You are on page 1of 90

OKUSEGWALWENI

I
BIZO 2

I
SABI
ZWANA 14

I
SICHASI
SO 19

I
SABI
ZWANASOKUCHASI
SA 32

I
SANDI
SO 33

I
SENZO 43

I
SIBANJALO 62

I
SENZUKUTHI 70

I
MIKHUBALAMASI
KOAMANDEBELE 72

Mangor
o0773678713[
Typet
ext
]Page1
I
BIZO

Li
bal
ael
i
khombaul
uthoesi
ngal
ubonakumbeesi
ngekesal
ubona.

Ukwakhi
wakwebi
zo

Lakhi
wangesi
qal
osebi
zol
esi
qusebi
zo.

Ul
uthi–ul
u+t
hi

Ul
u–y
isi
qal
osebi
z

t
hi–y
isi
qusebi
zo

I
siqal
osebi
zo

Yi
ngxeny
eyakuqal
ayebi
zoeguqukay
onxai
bizol
i
sukaebuny
eni
li
siy
aebunengi
ni.

I
li
tshe-i
li+t
she

Amat
she–ama+t
she

Ui
l
i-l
oama-y
izi
qal
ozamabi
zo.

Ukwakhi
wakwesi
qal
osebi
zo

Sakhi
wangonkami
sawakuqal
alesi
qal
osoqobo.

Umu–u+mu

U-unkami
sawakuqal
a

mu-i
siqal
osoqobo

umsebenziwesi
qal
osebi
zo

1)Ukuqal
aibi
zo

2)Ukuv
ezauki
uthi
ulut
hol
usebuny
eni
kumbeebunengi
ni

I
sihl
ahl
a–l
i
sebuny
eni

I
zihl
ahl
a–l
i
sebunengi
ni

3)Ukungeni
saamabi
zokuzi
gabazawoezehl
ukeney
oezi
ngu15.

Mangor
o0773678713[
Typet
ext
]Page2
I
MIHLOBOYAMABI
ZO

Amabi
zonj
e/amabi
zomv
elo

I
li
tshe,
isi
hlahl
,i
nhl
abat
hi,
ububi
,ul
uthi
,amay
ezi
,i
zi
ndl
u.Nj
l
l

Akhi
wengesi
qal
osebi
zol
esi
qusebi
zo.

Ububi–ubu+bi

Ubu–i
siqal
osebi
zo

bi
–isi
qusebi
zo

Amabi
zomv
ama

Asebenzakokwesi
l
isal
okwesi
fazanangokuf
anay
oengehl
ukani
si.

Umunt
u,i
nkomo,
indwangu,
imbuzi
,i
nja

Akhi
wengesi
qal
osebi
zol
esi
qusebi
zo.

I
nkomo–i
n+komo

I
n–i
siqal
osebi
zo

Komo–i
siqusebi
zo

Amabi
zoqoqa

Aqambai
zi
ntoez
ibut
hel
elwendawony
ekungani
yil
uthool
ulodwa.Zi
qoqi
we.

I
nyanda,
umhl
ambi
,umny
aba,
izi
nqumbi
,i
zi
nqwaba,
udwendwe

Akhi
wengesi
qal
olesi
qusebi
zo.

Udwendwe–u+dwendwe

U–i
siqal
osebi
zo

dwendwe–i
siqusebi
zo

Mangor
o0773678713[
Typet
ext
]Page3
Amabi
zomf
akel
a

Ngamabi
zoat
hat
hwakwezi
nyei
zi
ndi
mi.

I
sit
ofu,
amawi
ndi
,i
zi
mot
a,i
phepha

Akhi
wengesi
qal
osebi
zol
esi
qusebi
zo

I
sit
ofu–i
si+t
ofu

I
si–i
siqal
osebi
zo

t
ofu–i
si
qusebi
zo

Amabi
zont
o

Ngamabi
zoakhombai
zi
ntokodwawonaakhel
weezenzweni
lakuzenzukut
hi.

Akhel
weezenzweni

Kuqalwangesi
qal
odebiz
oesifanel
eyoesi
qwi
nisesenz
oesi
l
ahl
aunkami
sawokuci
na
besekuj
obel
elwai
sij
obel
elosebi
zontou–o.

