auchunguzimkal ikuhusunyendozamkewe, anamf uat
ahadimahal ipakepa
kazinakuchungul i
adir
ishani.
Umuhimu
Kupit
iakwaketunajuakuwasivizur
ikuzingat
iatuhumakabl
ay akuhakiki
sha;si
orahi
sikul
etamabadil
i
ko
kati
kajami
i.Ametumi wakut
onyeshashidazinazosi
buwanandoawal eo.
Kidawa
Mwanamke mr embo ambay e ali
tongozwa na wanaume wengi .Al iwakat
aa na kuwachuja hadi
akamchaguaDadi.
Yeyeali
somahadi kidat
ochanne.Ali
takamwanandoaambay eangezingati
amashar t
iyaki
sasayandoa.
• Ni mzingatif
u:anajuaal i
takani nimaishani naakazingat i
amat akway ake—y andoayakisasa.
• Ni j
asir
i:Hakuyumbi shwanaumbey awawanaj ami i
kamaDadi .
 Mbaguzi–anawabaguawanaumewengi ;waliosomanawasi osoma;wal i
onauwezonawasi okuwanaona
kumkubal iDadi.
 Mjasi
riamal i– kandonakaziy akey aumet roni,anafanyakaziny inginezokamakut embezabi dhaai l
i
kuongezapat olake.
 Mkaidi–mumeweanawazi akumkat azakut embezabi dhaa, hasany akatizausiku,l
aki
nianacheleakufanya
hiv
yokwakuj uakuwaKi dawahakat azi
ki.
 Mweny eki nyongo/ gher
e– huwaanamkemeamumewekwakuwaangal iawanawakewal iovaamav azi
yanayowabana.Hupendakubwat a,“stopy ourgaze! ”(uk.65) .Piaanapendakuj i
podoanakuv aav i
zur
ii l
i
mumeweasi j
eakaanzakuwanaj i
chol anje.
 Mbinafsi–anaj ipambai l
ikufurahishamoy owakebi lakujal
ikov uanalomwachi amumewe( uk.66) .
 Mwami ni
fu–l i
chay amumewekut omwami ni,hamwendei ki
ny umenamwal i
mumkuu.
 Nadhifu–anapendakuv aamav azinadhi f
u,kujipodoanakuj i
rashiamar shimazuri
.
Umuhi muwake
Kidawanikiel
elezochamwanamkewaki sasaambayehat akikushikil
iamil
azakizamani
.Kupit
iakwake,
tunausi
wakuwani v
yemamt uatoemsi mamowakemai shaniil
iujul
ikanebayana.
Mnunuziwasamaki
Ni Bi
.Zuhur
a.
Mweny emanenoy akaraha-Anakashi f
usamaki waDadi nakudhani kuwawameoza.
Ni mmbeya:anampigaDadi v
ij
embekuj uakuhusuj
insi
anav yoindeshandoay ake.
Umuhi muWake
Ni ki
waki
li
shichawanawakewambey awanaojii
ngi
zakweny emamboy awat
u.
Mwal i
muMkuu
Nimwal i
mumkuuwashul ey awasichanaanapofany
akaziKi dawa.Ameaoa.Mar anyi
ngihuwaafi
sini
mwakehadi usikuakizi
pinguzakazi
zake.

35
Mweny eutu:
anapigasimumar amojakui
taambulensibaadaDadikuangukanakuumi
aki
chwani
.
Mwami ni
fu–hanauhusi anowakimapenzinaKidawal i
chayakwambaal i
kuwaanat
umi
amudamwi
ngi
nayehatawakat
iwausi ku.
Mchapakaz i
–hubaki afi
sini
hatamaji
ray
ausikuil
ikupunguzakazizi
li
zomsonga.
MBINUZAUANDI SHI
Taharuki
• Baaday aDadikupel ekwahospi t
ali
ni,Je,al
iponaauali
agaduni
a?Ukizi
ngat
iakuwaaliumiavi
baya
ki
chwani
.
• Je,Ki
dawaal ikichukuli
ajeki
tendohi
chochamumewekupandaj uuyapaipunakuchungul
iandani
?
• Je.Hatimay andoay aKidawanaDadi il
ikuwagani?n.
k.
• TaharukiinaibukaDadianapoanzakumshukumkewe.Je,nikwel ikuwamkeweanamwendea
ki
nyumenamwal imumkuu?
Taswi
ra
• TaswirayaDadiakiwajuuy abaiskeliyakeakii
tawanunuzi.
• KunataswirayaKidawaaki waamev al
iaviat
uv i
pyanakanzutayar
ikwendakaziniusiku.
• Aidhakunataswir
ay akil
echakul achaj i
onichandizinasamakiambachoDadi hakukigusa.
 Kunaharuf
ut amuy amanukatoali
y oji
rashiaKidawaanapojiandaakwendakazinij
i
oni(
uk.64).
 Kunataswiray aji
nsiji
chol aDadil ili
vyopandaj uuli
kamwonamkeweal i
yevaakanzumpy ayabal
ungi
i
li
yomfi
kachi ni
kidogoyamagot iyake.
Sadf
a
• Dadial
iendakuonaiwapo mwalimual i
kuwakwakeji
oni
.Alipomkosaakaj
i
haki
ki
shi
akwamba
al
iendakukut
ananaKidawa.Anaendaaf
isi
ninakuwapat
awaki
wapale.

• Ai
dhai
li
kuwasadf
akuwat
aay
anj
eil
i
kuwahai
wakinaDadiakapat
amandhar
imazur
iyakuj
i
ficha
aki
pandail
epai
pu.

• Si
kuil
eDadianapoendaaf
isi
nikuchunguzany
endozamkewendi
yosi
kumkeweanapoachakazi
kwasababuyamumewekut omwamini(
uk.68).

• Mahal
ipal
e ambapo Dadial
i
pat
a paipu na kui
par
amia pal
i
kuwa mahal
iambapo hapakuwa
panapi
twanawatusana.Nisadf
akuwausikuuleDadianapokuj
apalendi
powali
pit
awat
uwakamwona
aki
wapalejuu.

Kuchangany
andi
mi
 KunamanenoyaKi
inger
ezay
ali
yot
umi
kakama“
Stopy
ourgaze!
”
 mydressmychoi
ce
 cel
eb
 soci
ali
ten.
k.
Mdokezo
•Kidawaal i
j
ari
bukumhakiki
shi
amumeweuami
nif
uwakenakumkumbushaahadizao,
ali
pogeukanakuonachakul
a
hakikuguswaali
kat
ishausemiwake(
uk66)

•Dadi
ali
pokuwaaki
endashul
eni
kumwangal
i
amwal
i
mumkuu,
ali
j
iapi
zakuwal
eoni
leonahakumal
i
zamsemohuo.

•Wakatimwal i
mumkuual ipokuwaaki
mwasaKi
dawakuhusukuachakazi
,mdokezoumet
umi
ka,“
Mtu
anakazinangazinapaa,
sikwambii…“
(uk68)

Takr
ir
i

36
  Nenoki sasal i
mer udiwarudiwakusi si
ti
zakii
nichahadi thi
ihi
i“Mwanamkewaki
sasahut
afut
amwanaume
waki sasa, mweny emapenzi y akisasa( uk58)
 …nyakat i
hizihi
zi zakisasa(uk.58) .
 …neno‘ ki
sasa’hat uakwahat ua, kipembebaaday akipembe(uk.58).
 …ali
jatibukuy apinduapindua, kuyapekuapekuanakuy abi
ruabi
ruail
i
apate…
 …samaki wamwi shomwi sho…
 …anat akaushahi di,ushahidigani…
 …li
nalomkeket andani kwandani …
 …amedhi biti
wakwel ikweli…
 …manenoy aleyale…
 Rohohai taki
,naikiwar ohohai takindiohait
aki(uk.64).
 …mwanamkeal iyeolewa,mkewawat u,
mkewakey eye
 …chini kweny ekokot okokoto…( uk.69) .

MBINUZALUGHA
MisemonaNahau
• •Nyot
ayajaha(
uk57)

• …kuf
akuponaaki
mtaf
utaKi
dawa(
uk.56)
.

• Al
i
pokuwaki
guunanj
i
a.

• …i
l
ikumpamgongo.
.

• …ameshasal
i
muamr
i…

• …ny
otay
ajahai
mechomoza.

• .
.kut
iwaki
tanzi
bil
a…

• …mashar
tial
i
yoy
ali
ayami
ni…

• …kuf
any
aumet
roni
usi
kunamchana…

• .
.kuwapi
gav
ij
embewanamt
aa…

• Aaaa,
pot
eleambal
i
…

• Akabaki
kumt
upi
amachoKi
dawa…

• …wamekupandawakwenu…

37
• …t
uli
pof
ungapi
nguzamai
sha…

• …t
uli
l
ishanay
ami
ni…

• …l
i
wel
i
wal
o.

• …anakazi
nangazi
napaa…

• •Pwel
eol
atamasha(
uk56)

• •Kugeukamaj
ikuzi
mamot
o(Uk57)
Tashbi
hi
…kamaangal
olot
eladuni
a(Uk57)
 …Kidawaali
mwambaaDadi kamamgonjwawat auni
…( uk.56)
.
 …masiki
oy aDadiyali
kuwawazikamaangalot
el aduni
a.
 …manenoy al
e…yal
itonewakamakitocheny
ethamani…
 …wakasi
kiamshindomkubwakamav il
ekol
eyanazi i
meanguka.
 …akimwindakamakungurumwer evu…
Tanakuzi
Tanakuzi
nimat
umi
ziy
amanenoy
anay
opi
ngana.
• Wali
osomanawasiosoma
• wenyeuwezonawasionao(
uk57)
Majazi
Ki
dawa–ni dawalamapenzi
yaDadi
Dadi-dadi
si.Kuul
izaul
i
zanakufany
auchunguzi
.Anadadi
sikuhusuny
endozamkewe.
Si
ti
ar i
/j
azanda
 …anaf uatany ukiapatekul aasali…(uk.56) .Ny ukihapaniKidawanaasalinimapenziyaKidawa.
 Dadi akageukamaj i y
akuuzi mamot o…( uk.57) .MajihapaniDadinamot oniKidawa.
Methali
 …mamboy aMunguni mengi…( uk.57).
 …bi asharahai gombi …( uk.63).
Utohozi
 …kat iasai ni…
 …anay ependaf asheni…
 …br eki zabai skeli
…
 …peny et elevi
sheni…
 …of i
si yamwal i
mu…
 …pai pu…
Sauti
Huji
tokezapal ehadi thiinapokuwanasaut iy
amt u,kituaumny ama.Sautihiy
ohuchangiakati
kakukuzav i
tushivikuu
vyahadithi
.
 Pom poom!Pom poom!Pom poom…( uk.59) .Sautiyahoniyabaiskel
iyaDadiiki
it
awatej
a.
 Kuna saut iy a wapi t
a njia wanapomwona Dadi .Sautihiyoi naul
iza anachof
anya palej uu;i kiwa
anawachungul iawasi chana;inamsht umuy eyekuwampi gabodi;i
namshtumukuwamwi zi;i
nai
tawal i
nziwa
bweni wajewamwonemt ualiyepandapal ej uu;

38
 NDOTOYAMASHAKA (
AliAbdul
lahAl
i)
Ploti
Hadithihiiinaanzakwakusi mul iauzur iwaual awar i
dinaumaar ufuwake.Li napendezanakunuki av i
zur i
.
Niual enyehai ba.War idilinasimami amsi chanaambay eMashakaal impendamno.Ual akel awar idi
l
il
ikwany ukakwany ul i
kachukul i
wanaupepo.Hi vyondi oWar i
diwakeal i
vyotowekasi kumoj a.Mashaka
al
ikuwanamakuziy amashakakamaj inalake.Al ikuwanamamaml eziBit
iKi debe,maanawazaziwake
wotewal i
farikipindial i
pozal iwa.Mashakaamekuakat ikaukat ahadiki f
ochaBi tiKidebe.Al ikuwawa
kufanyav ibar uav yaki laai na.Yal i
kuwamakuziy at i
kit
imaj iaut ango,y akuponeaumande( uk57) .
Mashakaal i
oz waWar i
dikwakuf ungi shwandoay amkeka.Hi indoa,huf ungwakwakusht ukiza,pal e
wazaziwabi ntiwanapomf umabi ntiy aoy ukokwamwanaume.War idinaMashakawal ikuwawaki piga
gumzohumochumbanimwaMashaka.Ml angoukapi gwat ekenaMzeeRubey a,akaingiaaki fuatanana
shehe.Wakaf ungishwandoa.MzeeRubey akwakuwanimkwasi ,al i
onaai bubi ntiy akekuozwamt u
hohehahe.Yey enaf amil
iay akewakaki mbiliaYemeni .Hal iyaMashakay aukat ai l
izi
di.Wal i
ishichumba
ki
moj anawat ut i
sa!Yey e,mkewenawat otosaba.Mandhar ihay oyalikuwaduni .Walikaakar i
bunachoo
ambachohuf urikamv uainapony esha.Mabi nt iwal i
bananakweny eki
tandaki dogonawav ulanawal i
lowea
kwaj ir
ani.Mweny eweMashakaniml inziwaZWS— Zui aWi ziSecur it
y.Mai shay aoy al
ijaadhi ki.Dhi ki
i
li
kuwandi yonguonahar uf uy ao( uk76) .Si kumoj aal i
pofikakwakehakumkut aWar i
diwal awat oto.
Ali
pofikir
iv i
zuriakaona wi mbo al iopenda kumwi mbia War idiul i
kuwa na uj umbe wa kumwaga "
.Nashindwakuv umi l
iami ebor ani rudi kwetu"( uk77)Baaday ahapoMashakaal i
bakiaaki otandot ot u.
Mashakaal iwazanakuwazuaakat athmi ninakut afutaidadiy aMashakaTandal ealikoishinakwi ngine
duniani'KunaTandal engapiKeny a,kunaTandal engapiUgandakunaaki naMashakawangapiAf ri
ka
nzima( uk78)
Anashangaakwani nijamiiz aki mat aifahazi takikuukemeamf umohuu.Mashakaal i
ji
tulizanakuj iasa
kuwaawenasubi ra.Hat ahi v y
ohakusai dika.Kat ikahal iyaki mawazonakuot abaaday akar nemoj a,
War i
diual akel il
imr udi
a,akauf urahiauzur iwakenahar ufu.Kabl ay ahapokul i
kuwanamaandamano
makubway awany onge.Wasakat ongewal iandamana' Tunatakat ufe!Bor atuf e!Wal i
bebamabangona
kupigakel elezili
zofikakilamahal i.Kel elezaozi li
peny akamar adi kwawat uwamat abakay aj uu.
Maandamanoy al
ibadi
l
ishaki
l
aki
tu.Utabakaukai
sha.Mai
shapol
epol
ey akawabor
a.MashakaakawanaWari
di
mkewe.Ali
faj
ir
ikamno.Kwaghaflakumbehiyoili
kuwandot
o,Mashakaakaamkaakaj
i
kutayupalepal
ekat
ika
umaski
niwake.
Uf
aav
uwaAnwani
• Anwaniyahadi t
hi hii
ni Ndot
oyaMashakamaanamhusi kamkuuanai t
waMashaka.
• Mashakaalipatwanamashakamamakeal i
pofarikial
i
pomal i
zachumbachanane.
• Mashakaanaozwabi ntiwat aji
ri
,MzeeRubey a,al i
pogunduakuwawanapendana.Ndoay eny
ewe
i
li
kuwayamashaka.ShehenaMzeeRubey awal i
waf uataWar idinaMashakawal i
pokuwawanapigagumzo
—chumbani nakuwaf ungishandoa.
• Ndoahiiil
i
letaaibukwaf amil
iay aRubeyanawakahami aYemeni ali
kotoka.
• Mashakaalipatawat otosaba.Uf ukar
aukazi dikipimo.Walii
shi katikachumbaki mojaki
l
ekibovu.
• Nyumbay aMashakai napakananachoo, inauv undo,nindogo, inavujan.k.
• Shi
dazili
poshami rimkeweal itor
okanawat otowake.
• Maranyingiali
otandot oy akuwaWar i
di,ualake, li
merudi,l
akinindot oikii
shaanaj
i
kutayukopweke
kwamashakay ake.Hivoki sahikiki
nasadifukuiwa'
t Ndot oyaMashaka'
 Mashakaanaotaatiumasi kiniumemwondokeanamasi kinihawapot enanchi ni
.
MAUDHUI
Mi
kosimai
shani
• Mashakaal
i
kuwanamkosi
tangual
i
pozal
i
wa.Wazazi
wot
ewal
i
far
iki
aki
wamchanga.

• Al
i
pat
aml
ezi
(Bi
.Kedebe)ambay
eal
i
kuwaf
ukar
a.

39
 • Mashakaal
i
ishi
kwakuf
any
avi
bar
uai
l
ikumsai
dia

• Bi
tiKi
debeml
ezi
wake,
ali
pomal
i
zat
uchumbachanane—mamaml
ezi
ali
far
iki
.

• Mashakaanaoabint
imr
embolaki
nikut
okananauf
ukar
aanamki
mbi
ayey
enawat
otosaba.Li
cha
y
akupi
gana,mkosiwaufakar
aul
i
mwandama.

Ut
abaka
• Mwandi shianaangazi asualalautabaka.Anadhi hi
ri
shakuwakunawat uwengimaski ni
.Ingawaj e
wanajaribukupigananaobadohawaj awahikujinasua.Mwandi shianatoat athminipanay achanzocha
umaski ni.Anaonyeshakuwakat i
kamt aawakewamomaski niwengi.Nasihumot u,kunasehemuny i
ngi
nyi
nginezo.Wat uwat abakalachiniwanakaasehemuz i
sizonampangal i
omaal um wauj enzi
.
• ChumbachaMashakakwamf anokimepakananachoochaj i
rani.Majiyakuogeay anapi
takaribu
nachumbachao.Wat uwanaoishikati
kamandhar ihayani maskini.
• Mv uaikinyeshakundihi l
ihuwamashakaniVi ongozihut angazakuwawat uwabondeniwahame
l
akinihawapewi mahal ambadala.
• Wat uwat abakal achi
niauwasakat ongehujitahidikupigananakuj it
oahumol aki
nihawajafaulu.
Wengi nehuandamananakubebamabangol akinihawafaulunaj uhudihuishipatupu.
• Tabaka l a chinihubaguliwa,Mzee Rubey a anahami a na kur udiYemenimaana hakuweza
kustahimi l
iai
buyabi ntiyakekuol
ewanamchochol e.