Ubhul
o,umbhal
o,i
sit
shay
o,amagci
ko,
isi
val
o

I
si+v
al(
a)+o–i
siv
alo

I
si–i
siqal
osebi
zo

Val
a–i
siqusesenzoesi
l
ahl
aunkami
sawokuci
na

O–i
si
jobel
elosebi
zont
o

Akhonaamany
eangaj
obel
eli
u–Okodwaengamabi
zont
o

Umhl
utshwa,
umsebenzi
,umgay
iwa

Um +sebenz(
a)+i

Um –i
siqal
osebi
zo

Mangor
o0773678713[
Typet
ext
]Page4
sebenza–i
siqusesenzoesi
l
ahl
aunkami
sawokuci
na

I–i
si
jobel
elosebi
zont
o

Akhel
wekuzenzukut
hi

Umkhehl
ekhehl
e,i
sibhamu,
ibhamu,
amay
ikay
ika

Amay
ikay
ika-ama+y
ikay
ika

ama–i
siqal
osebi
zo

y
ikay
ika–i
senzukut
hi

Amabi
zomunt
u

Akhombaabantungal
okhoabakwenzayo.Akhel
waezi
qwinizez
enzongokuqalangesi
qal
o
esi
fanel
eyoi
senzobesesi
l
ahl
aunkami sawokuci
nakuj
obelel
weisi
jobel
elosebi
zomuntuu–i
.

I
sisebnzi
,abaphat
hi,
izi
khul
umi
,umongi
,abel
aphi
.

I
sisebenzi–i
si+sebenz(
a)+i

I
si–i
siqal
osebi
zo

sebenza-I
siqusesenzoesi
l
ahl
aunkami
saol
ahl
aunkami
sawokuci
na

I–i
si
jobel
elosebi
zomunt
u

Amany
eamabi
zomunt
ukaj
obel
eli
isi
j
obel
elou-
I.

I
sibot
shwa,
umt
huny
wa,
isi
phoxo

I
sibot
shwa–i
si+bot
shwa

I
si–i
siqal
osebi
zo

bot
shwa–i
siqusesenz
o

Mangor
o0773678713[
Typet
ext
]Page5
Amabi
zombaxa

Ngamabi
zoakhiwengamabal aaphel
eley
oangaphezukwel
i
lodwakumbengezakhi
thi
ze
zi
hambalamabalaaphel
eley
o.

Akhi
wengamabal
aaphel
eley
o

I
mbuzi
mawa,
umphat
hint
ambo,
isi
khwi
camf
undo,
isi
gxi
ngi
mfaneki
somazwi
,i
ntat
hel
i
zindaba

Kudi
ngekaukut
hiumf
undi
ananzel
eleamabal
aahl
angeney
oesakhael
i
tshaat
shegi
sel
okut
hi
ahl
anganenj
ani
.

I
mbi
zimawa–i
mbuzi+(
a)mawa

I
mbi
zi–l
i
zibo

amawa–l
i
biz
oel
i
lahl
aunkami
sawakuqal
a

I
sikhwi
camf
undo–i
si+khwi
ca+(
i)
mfundo

i
si–i
siqal
osebi
zo

khwi
ca–i
siqusesenz
o

i
mfundo–i
bizoel
i
lahl
ainkami
sawakuqal
a

Akhi
wengesakhisamabi
zombaxau–no

Lesisakhi
singahambal
amany
eamabi
zoal
ahl
aunkami
sawakuqal
a.Si
ngahambaf
uthi
l
eziquzezenzo.

Unompembe,
onozi
nti
,unobhal
a

Unompembe–u+no+(
i)
mpembe

U–i
siqal
osebi
zo

no–i
sakhi
samabi
zombaxa

(
i)
mpembe–i
bizoel
i
lahl
aunkami
sawakuqal
a

Mangor
o0773678713[
Typet
ext
]Page6
Unobhal
a–u+no+bhal
a

U–i
siqal
osebi
zo

no–i
sakhi
samabi
zombaxa

bhal
a–i
siqusesenzo

Akhi
wengesakhisamabi
zombaxau–so

U–so-uhamabal
amany
eamabi
zoal
ahl
aunkami
sawakuqal
a.

Usobi
zo,
usomabhi
zi
musi
,osomat
eki
si,
usogedi
,usomangase

Usogedi–u+so+(
i)
gedi

U–i
siqal
osebi
zo

so–i
sakhi
samabi
zombax
a

I
gedi
–ibi
zoel
i
lahl
aunkami
sawakuqal
a

Usomangase–u+so+(
a)manga+se

U–i
siqal
osebi
zo

so-i
sakhi
samabi
zombaxa

amanga–i
bizoel
i
lahl
aunkami
sawakuqal
a

se–i
sij
obel
elosebi
zombaxa

Akhi
wangesakhisamabi
zombaxau–ma

Lesi
sakhi
singahambal
ezi
quz
ezenzokumbel
amabi
zoal
ahl
aizi
qal
o.