40
Ukombozi
Wasakatongewanaonakuwa,hal izaozi nakati
shat amaa.Wanapangamaandamanoi likuji
komboa.Wal
iandamana
hukuwanapigakelel
e" Tunat
akat ufe!Bor atuf
e!Wal i
fi
ki
akaulihiikwasababuwalichokakusubir
i.Waandamanaji
wanazidi
shakelel
ezao,hadiwakandami zaj
iwaliotiantamaskioniwanalazi
mikakusikil
i
zanamambokubadi l
ika.
Utabakauli
fi
fi
anahalimpy aikaanza.Hat ahivy
okwakuwahay ayoteyal
ikuwakweny endotoyaMashakanidhahiri
kwambaukombozi hal
isihauj
akitami zi
zinakufaidishawananchi.
Uj
enziwajamiimpy a
Mwandishianaangaziakwambakunaumuhi mu wakupunguzapengo laki tabakai l
ikulet
ausawa.
Mazingi
ramapyay atal
etamat
umai nikwakinaMashaka.Hatahivyo,hi
loli
tatokeat uwakatisautiza
wachochol
ezit
akapowezakusi
kika.
Mjenzimpya utaf
iki
wa iki
wa wachochol
e watapi
ga moyo konde na wasi
legeze juhudizao "Kati
ka
maandamano yalewal i
kuwawamef ur
anakuf uri
ana.Wal
izi
dikuumukakamav i
lehami r
ay ahasira
i
li
yowaeneamiil
ini
(uk81).
Mjenzimpya utaf
iki
wa iki
wa Wachochol
e watapi
ga moyo konde na wasi
legeze juhudizao "Kati
ka
maandamano yalewal i
kuwawamef ur
anakuf uri
ana.Wal
izi
dikuumukakamav i
lehami r
ay ahasira
i
li
yowaeneamiil
ini
(uk81)
Mapenzi
 Wari
dianamwachaMashakakwasababuyeyenimasi
ki
ni.
 Fami
li
ay aMzeeRubey
ainachuki
zwanaki
tendochaWari
dikuol
ewanamumemasi
ki
ni.
Umasi
kini
 Mashakakuishikat
ikachumbaduni,chumbaki li
chokaribunachoochaj i
raninakinamtarounaopit
isha
majimachafu.
 ChumbachaMashakaki meezekwakwamadebemabov uy al
iy
ojaamashimo.
 WatotowakiumewaMashakakul al
ajikonikwajir
aniyaoChakupewa( uk.75).
 ChumbachaMashakakukosakuwanav it
uv i
ngikwakukosahel azakununuabi dhaazanyumbani(meza,
ki
ti
,godoro)
.
 MkewaMashakaanal al
iamayowenawanaowaki kekul
alachinikwakutumiambacha.
 Ai
layaMashakakukosami sal
anahivyobasikutumiakaratasizaplast
iki
kuendahaja.
Uchaf
uziwamazi
ngi
ra
 UbavuwachumbachaMashakaunat i
ti
shamaj i
taka.
 Mferejiwamajichafuunaopiti
any umbani mwaMashakakumwagamaj ihay
okati
kaMtoMsimbazi(
uk.74).
 Mv uainapony
esha,maj iy
anay of
ur i
kakutokachoonihuingianyumbanimwakeMashakanakuachauv undo
uli
ozidiwamzoga( uk.75).
 Wakaziwaeneol aTandal e,akiwemoMashakanaf amil
i
ay akekutumiasandar
usi(
kar
atasizaplasti
ki
)
kuendahajazotekishawanazitupaov yo(uk.75).
Vi
fo
 Mamakemsi mul i
ziali
agaaki
wamdogo;
 Babakemsimulizial
iagamudamfupi
baaday
aki
fochamamake;
 Bi
tiKidebeanaagabaadaye;
Ki
senger
eny
uma
Sehemukubwayahadithii
merej
eleamamboy
ali
yopi
ta.
 Anarej
eleakuhusuki
fochamamakemzazi;
 Anarej
eleaki
fochababakemzazi
;

41
  Anarej
eleaj
insiBi
tiKidebealivy
omchukuanakuwamleziwake;
 Anarej
eleakazimbal imbliambazoalikuwaanamsaidi
aBitiKi
debekufanya– kukunanazi
,kukat
akuni
,
kuanguanazin.k.
 Anarej
eleaj
insial
ivy
okut ananaWari
diwakiwakat
ikashuley
aMajimbi
kani;
 Anarejel
eakifochaBi t
iKidebe;

Ny
imbo
 Kunawi mbokuhusundi zilabokoboko.Wi mbounasemakuwabokobokonindi zihasaliki
patampisi
,mpisi
mzur ikamababuAmi si.
 War idial i
pendakumwi mbi amsi mul i
ziwi mbowamapenziambaoul ikuwamaar ufusanakat i
kaRedio
TanzanuaDaresSal aam.Wi mbounasemakuwaj ambomwi mbajianampendamr ej
elewa,at
arudikwa
wazazi wakekwani ameshi ndwakuv umi li
ashi da.
Majazi
 War idi-Ni ualakupendeza.Anapendwanamumewekwauzur iwake.
 Mashaka–wasi wasi;anawasi wasi baaday amkewekumwacha.
 Chakupewa–anawapawat otowaki umewaMashakamal azi(j
i
koni).
 Bi tiKidebe–debedogo.Ki patochakeni chachi ni,maski ni.
 Shul ey aMaj i
mbi kani–jimbi ni j
ogoo.Mashaka, mwanamume, ali
kuwaanasomeahapa.
 Kwat umbo–wakazi wahapani wat umasi kini
,wanapi ganiatumi konoiel
ekeev iny wani.
 Zui aWi ziSecurit
y–kampuni yakudumi shausal amakuki wemokukomeshawi zi wamal i
.
Taswir
a
 Mwi limzi mawawar i
dini mwekundusasa.
 …har ufuy akenzur i
,harufuy awar i
di.
 Har uf uy oteit
apikway onadomol achoohi chohuhami achumbani mwetu( uk.74) .
Chuku
 Ni kalienzi ualangukupi t
amboni yajichol angu.
Ndoto
Ndotoninjiay akukuzamaudhui nawahusi ka.Mashakaanaot andot onzuriaki
wausi ngizini.Ujumbewandot ohiy
o:
 War idianamr udia;
 Anamshukur uMol akwakumr udishaWar idikatikamai shay ake;
 Anaj awanaf urahany i
ngi nakumsameheWar i
di kwakumwacha;
 Wasakat ongewanaanzi shamaandamano;
 Maandamanoy aWasakat onge( masi kini)yanapi ngakudhal i
li
shwakwaonamat aji
ri;
 Wany ongewanabebamabangoy ali
yoandi kwa, “Tunat akaTuf e!BoraTufe!”(uk.81) .
 Maandamanohay oy anaishiakubadi l
ishasur ay aj ami i
.Mashakaanaj pataamezal iwaupy akati
kakizazi
kipya;
 Anaj ipat aakii
shi maishamazur inamkeweWar idi,anaf ur
ahi nakushukuru;

MBI
NUZALUGHA
Mi
semonanahau
 Si
kuy asi ku
 …ali
y epigakitekunikopoa(uk.72).
 …kilimpi gadafrao…(uk.72).
 Akaiagaduni a.
 Maji yali
pozidiunga…
 …mamaakaendaj ongomeo( uk.73)
.
 …tukipigagumzo…
 Miakanendami akarudi…
 Si
si huombadua…
 Mshahar a…mkiawambuzi .
.
 …zil
igongamwamba…

42
  …mwanamumewakukat anashoka…
 Ni l
izi
di kuwazanakuwazua…
 …zi nali
fumbi ajicho…
 Ni kali
pokeakwat ununat amasha…
 Ni l
il
ipendakwahamunaghamu…
 …pot eleambal i
, l
i
wal onal i
we…
 Wal ewal i
otiantamasi kioni…
 …mamaakaendaj ongomeo…
Tashbi
hi
 …y akimwagami chiri
zi yamaj ikamachekeche(
uk.75).
 I l
i
kuwat amu( saut i
)kamay andegewapeponi
 Ni l
ikuwakamandegekat i
kat undu.
 Ukagandakamaul i
onaswanaul i
mbo.
 …usowanguul iokunjamanakamangozi y
andovuali
yezeeka.
 …asal iyaket amukamany uki(uk.80).
 …zi mepot eleabi l
ashi kamamoshi
 …kuf urianakamaungaul i
omwagi wahamira
Methal
i
 Baaday adhikifaraja( uk.70) .
 Jungukuuhal ikosiukoko.
 …apeway endiyeaongez eway e…
 Hakunamar ef
uy asiyokuwanamwi sho
 Ki l
acheny emwanzonamwi shokinao.
 Si r
iyamt ungiiuli
zekat a.
 Li t
andausi choki l
ali
ahuwaj uikunguni
we.
WAHUSI KA
Mashaka
Kamal i
li
vyoj
inalake,al
ikuwanamai shay
amashaka.Niyati
maali
yel
elewanaBit
iKi
debemweny
eroho
nzuril
aki
nimnyonge.Mamaml eziwakeal
imsomeshahadidar
asal
anane.Al
ipat
amkasawakumpot
eza
mleziwakebaadatuy akumali
zashuleyamsingi
.
• Ali
kuwanabi di
i:alif
any av ibar uav y
aki l
anamnakumki muBitiKidebe.
• Anamapenzi yadhat i
:aliwapendawat otonamkewake, wanapomki mbiaanasononeka.
• Mwot andoto:mawazoy akenasubi rakuhusukuj i
nasuakutokamakuchay auf ukaray anamf
anya
daimaaotendoto.Anapat af arajasanakat ikandot olaki
nianapatahangai kolaakil
i,akiamkanakukut ani
ndototu.Anany ot
ay ajaha:al i
bahat i
kakupendananabi ntimkwasinawakaf ungi
shwandoa.Hat ahi
vyo
famil
iahi
yohaikuwasaidiawakaendel eakusal iakat i
kaulit
ima.
• Mweny emajuto: anajutiahal iy akey auf ukaranakut amaniangewezakupat asuluhisholakudumu.
• Mweny etamaa: anatamani kupat afedhai l
iwanawewaf ur
ahi wampendenay eyeajipende.
• MchaMungu–anamshukur uMweny ezi Mungukwakumr ejeshaWar i
dindotoni.
• Masiki
ni–anai shikat ikachumbaki bov u;hamil
ikivyombomuhi muny umbanikamameza,v it
ina
kit
anda;
• Mweny e majuto – anaj uta kuwa i ki
wa hangekuwa masi ki
nimke wake angemheshi mu na
hangemtoroka.
• Msamehev u–anamsameheWar i
di anapomr udi
andot oni
;
Umuhi
muwake
Kupi
ti
akwamhusi kahuyu,msimulizianadhi
hir
ishakuwaniv i
gumukumalizadur
uyauhawinde.Mzazi
aki
wafukar
anirahisimt
otoawef ukarav i
vyohivyo.Anadhihi
ri
shakuwamapenzihay
achagui
,yanaweza
kuot
apopot
e.Ukataunamisingi
mi panainayot
okananamf umowaki mat
aif
a.
Wari
di
Nibi
ntiwar
nzeemkwasi,Rubey
a.Ingawaanat
okakat
ikaf
ami
l
iay
aki
taj
i
ri,anampenday
ati
mamaski
niMashaka.
Al
iol
ewanaMashakawakapat
awatotosaba.

43
  Mstahimil
iv
u:ali
mv umil
iaMashakakwamudarnr
efunawatot
osaba,
 Al
iyetamauka:ali
katat
amaay akuwanamaishay
aahuenihi
vyoakaamuakurudi
kwao,
 Mtoro:anamtorokamumewenawat ot
owot
esababil
akuwasil
iananay
etena.

•Mbi
naf
si:
anampokamumewewat
otowot
ebi
l
akuf
iki
ri
akwambamumewcangekuwampwckekupi
taki
asi
.

•Msi
ri
:hakudokezeamt
uyey
otekul
eal
i
koki
mbi
l
ia.
• Msal
it
i–anamtorokamumeweli
chay
ay ey
ekumpendasana.
• Mwimbaj
i–ali
pendakumwimbi
aMashakanyi
mbotamutamu.
Umuhi
muwake
Ametumiwanamwandi
shikudhi
hir
ishakuwamapenzinikamamajani
,huot
apopot
epal
e.Pi
aniki
elel
ezo
chawakeambaohuv
unj
andoakwasababuy akushi
niki
zwanawazazi
wao.
MzeeRubey a
Huyuni mkwasimwenyeasil
iyaYemeni
.Ali
oamwanamkewaKi many emanawakapat
awat ot
o.NibabayakeWari
di.
Anamf ungi
shabint
iyendoayamkeka.Hiiinat
okeabaadayakuf ahamukwambabi nti
yeanamtembeleaMashaka
chumbanimwake.Al i
mchukuaSheheMwiny i
mvua,Mansur
i(kakakeWar i
di)naI
di,r
afi
kiwaMansur i
.Kit
endocha
bint
iyekuolewanamkat akili
let
amtafar
uku kati
kafamil
i
a.Kul i
chukul
iwakuwanif edhehakuu;MzeeRubey a
akaamuakur udi
Yemeni.

• Anat
hamini
usaf
iwawasi
chanakati
kandoandi
omaanaaliwafungi
shandoakwamki
ki
mki
ki
.
• Mbaguzi
–anamshawi
shiWari
dikuvunj
andoayakekwasababuali
kuwamaskini
.
Umuhi
muwake
Nikielel
ezochawatuwatabakalajuuambaohawat
akikuchangamananat
abakal
achi
ni;wazazi
wanoingi
li
amaishay
auny
umbay abi
ntiwao.
Bi
tiKi
debe
Nimamakeml
ezi
waMashaka.AnaagaMashakaaki
wabadoanamt
egemea.

 Mkar
imu–anaml
eaMashakabaaday
akupot
ezawazazi
wake

 Masi
kini–anashi
ndwakukimumahi t
ajiy
akimsi
ngiyafamil
i
ahadiMashakaanal
azi
mi kakwendakuf
any
a
vi
bar
uaili
kupatat
onge.
 Mwenyeuwekevu–alikuwaanav
ikopoavi
aki
bavyakemahi
taj
iyany
umbaniyal
i
pokosekana.

MBINUZASANAA
Nyi
mbo
•Wimbowakwanzaniwi mbowakuhi
mizawat
uwat hami
ninakulaainaduniy
andiziambayoinaweza
kuf
aaikipatampishibor
a.
Wimbowapi l
i,umenaki
li
wakut
okai
dhaayaRedi
oTanzaniaDaresSalaam.Huuunatumiwakuonyesha
kuwaWar idiali
pomwimbiamumeweMashakaal
ikuwaanampakidokezokuwaanaondokakurej
eakwa
wazaziwake.

Ki
nay
a
• MzeeRubey
ataj
i
rimt
aji
kawaukoowaMwi
nyi
anamwozabi
nti
yekwaki
j
anahohehahe.
Takr
ir
i
• Mi
guuhi
imi
eni
tai
ngi
anay
okabur
ini
!Eemi
guu…(
uk72)
Jazanda
• Ki
buy
uhaki
fi
chi
mbegu(
uk72)
.

44
Taswi
ra
•Kunat
aswi
raoni
—wany
ongewaki
wawamebebamabangoy
ali
yoandi
kwakwawi
noul
i
okol
ezwa(
uk81)

•Ki
faf
achauzazi
kiki
mpi
gadaf
rauakaangukachi
ni—Pi
chay
amamaMashakay
akuf
aghaf
la.
Tashhi
si
•Rangiyaur
ujuani
il
ichungul
i
akat
ikany
ufa(
uk82)

•Ki
tandachanguchamay
oweki
kapi
gaukel
ele(
uk82)
Bal
agha
• Hadil
ini
laki
nihadil
ini
subirahi
yo?(uk79)
• JekunaTandalengapiTanzani
a?(Mashakaaki
wazaj
uuy
aidadi
yamaski
ni)
• Kunaaki
naMashakawangapi ?(uk,
78).
• Bal
aghazingi
nezikouk.wa72,75,76,78,80
Ndoto
BaadayaWar i
dikumkimbi aMashakaal i
otandoto,kwar nbawanyongewaliandamanawakadaihakizao
kwanguv u,Walisubi
ril
aki
nihawakufaulu.Wakaanzat enaharakat
izao.Wakat ihuuwakawawanahasi ra
zai
dinawakazi dishakel
ele.Pi
awakabebamabangoy enyeuj
umbemkal izaidi.Mabadil
ikoyakaanza,na
wanyongewakapat amaishabor a.Mashakanay eal i
kuwami ongonimwaowal i
oishikati
kamazi ngi
ra
mazuri
,“Nil
ij
ionanimezali
waupy akati
kakizaziki
pya.”(uk82)
MBINUZALUGHA
Methal
i
•Baadayadhi
kif
araj
a(uk70)

•Apeway
endi
yeaongezway
e(uk75)

•Ki
tandausi
choki
l
ali
ahuwaj
uikunguni
wake(
uk75)

•Jungukuuhal
i
kosi
ukoko(
uk72)

•Si
riy
amt
ungi
iul
i
zekat
a(uk75)

•Ngoj
angoj
ahuumi
zamat
umbo(
uk79)

•Hakunamar
efuy
asi
yokuwanancha(
uk79)

•Ki
l
acheny
emwanzoki
namwi
sho(
uk81)

•Pangupakav
u(uk78)

•Li
wal
oli
we(
uk81)

•l
wei
wav
yo(
uk71)
Tashbi
hi
•Zimepot
eabi
l
ashi
kamamoshi
(uk81)

45
•Kuf
uri
anakamaungaul
i
omwagi
wahami
ra(
uk81)
.
• Rubaay
awat
uwannei
kaj
i
tomachumbani
kamaaskar
iwaFany
aFuj
oUone(
uk73)
.

KIDEGE( RobertOduor i
)
Hadi t
hiinaanzakwakut upelekakat i
kabust aniy aIlaraambapoJoynaAchesahuendakupumzi ka.Wanagar agazana
kati
kav iungav yabust anihii,il
imr adituwanaj i
furahisha.Mosenay eanapendel eakutembel eabust anihiyo.Kat ika
bustanihi i
,kunaki di
mbwichamaj i
.Ndaniy akev i
samakiv i
dogov yenyer angianuwaizakuv utiawapo.Ai dha, ki
dege
ambachoki mezoeakuonekanahapoki po.Moseamez oeakubebav ipandev yasi mamf ukonimwake.Aki f
ikakat ika
ki
dimbwihi cho huvir
ushi av isamaki .Wakat imwi ngineMosehuendabust aninihapo nar afikiy akeShi randula.
Shirandulay eyenimzal i
wawamashambani .Shrandul aanadaikuwav i
samakihi v
yoniv i
dogokul i
kov i
lev il
ivy
oko
ki
jij
ini
.Visamakihi v y
ohav if
aikuv ul
iwanakul i
wa.Si kumoj aShi randulaal i
mtegeaMoseki t
endawi l
i.Ki t
endawihi cho
ki
lit
akakuj uaniy upibor akat iy amj engachoonamj engakasr i
.Moseal iombasi kukadhaai l
iat afakarij i
bul a
ki
tendawi lihicho.Katikakut afut amaj i
buy aki tendawi lihi
cho,Moseanaonami degemi kubway enyemi domokama
panga.Mi degehi y
oi l
ikuwai meki zungukaki l
eki dimbwicheny ev i
samakiv yakuv uti
a.Mi degei leilikuwai kijadil
i
ana
namnay akuj engajami i.Ndipoi kakubalianakuwakuj engajamii nikulav i
tuv y
oteambav y oy anadhaniv idogo.Mi dege
i
leikaanzakur aruav i
lev isamaki .Mi ngineili
kuwai kinyanganyanami zoga.Moseanashi ndwakui fukuzai l
emi dege.
Videgev inashukakwakasi yaaj abunakuchochamachoy ami degemi kubwa.Vi nati
asumuf ulani kat i
kamachoy ei l
e
midege.Mar ami degei naanzakut apatapanahat i
may ekukimbi anakut oweka.
Moseali
kuwaanashuhudiamt
ifuanoul
ewav i
degev i
dogodhidiyamidegemi kubwa.Anaf
urahi
akui
ona
midegemikubwainaf
ukuzwanav i
degevi
dogo.Hati
may eki
tendawi
liki
nateguli
wakwaMosekugundua
kuwamweny echoondi
yehuny
anamweny ekasrihawezi
.
UFAAVUWAANWANI
Anwani
yahadi
thi
hii
ni dege.
Ki Anwani
hii
inasawi
rimaudhui
yal
i
yomondani
yahadi
thi
hii
.
 Kidege ni ndege mdogo ambay e anaashiri
a wany onge wa tabaka la chini
. Wany
onge hawa
wanakandami zwakwakudhul umi
wanami degemikubwaambay oinaashiri
atabakalamabwanawenye
nguvu.
 Hadithihi
iinaelezanamnav i
degev i
li
vyounganakwawi ngiwaonakuifurushamidegeambayoimev
amia
bustaninakuanzakuv i
rar
uavisamakivi
li
vyokuwakwenyekidimbwi
.
 Kidegekil
echabust ani
nikuj
akweny edi
rishalaMosaasubuhi.
 Kidegekuwany eausoniJoynaAchesa.