Umat
hany
ela,
umapheka,
umasawa,
umabhi
mu

Umat
hany
ela–u+ma+t
hany
ela

U–i
siqal
osebi
zo

Mangor
o0773678713[
Typet
ext
]Page7
ma–i
sakhi
samabi
zombaxa

t
hany
ela–i
siqusesenzo

umabhi
mu–u+ma+(
ama)
bhi
mu

u–i
siqal
osebi
zo

ma–i
sakhi
samabi
zombaxa

amabhi
mu–i
bizoel
i
lahl
aisi
qal
osal
o

Amabi
zoqho

Ngamabizoesi
wathumel
aizi
ntosizi
biz
engawo.Abonakal
angofel
ebaol
andel
ai si
qalo.
Engabangamabiz
olezi
bongozabantu,amabi
zoezi
fuy
o,awezi
ndawo,awemif
ula,i
zintaba
l
okunyenje.

Akhi
wengesi
qal
olesi
qu

I
Har
are,
uJames,
iMpopoma,
iLupane,
iZi
mbabwe

I
Har
are–i+Har
are

I–i
si
qal
osebi
zo

Har
are–i
siqusebi
zo

At
hat
hel
wekwamany
eamabi
zo

Kuqal
wangesi
qal
osesi
gaba1akumbe2aebi
zweni
eli
l
ahl
aunkami
sawakuqal
ali
khul
i
se
i
ngwaqa.

uSi
pho,
oMel
usi
,uZwel
o,uSi
fi
so,
uZenz
o

uSi
pho–u+(
i)
sipho

s>S

u–i
siqal
osebi
zo

i
sipho–i
bizoel
i
lahl
aunkami
sawakuqal
ali
khul
i
seu–s.

Mangor
o0773678713[
Typet
ext
]Page8
oMel
usi–o+(
u)mel
usi

m >M

o–i
siqal
osebi
zo

umel
i
si–i
biz
oel
i
lahl
aunkami
sawakuqal
ali
khul
i
seu–m

Akhel
waezenzweni

Kuqal
wangesi
qal
osesi
gaba1akumbe2akukhul
i
sweungwaqakumbeunkami
sawakuqal
a.

uThul
ani
,uAy
anda,
uDumi
sani
,uAmukel
a,oSi
bongi
l
e,oSi
mangel
e

uThul
ani–u+t
hul
ani

t>T

U–i
siqal
osebi
zo

t
hul
ani
–isenzoesi
khul
i
sau–t

Akhel
wakuzabi
zwana

Kuqal
wangesi
qal
osebi
zoi
sabi
zwanasi
l
ahl
eunkami
sawaso.

uZodwa,
uThi
na,
uLi
na

UZodwa–u+zodwa

z>Z

u-i
siqal
osebi
zo

zodwa–i
sabi
zwanasenani
esi
khul
i
sauZ

Akhi
wenj
engamabi
zombaxa

Angakhi
wangamabal
aangaphezukwel
il
odwa.

Mangor
o0773678713[
Typet
ext
]Page9
uBheki
sipho,
uThandol
wenkosi
,uSi
phoset
hu

Umfundikumeleakhangel
eamabal
aagcwel
eyoasr
etshenz
isi
weukwakhal
elobi
zoav
eze
ukut
hiahlanganenj
ani.

UBheki
sipho–u+bheka+(
i)
sipho

b>B

u–i
siqal
osebi
zo

bheka-i
siqusesenzoesi
khul
i
saI–b

i
sipho–i
bizoel
i
lahl
aunkami
sawakuqal
a

UThandol
wenkosi
–u+(u)
thando+l
wenkosi

t>T

u–i
siqal
osebi
zo

ut
hando–i
bizoel
i
lahl
aunkami
sawakuqal
ali
khul
i
seuT

l
wenkosi
–ubumni
ni

Angakhi
wangesakhisamabi
zoqhouSo

Langamabi
zoesi
l
isa.U–Souhambal
amabi
zoal
ahl
aunkami
sawakuqal
a.

uSomi
zi
,uSobant
u,uSokhay
a,uSomandl
a

uSomi
zi–u+So+(
i)
mizi

u–i
siqal
osebi
zo

So–i
sakhi
asmabi
zoqho

I
mizi
–ibi
zoel
i
lahl
aunkami
sawakuqal
a

Angakhi
wangesakhisamabi
zoqhou–No

Langamabi
zoabant
ubesi
fazana.U–Nouhambal
amany
eamabi
zoal
ahl
aunkami
sa
wakuqal
a.

uNozi
ntombi
,uNomz
amo,
uNozi
pho

Mangor
o0773678713[
Typet
ext
]Page10
uNozi
ntombi–u+No+(
i)
zint
ombi

u–i
siqal
osebi
zo

No–i
sakhi
samabi
zoqho

I
zint
ombi
–ibi
zoel
i
lahl
aunkami
sawakuqal
a

Angakhi
wangesakhisamabi
zoqhou–Ma.

Langamabi
zoesi
fazana.U–Mautshoukut
hii
ndodakazi
“ka-
“kumbe“
umka-
“.Uhamba
l
amanyeamabi
zoqhoalahl
aunkami
sawakuqal
a.

uMaSi
banda,
uMaDube,
uMaNcube

uMaNcube–u+Ma–(
u)Ncube

u–i
siqal
osebi
zo

Ma–i
sakhi
samabi
zoqho

uNcube–i
bizoel
i
lahl
aunkami
sawakuqal
a

I
sinci
phi
sosebi
zo

Li
bizoel
i
sebenzi
sei
sij
obel
elosesi
nci
phi
sou–anaukuv
ezaokuny
ekokul
andel
ayo:

1)Ubuncanekuqat
hani
swal
obukhul
u

2)Ubuncanengokuzal
wakuqat
hani
swal
obudal
a

3)Ubul
utshwanakuqat
hani
swal
obunengi

4)Ukwey
isa

I
sandl
ana,
indodana,
imadl
ana,
uchagwana,
imput
shana,
isi
l
onj
ana,
ixhegwana,
isal
ukazana.

Amanyeamabi
zoal
abondebembi
l
ilabonsi
niniel
ungeni
lokuci
naay
abal
wangi
sakut
hi
amany
eangwaqazi
seu-okumbeu-uwokucina.

Mangor
o0773678713[
Typet
ext
]Page11
Uchagwana–uchago+ana

o>w

uchago–i
bizoel
i
ngwaqaz
isau–oabengu–w

ana–i
sij
obel
elosesi
nci
phi
so

i
sil
onj
ana–i
sil
ond(
a)+ana

nd>nj

i
sil
onda-i
bizoel
i
lwangi
sau–ndabengu–nj
li
lahl
eunkami
sawokuci
na

ana–i
sij
obel
elosesi
nci
phi
so

I
madl
ana–i
mal
(i
)+ana

l>dl

i
mal
i–i
bizoel
i
nsi
nini
zau–l
abengu–dl
li
lahl
eunkami
sawokuci
na

ana-i
sij
obel
elosesi
nci
phi
so

I
sakhiu–kazi

1)Singasebenzanj
engesi
jobel
elosesi
khul
uso.Laphasiy
abesivezaukut
hiulut
ho
okukhulunywangal
olukhulukakhul
ungendl
elaebabazekay
o.Ibi
zoeli
lal
owomqondo
kuthi
way isi
khul
i
sosebizo.

I
khandakaz
i,uny
awokaz
i,i
si
hlahl
akazi
,i
ndl
ukazi

I
khandakazi–i
khanda+kazi

I
khanda–l
i
bizo

Kazi
–isi
j
obel
elosesi
khul
i
so

Amany
eamabizoayi
zi
khul
i
soangaset
shenz
iswaukwey
isakumbeukuchot
hoz
aikakhul
u
l
awoakhombai
zit
hozomzimba.

Akeuv
aleuml
omokazi
wakhol
owo.

2)Si
ngasebenz
asi
yi
si
jobel
elosobul
i
li
kazi
.Si
yabesi
khombaukut
hiokukhul
uny
wa

Mangor
o0773678713[
Typet
ext
]Page12
ngakhongokwesi
fazana.Amabi
zoav
ezal
oaomqondoat
hiway
ibul
il
ikazi
.

I
nkomokazi
,umongi
kazi
,i
ndodakazi

I
ndodakazi–i
ndoda+kazi

I
ndoda–l
i
bizo

Kazi
–isi
j
obel
elosobul
i
li
kaz
i

umsebenziwebi
zo

1)Li
ngabay
inhl
okokumbeumenzi
emut
shweni

UNy
athiut
shay
aabant
wana.

2)Li
ngabangumenz
iwaemut
shweni
.

I
mot
aigxobei
nja.

Mangor
o0773678713[
Typet
ext
]Page13
I
ZABI
ZWANA

Langamabalaangasebenzaendaweniyebizoenzeumsebenzi
waloibi
zo.Si
wasebenzi
sa
umasingaf
uniukubasil
okhusiphi
ndaphindaibi
zo.Kul
esabi
zwanasokukhomba,i
sabizwana
soqobo,
esenanil
esokuchasi
sa.

I
sabi
zwanasokukhomba

Si
khombaeduze,
buqamamal
akude.

Esokukhombaeduze

Sakhi
wangesakhi
sokukhombau–l alesi
qal
osebizo.Kulumbanaonkami
sakut
hinxai
siqal
o
sebi
zosi
l
omankankanasimlahl
elonkamisaomlandelay
o.