DHAMI
RA
Mwandishiwahadi
thihi
iamedhamiri
akubai
nishakuwaumoj
anamshi kamanondi yonguzoimar
aya
mnyonge.Kama wanyonge waki
shi
kamana,kwa umoj
a wao wanaweza kuondosha wavami
ziwot
e
wanaowadhul
umunakukiukahaki
zao.
MAUDHUI
Dhul
umanaUny ony aji
 Mwandi shianat umi ami degemi kubwakubai nishasualal adhulumanauny onyaji
.Vi degevi
kubwavi
navamia
bust aninakuanzakul av i
samaki vi
li
vyokuwakat ikakidi
mbwi .
 Kat i
kakuv izianakuny akuav isarnaki,mi degehi ii
nahari
bumazi ngirayabust anihiyo.
 Mi dege i naj adi
li
ana namna y a kuj enga j ami i
.Inakubal i
an;kuwa kuj enga j ami inikula ki
la kit
u
kinachoonekanaki dogokwao( uk92) .Hi iinaashiri
anamnawany ongewanav y opokonywarasi
l
imalina
tabakal eny emabav ukat i
kaj ami i
.Inaashi r
iakuwami jadalainayofanywanav iongoziwal i
okomadarakani
inalengawaokuj inufaishanar asil
imalizat aifakwao,uj enziwaj amiinikubebar asi l
imal
izotezat
aif
akwa
manuf aay ao.
Uwaji
bikaji
 Mosekumt upiakidegev ipandev y
asimaki laalipomwonabust anini
.
 Mosekubebav ipandev y
asi makuwal ishasamaki waki dimbwini.
 Mosekur ushi ami degev ipandev y
asima.
Matabaka

46
  Hadi t
hihiiinabai
nishakuwapokwamat abakamawi likati
kajamiiambay oyakokati
kamapambano.Kuna
tabakal amidegemi kubwa.Hi l
ili
nanguvu; midomoy aoni kamamapanga.
 Mi degemi kubwai nav amianakut waav i
samakiv i
li
vyokuwakat i
kakidimbwichabustaniyaIl
ala.Tabakahil
i
l
ami degemi kubwal inaashi
riatabakalajuuwanaot uj
mianguv uzaokudhulumuwengi ne.
 Kwaupandemwi ngine,kunat abakal avidegev i
dogoambal olinaashi
ri
atabakalawany ongekatikajamii
.
Tabakahi l
ilav i
degev i
dogol i
naungananakupambanadhi diy auvamiziwami dege.Hatimay evidege
vinashindanakuifukuzami degemi kubwa.
UmojanaMshi kamano
Hadi
thi
hii i
nabainishakuwanguv uyamny ongeni umoj anamshi kamano.

 Vi
degev
idogov
inaunganakwawi
ngi
waonakuamuakupambananami
degemi
kubwa.

 Vi
degev
inashi
kamanakupar
uamachoy
ami
degemi
kubwanakuy
ati
asumu.

 Vi
degev i
dogovinashi
ndamapambanohayonakufani
ki
wakuif
ukuzamidegemi
kubwa.Hi
l
ili
naashi
ri
akuwa
wanyongewakiungananakushikamanawanawezakuwaondoawanyonyaj
iwarasi
li
mal
izaj ami
i.Peny
e
umoj
anamshi kamanopanaushindi
.

Ukombozi
/mapinduzi
 Vi degekujapomojanakutungamachoyamidegenakuyashi
nda.
 Mosekur ushaji
wemoj anakupi
gadegemojahadiakal
i
yumbisha.
 Vi degekuishi
akufukuz
ay al
emadegekat
il
i.
MBINUZAUANDI SHI

Taharuki
 Kunat
ahar
uki
yakuj
uawapi
mapenzi
yaAchesanaJoyy
ali
i
shi
a.

 Je,
baaday
abust
ani
kuv
ami
wanami
degewal
i
endel
eakuv
inj
ari
eneohi
l
o?

 Kunatahar
ukiyakujuakamaMoseal
if
ani
kiwakuonananaShi
randul
anakumpat
iaj
i
bul
ake.Kamaal
i
mpa
j
ibu,
kunatahar
ukiyakujuakamaj
i
buhi
lol
i
li
kuwasahihi
.

 Moseanai
ngi
wanat
ahar
uki
kuhusuni
nani
ali
yeki
ony
eshaki
l
eki
degeny
umbani
kwao.

 Kuj
akwaki degenyumbanikwaki
naMosekunamj
azat
ahar
uki
.Anaj
uahuendakunasababuy
andegehuy
o
kuj
a(uk.90).n.
k.

Ut
atu

 Si
kuhiikamasi
kumbi l
itatuzil
izopit
ail
ikuwatul
iv
u(uk.83)
.
 Nipesi
kumbil
i,
tatunit
afakari
…( uk.87)
.
 Kunavi
umbewat at
ukweny ebust ani–binadamu,vi
samakinandege.
 Si
kumbi l
i,
nal
eoy atat
uhaj af
ikakule.
Takr
ir
i
 …mar
ahadi
mar
ami
guu.
..

47
  …manenohi vihi
vi…
 Mar ahiyohiyo…
 Akachungul iahukunahuku…
 Wakabi ngi
ria,wakabingiria,wakabingir
ia…
 Ndani kwandani ,ndani yanaf si
…
 …v idegev i
dogov i
dogo. .
.
Tabaini
 …j uasi j
ua,bar i
disibar i
di(uk.83).
 Mwewesi mwewe, t
ai sitai(uk.89).
Majazi
 Joy–f uraha.Anaf urahinampenzi wakekati
kabustani
yaIl
ara.
 I l
ara–kul ala.JoynaAcheawanaj il
azahapanakuji
pumbaza.
Nidaa
 Pu!
 Chwa!
 Wapi !
 Chwi !
 Lo!

Tashihi
si
 Ndegenay epalemt i
niakaonanakushangi li
a
 …ki dege…cheny emadar akamadogoy akuwaf ungishandoaJoynaAchesa( uk.85).
Sadfa
 Wakat iambapoJoynaAchesawanakar i
bianakupi ganabusundi pondegeanawar ushiakiny esiny
usoni.
 Mosekushuhudi andegeaki wanyeaJoynaAchesakat ikasafarizakezakilamar apalebust anini(
uk.87)
.
 Mosekuot akuhusumi degey aajabukishaanakut ananami degehal isi
bustanini.
 Ki le ki
dege ambacho Mose amezoea kuki ona I lar
a kinakuja kweny e dir
isha yake ny umbanisi ku ya
Jumamosi asubuhi
.
Tanakuzi/
ukinzani
 Shughul izakujengaaukubomoa( uk.85).
 Kal alayumacho.
Jazanda
 Amet umiami degemi kubwakuwaki li
shav i
ongoziweny emaml akaambaohut umianguv ukuwany anyasa
wany onge.
 Amet umiaj azandayav i
degenav isamakikuwaki l
ishawany onge/ rai
awanaony anyaswanav i
ongoziwao.
 Amet umiaj azandayabust ani
kuwakili
shanchi narasilimalizakembal i
mbal i
ambazozi natumi wa.
 Vi pandev y
asi manijazandai nayowakili
shar asil
imal iauny enzozamal iambazozi napigani wanar ai
ana
viongoziwao.
 Kunaj azanday achoonakasr i.Chooni watumaski ninakasr il
inawakil
ishamat aj
iri
/vi
ongozi .

MBINUZALUGHA
Misemonanahau
 Binadamunaonahamsinizao
Tashbi
hi
 Al i
fuat
adest
uri
hii
kamai bada(uk.89)
.
 Mi domokamapanga(uk.91).
WAHUSI KA
Mose
Nikij
anaambay ebadonimwanaf unzi
.Amezal i
wamjini
.Nir afi
kiy akeShi
randulaambay eamezal
iwa
ki
ji
ji
ni.Anapenda kutembel
ea bust
aniy aIl
ala.Anapenda kutazama v i
samakikweny ekidimbwicha
bust
anihiyo.Anapendakuvi
rushi
av i
samakihi
v y
osimakilaanapot embeleabustanihi
yo.Anaambiwana

48
Shi
rakundakuwaki ji
j
inikunav isamakivi
kubwakul i
kohiv
yov yamjini
.Anatamanisi
kumoj anayeaf i
ke
ki
ji
j
ininakuj i
onea.Anashuhudi ami degeinav
yov ami
a,kuhari
bubustaninakuiav i
samakivil
ivyokuwa
kwenyekidi
mbwi .Anashuhudianamnav i
degevidogovi
navyounganakupambananami degemikubwana
hat
imayev i
degev i
dogovinashinda.Moseanaji
toleakul
i
shav i
samakikwenyekidi
mbwi.
 Mweny etamaa– anai ngi
wanat amaay akuendamashambaniakachezekweny et opeauaj iungena
wenzakekuv uasamaki .
 Mwaj ibi
kaji
–anaj i
tol
eakuwal i
shasamaki navidegekwav ipandev yasi
ma.
 Mwoga–anaj awanawogaanapoonai l
emi degey akutisha,v i
guuv y
akev i
naanzakut et
emekanaj asho
kuanzakumt i
rir
ika.
 Mwot andot o–anaot andotokuhusumi degemi kubway akut i
sha.
 Mt etezi
/mkombozi /mwanamapi nduzi–anasai di
av i
degekukabi l
i
ananamadegekat i
li
,anachukuaj i
wena
kupi gadegemoj ahadi akal
iyumbisha.
Umuhi muwaMose
Anawaki l
ishawat uwal i
owaj i
bikakat
ikajamii
; wat
uambaohut et
eawany onge.
Midege
Nimi degemi kubwaanay oonaMosendot oninav il
evi
l
ekweny ebust ani
.Inakul
av i
samakivyakidimbini
.Inashindwa
navidegev idogo.
 Mi l
af i–inakulav i
samaki vi
ngi,
inakulavi
pandev yasimahar aka.
 Mi haribi
fu–i nahar i
bumi meay amauakweny ebust aninakuchaf uamazingi
rakwami zogay avi
samaki ,
 Kat il
i–inakul avisamaki.
 Mi kubwa–i namachomakubwa, midomokamamapanga.

UmuhimuWake
Niki
elel
ezochaweny
enguv
uwanaony
any
asawany
onge.
Shi
randula
Niraf
ikiyakeMose;amezal
iwaki
ji
j
ini
;al
i
mwambiaMosekuwakiji
ji
nikunasamakiwakubwakul
i
kowa
mji
ni;
alit
egaki
tendawi
l
iki
li
chot
akakuj
uayupi
bor
akat
iyamjengachoonamjengakasr
i.
 Mshamba–al izal
iwakij
ij
ini
.
 Mt ani–alipendakumt aniaMose.
Umuhimuwake
Ametumi
kakurej
eleav i
janaweny ewelediwakuel
ezaj
ambokwamaf
umbo;
ameony
eshakuwanauel
ewawaj
uuwa
kuwapor
asi
li
maliny i
ngikij
i
jini
kuli
komj i
ni.

AchesanaJoy
Hawaniwapenzi;wanaf
urahi
amapenziyaokat i
kabust
ani
;wanapogaragazanabust
ani
ni,Achesaanany
ewana
ki
degepuani
;hat
ahiv
yo,wanat
azamananakuchekaki
shawanaendel
eakufai
dihubal
ao.

Umuhi
muwao
Nikiel
elezochawat
uambaowanaendel
eanamai
shabi
l
akut
il
iamaananij
uuy
aki
l
eki
nachoendel
ea
kat
ikajamii
.

NI
ZIKENIPAPAHAPA(
KenWal
ibor
a)
Hadit
hihiiinatupelekahadimt aawaKisumuNdogo,v iunganimwaj i
jilaMombasaambapomgonj wa
mahututikwaj i
naOt iiamelalakit
andani
.Wanaopangamazi shiyakewanapendekezawachangepesaza
kumsafir
isha nyumbanimwao Si di
ndibaada y a ki
fo chake.Hat a hiv
yo,Oti
ianapendekeza azi kwe
Mombasai l
ikupunguzaghar amazamazi shi.Wanampuuza.Ot i
ianakumbukaj i
nsiali
vyokuwany otawa
kandandahadial ipov unj
i
kamguunakut elekezwawaser i
kali
.Piaanakumbukaj insiali
v y
okutanana
RehemaWanj i
ruambay eali
mwambuki zaugonj wahatar
ikablay akifochake.Baaday aOtiikuaga,watu
wany umbaniwanaanzasaf ariyakumsafi
rishanyumbanikwaoSi di
ndi.Hatahiv
yo,hawaf i
kinyumbani.

49
Aj
alimbayainat
okeanji
aninakuangami
zawat
uwenginj
i
ani
.Mweny
eki
tiwaChamachaWat
uwa
Nyumbani
anajut
iakumpuuzaOt
ii
.
Ufaav
uwaAnwani
 Ot iianasemakwamar ayakwanzaazi kweMombasail
ikuepukaghar
amazakumpel ekaSi
dindil
aki
niwat
u
wanyumbani wanampuuza(uk.97).
 Ot ianasisi
ti
zakwamar ayapil
iazikweMombasalakini
wat uwanyumbaniwanampuuza(uk.97).
 Hat i
may ekaul
iyamwishoyaOt i
iil
ikuwaombil
ayeyekuzikwaMombasalaki
niwanampuuza.
Dhamira

Dhamir
akuuy ahadit
hihiinikut
ouonyadhi
dhiyakupuuzamambomai shani
:kupuuzawosi
awamarehemu,
kupuuza
wanamichezowanaoil
eteanchisi
fa,
aukupuuzamienendoi
nayohusumaingi
li
anokatiy
awanaumenawanawake.

MAUDHUI

Ut
amaduni

 Mi
l
anaadazaj
ami
iyaOt
iizi
nal
azi
mumt
ukuzi
kwany
umbani
kwao(
uk.97)
.

 Mweny
eki
tiwaChamachaWat
uwaNy
umbanianasemakuwakaul
iyamar
ehemusichochot
e,sil
olot
e(uk.
97)
.

 MwiliwaOt i
iuli
pot
olewamochar
i,ul
i
pit
ishwamt
aawaKi
sumuNdogo,
il
ikamai
l
ivy
oada,
awaagemaj
i
rani
zake(uk.101).

Mapuuza

 WanachamawaChamachaWat
uwaNy
umbani
wanaendel
eanamazungumzobi
l
akumhusi
shaOt
ii
.

 Wat
uwaNy
umbani
wanapuuzaombi
laOt
iikuzi
kwaMambasa.

 Baadayakuumi
amguuni ,
anapuuzwanamaaf
isawami
chezoser
ikal
i
ninakweny
ekl
abuy
akey
aBandar
iFC.
Hakunaal
iyemj
ali
tena.

 Oti
ianapuuzaushauriwaraf
ikiy
akekuj
i
hadhar
inawasi
chanawar
embo.Anasema,“
Panahasar
aganinzi
kuf
iaki
dondani
?”(uk.100)
.

Umoj
a/ushi
ri
kiano

 WanachamawaChamachaWat uwaNy
umbaniwanakuj
apamoj
akuanzakupangakumsaf
ir
ishaOt
ii
ny
umbani kabl
ayaki
fochake.

 Maaf
isawaChamachaWat
uwaNy
umbani
wanasambazahabar
izaki
fochaOt
ii(
uk.100)
.

 Wat
uwaChamachaWat
uwaNy
umbani
wanaj
aakweny
eki
bandaki
dogochaOt
iikumwombol
eza.

 WanachamawaChamachaNy
umbaniwanakusany
akasmanakumpamwekahazi
mai
l
ikughar
ami
a
mazi
shiyaOt
ii(
uk.101)
.

Tanzi
a

 RehemaWanj
i
ruanaagabaaday
akuugua.

 Ot
iianaagabaaday
akuuguakwamudamr
efu.

 Aj
ali
bar
abar
ani
inauawat
uwengi
wal
i
okuwawanamsaf
ir
ishaOt
iiny
umbani
kwaoSi
dindi
kwamazi
shi
.

50
MBI
NUZASANAA

Chuku

 Kabaki
asi
ndanokwaukondef
u

 Al
i
pokuwaanai
kany
agaar
dhi
mpakai
nat
etemeka.

 Umat
iwamashabi
kiuki
mshabi
ki
anakumwi
taki
l
adaki
kanasekundenanukt
a(uk.98)
.

 Anakumbukamikonokadhaay
amawazi
rial
i
osal
i
miananao,
mar
aisnawat
uwangazi
zaj
uuser
ikal
i
nindani
nanjeyanchi
(uk.98)
.

 RhemaWanji
ru…mwenyeurembowakuli
ti
ki
sajij
izi
ma,ur
embowakul i
kaushabahar
i,uremboul i
owapa
wasi
chanawenzi
wehusudanawanaumemshawashawaKi
bet
hshebanamwashowaki pupu(uk.100).

 Mamboni
yal
eyal
e;kuendesha,
kukonda,
vipel
emwi
l
ini
,kukohoakusi
kokoma…

 Saf
ari
yakuki
ukamabondenami
l
ima,
wil
ayanami
koa,
mij
inamaj
i
ji
…

 Wanahabar
iwal
i
oit
wakuj
akupi
gapi
chahawakuwezakul
any
amat
enamai
shani
mwao(
uk.102)
.

Ki
senger
eny
uma

 Kunapichaukutanii
nayokumbukasikuzaher
izaOt i
i
,aki
wamchezaj
imahi
riwakandanda(
uk.96)
;
aki
chezeaBandar
iFCkwenyeuwanjawaMani
spaanakot
enchi
ni.

 Oti
ianakumbukajinsial
i
vyokuwaanachezakwauhodar
i.Anakumbukaj
i
nsiwatangazajikamav
il
eJack
Oyoo Syl
ivest
er,I
smaelMohamed,Mohamed JumaNj ugunanaNi ckOkangawalivyokuwawaki
msi
fu
kwenyerediokwambwembwenahanjamu( uk.98)
;

 Anakumbukaj
i
nsi
ali
vyot
eul
i
wakui
chezeat
imuy
atai
faHar
ambeeSt
arsnaf
ahar
iil
i
yoendanaut
euzi
huo;

 Anakumbukamat
aif
amengial
i
poendakui
chezeanchiy
akenakupewaj
ukumul
akui
peper
ushabender
aya
nchiyake;

 Anakumbukami
konomi
ngi
yamawazi
rinamar
aisal
i
osal
i
miananao;

 Tunar
ejeshwany umanakuambi waj
i
nsiOti
iali
vyokwat
uli
wanakuv unj
wamguutaki
kauwanj
awaCCM
Ki
rumbaal i
pokuwaanachezeaki
l
abuy
akeBandariFCdhi
diyaYangay
aTanzani
a;

 Anakumbukaj
i
nsi
pichay
aeksi
rei
il
iv
yoony
eshakuwaamev
unj
i
kamf
upawamuundunanguy
oni
;

 Anakumbukaj
i
nsi
ali
vyol
azwahospi
tal
i
nimi
ezi
sit
a;

 Oti
ianakumbukaj
i
nsial
i
vyoamuakuachakaziy
akuchezampi
ranakuanzakuf
any
akazindogondogoi
l
i
kuj
iki
mu;

 Tunar
ejeshwany
umanakuambi
wakuhusuRehemaWanj
i
rual
i
kut
ananaOt
ii
;

 Tunakumbushwaj
i
nsi
Oti
ial
i
vyoony
wanar
afi
kiy
akekuhusuRehemal
aki
niakampuuza;

 Tumarej
eshwanyumbanakuambi
wakuwaRhemaal
i
ondokaMombasabi
l
akumwar
if
uOt
ii
.Anakuf
amuda
mfupi
baadaye;

Day
oloj
ia

51
  Kunadal
oloj
iakatiyaOti
inawanachamawaChamachaWat
uwaNy
umbani
.Anawaambi
awamzi
ke
Mombasalaki
niwanampuuza(
uk.97)
.

Ki
nay
a

 Wat
uwany
umbani
kuanzakupangamazi
shi
yaOt
iikabl
ayaOt
iikuaga;

 Maaf
isawamichezoser
ikal
i
ninawal ewaBadnar
iFCkumpuuzaOt
iibaaday
akekuumi
ail
hal
ial
i
kuwa
amei
l
eteaki
l
abuyakenanchiyakesi
fany
ingi
.

 RehemakuondokaMombasapasi
nakumwambi
aOt
iii
l
hal
ial
i
kuwampenzi
wake;

 Pi
chazaOt
iikut
apakaakweny
ekur
asazagazet
ulami
chezoi
l
hal
ial
i
kuwaamepuuzwaaki
wahai
;

 Gazet
ikur
ipot
iat
iOt
iial
i
agabaaday
akuuguakwamudamf
upi
il
hal
ial
i
kuwaameuguakwamudamr
efu.

 Wazi
riwaMichezokusemaat
ipengoal
i
loachaOt
iihal
i
wezikuzi
bwai
l
hal
ial
i
kuwaamempuuzaal
i
poj
i
taj
i
msaadawake(uk.101)
.

Ut
ohozi

 Fr
emu;
picha;
kiki
;kl
abu;
eksi
rei
;

Tabai
ni

 Kaul
iyamar
ehemusi
chochot
e,si
lol
ote.
.

 SibarabarayaMlangowaPapa,sibar
abar
ayaNkur
umah,sibar
abar
ayaJomoKeny
att
a,sibar
abar
aya
Digo,
si bar
abar
ayaMsani
fuKombo…

 Maumi
vusi
maumi
vuhay
oal
i
yoy
ahi
si.

 Si
kyendesha,
sikukonda,
siv
ipel
emwi
l
ini
,si
kukohoakusi
kokoma…

 Ji
ti
mai
sij
i
timai
hiy
o…

Taswi
ra

Tunapewat
aswi
ray
aaj
ali
il
embay
a:

 Lor
ili
l
igongananagar
idaf
raonakul
i
rar
uagar
imapandemakubwa;

 Li
l
ify
ondaf
yondamagar
imengi
nesi
tay
ali
yokuwakweny
emsaf
ara;

 Wi
ngukubwal
avumbi
li
li
sambaabar
abar
ani
;

 Vi
ungov
yabi
nadamuv
il
ikat
wakat
wav
ibay
ahadi
wapi
gapi
chawakawachakul
any
amamai
shani
mwao;

MBI
NUZALUGHA

Mi
semonanahau

 …kupat
aahueni
;

 Anapi
gachaf
ya;

52
  Aki
wal
achenga;

 Aki
chungul
i
akabur
i…

 …amepat
anaf
uuki
asi
…

 …kuf
umbanakuf
umbuawal
i
kuwaut
anaupot
e..

 Wamei
ngi
apepoy
aoi
siy
ojuamasai
buy
aduni
ahi
i
.

 .
..
ali
mshi
kasi
ki
o..

 Akapi
gwanabut
waa…

 …anawazanakuwazua…

 …msaf
araul
i
shi
kanj
i
a…

Met
hal
i

 Al
i
yeumwanany
okaaki
uonaung’
ong’
ohusht
uka.

 Mwachaki
wihanachonachemaki
mpot
elee.

Tashbi
hi

 Kaul
iyakeni
kamamaj
iyamot
oyasi
yowezakuchomany
umba.

 …chi
nial
i
kobwagi
kakamaguni
alachumv
i.

 …amet
upt
wakamamasi
mbi
yabuzaa.

WAHUSI
KA

Ot
ii

Nimwanakandandahodariambayehadit
hiinapoanzakunampat
aakiwaamel alaki
tandani,haliyaket
aabani
,siwa
majisiwachakula.Wat uwany umbaniwamemzungukahukuwaki pangajinsiyakusaf i
rishamwi l
iwakehadi
nyumbani
Sidi
ndiafapo.Ot
iipi
aanakumbukakuhusumaishayakeyaherinaf
anakahadi hapaal i
posasa.

 Mwanakandandahodar
i–ali
kuwaanaogopwanatimuki
nzani
;watangaziwal
ikuwawanat
ajaj
i
nal
akeki
l
a
sekunde,
daki
kananukt
a;al
i
ichezeat
imuyatai
fay
aHarambeeStar
snakl abuy
aBabandari
FC.

 Mwoga–anaogopakur
ejel
eauchez
aji
mpi
rabaaday
akupona.Anawachauchezaj
ikandanda.

 Mwenyet
amaa–anadondokwanamat
eanapomwonaRehemaWanj
i
ru;
anai
shi
akuwampenziwakebaada
yamudamfupi
.

 Mweny
emapuuza–anapuuzaushauriwammoj awamarafi
kizakeali
yemwambiakuj
i
hadhar
inawasi
chana
war
embokamaRehema.Oti
ianasema,“Kunahasar
agani
nzikufiaki
dondani
?”

 Ki
sir
ani
–ni
mtuanay
esababi
shamkosi
.Manenoy
akey
ali
yopuuzway
anasababi
shaaj
ali
nji
ani
.

Umuhi
muwake

Mwandi
shiamemt
umi
akuony
eshaj
i
nsiny
otay
amt
uhuzi
mika:mai
shamazur
ikubadi
l
ikanakuwamabay
a.Kupi
ti
a

53
kwake,
tunaonaj
i
nsi
ser
ikal
ihupuuzamashuj
aawakewanapopat
wanashi
damai
shani
.

RhemaWanj
ir
u

Nimsi
chanammojamremboambay eOt
iiali
kut
ananaye.Anat
orokaMombasabaaday
akuj
uananaOt
ii
.Anaaga
aki
wanyumbani
kwaoNyer
ikut
okananamaradhimabay
a.

 Mr
embo–ur
embowakeul
i
kuwaunal
i
tiki
saj
i
jizi
manaungewezakukaushabahar
i.

 Kat
il
i–anaondokaMombasabi
l
akumf
ahami
shampenzi
wakeOt
ii
.

Wat
uwaNy
umbani

Ni
kundi
lawat
uambaowanat
okany
umbani
kwaoOt
ii
.Wanakuj
apamoj
ail
ikupangamazi
shi
yaOt
ii
.

 Wenyebusara-wanaj
uaumuhimuwakupangamambomapema.Wanaanzakupangakuhusumazi
shiy
a
Ot
iibaaday
akuonakuwahaweziakapona.

 Weny
eumoja–wanashir
iki
anakuchangapesanakupangakusaf
ir
ishamai
tiy
aOt
iikut
okaMombasahadi
ny
umbani
kwaoSi
dindi
kwamazi shi
.

 Weny
emapuuza-wanapuuzaombi
laOt
iikuzi
kwaMombasa.

 Watamaduni
/wahafi
dhina–wanaaminikuwanil
azi
mamt
uazi
kweny
umbanikwao;wanaami
nikuwakaul
i
yamarehemusichochote,
sil
olot
e.

Umuhi
muwao

Wamet
umi
kakut
uusi
aumuhi
muwaumoj
akat
ikaj
ami
i
.

Maaf
isawaBandar
iFC/
Wazi
riwaMi
chezo

Ni
wakuuwakl
abuy
azamani
yaOt
ii
.Wazi
rindi
yeanasi
mami
awawi
zar
ayami
chezonchi
ni.

 Kat
il
i–hawamsai
dii
Oti
ibaaday
akuv
unj
i
kamguu;

 Weny
emapuuza–wanampuuzaOt
iibaaday
akuv
unj
i
kamguu.

Umuhi
muwao

Wamet
umi
kakuony
eshaj
i
nsi
ser
ikal
ihupuuz
amashuj
aawakewapat
waponashi
da.

TULI
POKUTANATENA(
Ali
faChokocho)

Pl
oti

Hadit
hii
nahusumarafi
kiwawil
i
,BogoanaSebuwal i
oondokeanakwamudamrefu.Chanzochakut
enganakwaoni
baadayaBogoakuhamakiji
j
ichakeal
i
polel
ewakutokananakukerwanavi
ti
mbiali
vyokuwaanaf
any
iwanaBi.Si
nai
.
Kwamajaali
wa,wanakut
ananakusi
muli
anamengikuhusuyali
yopi
ta.

Uf
aav
uwaAnwani

 BogoanaSebuwal
i
pokut
anaCl
ubPogopogowal
i
piganapambaj
anakul
i
zanakwakuondokeanakwamuda
mrefu.

 Wal
i
pokut
ana,
Bogoaanasi
mul
i
akadhi
anzi
may
amkosi
uli
ompt
akat
ikaumr
iwakemchanga.

54
  Wal
ipokut
ana,Bogoaal
imj
uli
shamkeweSaki
nakwamaraf
ikizakenay
eSebukumj
uli
shamkeweTunukwa
r
afi
kiy
eBogoa.Kazuanamj
uli
shamkeweTemukwamarafi
kizake.

Dhami
ra

Kuel
ezashi
dawanazopi
ti
awat
otowamaski
ni.

MAUDHUI

Ushi
ri
kina

 Kazukuambi
aSebukuwaWamat
ewanaposaf
ir
ihur
ukakamandegekwakut
umi
auchawi
wao.

 Kazukuambi
aSebukuwakuleMateiki
wamt uatapat
apakachanj
i
aniusi
kual
i
piget
ekel
i
tazungumzakwa
kumwambiaawachekul
i
pigat
ekekwanil
inaumi
a(uk.105)
.

 Kazukusemakuwamtuanapoondokany
umbanikwaoghaf
lanaat
afut
weakose,
huwaamef
any
iwauchawi
wakurushwabi
lay
eyekuj
uaaukuhisi
.

Ur
afi
ki

 BogoanaSebuwali
kuwamaraf
ikiwautot
oninawal
i
pendakuchezapamoj
a,Bogoaanaf
urahi
ami
chezohi
i
nakut
amanikuhami
anyumbanikwaki
naSebu.

 BogoanaSebukukumbat
iananakul
i
awal
i
pokut
anakweny
eCl
ubPogopogo.

 KazunaBogoakughar
ami
avy
akul
anav
iny
waj
iwal
i
vyonunuaCl
ubPogopogo.

 Bogoaal
i
fany
aur
afi
kinawat
otowamaj
i
rani
ambaoal
i
kuwaanachezanao.

Ukat
il
i/
uki
ukaj
iwahakizawat
oto/
utumwa/
uny
any
asaj
i/
dhul
uma

 Wazazi
waBogoakumwondoany
umbani
kwaonakumt
elekezakwar
afi
kiy
aoBi
.Si
nai
.

 WazaziwaBogoakumhadaaatiat
apat
amaishamazur
imj
i
ni,at
apel
ekwashul
eni
,at
akuwaanakul
avi
zur
i,
at
apewamavazimazur
iil
hal
imambohayawi
hivyo.

 BabakeBogoakumt
ishaBogoakuwaat
amchapai
ki
waangekat
aakuendamj
i
ni.

 Bogoakulazi
mikakufany
akil
akituali
choamrishwakuf
anyanaBi.Si
nai–kumeny av
itunguumaj
i
,kupar
ia
samaki
,kukatashi
nyangozanyama,kudondoamchele,
kuchanj
akuni
,kuf
agi
a,kuf
uan.k.

 Bogoaanal
azi
mishwakuendakuuzamaandazi
shul
eni
badal
ayakusoma.

 Bogoakut
opewauhur
uwakuchezanawenzakei
l
akwakut
oroka.

 Bi
.Si
nai
kumpi
gaBogoaal
i
pompat
aaki
chezanawat
otowamaj
i
rani
.

 Bi
.Si
nai
kupendakumt
ukanaBogoa.

 Bi
.Si
nai
kut
ompaBogoahat
asekundemoj
akuwanawazeewake.

 Bogoakupewamakokonamakomboy
achakul
a,kul
i
avy
unguni
nasuf
uri
ani
wengi
newaki
l
asahani
ni.

 Bi
.Si
nai
kuchomav
iganj
avy
aBogoakwakut
umi
aki
j
ingachamot
okwakuy
aachamaandazi
yaungue.

55
MBI
NUZASANAA

Hot
uba

KunahotaubayaTunu,mkeweSebu,wakiwaHot
eliRombeko.Kat
ikahot
ubahi
yo,t
unapewaf
asi
l
iyaki
nakuhusu
mtazamowaj ami
ikuhusuuchawi
/ushi
ri
ki
na:

 Uchawi
siSay
ansi
kwaf
asi
l
iyaSay
ansi
tunay
oij
uasi
sikupi
ti
avi
tabuv
yaWazungu;

 Wahusi
kawanakubal
ikuwauchawi
siSay
ansi
kwasababuhat
uwezi
kuuonaaukuusi
ki
a;

 Wahusi
kawanakubal
ikuwauchawi
siSay
ansi
kwav
il
eWazunguwanasemasi
Say
ansi
;

 Wahusi
kawanakubal
ikuwauchawi
siSay
ansi
kwasababuhauwezi
kut
afi
ti
wakwauwazi
;

 Waafri
kanaWazunguhukubal
ikuwauchawiupoi
j
apokuwamar
any
ingihuwahakunaushahi
dikuhusu
kuwekokwake.

 Bi
nadamuamepewauwezomdogowakuwezakuonamambomengi
yaj
ayo;

Sebuanat
oahot
ubay
akewaki
wanaki
naTunu,
KazuHot
eli
Rombeko.Kupi
ti
ahot
ubahi
yo,
tunaj
uakuwa:

 Bogoahakuzal
i
waZewa,ki
ji
jichaki
naSebu,bal
ial
i
let
wapal
enawazaziwakemasi
ki
nii
l
ial
elewenahi
vyo
wazazi
wakewawezekupunguziwamzi
gowakuleawatot
owengi
;

 Sebu na Bogoa wal

iondokea kuwa mar
afi
kiwa dhat
i,wakawa wanaf
any
a mambo mengipamoj
a,y
a
kufur
ahi
shanay akukera;

 Bogoaal
i
towekaghaf
lakut
okaki
j
ij
ini
ali
pof
ikami
akakumi
nat
isa,
mwakawa1966;

 Wazazi
wot
ewaBogoawal
i
kuf
amudamf
upi
baaday
aBogoakut
owekaki
j
ij
ini
,wal
i
kuf
abi
l
akumwona;

 Sebunawenzakehawakupat
ahabar
iyoy
otekuhusuBogoabaaday
ayey
ekuondoka;

Hot
ubayaSebuinamgut
ushaKazuambay
einasadi
fukuwaanamj
uaBogoa.Kazuanat
oahot
ubay
akef
upiambay
o
i
naujumbeuf
uat
ao:

 Bogoaal
i
tokakwaoMat
enakuendanakuj
asehemuzaSeka,
kwaki
naKazumi
akay
asi
ti
ni;

 Al
i
taf
utakazi
yausonar
akul
eSekanaakaf
ani
ki
wakupat
amoj
akwaWahi
ndi
;

 Baaday
akupat
akazi
,
ali
oanakupat
aur
aiawahumonchi
ni;

 Ndoay
aBogoai
l
ibar
iki
wawat
otowanne,
wawi
l
iwaki
kenawawi
l
iwaki
ume;

 Tanguahami
ehumo,
amei
shi
Tiny
anahat
akuj
ual
ughay
aKi
ti
nya;

Kunahot
ubandefuanayot
oaBogoaali
pokutananar
afi
kiyakewazamaniSebu,kat
ikaCl
ubPogopogo.Kupi
ti
akwa
hot
ubahi
itunaj
uakuhusudhul
umaal
izopi
ti
aBogoakati
kaumriwakemdogo:

 Bogoaal
i
amshwaasubuhi
sanasi
kui
l
ewazazi
wakewal
i
pangakumpel
ekamj
i
ni.

 WazaziwaBogoawal
i
kuwamaski
nisana.Bogoaal
i
vishwashat
ikubwal
i
li
lompway
a,ki
vazipekeecha
mtungi
nikwake.

 Wazazi
waBogoakumwondoany
umbani
kwaonakumt
elekezakwar
afi
kiy
aoBi
.Si
nai
.

56
  WazaziwaBogoakumhadaaatiat
apat
amaishamazur
imj
i
ni,at
apel
ekwashul
eni
,at
akuwaanakul
avi
zur
i,
at
apewamavazimazur
iil
hal
imambohayawi
hivyo.

 BabakeBogoakumt
ishaBogoakuwaat
amchapai
ki
waangekat
aakuendamj
i
ni.

 Bogoakulazi
mikakufanyaki
lakit
ualichoamri
shwakufany
anaBi .Si
nai–kumeny av
itunguumaj
i
,kupar
ia
samaki
,kukatashi
nyangozanyama,kudondoamchel
e,kuchanj
akuni,
kufagi
a,kuf
uan.
k.

 Bogoaanal
azi
mishwakuendakuuzamaandazi
shul
eni
badal
ayakusoma.

 Bogoakut
opewauhur
uwakuchezanawenzakei
l
akwakut
oroka.

 Bi
.Si
nai
kumpi
gaBogoaal
i
pompat
aaki
chezanawat
otowamaj
i
rani
.

 Bi
.Si
nai
kupendakumt
ukanaBogoa.

 BiSi
naial
i
pendakumt
ishaBogoaat
iiki
waat
asemakuhusumat
esoanay
opi
ti
any
umbanikwake,
angemkat
a
ul
imi
.

 Bi
.Si
nai
kut
ompaBogoahat
asekundemoj
akuwanawazeewake.

 Bogoakupewamakokonamakomboy
achakul
a,kul
i
avy
unguni
nasuf
uri
ani
wengi
newaki
l
asahani
ni.

 Bi
.Si
nai
kuchomav
iganj
avy
aBogoakwakut
umi
aki
j
ingachamot
okwakuy
aachamaandazi
yaungue.

Kuchangany
andi
mi

 okwanasodawat
…kut erpuani
.

 …uki
takani
u-sagaci
ty.

 Cl
ubPogopogo

 Ki
bakor
aJazz

Chuku

 Al
i
chekaki
chekoki
ref
umpakambav
uzi
kamt
afuna(
uk.104)
.

 …ki
chekocheny
enguv
uzakut
oamwanwi
uli
osaf
ir
iroboduni
a….

 …v
ichekov
il
iv
yov
umanakupar
ami
akut
azapal
epahal
atul
i
poket
i(uk.107)
.

 …machozi
yal
i
angukami
gongoni
mwet
unakur
ovy
amakot
iyet
u(uk.112)
.

Ut
ohozi

 Sol
i
;say
ansi
;gi
l
asi
;muzi
ki

Sadf
a

 Sebukut
ajaki
sachaBogoaki
shai
nakuwakwambaKazuanamj
uaBogoaanay
ezungumzi
wa.

 Bogoakuwanawat
otowawi
l
iwaki
kenawawi
l
iwaki
ume.

Hadi
thindaniy
ahadi
thi

57
  Kazuanar
ejel
eahadit
hiyakisasil
ikuhusuchat
ual
iy
etembeakutokaupandewamashar
ikiwanchiy
aMat e
nakumezawatuwengi ki
shalikael
ekeaupandewamaghari
bikuendakuwat
api
kahuko(
uk.104)
.Hadit
hihi
i
i
nachi
muzasifayakeyakuami niushi
ri
kina.

 Sebuanarejeleahadhit
hiyamtotowachuraali
yechupi
amajimotoil
iang’ar
ishengoziyakei
wekamay a
j
ongoolakiniakaishi
akuhar
ibungoziy
akenakui
fanyaiwenamabaka(uk.108).Anai
tumi
akumshaur
iKazu
dhi
dhiyakur uki
amambo.

Maj
azi

 Tunu–ki
tuchadhamani
.Ni
mkeweBogoa.

 Si
nai
–si
na,
kut
okuwanaki
tu.Hat
aut
u;anamt
umi
ki
shaBogoaaki
wamchanga.

 Seka–saka.SebunaKazuwanakuj
ahapakumsakaBogoa.

Mbi
nur
ejeshi

 Sebukur
ejel
eaj
i
nsi
ali
vyokuwaanapendakuchezanaBogoawaki
wawat
oto.

 Sebukur
ejel
eaj
i
nsi
Bogoaal
i
vyol
etwakut
okany
umbani
kwaohadi
kij
i
jichaZewaaki
wamt
otomdogo.