La+i
si>l
esi

a+I>e

l
a–i
sakhi
sokukhomba

i
si–i
siqal
osebi
zo

e–unkami
saov
elengokul
umbanakuka–al
o–i

l
a+u(
mu)–l
o

a+u>o

l
a–i
sakhi
sokukhomba

umu–i
siqal
osebi
zoesi
l
ahl
aumankankanal
onkami
saoml
andel
ayo

o–unkami
saodal
wengokul
umbanakuka–al
o–u

Mangor
o0773678713[
Typet
ext
]Page14
Esokukhombabuqamama

Sakhel
waphezukwesokukhombaeduz
engokuj
obel
elai
sij
obel
elosokukhombabuqamama
u–o.

Lol
(u)+o>l
olo

Lol
u–i
sabi
zwanasokukhombaeduzeesi
l
ahl
aunkami
sawokuci
na

O–i
si
jobel
elosokukhombakude

Kuzabi
zwanaz okukhombaeduzeezi
ngolungal
iny
e(l
a,lo,
le)si
gaxeki
sausi
ngankami
sa
ofanel
eyophakat
hikwazolesi
j
obel
elosokukhombabuqamamau–o

La+w+o>l
awo

Lo+w+o>l
owo

Le+y+o>l
eyo

Le–i
sabi
zwanasokukhombaeduze

Y–i
sigaxeki
so

O–i
si
jobel
elosokukhombakude

Esokukhombakude

Sakhel
waphezukwesokukhombaeduz
engokuj
obel
elai
sij
obel
elosokukhombakude
okungabangu-y
a,-
yana,-way
akumbe–wayana.

Mangor
o0773678713[
Typet
ext
]Page15
Lezi+y
a>l
ezi
ya

Lo+way
ana>l
oway
ana

La+way
a>l
away
a

Le+y
ana>l
eyana

Lo–i
sabi
zwanasokukhombaeduze

Way
ana–i
sij
obel
elosokukhombakude

I
sabi
zwanasoqobo

Sakhi
wangesi
qal
osesabi
zwanal
esi
qusesabi
zwanasoqobou–na.

I
siqal
osesabi
zwana

Sakhi
wangesi
vumelwanosenhlokoesi
lahlaunkami
sawasol
esakhi
sesabi
zwanau–o.nxa
i
sivumel
wanosenhl
okosingunkamisasiy
angwaqazi
swau–a-abengu–w,u–i -abenguy
kuthi
u–u-abengu–w.

S(
i)+o>so l
(u)+o>l
o z(
i)+ozo b(
u)+o>bo

Si
–isi
vumel
wanosenhl
okoesi
l
ahl
aunkami
sawaso

O–i
sakhi
sesabi
zwana

a+o>wo I+o>y
o u+o>wo

a>w i
>y u>w

a–i
siv
umel
wanosenhl
okoesi
ngwaqaz
iswasi
bengu–w

o–i
sakhi
sesabi
zwana

y
ona,
sona,
khona,
zona,
wona,
lona,
bona

Mangor
o0773678713[
Typet
ext
]Page16
y
o+na–y
ona

y
o–i
siqal
osesabi
zwana

na–i
siqusesabi
zwanasoqobo

Zi
khonaezi
nhl
anuezi
ngasebenz
isi
isakhi
sesabi
zwanau–o.

Mi
na,
thi
na,
wena,
yena,
li
na.

Thi
na–t
hi+na

t
hi–i
siqal
osesabi
zwana

na-i
siqusesabi
zwanasoqobo

I
sabi
zwanasenani

Sakhi
wengesi
qal
osesabi
zwanal
esi
qusesabi
zwanasenani
.

I
ziqusesabi
zwanasenani

-
nke,
-dwa,
-bi
l
i,-
that
hu,
-ne,
-hl
anu.

Zonke,
yodwa,
lonke,
ngedwa,
wedwa,
yedwa,
konke

Yodwa–y
o+dwa

Yo–i
si
qal
osesabi
zwana

dwa–i
si
qusesabi
zwanasenani

Nxakusakhi
wangezi
quezi
bal
ayokazi
zimelizodwakodwazi
ngabuy
azi
yi
ziphawul
o
ezi
lahl
aunkami
sawakuqal
akumbeziy
izibanj
alo.