 Hot
ubay
aBogoai
naangazi
amat
uki
oyaf
uat
ayoambay
oyal
i
fany
ikaaki
wamdogo:

i
. Bogoaal
i
amshwaasubuhi
sanasi
kui
l
ewazazi
wakewal
i
pangakumpel
ekamj
i
ni.

i
i
. WazaziwaBogoawal
i
kuwamaski
nisana.Bogoaal
i
vishwashat
ikubwal
i
li
lompway
a,ki
vazipekeecha
mtungi
nikwake.

i
i
i. Wazazi
waBogoakumwondoany
umbani
kwaonakumt
elekezakwar
afi
kiy
aoBi
.Si
nai
.

i
v. WazaziwaBogoakumhadaaatiatapat
amai
shamazur
imj
i
ni,at
apel
ekwashul
eni
,at
akuwaanakul
a
vi
zur
i,at
apewamav
azimazur
iil
hal
imambohayawi
hiv
yo.

v
. BabakeBogoakumt
ishaBogoakuwaat
amchapai
ki
waangekat
aakuendamj
i
ni.

v
i. Bogoakulazi
mikakufany
aki l
aki
tual
ichoamrishwakuf
anyanaBi .Sinai– kumenyavit
unguumaj
i
,
kupar
iasamaki,
kukat
ashiny
angozany
ama, kudondoamchel
e,kuchanj
akuni
,kufagi
a,kuf
uan.k.

v
ii
. Bogoaanal
azi
mishwakuendakuuzamaandazi
shul
eni
badal
ayakusoma.

v
ii
i. Bogoakut
opewauhur
uwakuchezanawenzakei
l
akwakut
oroka.

i
x. Bi
.Si
nai
kumpi
gaBogoaal
i
pompat
aaki
chezanawat
otowamaj
i
rani
.

x. Bi
.Si
nai
kupendakumt
ukanaBogoa.

xi
. Bi
.Si
nai
kut
ompaBogoahat
asekundemoj
akuwanawazeewake.

xi
i
. Bogoakupewamakokonamakomboy
achakul
a,kul
i
avy
unguni
nasuf
uri
ani
wengi
newaki
l
asahani
ni.

xi
i
i. Bi
.Si
nai
kuchomav
iganj
avy
aBogoakwakut
umi
aki
j
ingachamot
okwakuy
aachamaandazi
yaungue.

Tashbi
hi

 …mt
ukur
ukakamandege…

58
  …kubadi
l
ika…kamausowamt
otomchanga.

 Ki
namt
okami
domoni
kamamaj
iyanav
yot
ir
ir
ikabombani
.

Mi
semonanahau

 …i
ngwawakwashi
ngoupande.

 …puanamdomot
useme.
..

 …kupi
gaf
undal
i
ngi
ne…

 …t
uli
ti
afor
a…

WAHUSI
KA

Kazu

Ni
raf
iki
yeSebunammeweTemu.Anaami
niushi
ri
ki
nasana.Wanashi
ri
ki
ananar
afi
ki
yeSebukumt
afut
aBogoa.

 Mshi
ri
ki
na–anaami
nikuwaWamat
ehut
umi
auchawi
kur
ukakamandegewanapohi
taj
ikusaf
ir
i.

 Mcheshi
–al
i
pendakuchekeshaSebuwaki
wapamoj
a.

 Kigeugeu-anawezakubadi
l
ikamaramojakamausowamt
otomchanga;anawezakui
ki
mbi
zaf
urahana
kuil
etahuzuni
,auki
nyumechake(
uk.109)
.

 Mkar
imu–y
eyenaBogoawanaj
i
tol
eakughar
ami
avy
akul
awal
i
pokut
anaCl
ubPogopogo.

Umuhi
muwake

Ni
kiel
elezochawat
uambaowanaami
nisanaushi
ri
ki
na.

Sebu

Ni
raf
iki
yeBogoa,
Kazu,
nammeweTunu.

 Mcheshi
–ki
l
asi
kuaki
wanaKazuanapendakumchekeshakwamzahai
l
iaonej
i
nsi
anav
yocheka.

 Mpevu – anael
ewa kuwa mt
u anapoondoka ghaf
la kut
oka ki
tov
u chake huwa kuna j
ambo ambal
o
l
imemkasi
ri
sha.

 Mwerevu–anamf unzaBogoakusomaa,
be,
che,
dehadi
akawezakusomahadi
thi
nzi
makweny
eki
tabu.Pi
a
anamfunzaBogoakuandi
ka.

 Mkar
imu–y
eyenaKazuwanaj
i
tol
eakughar
ami
avy
akul
awal
i
pokut
anakat
ikaCl
ubPogopogo.

Bogoa

Niraf
iki
yeSebuambayeali
ondokaki
ji
j
inimwaoakiwanaumr iwami
akakuminat
isahapomi
akay
asi
ti
ni.Al
i
kuwa
anal
elewanaBi
.Si
naibaadayawazaziwakekumt
elekezeakul
e.

 Sonar
a–anaf
any
akazi
yausonar
akwaWahi
ndi
.

 Mweny
emapuuza–anahamanchi
nimwakenakupuuzanchi
yake,
wazazi
wakenar
afi
kiy
akeSebu.

 Mchangamf
u–Sebuanawazai
ki
waBogoaat
akuwanaul
euchangamf
ual
i
okuwanaoaki
wamt
oto.

59
  Msir
i–hamwambiimkewekuhusumatesoali
yopi
ti
achi
niy
aBi.Si
naihadipal
ewanapokut
anakat
ikaCl
ub
Pogopogo;
hamwambi
imtuyeyot
ekuhusudhul
umaanazopi
ti
aaki
waanaishinaBi
.Si
nai
.

 Mwenye hur
uma – anali
a anapofahamu kuwa at
atenganana na wazazina ndugu zake asubuhii
l
e
al
i
poambiwakuwaat
apelekwamj i
ni.

 Mwer
evu–anaj
uakuwaanadangany
wanawazazi
wakewanapomhadaakuhusuuzur
iwamasi
hay
amj
i
ni.

 Mwoga–anaogopababakeal
i
pot
ishi
akumpi
gakwabakor
a.

 Mweny
ebi
dii
–anat
embeanawazaz
iwakekwami
guuhadi
mji
ni.

 Mdangany
ifu–anamdangany
aSebuat
ial
i
chomekami
konoal
i
pokuwaanai
puamaj
iyamot
o.

Umuhi
muwake

Ametumi
kakuwekawazimatat
izowanayopit
iawat
otowamaskinichi
niyawal
eziwao.Amet
umi
kapi
akuony
esha
j
insi
nguv
uzamajaal
i
wazinawezakuwakutani
shawatuwal
i
oondokeanakwamudamrefu.

Bi
.Si
nai

Nimamakati
lial
i
yekuwaanamleaBogoa.Anamf
any
ishakaziny
ingikat
ikaumr
iwakemdogo.Anaagamudamf
upi
baaday
aBogoakutokaki
j
ij
ini
.

 Mpy
oro–al
i
pendakumt
ukanaBogoa.

 Kati
li
–hampiBogoamudawakukaanawazazi
wake;
anamchmakwav
ij
ingav
yamot
o;anamwachaal
ekwa
vyumnui
l
hal
iwenginewanakul
asahani
ni.

Umuhi
muwake

Nikielel
ezo cha wal
ezikat
il
iwanaowat
esa wat
oto ambao wako chi
niya ul
eziwao.Mwandi
shiamemt
umi
a
kuonyeshakwambav i
tendov
yawatukamahawahuishi
akuat
hir
ifi
krazawat
otohao.

WazaziwaBogoa

Mwandi
shi
haj
ataj
amaj
i
nay
ao.Hat
ahi
vyo,
amewakuzaki
kami
l
ifu.

 Maski
ni–wananunuasabuniSi
kukuut
u;hawamnunul
i
iBogoamav
azimazur
i;wanamchukuaBogoakwaBi
.
Si
naii
l
iawasai
diekuml
ea.

 Kat
il
i–wanamsabi
l
iaBogoakwaBi
.Si
nai
ambay
eanamt
esa.

 Wadangany
ifu– wanamhadaaBogoaatimj
i
niat
apandamagar
imazur
i,at
anunul
i
wamav
azimazur
ina
at
apel
ekwashul
eni,
haiel
ekei
kuwahiv
yo.

Umuhi
muwao

Wametumi
kakamawazaziwali
ofel
ikat
ikaj
ukumul
aol
auzaz
i.Pi
a,wamet
umi
kakuwekawazishi
dawanazopi
ti
a
wazazi
maski
nikat
ikakut
oamal
ezi.

MWALI
MUMSTAAFU(
DumuKay
anda)

Pl
oti

60
Hadit
hiinarej
eleamatukioyanayofany i
kakatikashul emoj aambapowageninawanaf unziwazamaniwamekuj a
kumwagamwal i
muwaoanay estaafu.Hotubany ingizakumsifuzinat
olewa.Hat ahivyo,anakujamwanamume
mmoj akwaj inaJair
oambay eanat oahot ubai nayoangaziaubayawake:jinsiali
vyokuwaanampamoy okuwa
atai
mari
kamasomoni ,j
insial
iy
omwony adhidiy aufuskanakuny wapombe.Hat ahivyo,inadhihi
ri
kakuwahi kini
ki
naya,kwanimwal imual i
kuwaanat ekel
ezawaj i
buwake.Mwal i
mumst aafuhawekichuki .Anampel ekeaJairo
zawadizoteali
zopewalichayakumkashi fubur e.Hadit
hiinai
shapaleJai
roanapotakakuji
ti
akitanzibaaday akuona
makosay ake.

Uf
aav
uwaAnwani

 Hadi
thii naangazi
a mambo mazuriy
a mhusi
ka mkuu,mwal
i
mu Mosi
:kuel
ekeza wanaf
unziki
tabi
a,
kuwafunzaJiograf
ia,
Hisabat
in.
k.

MAUDHUI

El
imu

 Wali
muwanaj ukumulakuf
iny
angawanafunzinakuwasai
diakuj
iunganataal
umambal i
mbali
.Mikononi
mwamwal imumst aaf
uwamepiti
awanaf
unziwengiambaosasanimdaktar
i,mar
ubani
,wabunge,mazazi
ri
,
wahandi
sin.k.

 Jukumu la wal
i
mu nikuwapa wanafunzinasaha na maadi
li
.Wanaf
unziwote wa mwali
mu mstaaf
u
hawamsahaukwanasahazake,insaf
uy ake,hurumazake,heki
mayaken.k.Anamshaur
iJai
rodhi
diya
ufuska.

 Wali
muwanapaswakuwapamoy onakuwamot i
shawanafunziambaouwezowaoki masomoukochini
.
Mwali
mumst aafual
ishi
ndaakimwambiaJai
rokuwaat ai
marika,kwambauzuzuwakeungei
sha,kwamba
suf
urizakemasomonizi
tapi
shamiakwamia(uk.123)
.

 Wanafunziwali
onauwezowachi niki
masomohukatatamaamasomoni .Jai
roanapendekezakuwabaada
yamwal i
mukust aafu,wanaf
unziwasioelewamaomohawatapot
ezamudamwi ngishul
enibaliwataj
i
endea
zaokuzumbuar i
zikikwanji
anyinginebadalay
akupot
ezamudamwi ngishul
enikwamat umainiyauongoya
mwali
mumst aaf
u( uk.123)
.

 El
i
mui
naghar
ama.Sabi
naanaf
ukuzwashul
eni
il
iaendeakanunuev
itabuv
yahi
sabat
i.

 El
imui
nadhamini
wakat
ikaj
ami
ihi
i
.Mwal
i
mumst
aaf
uanampel
ekaSabi
nakat
ikashul
eyabweni
il
iaendel
ee
namasomoyake.

Ukat
il
i

 Jai
rokumtuhumumwal i
mumst aafuatindiy
eali
kuwaki
kwazochauf
ani
siwakekwakumpamat
umai
ni
hewaati
kiwangochakemasomoniki
tai
marika.

 Jai
rokuml
aumubadal
ayakumshukur
umwal
i
mumst
aaf
ukwakumshaur
iaepukeuf
uska(
uk.124)
.

 Jai
rokuml
azi
mishamkewenawat
otowakekui
shiny
umbanimwamwal
i
mumst
aaf
ukamazawadikwa
mwali
mu.

 Jai
rokuj
anapangakutakakut
engani
shakichwachamwali
munaki wil
i
wiliat
ikwat uhumazamwal
i
mu
kumwoabint
iyeSabi
nai
l
hal
imwali
mualikuwaamempel
ekaSabi
nakat
ikashuleyabwenikusoma.

 Jai
rokut
akakuj
i
uakwakuj
uakuwaal
i
kuwaanamt
uhumumwal
i
mubi
l
amakosa.

Wema/
ukar
imu/
uadi
li
fu

61
  Mwal
i
mumst
aaf
ukuzi
dikumpamoy
oJai
rokuwaki
wangochakeduni
kimasomoki
tai
mar
ika.

 Mwal
i
mumst
aaf
ukumshaur
iJai
rokuepukauf
uskaaki
washul
eni
.

 Mwali
mumst aaf
ukupendekezamt
uasi
yej
i
weza/
asi
yef
ani
ki
wakamaJai
roaj
eahut
ubunaaangazi
eubay
a
wake(mwal
i
mumst aafu)
.

 Mwal
i
mumst
aaf
ukuombaJai
roar
uhusi
wekuket
ikweny
ejukwaal
awageni
mashuhur
i(uk.124)
.

 Wanafunziwazamaniwamwal i
mumst aaf
u kumpazawadiny
ingimwal
i
muwao (
tor
olizakusomba
mchanga,sepet
u,makubadhi
,samani
,pesan.
k).

 Mwal
i
mumst
aaf
ukumzawadi
Jai
rozawadi
zot
eal
i
zopewabaaday
akust
aaf
u.

 Mwal
i
mumst
aaf
ukukubal
ikumwekamkeweJai
ronawat
otowakekamawat
uwaf
ami
l
iamoj
a.

 Mwal
i
mumst
aaf
ukumpel
ekaSabi
nakat
ikashul
eyabweni
il
iaendel
eenamasomoy
ake.

Ut
amaushi

Ni
hal
iyawat
ukukat
atamaa.

 Jai
roanakat
atamaanamasomokwakut
okuwamahi
rimasomoni
,anawachashul
e.

 Jai
roanaai
bikakwakumshukuv
isi
vyomwal
i
mumst
aaf
uat
iamemwoabi
nti
ye,
anat
akakuj
i
ua.

Vy
eo

 Mhuskamkuu,
Mwal
i
muMosi
,ni
mwal
i
mual
i
yest
aaf
u;

 Mwal
imu Mosiamef unza wanaf
unziwengiambao wamei
shi
a kuwa madakt
ari
,mar
ubani
,wabunge,
mawazi
ri
,wahandi
si,
nawahasibu.

 Jai
roanacheochachi
ni,
haj
asoma,
nimasi
ki
ni,
hanambel
ewal
any
uma.

MBI
NUZAUANDI
SHI

Ut
ohozi

 Madakt
ari
;Say
ansi
,Hi
stor
ia,
Jiogr
afi
a;soka;
viol
i
ni;
masut
i;kochi
;

Lakabu

 Mwal
i
muMosi
anapewaj
i
namwal
i
mumst
aaf
ubaaday
akust
aaaf
u.

Chuku

 …wanafunziwengiwanali
fi
nyangwa bar
abar
a mpaka hat
imay
e wanai
shi
a kuwa madakt
ari
,mar
ubani
,
wabunge,mawazi
ri
,wahandi
si,wahasi
bu…

 …mwalimuwao huyo…al
iyeli
mbukakuwashiki
shakal
amu,kuwaf i
chul
i
asi
riy
atar
aki
mu,abj
adi
,ramani
,
michor
o,j
edwal
i
,Hisabat
i,Sayansi
,Hi
stor
ianaJi
ogr
afi
a(uk.120)
.

 Wanafunzi…wal
ii
mbalel
e,nyi
mboz ajamiimbal
i
mbal
i
,wakachezazeze,mar
imba,l
elemama,mdundi
ko,
vi
oli
ni,
vinubi
,si
kwambi
ikukar
ir
imashai
ri
…

62
Dhi
haka/
kej
eli
/bezo/
sti
hizai
/udami
si

 …t
uli
kuwanaohapapamoj
ahat
ujui
hat
akupengakamasi
wal
akuhesabuv
idol
evy
ami
konoy
etu(
uk.122)
.

 Si
j
awahikuonasur
ayashul
eyaupi
l
iil
apal
eal
i
pokuj
aRai
skuchangi
shapesakweny
eshl
eyaupi
l
iya
Wangwani
.

 …mwanamumemwengineambay
euki
mwul
i
zahal
iyakeat
akwambi
ayupokat
ikahal
iful
anikat
iyaul
evina
wendawazi
mu(
uk.123)
.

Ki
nay
a

 Jai
rokumkashi
fumwal
i
mumst
aaf
ukwakumshaur
ikuj
i
epushanauf
uskabadal
ayakumshukur
u.

 Jai
rokumkashi
fumwal
i
muMosikwakumpamoy
okwambaki
wangochakeki
masomoki
ngei
mar
ikabadal
a
yakumshukur
u.

 Jai
rokusemaatimwali
muMosial
imshaur
iasi
nywetembo,kwanit
emboniki
tuki
bay
ail
hal
isi
kuhi
ziJai
ro
anasemaati
anaonar
ahayakui
shi
baadayakunywat
embosana.

 Jai
rokushaur
iwanaf
unz
iwasi
oji
wezaki
masomowawacheshul
ewaendewaue,wapor
e,waombeombei
l
i
wanawi
ri.

 Mwali
muMosikuombaJai
roaket
ikweny
ejukwaal
i
li
lot
engewawageniwaheshi
mabaaday
aJai
rokut
oa
hot
ubayakumuumbua.

 Mwal
i
muMosi
kumpel
ekeaJai
rozawadi
zot
eal
i
zopewahat
abaaday
akut
oahot
ubay
akumf
edhehesha.

 Jai
rokupandwanazakwaobaaday
amwal
i
muMosikumpel
ekeazawadizot
e;angemshukur
ubadal
aya
kuhamaki
ka.

 Jai
ro kut
akakumuuamwal i
muMosiatikwasababuy akumwoabi
nti
yeSabi
nai
l
hal
iSabi
naal
i
kuwa
ashapel
ekwakat
ikashul
eyabweni
namwal
imuMosikusoma.

Hot
uba

Mwal
i
muMosi
anat
oahot
ubay
eny
euj
umbehuu:

 Hakuwaf
unzawat
ukubaguawat
uwasi
oji
weza;

 Anat
akamwanaf
unzi
wakemmoj
awazamani
ahut
ubukwakuangazi
aubay
awake(
Mosi
).

Jai
roanat
oahot
ubay
eny
euj
umbehuu:

 Tanguazal
i
wehaj
awahi
kuv
aav
iat
u;

 Haj
awahi
kumi
l
iki
basi
skel
iseuzegar
i;

 Haj
awahi
kusaf
ir
imi
j
ini
wanakoi
shi
wanaf
unzi
wenzakewazamani
;

 Haj
awahi
kusomahadi
shul
eyaupi
l
i;

 Haj
awahi
kui
twamheshi
miwaaukuonwakuwamt
uwamaana;

Ai
dhaanaangazi
aubay
awamwal
i
muMosi
kweny
ehot
ubay
ake:

63
  Mosial
ikuwakiwazoki kubwakwakeaki
washul
eni
,anaf
urahikust
aaf
ukwakekwanihakunamwanaf
unzi
mwingi
neatakayekat
izwat amaanay
eshul
eni
;

 Kust
aafukwaMosikutawasai
diawanaf
unziwasi
oel
ewamasomokukati
zamasomoy
aowaendekuzumbua
ri
zi
kikwi
ngi
nekobi
lakuwanamt uwakuwapamoy okuendel
eanamasomo;

 Mwal
i
muMosi
ali
pot
ezamudamwi
ngi
waJai
rokumwambi
aat
iat
aimar
ikaki
masomo;

 Jai
roangej
uamapemakuwahat
afani
ki
waki
masomo,angekat
izamasomoy
akeaendeai
beauauei
l
iawe
mtuwamaana;

 Jai
roamemasi
ki
nikakwasababuy
amwal
i
muMosiambay
eal
i
kuwaanampamat
umai
niy
auongoaki
wa
shul
eni
;

Takr
ir
i

 …i
l
iyochani
kav
ibay
avi
bay
a…

 …sar
afundogondogo…

 …not
ikubwakubwa…

 …al
i
kuwaaki
babai
shababai
sha…

 …mumewet
enanat
ena…

 …r
iway
andef
undef
u…

 …si
kuhi
zisenenesenene…

Bal
agha

 Kwani
nimnabaguana?

 Kwani
nihamkuwapawat
uwamat
abakay
otenaf
asi
yakuzungumza?

 Kwani
ni?

 Kwani
nimnaf
any
ahal
ihi
iyakuwakunawat
unanusuwat
u?

Day
oloj
ia

 Dayol
oji
ainazukaJai
roanapokujanyumbanikwaMosikuml
alumukwakumwambi
ayul
emwanaf
unziwa
zamaniamlet
eezawadizi
l
ealizopewashul
eni;

 MkeweSer
aanapat
akuj
uazi
l
ipopel
ekwazawadi
zamwal
i
mu(
kwaJai
ro)
;

 Mwal
i
muanamwambi
aJai
rokuwani
yey
eal
i
amuaapel
ekewezawadi
hizo;

 Jai
roanaul
i
zambonahi
vyo,
mwal
i
muanamwambi
akuwaal
i
pendezwanahot
ubay
ake;

 Mwal
i
muanamwambi
akuwani
vizur
iwat
uwaangazi
eubay
awawat
upi
a,si
kuwahadaakwakuwasi
fut
u;

 Mwal
i
muanapendekezaJai
roahut
ubukweny
emaz
ishi
yakei
ki
waat
akuf
akabl
ayake;

 Mwal
i
muanasemay
eyesi
mkami
l
ifu,
yey
esi
miungukamaZeus,
Art
emi
s,auOsi
ri
swaWami
sri
;

64
  Jai
roanamwambi
akuway
eyepi
aat
aml
i
pakwawemawake,at
aml
eteamkewenawat
otowakekama
zawadi
.

Mahoj
iano

 Mwal
i
muanamhoj
iBi
nti
mbonaJai
roakaml
etakwake(
uk.127)
;

 Bi
nti
anamwambi
ahaj
uimbonaJai
roakaml
eteamwal
i
mumst
aaf
u;

 Bi
nti
anasemal
abdaat
akuwamkewapi
l
iwaMosi
;

 Bi
nti
anasemani
lazi
maat
ekel
ezeamr
iyamumewe;

 Mkewemwal
i
mu,
Ser
a,anamr
uhusuBi
nti
akaenaony
umbani
mwake;

 Mwal
i
muanasemaal
i
mwambi
amkewekuwahat
aki
kuwanawakewawi
l
i;

 Ser
aanamwambi
amwal
i
muamchukueBi
nti
kamabi
nti
yeaukamamkewe;

Kwi
ngi
neko,

 Mosianamhoj
iSabinasababu yakekut
okashul
eni
,Sabi
naanamwambi
akuwamwal
i
mu wahi
sabat
i
al
i
mtumaaendeakanunuevi
tabu;

 Mwal
i
muanamwambi
awaandamanehadi
mji
niakamnunul
i
evi
tabuhi
vyo;

Kwi
ngi
neko,

 Jai
ronaSerawanafany
amahoj
ianobaaday
aJai
rokuj
any
umbani
mwamwal
i
muaki
tuhumukuwamwal
i
mu
al
it
orokeamji
ninakumwoabi
nti
ye;

Tashbi
hi

 …zi
memkaakwahai
bakamat
hel
uji
kweny
eMl
i
maKi
l
imanj
aro.

 …wal
i
fur
ikakweny
eki
ambochashul
ekamamashabi
kiwamchuanowasokawakuwani
akombel
aduni
a.

 …ki
l
ing’
aausoni
kamasuf
uri
ampy
akweny
edukal
aBani
ani
.

 …al
i
kur
upukakamaswal
anakuondoka….

 …y
ami
simamaki
fuani
kamakonzi
mbi
l
izamwanamasumbwi
(uk.129)
.

 …l
i
mechukuaumbomduar
akamachany
ingu…

Mi
semonaNahau

 …sher
ehezandov
ukuml
amwanawe.

 …kuwamezeamat
ewakezawenzao.
.

 …manenoy
akuwezakumt
oany
okapangoni
…

 …kut
oki
ti
amchangaki
tumbuachasher
ehe…

 …kuwasukumakwamki
ki
mki
ki
…

65
  …at
akay
ekat
ishwat
amaa.
..

 …wakapi
gashi
ngoupande…

 …al
i
wakar
ibi
shakwamoy
omkunj
ufu…

 …zi
l
ikuwazi
mempandazakwao.

 …kuwapakawat
umaf
utakwamgongowachupa.

 …i
l
ikusal
i
muamr
i…

 …al
i
kubal
ikuf
aki
kondoo.

 …kumezamat
emachungu…

 …al
i
li
kabi
l
iusokwamacho…

 Al
i
kuwaamet
upaj
ongoonamt
iwake…

 Leoni
leo.

WAHUSI
KA

Mwal
imuMosi

NimwalimuwazamaniwaJai ro.Anast
aaf
ubaadayakuf
any
akazikwami
akazai
diy
athel
athi
ni.Amef
unza
wanaf
unziwengi
ambaosasani
watuwakubwamai
shani
.

 Mchapa kazi– anawaf

unza wanaf
unzikushi
ka kal
amu,kuwaf
ichul
i
a si
riza t
araki
mu,abj
adi
,ramani
,
mi
choron.k.

 Mzee–anamv
iny
ingi
kamat
hel
uji
kweny
eMl
i
maKi
l
imanj
aro.

 Mlumbi
/Hat
ibuhodar
i–umat
iul
i
juakuwaMwal
i
muMosinihat
ibuhodar
i,anamanenoy
anay
owezakumt
oa
ny
okapangoni
.

 Asi
yebagua–anamr
uhusuJai
ro,
mtuwat
abakal
achi
niasi
yeel
i
mika,
masi
ki
nikuhut
ubu.

 Mshauri
/mwenyekut
umaini
sha– al
ipendakumhi mizaJair
okuwaatai
mari
kamasomoninasuf
urizake
zi
tabadi
l
ikazi
weasi
li
miamia;al
i
mshauriJai
roaepukeufuskanauny
waj
ipombe.

 Mkari
mu – anamwambia mwanaf
unziwake wa zamanikuchukua zawadizot
e al
i
zopewa kwa Jai
ro;
anampel
ekaSabi
nashul
eyabweninakuml
ipi
akar
o.

Umuhi
muwake

Amet
umi
kakuony
eshaj
ukumul
awal
i
mu:
kuel
ekeza,
kut
umai
nisha,
kuony
an.
k.

Jai
ro

Nimwanafunziwazamaniwamwal
i
mumst
aaf
u.Haj
afani
ki
wamasomoni
.Anat
oahot
ubay
akumuumbuamwal
i
mu.
AmeoaBinti
naanawatoto.

 Masi
ki
ni–haj
awahi
kuv
aav
iat
u;amev
aaf
ulanai
l
iyochani
kav
ibay
avi
bay
a.

66
  Ml
evi
–anakuny
wat
embonakukosakuonar
ahay
akui
shi
.

 Mkai
di–anakai
diushauriwamwal
i
mumst
aaf
ukuepukauf
uska,anaonaki
nyumechaushaur
ihuondi
o
ut
amunauhondowamai sha.

 Kat
il
i–anachukuapanganakut
akakumuuamwal
i
mumkuukwakumshukukuwaameoabi
nti
ye.

 Al
iyet
amauka–anatakakuj
i
tiaki
ti
akitanzibaadayakuj
uakuwamwal
i
muMosihakuwaamemwoabi
nti
ye,
al
i
kuwaamempelekashuleyabweninakuml i
piakar
o.

Umuhi
muwake

Nikiel
elezochawanaf
unziambaowanakosakuf
uat
aushaur
iwawal
i
muwaoki
shawanaanzakuwal
aumuwal
i
mu
baadayakut aabi
kamai
shani
.

MTI
HANIWAMAI
SHA(
Euni
ceKi
mal
ir
o)

Pl
oti

Hadit
hiinahusumwanaf unzimmoj akwaj i
naSamuel iambay eanakuj
ashulenikuchukuamat okeoy amtihaniwa
ki
datochanne.Samuel ianamset owahi sia:anawoganakwaupandemwi ngineanaj
ij
azamat umaini
.Hatahivyo,
i
nambainikiakwambahakuf any
av yemakweny emtihaniwakewaki dat
ochanne.Anashi ndwakumkabi l
ibabakena
matokeohay oduni.Anaamuakuj i
ti
akitanziil
ikuepukafedhehakutokakwampenzi weNina,dadazake,najamiikwa
j
umla.Hat ahi
vyo,anaokolewanawanaki ji
jidhi
dhiyakuji
ti
akitanzi
.Hadi
thii
naishamamakeanapomj ianakumshaur i
kwambaj apoamef el
imt i
haniwashuleni,wamai shahuweziukamshinda.

Uf
aav
uwaAnwani

 Wanaf
unziwali
opi
tamti
hanikut
okaafi
sinikwav
igel
egel
enakut
ambahukuwal
i
ofel
iwaki
tokawaki
wa
wamenyweakamakukuwal
ior
oamaji
.

 Samuel
ikut
akakuj
i
tiaki
tanzi
kwakuf
eli
mti
hani
,mt
ihani
ambaoungeamuamust
akabal
iwake.

Dhami
ra

Dhamirail
i
kuwakusi si
ti
zaumuhimuwakubadil
ishamfumowael i
mukiasikwambawanaf
unziwanaof
elimt
ihani
wasiwewanaonakwambakuf elikat
ikami
ti
haniyakit
aif
anikuf
elimai
shani
.Nikaul
i
mbiukwawazazikuwaonea
watotowaofahar
ijapouwezowaomasomoniukochini
.

MAUDHUI

El
imu

 Baadhiy
awali
mu,hukosakuami
niuwezowaki
masomowawanaf
unziwao.Samuel
ianaj
uamwal
i
mumkuu
hakuami
niuwezowakemasomoni.

67
  Eli
mu ina gharama.Babake Samuel
ianal
azi
mika kuuza ng’
ombe wake wot
eil
ikumwel
i
misha hadi
akamasiki
nika.

 Wanafunzihufedheheka wanapof
elimi
ti
haniy
ao.Samuel
ianat
amanikuzi
badi
l
isha zi
l
etar
aki
mu za
kuf
edhehesha.

 Wanafunziwashul
ezakutwahutembeamasafamaref
ukwendakutafut
ael
imu.Samuel
ianat
embeaki
rago
chaki
l
omet asi
taki
laasubuhi
kwendashul
eni
nazingi
nesi
taki
laj
ionikur
udi
nyumbani
.

 Wazazihukasi
rika,kufedhehekanakukat
atamawatotowaowanapof
elimti
hani.BabakeSamuel
ianasema
kuwaSamuel i
amemf edheheshakwakufel
imti
hani
;hat
aanampakambay akuj
inyonga.

 El
i
muhuathi
rimahusianobai
nayawanafunzi
.Samuel
ianawasi
wasi
kuhusumust
akabal
iwauhusi
anowake
waki
mapenzinaNinabaadayakuangukamti
hani
.

 Wanafunziwanaof
elikat
ikamit
ihanihui
shiakukatat
amaaki asichakut
akakuj
i
ua.Samuel
ianaamua
kukat
izasaf
ari
yakekwakuchupi
abwawani i
l
ikuepukaf
edheha.

Naf
asiy
amwanamkekat
ikaj
ami
i

 Wazazihut
egemeawatot
owakiumekuwakomboakut
okaki
namasichaumasi
ki
ni.MamakeSamuel
iana
mazoeayakusemakuwamust
akabal
iwaf
amil
ianzi
maunat
egemeamafani
ki
oyaSamueli
,mtot
owapekee
wakiume.

 Mwanamkehudharauli
wahatai
ngawaameel
imi
ka.I
ngawababakeSamuel
ianay
aoneaf
ahar
imafani
ki
oya
ki
eli
muyabint
izake,anawaonawanawaket
u.Fahar
iyakeyadhat
iimokati
kakumwonamtot
owakewa
ki
umeaki
fuadafu(uk.136)
.

 Wanaumehuami
nikuwapi
ndibaaday
abi
ntizaokuol
ewa,
hawanamaml
aka(
sat
ua)j
uuy
aonamat
umi
ziy
a
f
edhazao.

 Mtotowaki umehukeketwamainianaposhi
ndwanayul
ewaki ke.MawazoyaSamuel
iyanamwadhi
bu
anapowazakuhusukushi
ndwaki
masomonadadazake,
wanawake!(uk.136)
.

 Chombochakulet
amabadil
i
konamat umani
.MamakeSamuel
ianamshi
kamkononakumwambi
akuwa
hawezi
kushi
ndwanamt
ihaniwashul
enawamaisha.

Ut
amaushi

Ni
hal
iyawahusi
kakukat
atamaamai
shani
.

 Mwal
i
mumkuuanakat
atamaakuhusukuf
ani
ki
waki
masomokwaSamuel
i
.Haami
niuwezowakemasomoni
.

 BabakeSamuel
ianaf
edhehekanakukat
atamabaadayaSamuel
ikuangukamt
ihani
.Amepot
ezat
umai
ni
kwakehadi
anaamuakuj
anakambanakumpaSamuelii
l
iaj
i
mali
ze.

 Samuel
ianakat
atamaakuhusumust
akabal
iwamapenzi
yakenaNi
nabaaday
akuambul
i
amat
okeoduni
.

 Samuel
ianakat
atamaabaaday
akupat
amat
okeoduni
.Anaamuakuj
i
tiaki
tanzi
.

MBI
NUZAUANDI
SHI

Chuku

 Mt
utowamoy
ounakar
ibi
akumpasuaki
dar
i.

68
Takr
ir
i

 …y
angemt
oakabi
sakabi
sa…

 …wakat
ihuohuo…

 …al
i
ji
semeaki
moy
omoy
o…

 …mi
minauhur
uwangunauhur
uwangunami
.

 …mt
ihani
huohuo…

Bal
agha

 Mt
uangesemaj
e?

 Wanaf
urahi
nawakat
ihuohuowanasonononeka?

 Wanachangany
awat
uauwamechangany
iki
wa?

Ut
ohozi

 Of
isi
;bodi
;oper
esheni
;fami
l
ia;
kil
omet
a;basi
;

Kuchangany
andi
mi

 Comei
n,anai
siki
a…

 Yes?Al
i
uli
za…

Maj
azi

Mat
andi
ko–ki
tuchakut
andi
kachi
ni.Anaangukamt
ihani
vibay
a.

Busukal
ala–busunaul
ale.Samuel
ianaendashul
ehi
ikul
ala,
badal
ayakusoma.

Busuamka–busukuamka.Samuel
ihuamkakut
okahapaki
l
asi
kukuel
ekeashul
eni
.

Sadf
a

 Mwanamumemmoj
akupi
takar
ibunabwawanakumsai
diaSamuel
i
.

 Samuel
ikusomashul
eil
eil
ewal
i
posomadadazakeBi
l
hanaMwaj
uma.

Saut
i

 Saut
izawanaf
unzi
washul
eyaBusukal
alawanaot
akakuj
uamat
okeoy
aSamuel
i
.

 Saut
iyababakeSamuel
iaki
mlaani
mwanawekwakuml
i
ngani
shanamar
adhi
yal
i
yot
olewat
umboni
.

 Saut
iyababakeSamuel
ii
nay
omwambi
aachukuekambaaj
i
mal
i
ze.

 Saut
izawanaki
j
ij
izi
ki
mwombababakeSamuel
iamsamehemwanawe.

Taswi
ra

 Taswi
ray
amandhar
iyachooni
:wi
ngul
anziwaki
j
aninasamawat
iwal
i
okul
awakashi
bal
i
nampokeakwa

69
 v
il
il
inaomnukowakughasi
unampokeakwav
igoma.

 Taswir
ayawanaf
unziwaliokuwawanaondoka:anany
amanzahumohadianapousi
ki
amchakat
owawadaku
waleuki
fi
fi
awaki
elekeakwingi
ne…(
uk.134).

 Taswi
raya kiza:anapof
ika ny
umbani
,jua l
i
meshat
ua Maghar
ibina ki
za kugubi
ka mandhar
iya kwao
nyumbani
(uk.137).

Ni
daa

 Ngo!Lo!Wanawake!Eeh!

Ki
nay
a

 Samuelikuf
iki
riji
nsimwal
imuatampahonger
ahat
akabl
ayakumpamat
okeoy
eny
ewei
l
hal
imwal
i
mu
anamrushi
astakabadhi
yamat
okeokwadhar
au.

 Samuelikuj
isemeaji
nsianget
embeakamafahal
ibaadayakupokeamatokeoyakei
l
hal
ibaaday
akuj
ua
matokeoyakeanat
embeakimyakuel
ekany
umbanihat
abil
akusal
imiamt
unjiani
.

 Mustakabal
iwaf ami
l
iay aSamuelikutegemeaSamuelikui
kwamuakutokakweny
eumasi
ki
nibaaday
a
kuf
aniki
wakimasomoilhal
iSamuel
ianaangukamti
hani
nakutakakuj
i
ua.

 Fahar
iyababakeSamuel
iimokat
ikakumwonamt
otowakewaki
umeaki
fuadaf
uil
hal
ihaambul
i
ichochot
e
masomoni.

 Ni
nakuj
uaSamuel
ikuwabi
ngwamasomoni
il
hal
iSamuel
ianaangukamt
ihani
vibay
a.

 Samuel
ikut
akakur
udi
maj
i
niaf
emaj
ihat
abaaday
akuokol
ewa.

 BabakeSamuel
ikuj
anakambaaki
mtakaSamuel
iaj
i
mal
i
zei
l
hal
ial
i
kuwaameokol
ewa.

Dhi
haka

 Haj
awahi
kuni
ami
nihuy
umahambe!(
mji
nga)

 Ul
i
li
pakwaf
edhakwani
wengi
newanal
i
pakwamaweaumaj
i
vu?

 Nazof
edhaul
i
toawapi
mtot
opal
eul
i
po?

 Mahambehawakamamwal
i
muwaomkuu…

 Labdaanapaswakuf
any
iwaoper
esheni
yaubongo(
mwal
i
mumkuu)
.

 …anahi
taj
imaombi
asaaat
akuwanaaki
l
irazi
nit
ena(
mwal
i
mumkuu)
.

 …weweni
mbumbumbuhunakumbukumbu?

Mahoj
iano

 Mwal
i
mumkuuanamhoj
iSamuel
ikabl
ayakumpamat
okeoy
ake.Anamuul
i
zaj
i
nal
ake;
iki
waal
i
li
pakar
o.

 Babake Samuelianamhoj
ianapof
ika nyumbani
.Anamuuli
za kuhusu matokeo ya mt
ihani
;Samuel
i
anamhadaaati
hakupewaati
kwasababuhakumali
zakul
i
pakaro;
babakeanasemaatiamemali
zakul
i
paki
la
ki
tu;

70
Tahar
uki

 Samuel
ianat
ahar
uki
aki
subi
rikui
ngi
akweny
eof
isi
yamwal
i
mumkuukupokeamat
okeoy
ake.

 Samuel
ianai
ngi
wanat
ahar
uki
aki
wachooni
tay
ari
kuangal
i
amat
okeoy
akey
amt
ihani
.

 BabakeSamuel
ikuondokanyumbanikuendashul
enikuj
uamat
okeoy
aSamuel
i
,hadi
thii
nai
shabi
l
asi
si
kuambiwai
ki
waali
fi
kashuleni
akaj
uaukweli
.

 Hadi
thikukamil
i
kabil
asisikuj
uaiki
wadadazakeSamuel
i–Bil
hanaMwaj
uma–wal
i
pat
ahabar
iyaj
ari
biol
a
Samuelikut
akakuj
i
tiaki
tanzinaj
i
nsi wal
i
chukul
i
ajambohi
lo.

 Hadi
thi
kukami
l
ikabi
l
akuel
ezai
ki
waBi
l
hanaMwaj
umawal
i
mal
i
zamasomoy
ao,
iki
wawal
i
pat
akazi
.