Bo+(
a)bane–bobane

Mangor
o0773678713[
Typet
ext
]Page17
Bo+bane–bobane

Ko+(
o)kuhl
anu–kokuhl
anu

Ko+kuhl
anu–kokuhl
anu

Yo+(
e)mi
bil
i–y
omi
bil
i

Yo–i
si
qal
osesabi
zwana

Emi
bil
i–i
siphawul
oesi
l
ahl
aunkami
sawakuqal
a

Yo+mi
bil
i-y
omi
bil
i

Yo–i
si
qal
osesabi
zwana

Mi
bil
i-i
si
banj
alo

Ukusebenzakwesabi
zwanaemut
shweni

1)Si
ngamel
aibi
zosi
yi
nhl
okoy
omut
sho

Zonazi
thandaukuhl
abel
a.

2)Si
ngamel
aibi
zosi
ngumenzi
waemut
shweni

Umnt
wanal
adeehl
afunal
okhu

3)Si
ngal
andel
aibi
zoemut
shweni

Ukudl
akonkekudl
i
wey
izi
nja

4)Si
ngandul
elai
biz
oemut
shweni

Kant
iyenauy
iseut
hul
eleni

5)Si
ngal
andel
anal
esi
nyei
sabi
zwa

I
nkukhui
bekel
elonal
eli

Mangor
o0773678713[
Typet
ext
]Page18
I
SICHASI
SO

Li
gamaeli
chazausobi
zoeliml
andelayoemut shweni
.Lenzaumsebenziwokuchaza.
Kel
esi
phawul
o,i
sibal
uli
,ubumnini
lenani
.Isi
chasisosi
yamchazausobi
zolanxaseguquke
wabayi
sandi
sokumbei si
banj
alo.

I
SIPHAWULO

Sakhi
wangesi
vumel
wanosesi
phawul
olesi
qusesi
phawul
o.

I
siv
umel
wanosesi
phawul
o

Sakhi
wangesakhisokuchasi
sau–alesi
qal
osebi
zo.Kul
umbanai
sakhi
sokuchasi
sa
l
onkamisawakuqalawesiqal
osebi
zo.

a+umu>omu a+ama>ami a+i


li>el
i a+I
zi>ezi
N

a+u>o a+a>a a+i


>e a+i
>e

a+uku>oku

a+u>o

a–i
sakhi
sokuchasi
sa

uku–i
siqal
osebi
zo

Mangor
o0773678713[
Typet
ext
]Page19
o–unkami
saov
elengokul
umbanakukaal
ou

I
ziquzesi
phawul
o

Zi
ngu15kuphel
a.

-
nye,
-bi
l
i,-
that
hu,
-ne,
-hl
anu

-
khul
u -
ncane

-
tsha -
dal
a

-
bi -
hle

-
de -
fi
tshane

-
nengi
,-
ngaka

Omuhl
e,okude,
amat
sha,
eli
ncane,
obubi
,ol
udal
a,ezi
ntsha,
emf
it
shane

Umf
anaomuhl
euf
undaedol
obheni

I
khandael
incanel
i
yahl
eki
sa

Amasoki
siamat
shaal
ahl
eki
l
e

Ezi
ntsha–ezi
n+t
sha

Ezi
n–i
siv
umel
wanosesi
bal
uli

t
sha–i
siqusesi
phawul
o

I
SIBALULI

Sakhi
wangesi
vumel
wanosesi
bal
uli
lesi
qusesi
bal
uli
.

I
siv
umel
wanosesi
bal
uli

Sakhiwangasakhi sokuchasisau–al esi


qalosebizonj
engesesiphawulo.Umehl
uko
usekuthinii
sivumelwanosesibalul
isi
y al
ahl
aomankankanal abonkamisaababalandel
ayo
kukantiesesiphawulosi
yabagcina.Lokhukwenz akal
akusi
gaba1, 3,
4,6,9lo10.Kweziny
e
i
zigabaiz i
vumelwanoz i
yafana.

Mangor
o0773678713[
Typet
ext
]Page20
Esesi
phawul
o Esesi
bal
uli

a+um(
u)>om(
u) a+u(
mu)
>o

a+u>o a+u>o

a+i
mi>emi a+i
(mi
)>e

a+i
>e a+i
>e

a+ama>ama a+a(
ma)>a

a+a>a a+a

a+i
N>eN a+i
(N)>e

a+i
>e a+i
>e

a+i
zi
N>ezi
N a+i
zi
(N)>ez
i

a+i
>e a+i
>e

I
ziquzesi
bal
uli

Zinengikakhul
u.Lokhukungenxay
okut
hii
sisbal
uli
siy
akhel
waphezukwamany
eamabal
a
aphelel
eyo.