 Hadi
thikumal
izi
kabil
akuj
uai ki
wababay aoali
achakuwat
egemeaaual
i
anzakuwat
egemeaBi
l
hana
MwajumabaadayaSamuel
ikukosakuf
uadafumasomoni
.

 Hat
uambi
wikuhusuhat
imay
amapenzi
yaSamuel
inaNi
na.

 Je,
kul
i
tokeani
nibaaday
aSamuel
ikur
udi
nyumbani
namamake?

 Je,
Samuel
ial
i
pit
amt
ihani
wamai
shabaaday
akuangukamt
ihani
washul
eni
?

Mwi
ngi
li
anowaMat
ini

 Anar
ejel
eaki
sachamhusi
kaAsumi
nikat
ikar
iway
ay Tat
aS.Mohammed, azaAsumi
ni(
uk.138)
.

Si
ti
ari

 Ni
l
itoamar
adhi
tumboni
…jazanday
amar
adhi
(mar
adhi
hapani
samuel
i
).

Lakabu

 Wanaf
unzi
wanaml
akabuSamuel
i‘
Rast
a’kut
okananamahokay
akeaki
washul
eni
.

Uzungumzinaf
si

Aki
wandani
yaaf
isi
yamwal
i
mumkuu,
Samuel
ianai
ngi
akat
ikamj
adal
anaf
si.Mj
adal
ahuounauj
umbeuf
uat
ao:

 Unat
uambi
akuwamwal
i
mumkuuhaj
awahi
mwami
niSamuel
iki
masomo;

 Samuel
ianaami
niuwezowakeki
masomo;

 Samuel
ianawaza kuhusu j
insimwali
mu mkuu amepuuza met
hal
i
,“mdhar
au bi
u hubi
uka”na usi
one
wembambawar el
i
,garimoshihupi
taj
uuyake.
”

 Samuel
ianafi
ki
rikuwal
abdamwali
mumkuuameonajinsiali
vyot
iafor
akweny
emt
ihaninaat
akapoi
nuauso
amwone,at
ampahongerahat
akabl
ayakumpamatokeoy enyewe.

Samuel
ianawazakuhusuhal
iyamwal
i
muaki
waaf
isi
ni.Uj
umbe:

 Samuel
ianaf
iki
rimwal
i
muamempuuzakwasababuamezi
diwanamaumi
vu;

 Samuel
ianaf
iki
rimwal
i
muanahi
taj
ioper
esheni
yaubongoaumaombi
il
iawenaaki
l
iti
mamu;

71
  Anaaj
i
ambi
aher
iat
okei
l
iaj
i
oneemat
okeoy
akey
amt
ihani
;

 Anashukur
uMungukwambasasay
ukohur
u,amet
okaj
elay
ashul
eyaupi
l
i.

Samuel
ianawazakuhusuudakuwawanaf
unzi
wal
i
otakakuj
uamat
okeoy
ake:

 Anawaonakuwawadakuwanaot
akakuj
uamamboy
awat
uwengi
ne;

 Anawaonakuwawaj
i
ngakamamwal
i
muwaomkuu.

Baadayakupatamatokeoduni
,Samuel
ianawazakuhusuuwezowakeki
masomo.Anaj
i
li
wazakuwahakuwamj
i
nga
ki
aisi
chakuangukasana:

 Anaj
i
semeakuwaangal
auanai
j
uami
toy
otey
abar
alaAf
ri
ka;

 Anaj
uamwakaKeny
ail
i
poj
i
nyakul
i
auhur
u(1980)
.

Samuel
ianawazi
akuangukakwake.Uj
umbe:

 Tunaj
uaali
kuwaanatembeaki
lomet
asi
taki
l
aasubuhikuendashuel
eyaBusuamkanakur
udiki
l
omet
asi
ta
ki
laji
oni
nyumbaniBusuamka;

 Kar
oal
i
yoi
l
ipababakei
meendahasar
akwasababuameangukamt
ihani
;

 I
tamwi
avi
gumukumwambi
ababakeat
iameangukamt
ihani
,j
apomamakehuendaakael
ewa.

Samuel
ianaj
i
zungumzi
akuhusumpenzi
wakeNi
na:

 Anaonamust
akabal
iwakenani
nauki
yumba,kwaniNi
naat
aonaat
iSamuel
ial
i
mhadaaat
iyey
enibi
ngwa
ki
masomo.

Samuel
ianaj
i
zungumzi
aaki
elekeabwawani
:

 Anaonakui
shi
hakunamaana,
her
iaondokeawaachewal
i
ofani
ki
waki
masomowaendel
eekui
shi
.

MBI
NUZALUGHA

Mi
semonaNahau

 …at
akuwanamoy
o…

 …l
i
wel
i
wal
o…

 …ni
nay
obahat
iyamt
ende…

 Juhudi
zakezi
megongaukut
a.

 Mwanawe…aki
fuadaf
u…

 Pot
eleapot
e!

 Anashi
kanj
i
a…

 ….
ali
kuwaamekat
akaul
i
…

 …kapi
gwanaki
buhut
i…

72
  …kusi
mamat
utwe…

Met
hal
i

 …mdhar
aubi
uhubi
uka…

 …usi
onewembambawar
eli
gar
imoshi
hupi
taj
uuy
ake…

 …mamboni
kangaj
ahuenday
akaj
a…

 Mwanahut
azamaki
sogochani
na.

 …chendachokwamgangaki
sichokuwanamar
ejeo?

Tashbi
hi

 Aki
tokandani
atakuwaaki
tembeakamaf
ahal
i
.

 Anamt
upi
akamamt
uanav
yomt
upi
ambwamf
upa.
..

 …mi
konoi
nat
etemekakamay
aki
zeechami
akami
a.

 …aki
fokakamahay
awani
ali
yej
eruhi
wa…

Tanakal
izasaut
i

 …chumbani
mwakekwakuny
ati
i
any
atuny
atu…

WAHUSI
KA

Samuel
i

Niki
janaali
yef
anyamt i
haniwaki
datochannekutokashul
eyaBusukalala.Anampenzikwaji
naNina.Anawazazi
wakewote.NikakakeBi
lhanaMwajuma.Anaamuakuj
ari
bukuj
i
tiaki
tanzibaadayakuangukamt
ihani
.

 Mshi
ri
ki
na–anaami
niat
ikwav
il
ehakukut
ananapakamweusi
nji
ani
sikuzot
ezamt
ihani
,amepi
tamt
ihani
.

 Mwoga–moy ounampapanusuraupasuekidar
ichakeaki
subir
ikumwonamwal
imumkuu;anai
ngiwana
ki
gugumizi anapoi
ngi
a of
isi
ni mwa mwal i
mu mkuu, anashindwa kut
amka maneno. Anasema,
“Mwa…li
mu…Mwa…l i
munimekuj
akuchu…chukuamatoke…”(
uk.133)
.

 Mweny
edhihaka–anawaonawanaf
unziwal
i
otakakuj
uamat
okeoy
akekamamahambe,
sawanamwal
i
mu
waomkuu.

 Mchangamf
u–al
i
kuwanamahokamengi
aki
washul
eni
hadi
akabandi
kwa‘
Rast
a.’

 Mkal
i–anakwepakwahasi
rawanaf
unzi
wal
i
otakakuj
uamat
okeoy
ake.

 Mj
i
nga–anaambul
i
aal
amany
ingi
zaDnaEkweny
emt
ihani
;anat
akakuj
i
uaat
ikwakuangukamt
ihani
.

 Mweny
ebi
dii
–anat
embeaki
l
omet
asi
takwendashul
eni
nany
ingi
nesi
taj
i
oni
kur
udi
nyumbani
kil
asi
ku.

 Mwongo–anamhadaababakeat
imwal
i
mumkuuhakumpamat
okeoy
akekwasababuhakuwaamemal
i
za
kul
i
pakar
o.

 Al
i
yet
amauka–anaj
ari
bukuj
i
tiaki
tanzi
baaday
akuandi
ki
shamat
okeoduni
kweny
emt
ihani
.

73
Umuhi
muwake

Amet
umi
kakamaki
elel
ezochawanaf
unzi
wanaokat
atamaabaaday
akuangukamt
ihani
.

Mwal
imumkuu

Ni
mwal
i
mumkuuwashul
eyaBusuamka.AnampaSamuel
imat
okeoy
akekwadhar
aukubwa.

 Mweny edhar
au/mabezo/
sti
hizai– anamdhi
hakiSamuel
iat
iiki
waalil
ipakarokwafedhakanakwamba
wenginewanal
ipakwamaj i
vuaumawe;anamr ushi
aSamuelist
akabadhij
insimt
uanavyor
ushi
ambwa
mfupa.

 Mweny
ebusara/
mzingat
if
u/mweny
euwekev
u–anar
ekodiy
awanaf
unziwot
ewal
i
omal
i
zakul
i
pakar
ona
wal
eambaobado.

 Mweny
eshauku–hakuami
niSamuel
imasomoni
.

BabakeSamuel
i

NibabakeSamueli,Bi
l
hanamwaj uma.NimumewemamakeSamuel i.Anauzang’
ombewakei
l
iamwel
i
mishe
Samuel
i.Anakat
atamaabaaday
ategemeol
ake(
Samuel
i
)kuangukamt
ihani
.

 Mkali-Samuelianaogopaj
insiat
akavyochukul
i
asualalakuangukakwakemt
ihani
;Samuel
ianaanza
kut
etemekaanapomwonababakesi
kuil
eanapojari
bukuj
i
ua.

 Ali
yekatatamaa–amepotezamat
umai
nikwamwanaweSamuel
ibaaday
akuangukamt
ihani
;anaonel
ea
heriaj
iuekwakumf
edhehesha.

 Mweny
ebi
dii
–anauzang’
ombewakei
l
ikumwel
i
mishaSamuel
i
.

 Masi
ki
ni–anai
shi
wanamal
ikwakumwel
i
mishaSamuel
i
.

 Mbabedume/
mweny
etaasubizaki
ume–anamat
umanimakubwakwaSamuel
ikul
i
kobi
ntizakeBi
l
hana
Mwajuma.

MamakeSamuel
i

NimamakeSamuel
i
.AnamshikamkonoSamuel
ikut
okabwawaninakumwambi
akuwai
ki
wamt
ihaniwashul
eni
umemshi
nda,
wamaishahuwezi
ukamshi
nda.

 Mwepesikuel
ewamambo–Samuel
ianaj
uakuwai
ngawaameangukamt
ihani
,angal
aumamakeat
ael
ewa
kul
i
kobabake.

 Mpev
u/mweny ebusara/
mshaur
i–anamshaur
iSamuel
ikuwai
ngawaameshi
ndwanamt
ihaniwashul
eni
,
wamaishahuweziukamshi
nda.

 Mkar
imu–anamwandal
i
aSamuel
imshumbi
waugal
inambogazamr
enda.

Umuhi
muwake

Niki
elel
ezochawazaziambaowanawapendawatot
owao.Anamwandali
aSamuel
imshumbiwaugalinambogaza
mrenda.Anamshikamwanawemkononakuml i
wazakuwajapomt i
haniwashuleniumemshi
nda,wamaishani
huweziukamshi
nda.

74
 MKUBWA(
Ali
Rashi
dAbdul
la)

Pl
oti

Hadithiinahusumhusi kakwaj i
naMkubwaambay ezamanial ikuwaf ukaraali
pokuwaaki uzapweza.Akiwakat i
ka
harakatizakuf anyabiasharay ake, anakutananav i
janawengipwaniambaowanat umiami hadarati
.Uchunguziwake
unabainishakuwabi ashar ahiihuwat ajir
ishawauzaj isana.Hi lil
inamtiat amaay akut akakuanzabi asharahi y
o.
Anaambi wanawat ukuwai ki
waat afaniki
wakuwamwanasi asa,atakuwananaf asinzuriyakuendeleanabi ashara
hiy
o, kwani,viongozikamahaohupewapasi pot
izaki di
plomasianahuwahawapi wisachikweny eviwanj
av yandege
nabandar i
ni.Anaishiakumshi r
ikishar afi
kiyeMkumbukwaambay eanamsai diakupigakampenikal inahat i
may e
kuishiakuibukamshi ndi.Baaday akuwaki ongozi,
anaanzabi asharay akulanguadawazakul evyakwakumshi ri
kisha
Mkumbukwa.Hat ahi vyo,Mkumbukwaanakamat wanadawahi zonakusukumwakor okoroni.Aki
wahuko,anaona
mengiambay oy anamf any
a abadi l
it abiay a kulangua dawa za kul evya.Anaamua kuacha bi ashara hi
yo na
kumwambi aMkubwakuwahanahamuy akuendeleanabi asharahiyotena.

Uf
aav
uwaAnwani

 ViongozikamaMkubwahupat
apasi
pot
iyaki
dipl
omasi
anahawasachi
wibandar
iniaukweny
euwanj
awa
ndege.

 Vi
ongozi
kuf
any
abi
ashar
ayaungabi
l
amat
ati
zokuwapat
a.

 Mkubwakumi
l
iki
jumbal
aki
fahar
iambal
ohubadi
l
ishwar
angi
nat
ail
iki
l
amar
a.

 Mkubwakusal
i
miwa‘
shi
kamoomzee’
nakupi
giwasal
uti
kweny
evi
wanj
avy
andege.

 Ng’
weng’
wewaNj
agu,
mkuuwapol
i
si,
kuamur
ukuf
ungul
i
wakwaMkumbukwanamzi
gowake.

 Mkubwakupi
gamafundayachainakut
umbuki
zav
ipandev
yasamosaki
nywanibadal
ayakul
abi
yena
chi
ki
chi
kamazamaniaki
wamaski
ni.

 Mkubwakumi
l
iki
gar
ilaki
fahar
iai aPr
nay ado;
li
naendeshwanader
eva.

 Mkubwakuwanamt
umi
shi
wany
umbani
.

 Vi
ongozi(mapapa),ambao ndi
o wal
anguziwadawazakul
evy
akut
oshi
kwahukuwat
umi
aji(
vidagaa)
waki
sotakor
okoroni
.

Dhami
ra

Dhamirayahadithihi
inikuangazi
auovuunaosababishwanadawazakulev
ya:kuangamiakwakizazichal
eonacha
kesho,vi
j
anakuwawezi ,vij
anakudhoof
ikaki
afyan.k.Inaony
eshakuwat
ati
zohil
ili
naendel
eakuwakat i
kaj
amii
ikwa
sababuviongozi
ndiowahusikawakuu.

Maudhui

Ul
anguzinamat
umi
ziy
ami
hadar
ati

 Mkubwakumpatakij
anammoj aaki
waameinamakweny
echochor
ohukudendal
i
kimt
okamdomoni
,ki
j
ana
anasemaat
iyukokwenyest
arehenast
imuzake.

 Mkubwahul
etamzi
go(
dawazakul
evy
a)kut
okang’
ambonakumpaMkumbukwai
l
ikuusambaza.

 Vi
j
anakuj
i
toga,
kuj
i
dungasi
ndanozeny
edawazakul
evy
a

At
har
izaut
umi
aji
wadawazakul
evy
a:

75
  Vij
anakuwawatukani
fu–ki
janammjaanamtukanaMkubwakwakumuul
i
zaiki
wawanakul
akwababake,
wanamti
shakwakumwambiakuwawanawezakumtoamtuchango,
mwi
ngi
neanamwi
tamshamba,
maviya
bata.

 Vij
anakuwamazuzu–kij
anammoj
aanapat
ikananaMkubwaamej
i
inami
aat
iil
ikukuzast
imunakusaf
ir
i
hadikwababaObama.

 Vi
j
anakushi
ndawanasi
nzi
amchanakweupe.

 Mi
i
liy
avi
j
anakuhar
ibi
wakwakuj
aat
undukamaj
ahazi
lamt
efu,
wanaj
i
toga(
uk.150)
.

 Vi
j
anakuwawezi
waki
mabav
u–wanat
umi
avi
sunabi
sibi
sikuwai
biawat
u.

 Ki
zazi
chakeshokuangami
a.

 Vi
j
anakuf
any
ianav
itendov
ichaf
uvy
akaumul
uti
kamawany
ama(
uk.155)
.

 Vi
fov
yahal
aiki

 Wat
ukuhamani
kanakukosar
aha

 Vi
j
anakokondanakukondeanakamauj
i
ti-
uki
mwi
naki
fuaki
kuu(
uk.155)
.

UongoziMbay
a

 Vi
ongozi
wanapewapasi
pot
izaki
dipl
omasi
anakukosakusachi
wakweny
evi
wanj
avy
andegenabandar
ini
.

 Watukuj
i
fichany
umay aviongozii
l
ikutendeawenzaoukat
il
i–mtuakiwanakiongozianawezaakamt
emea
mtumwinginemateusoni
laki
niasi
uli
zwe,ali
yet
emewaakiamuakusht
aki
,anaf
ungway eye!

 Mahabusukul
azwakor
okor
oni
kamamaguni
ayambat
ata.

 Mahabusuwanany
imwahaki
yakuogawaki
wakor
okor
oni
(uk.150)
.

 Chakul
achamahabusukul
i
wanawal
i
nzi
.

 Ng’
weng’
wewaNjagukut
umi
amaml
akay
akev
ibay
a,anaamur
ukuf
ungul
i
wakwaMkumbukwanamzi
go
wakehar
amubi
l
akusht
aki
wa.

Uf
isadi

 MkumbukwanaBi.Ki
bwebwekuwahongawapi
gakur
akwakuwapav
itengenakangazaMombasa,
vil
ovy
a
mchel
enasukar
iil
iwampigi
eMkubwakura.

 Mt
uaki
fa,
Mkubwaanaf
ikanasanda,
ubaonamaguni
ayav
yakul
ail
ikuj
i
pendekeza.

 Mkubwakupi
tanamzi
goul
i
ojaadawazakul
evy
abandar
ini
laki
nipol
i
sihawampi
gisachi
.

 MkubwakuongeanaNg’
weng’
wewaNj
agui
l
iMkumbukwaaachi
l
iwenamzi
gowake.

 Dawazakul
evy
azi
nakamat
wal
aki
nihazi
chomwi
(uk.154)
.

Umaski
ni

 Zamani
aki
wamuuzapweza,
Mkubwaal
i
kuwaanakul
abi
yenachi
ki
chi
,chakul
aduni
.

76
  Zamaniakiwamuuzapweza,
Mkubwaal
i
kuwanasur
ual
inashat
iki
pandepapa,
kipandengur
u–v
irakaki
l
a
mahal
i(uk.147)
.

 Aki
wamuuzapweza,
Mkubwahakuwanauwezowakununuasabuni
,al
i
tumi
ahar
it
akuoshanguo(
uk.148)
.

 Misul
upwete(walal
ahoi
)wanang’
ang’
ani
avi
gaev
yat
ail
ivi
l
ivy
otol
ewakweny
epaal
ajumbal
aMkubwa
kwendakung’
ari
shiavi
bandav
yao.

Maj
uto

 Mkumbukwakuj
utakut
umi
wanaMkubwakusambazadawazakul
evy
a,anapot
iwandani
.

 Mkumbukwakujut
akwakuachil
i
wahuruil
hal
indi
yeal
i
yekamat
wanabegil
aungahukuwal
ewal
i
okamat
wa
naki
ket
ewakiendel
eakusot
arumande(
uk.152)
.

 MkumbukwakulaumunafsiyakekuwaangejuakuwaMkubwaal it
akauongoziil
iawemfanyabiashara
har
amu,nalauangej
uakuwaangemwi ngi
zakwenyebiashar
ail
eharamu,angej
uakuwaMkubwaal i
taka
kuwani
auongozi
apat
epasipot
iyaki
dipl
omasi
ahanget
hubutukushi
ri
ki
ananayekwavyov
yot
e(uk.153).

Mabadi
li
ko

 Mkumbukwakumuusi
aMkubwaar
udi
kwaMol
awakeaweki
ongozi
bor
a.