I
ziquzemv
elo

-
qat
ha,
-qot
ho,
-mqoka,
-mnandi
,-
nqunu,
-banzi
,-
muny
uet
c

I
bhol
ohoel
ibanzil
i
dil
i
kil
e

Ukudl
aokumnandikuphekwengubaba

Ut
shwal
aobumnandingobaxhegu

Obumuny
u–obu+muny
u

Mangor
o0773678713[
Typet
ext
]Page21
Obu-i
si
vumel
wanosesi
bal
uli

muny
u–i
siqusesi
bal
uli

I
ziquezi
khombai
mibal
a

-
mny
ama,
-mhl
ophe,
-l
uhl
aza,
-nsundu,
-bomv
u

I
gabhael
imny
amal
i
lochago.

I
sigqokoesi
mhl
ophengesomt
shado.

Abant
uabansundubay
azi
gqaj
a.

Abansundu–aba+nsundu

Aba–i
siv
umel
wanosesi
bal
uli

nsundu–i
siqusesi
bal
uli

Ezakhel
waezi
qwi
nizezenzo

I
ntombi
ehl
abel
akuhl
engi
yay
ithanda.

I
zinj
aezi
khonkot
haabant
uzi
yal
uma.

Ezi
khonkot
ha–ezi+khonkot
ha

Ezi
–isi
vumel
wanosesi
bal
uli

Khonkot
ha-i
siqusesenz
o

Ezi
nyei
zi
bal
uli
ezakhel
waezenzweni
zij
obel
elau–y
o

Ubuhl
eobukhul
umay
oyi
l
obu.

Amaj
ahaagi
day
osedi
niwe

Agi
day
o–a+gi
da+y
o

Mangor
o0773678713[
Typet
ext
]Page22
A+i
siv
umel
wanosesi
bal
uli

gi
da–i
siqusesenzo

y
o–i
sij
obel
elosesi
bal
uli

Ezakhel
waemabi
zweni

Kuqal
wangesi
vumel
wanosesi
bal
uli
ebi
zweni
eli
l
ahl
aunkami
sawakuqal
a.

I
xheguel
impabangai
yacazi
mul
asel
i
lel
e

Bat
hei
sikol
oesi
mphat
hiudl
aimal
ikasi
thol
il
utho.

Esi
mphat
hi–esi+(
u)mphat
hi

Esi
–isi
vumel
wanosesi
bal
uli

umphat
hi–i
biz
oel
i
lahl
aunkami
sawakuqal
a

Ezakhel
wakuzabi
zwanazenani

Si
cel
ail
angael
il
odwa.

I
sigqokoesi
sodwakangi
sif
uni
.

Esi
sidwa–esi
+sodwa

Esi
–isi
vumel
wanosesi
bal
uli

sodwa–i
sabi
zwanasenani

Ezakhel
wakuzi
banj
alo

Abaf
undi
abangamav
il
akasi
baf
uni
.

Umf
anaoy
isi
thut
hausel
ephandl
e.

I
jahael
il
il
emal
i
xot
shi
weemdl
alweni
.

Mangor
o0773678713[
Typet
ext
]Page23
El
i
li
lema–el
i+l
il
ema

El
i–i
siv
umel
wanosesi
bal
uli

l
i
lema–i
sibanj
alo

Esakhel
weezandi
sweni

Nxai
sandi
sosi
qal
angonkami
sa,
kugax
eki
swau–s-phakat
hikwesi
vumel
wanosesi
bal
uli
l
aso.

I
sit
hombeesi
phandl
engesi
kaJoj
i

Ut
shani
obuphezul
usebubol
i
le

I
dil
iel
isebusukungel
ozal
wakwakhe

Esi
phandl
e–esi
+phandl
e

Esi
–isi
vumel
wanosesi
bal
uli

phandl
e–i
sandi
sosendawo

El
i
sebusuku-el
i+s+ebusuku

El
i–i
siv
umel
wanosesi
bal
uli

S–i
sigaxeki
so

Ebusuku–i
sandi
sosesi
khat
hi

UBUMNI
NI

Bakhi
wangesi
vumel
wanosobumni
nil
esi
qusobumni
ni.

I
siv
umel
wanosobumni
ni

Sakhi
wangesi
vumel
wanosenhl
okoesi
l
ahl
aunkami
sawasol
esakhi
sobumni
niu–a

L(
i)+a>l
a s(
i)+a>sa z(
I)+a>za

B(
u)+a>ba b(
a)+a>ba

Mangor
o0773678713[
Typet
ext
]Page24
La–l
(i
)+a

Li
–isi
vumel
wanosenhl
okoesi
l
ahl
aunkami
sawaso

a–i
sakhi
sobumni
ni

Nxai
sivumel
wanosenhl
okosingunkamisasi
yangwaqazi
swau–i -abengu–y ,
u–u-abengu
–w.U–a-oyisi
vumel
wanosobumni si
kasi
gaba6uyeqiwakasebenzi,
isakhi
sobumni
ni
si
zazi
melasodwa.