 Mkumbukwakukat
aakushi
ri
ki
ananaMkubwakuuzadawazakul
evy
atena

 Mkumbukwakutambuaat
harimbayazamat umi
ziy
adawazakul
evy
a– maaf
ayahal
aiki
,vi
j
anakuwa
mazuzu,
kuangami
akwaki
zazichakeshon.
k.

 Mkubwakuot
akuwaamekuwachi
zi

MBI
NUZAUANDI
SHI

Bal
agha

 Kwani
uli
kuwamwav
uli
?

 Wapi
?

 Angekenuaj
e?

 Yanget
okaj
e,wakat
iyey
endi
yeal
i
yel
i
kor
oga?

Maj
azi

 Mkubwa – mtu wa kuheshi

miwa/
mt u mwenye madar
aka.Mkubwa anakuwana madar
aka baada y
a
kuchagul
i
wa,
anapewapasipot
iyaki
dipl
omasi
a,mzigowakehausachi
wibandar
ini
.

 Mkumbukwa – mt u wa kukumbukwa.Mkubwa anamkumbuka anapohi

taj
imsaada – kuchagul
i
wa,
kusambazaunga.

 Kibwebwe– kunamsemowaKi swahi

l
i,kuji
fungakibwebwe,yaani,kufanyakazikwabi
dii
.Mamahuy
u
anafany
akazi
kwabidi
ihadi
Mkubwaanaishi
akuchaguli
wa;anabidi
ikufaniki
shaposa.

 Madongopor
omoka–eneoduni
,wengi
wanaoi
shi
hapani
masi
ki
ni,
huf
uri
kaki
l
amar
a(uk.142)

 Funguni
–eny
ekuf
unwa.Hapandi
popwezahupat
ikana.

77
  Mchafukoge–-eny
ekuchangany
ika.Nchihi
iinamabomengimabay
a,ul
anguziwadawazakul
evy
a,v
ij
ana
wal
iohari
biki
wanamai
sha;

Saut
i

 Saut
iyahoni
yagar
i,“
Popooooooooooo!Popooooooo!(
uk.141)
.

 Saut
iyaki
j
anaml
aunga,
“Oy
aa!…Unga!Unga!
”(uk.142)
.

Ni
daa

 Huy
oo!

 Aaah!

 Vuuuu!

 Oy
aa!

 Makandewe!

 He!

 Eee!Eee!

 Unga!Unga!Ebo!

 Ah!

 Agh!

 Mh!

 Makubwa!

 Kakaeeh!

 Mal
aungaeeeh!

 Nobe!

 Aaaa!

 Oooh!

 Si
ye!si
ye!si
ye!

 Sal
aal
a!

 Si
taki
i
ii
i!

 Ukomee!

 Hapohapo!

 Lusumkubwawe!

78
  Lusumal
uuni
!

 Laanakubwa!

 Ungabal
aa!

 Weeeee!

Ut
ohozi

 Zi
pu;
husachi
wi;
kamapeni
;fomu;
Dipl
oma;
digr
ii
;t
ail
i
;vi
deo;
pol
i
si;
resi
;

Mahoj
iano

 Mahoj
ianokat
iyaMkubwanauti
ngondaniy
agar
i:wanafany
ianaut
ani
,ut
ingoanamt
aniaMkubwaat
ini
kamahakuwaamemuagamkewe;
Mkubwaanamt
aniaut
ingokuwamauti
ngohuwahawaogi.

 Mahoji
anokatiy
aMkubwanaki j
anamlaungakweny
eki
chochoro:Mkubwaanamhojiki
janai
kiwahal
iyake
ki
afy
ani sal
ama,ki
j
anaanakasi
ri
kakuwaMkubwaamemkati
ziastar
ehezakezakusafi
rikwababaObama.

Day
oloj
ia

 Dayoloj
i
akatiy
aMkubwanakijanammoj awakiel
ekeaFunguni
:wanazungumzi
aji
nsiunganiut
aji
ri
,ki
j
ana
anasemaangemwel
ezazai
dil
akinianacheleakwavil
ehamjuivi
zur
i.

 Dayol
oji
akat
iyaMkubwanaMkumbukwakuhusuj
insiy
akuwaki
ongozi
:Mkubwaanashi
ndwaji
nsiat
apat
a
ki
tihi
choil
hal
iel
imuyakeniy
aformf ourt
u.Mkumbukwaanamshaur
iataf
utemil
ionikumiki
shaamji
e
ampempango.

 Dayoloj
i
akat iyaMkumbukwanamahabusuwengi ne.Wanazungumzi
aj i
nsi
:mahabusuhulal
achinikama
maguniay ambat at
a,mahabusuhuhukumiwakablay akuhukumiwa,chakul
achamahabusuhul i
wakabl a
haki
jawafi
kia,mahabusu kukosa kuoga,watumiajiwadogowadogo wa unga kusot
a korokor
oniilhal
i
mapapa( walanguzi
,vi
ongozi
walanguzi
)kubakihur
u.

 Dayol
oji
akatiyaMkubwanaNg’weng’wewaNj agu.I
naangazi
aki
i
nichaMkumbukwakukamatwa:Askar
i
wapya wali
kuwa wamel
etwa bandari
ni;Mkubwa anamwomba Njagu ahaki
ki
she kuwa Mkumbukwa
amewachil
i
wahurunamzigowake,Njaguanamhakiki
shi
ahil
o.

 Dayol
oji
akatiyaMkubwanaMkumbukwawaki wany umbanimwake.Ujumbe:Mkubwaanamwomba
Mkumbukwakuendel
eakusambazaunga;MkumbukwaanamshauriMkubwaamrudi
eMunguwakenaawe
ki
ongozimzur
i;Mkumbukwaanaangazi
aathar
ihasizadawazakulev
ya:maafayahal
aiki
,vi
j
anakukonda
n.
k.

Ndot
o

Mkubwaanaot
a.Anaona:

 Vi
j
anawengi
waki
sinzi
ami
taani
;

 Vi
j
anawal
i
okondanakukondeana;

 Vi
j
anawachaf
uwanaof
any
ianav
itendov
ichaf
uvy
aki
nyama;

 Wat
uwal
i
ohamani
ka;

 Wi
ziwi
ngi
mit
aani
;

79
  Vi
j
anawengi
wal
i
okuwanamaandi
shi
nyusoni
yasemay
o,“
mlaunga”

Mdokezo

 Al
i
mradi
…

 Wal
i
kuwakamakukunav
ifar
angawal
i
oonamwewe…

 SasaMkumbukwa…

 Kwahi
yo…

Wi
mbo

 Ki
jana anay ekut
ana na Mkumbukwa akiel
ekea Funguni anai
mba wimbo. Anaj
il
ingani
sha na
bwakahanchakasheal
i
yeangukamt
oni
naguni
alachumvinakupat
ahasar
akubwa(
uk.143)
.

Takr
ir
i

 Al
i
mpi
gapi
a

 …ny
umbabaaday
any
umba.

 …moj
akwamoj
a…

 Uzamal
iupat
emal
i
…

 …kool
otel
i
kamchomachoma.

 Sanasanaal
i
pungi
ana…

 …kuj
i
toganakuj
i
toga…

 Magar
imoj
amoj
a…

 …aki
kohoakohoa.

 Amei
fut
akesi
kabi
sakabi
sa.

 Papahapanapapohapo…

Si
ti
ari
/j
azanda

 Al
iwaona kama ny
ukiambao wanat
engeneza asal
iambay
o hawai
nwi(
nyukiniaskar
iwal
i
omkamat
a
Mkumbukwa)

 Mang’
weng’
wewanaot
umi
apasi
pot
iyaki
dimpl
omasi
(mang’
weng’
weni
viongozi
)

 Mzi
goul
kuwawaki
i gogo(
mzi
goni
dawazakul
evy
anaki
gogoni
mkubwa)

 Mager kunav
ezani itawivi
tupu…(
vit
awi
niv
ij
anawanaoshi
kwawaki
tumi
adawazakul
evy
a)

 Mat
elandi
oyanay
okamat
wa(
mat
elani
vij
anawanaoshi
kwawaki
tumi
aunga)

 Unga(
dawazakul
evy
a)

80
  Vi
chwavyat
renihuachi eanasaf
wakuendel ari(
vichwav
yat
reniniv
iongoziwanaol
anguadawazakul
evy
a
nasaf
ari
nimchakat
omzi
mawakul
anguadawazakul
evy
a)

 Nakukumgeni
usi
mtoenj
e(kukuhapani
askar
iwapy
a)

 zakukunamay
Ukaangami aiyake(
kukuni
vizazi
vyasasanamay
aini
vizazi
vyakesho)

 Al
i
hisi
hawezi aadauwakat
kukat i ukapanabahar
pakuv i(dauni
Pradol
aMkubwanabahar
ini
kor
okor
oni
).

Dhi
haka

 Ni
pisheweweut
ingouv
undo

 Maut
ingohamkogi
wal
ahamf
ui

 Kwani
tunakul
akwababako?

 Makandewe!

 Wat
uwengi
newashambasana,
mav
iyabat
a

Sadf
a

 Mkubwakui
ngi
andani
yagar
inakupat
ani
naf
asi
yaket
uil
i
kuwai
mebaki
(uk.141)
.

 Vur
ugukubwakut
okeabandar
ini
sikui
l
eil
eMkumbukwaanamzi
go.

 Askar
iwapy
akuwabandar
ini
sikui
l
eil
eMkumbukwaanapopat
ikananamzi
gohar
amu.

 Mkumbukwaambayeali
msai
diaMkubwakupi
gakampeninakuchagul
i
wakuwamsambazaj
imkuuwaunga
unaol
etwanaMkubwa.

MBI
NUZALUGHA

Tashbi
hi

 …al
i
tokambi
okamamshal
e…

 Wal
i
kuwakamakukunav
ifar
angawal
i
oonamwewe.

 …y
amef
ufumukakamauy
oga.

 …aki
pel
ekapumzi
juu,
kamamt
ual
i
yepandaml
i
manaamef
ikaki
l
eleni
.

 …al
i
uli
zakamapof
u…

 Unapi
tanav
yobuher
iwaaf
yakamamt
ari
mbowaskr
ubu.

 Yal
i
mkaaakamangomay
aKi
manga.

 Yal
i
mtembeaki
chwani
kamadamui
tembeav
yomwi
l
ini
.

 …al
i
pit
akamaumeme.

 Tul
i
akamaunay
eny
olewa.

81
  Kukat
avi
uno…kamamt
otomdogo.

 Li
l
ikwar
uzakooni
kamamt
ual
i
yekuwaanakul
avi
gaev
yachupa.

 I
li
washakamaupupu.
.

 Wakal
ikamamot
o.

 Al
i
li
dakabegi
…kamamweweanav
yodakakuku.

 Akasasambur
akamabegi
labi
har
usi
.

 …zi
meshonanakamat
endekweny
eki
boksi
.

 Al
i
iny
akakamagol
i
kipaanav
yony
akami
pir
agol
i
ni.

 Al
i
tupwagar
ini
kamaguni
alambat
ata.

 …al
i
kuwaamet
uli
akamakasaal
i
yet
upwandani
yangal
awa.

 …t
unal
azwachi
nikamamaguni
ayambat
ata.

 Huendambi
okamaswal
aal
i
yekosar
isasi
.

 .
.al
i
rukakamamkuki
.

 Usi
teket
ezeumat
ikamakuni
…

 …aunguzewenzakekamamshumaa.

 …al
i
kuwakamamot
ounaochochewakuni
.

Mi
semonaNahau

 Gar
ili
l
iwashamot
o…

 Li
kachanj
ambuga.

 …askar
ihakusi
ki
alamwadhi
niwal
alamt
ekamaj
imsi
ki
ti
ni…

 Mapapay
anaachwabuher
iwaaf
ya…

 Akapi
gwanabut
waa

 Al
i
mpashaki
nagaubaga.

WAHUSI
KA

Mkubwa

Nikiongoziali
yechagul
i
wakuongozaj
imbomoj anchiniMchaf
ukoge.Nirafi
kimkubwawaMkumbukwa.Bi
.Ki
debe
al
ikuwami ongonimwawapigakampeniwake.Anahusi
kasananaulanguzi
wami hadar
ati
.

 Mt
ani
–anamt
ani
aut
ingokwakumwi
taut
ingov
undo,
maut
ingohawakogi
wal
akuf
ua.

 Mweny
ebi
dii
–anaf
any
akazi
yakuuzapwezakwabi
dii
;anat
iaj
uhudi
hadi
anapat
ami
l
ioni
kumi
zakampeni
.

82
  Mwoga – anati
shi
ka anaposi
ki
a kij
ana mmoj
a aki
sema at
ianaweza kumt
oa mt
u chango;anasht
uka
anaposi
ki
ampinzaniwakenipr
ofesa…

 Mdadisi–anamdadi
siki
j
anammoj
aal
i
yej
i
inami
ail
ikuj
uai
ki
waanaumwa;anaf
any
auchunguzikuhusuj
i
nsi
ungauli
vyout
aji
ri
.

 Papa/mwenyet
amaa–anat
amanikut
aji
ri
ka;anaf
any
ajuuchi
nii
l
iachagul
i
we–anauzaar
dhi
,anahonga
wapigakur
a.

 Ml
anguzi
–anasaf
ir
ishadawazakul
evy
akut
okang’
ambohadi
nchi
ni.

 Mkweli–anamwel
ezaMkumbukwasi
riy
amaf
ani
ki
oyakebi
l
akumf
icha(
ulanguziwadawazakul
evy
a)(
uk.
148)
.

Mkumbukwa

Nirafi
ki
y eMkubwa.Alishi
ri
ki
ananaBi.Kibwebwekumpigi
akampeniMkubwa.Anashi
ri
kiananaMkubwakul
angua
mihadarati
.Mwishoni
mwahadi t
hi,
anabadil
i
shatabi
ayakenakuasi
uuzaj
iwadawazakulevya.

 Mshaur
i–anamshaur
iMkubwakuhusunamanakut
aji
ri
ka;
kuchagul
i
wa.

 Mf
isadi
–anashi
ri
ki
ananaBi
.Ki
bwebwekuwahongawapi
gakur
ail
iwampi
giekur
aMkubwa.

 Ml
anguzi
–anasambazaungami
taani
.

 Mweny
emaj
uto–baaday
akukamat
waanaj
utakushi
ri
ki
ananaMkubwakuuzadawazakul
evy
a.

 Ali
yezi
nduka/al
i
yegutuka–anat
ambuaathar
imbay
azadawazakul
evy
a–kuangmi
zaki
zazichasasana
chakesho,vi
fovyahalai
ki
,af
yambay
an.k.

Umuhi
muwake

Ametumikakamawahusikaambaohubadili
shatabi
azaombaya.Niki
elel
ezochawat
uambaowanashir
iki
anana
wenginekut
ekel
ezamambomabay aambayobaadayehul
etaat
harimbaya,at
har
iambazohuwapat
ahatawao
(anat
iwakor
okor
onianapopat
ikaknanami
hadar
ati
).

Ng’
weng’
wewaNj
agu

Ni
mkuuwapol
i
si.Anapanganj
amay
aMkubwakuachi
l
iwanamzi
gowakenakuf
utwakwakesi
yaMkumbukwa.

 Mf
isadi
–anapanganj
amanaMkubwakumf
ungul
i
aMkumbukwal
i
chay
akushi
kwanabegi
lami
hadar
ati
.

Umuhi
muwake

Niki
elel
ezochawakuuwav yombovyausal
amaambaohut
umiamamlakayaov
ibay
a.Vi
ongoziambaoniwaf
isadi
naambaohukwamizajuhudi
zakupi
gananauov
uwadawazakulev
yakat
ikaj
ami
i.

Vi
jana

Hawawameangazi
wakamawahusi
kaambaowanat
umi
adawazakul
evy
anakuf
any
auov
umwi
ngi
kat
ikaj
ami
i
.

 War
aibu–wanakul
aunga;
wanaj
i
dungasi
ndanozi
l
izonadawazakul
evy
a.

 Wapyoro–ki
janammoj
aanamtukanaMkubwakwakumuul
izaiki
wawanakul
akwababayao;mwingi
ne
anamwit
amakande(
mahi
ndiy
ali
yochemshwapamoj
anamaguguta)
;mwi
ngineanamwi
tamshamba,mavi
yabat
a.

83
Umuhi
muwao

Wamet
umi
kakukuzasual
alamat
umi
ziy
adawazakul
evy
a.Wamet
umi
kakut
uony
eshamat
ati
zoy
anay
osababi
shwa
namat
umi
ziy
adawazakulevy
a.

MASWALIYAKI
INSHA

1. Jadi
l
imat
ati
zoy
anay
owakumbawal
alahoi
kwakur
ejel
eahadi
thi
zif
uat
azo:
(al
ama20)

a. Ndot
oyaMashaka b.TumboLi
sil
oshi
ba

2. Jadi
limaudhuiy
aut
abakakwakur
ejel
eahadi
thizaTumboLi
sil
oshi
ba,Ki
degenaShi
beI
nat
umal
i
za.(
alama
20)

3. Jadi
l
isi
fachany
azawahusi
kawaf
uat
ao: a(
Sar MameBakar
i)naMose(
Kidege)(
alama20)

4. Jadi
l
imaudhui
mawi
l
iyanay
oji
tokezakat
ikahadi
t yaMt
hi ihaniwaMai
sha.(
alama20)

5. El
ezamaudhui
yael
i
mukamay
anav
yoj
i
tokezakat
ikahadi
thi
yaMt
ihaniwaMai
sha.(
alama20)

6. Jadi
l
imaudhuiyanaf
asiy
amwanamkekat ikaj
amiikwakur
ejel
eahadi
thizozot
ekut
okakweny
edi
waniza
TumboLi
sil
oshi
banaHadit
hiNyi
ngi
ne.(
alama20).

7. Jadi
l
imat ati
zokumiyanay
osi
bunchizaKi
afr
ikakwakur
ejel
eahadi
thizaShi
beI
nat
umal
i
zanaNdot
oya
Mashaka.(al
ama20)

8. Faf
anuamaudhui
yandoakwakur
ejel
eahadi
t zaMameBakar
hi inaNdot
oyaMashaka.(
alama20)
.

9. Jadi
l
imat
umi
ziy
abal
aghakat
ikahadi
thi
zif
uat MameBakar
azo: i,Ki
degenaTul
i
pokut
anaTena.(
alama20)

10.El
ezamat
umi
ziy
aNahaukat
ikahadi
t zaMapenzi
hi yaKi
faur
ongonaMkubwa.

MASWALIYADONDOO

Mkubwa(
AliMwal
i
muRashi
d)

1. “
…hawezi
kukat
aadauwakat
ipakuv
ukapanabahar
i.
”

a. Wekadondoohi
l
ikat
ikamukt
adhawake.(
alama4)

b. El
ezasi
fambi
l
ihasi
zamr
ejel
ewa.(
alama4)

c. Jadi
l
imchangowamr
ejel
ewakat
ikamaudhui
yaul
anguzi
wadawazakul
evy
anauf
isadi
.(al
ama12)
.

Ki
dege(
Rober
tOduor
i)

2. “
Anay
ejengachoonaanay
ejengakasr
i,nani
bor
a?”

a. Faf
anuamukt
adhawadondoohi
l
i.(
alama4)

84
 b. Faf
anuasi
fananezawahusi
kawadondoohi
l
i.(
alama16)

Mashar
tiyaKi
sasa(
Ali
faChokocho)

3. “
Laki
nil
eoni
leo…”

a. Wekadondookweny
emukt
adhawake.(
alama4)

b. El
ezahat
imay
amanenohay
a.(
alama6)

c. Tambuambi
nui
l
iyot
umi
kaki
shaut
oemi
fanomi
ngi
nemi
nanekut
okaki
tabuni
.(al
ama10)

MameBakar
i(MohamedKhel
efGhal
sany)

4. “
Chakochangu,
changuchako.
”

a. Jadi
l
imukt
adhawadondoohi
l
i.(
alama4)

b. El
ezasi
fannezamsemewa.(
alama8)

c. El
ezamaudhui
yanaf
asi
yamwanamkekat
ikaj
ami
ikamay
anav
yoj
i
tokezakweny
ehadi
thi
hii
.(al
ama8)

85