U+a>wa I+a>y
a

u>w i
>y

Kusigaba11l
o15,onkami
sabezi
vumel
wanozenhl
okokabal
ahl
wakodwa
bayangwaqazi
swa.

Lu+a–l
wa ku+a–kwa

u>w u>w

I
ziquzobumni
ni

I
ziquzemv
elo

-
khe,
-kho,
-i
nu,
-i
thu

Lwa+khe-l
wakhe

Ul
i
mil
wakhel
uyi
siNdebel
eesi
qondi
l
eyo

Za+kho–zakho

Gez
aizandl
azakhowena,
zingcol
i
le

A+i
thu–et
hu

a+i
>e

Mangor
o0773678713[
Typet
ext
]Page25
Amanzi
ethuset
shi
sa,
sekumel
esi
geze

Kwa+i
nu–kwenu

a+i
>e

kwa–i
si
vumel
wanosobumni
ni

i
nu–i
siqusobumni
ni

e–unkami
saodal
wengokul
i
mbanakukaal
oi

Obakhel
weemabi
zweni

Kul
umbanaunkami
sawesi
vumel
wanol
owakuqal
awebi
zo.

Uml
omowendl
ovuuy
esabi
sa

I
li
hlol
omnt
wanal
i
vuv
uki
l
e

I
mbi
zay
amabhonzoi
wiswey
inj
a

Wendl
ovu-wa+i
ndl
ovu

a+i
>e

wa–i
siv
umel
wanosobumni
ni

i
ndl
ovu–l
i
bizo

e–unkami
saodal
ekengokul
umbanakukaal
oi

Nxaumninikuli
bizoli
kasigaba1a, i
siv
umelwanosobumni nisakhi
wangesivumelwano
senhl
okolesakhisobumni niu–ka-.I
bizoli
l
ahlaunkamisawalowakuqala.Nxaisi
vumelwano
senhl
okosingunkamisa,siyatshi
ywaisakhisobumnini
sisebenzesodwa.

Lu+ka–l
uka ku+ka–kuka si+ka–si
ka bu+ka–buka

Zi
ka–si+ka

Mangor
o0773678713[
Typet
ext
]Page26
zi
–isi
vumel
wanosenhl
oko

ka–i
sakhi
sobumni
ni

Uny
awol
ukaSi
phol
ungangol
wendl
ovu

Amanzi
kagogoset
shi
sa.

l
ukaSi
pho–l
uka+(
u)Si
pho

l
uka–i
siv
umel
wanosobumni
ni

uSi
phi
–ibi
zoel
i
lahl
aunkami
sawakuqal
a

Kagogo–ka+(
u)gogo

Ka–i
sakhi
sobumni
ni

Ugogo–i
bizoel
i
lahl
aunkami
sawakuqal

Obakhel
wakuzabi
zwana

Kwesoqobo

Kuqal
wangesov
umel
wanosobumni
nii
sabi
zwanasoqobosi
l
ahl
eisi
quu-
na

I
sandl
asamisi
buhl
ungu.

Uqhat
shi
lwakhoukudl
alubukhal
i
.

Sami–sa+mi
(na)

Sa–i
siv
umel
wanosobumni
ni

mi
(na)–i
sabi
zwanasoqoboesi
l
ahl
aisi
quu–na

Kwesokukhomba

Mangor
o0773678713[
Typet
ext
]Page27
Umut
hiwal
eliuy
ababa

I
ndabay
alol
uyauhl
any
ayaphel
elangaphi

Yal
oluy
a–y
a+l
oluy
a

Ya–i
si
vumel
wanosobumni
ni

Lol
uya–i
sabi
zwanasokukhombakude

Kusabi
zwanasenani

Kasiz
imeli
sodwaisabi
zwanasenani
ukut
hisakheubumni
nikodwasey
amakubumni
ni
obakhel
wekusabi
zwanasoqobokumbekobakhel
weizi
qwi
nizemvel
o.

Nxakunj
ekut
hiwangumt
swanawobumni
ni.

Zabobobat
hat
hu–za+bo(
na)bobat
hat
hu

Za–i
si
vumel
wanosobumni
ni

Bonabobat
hat
hu–umt
shwanawesabi
zwanasoqoboesi
l
ahl
aisi
quI–na

Kwet
husonke–kwet
hu+sonke

Kwet
hu+sonke

Kwet
hu–ubumni
ni

Sonke–i
sabi
zwanasenani

Kusabi
zwanasokuchasi
sa

Nxaisabi
zwanasokuchasi
sasi
qal
angonkami
sa,
isi
vumel
wanosobumni
nisi
l
ahl
aunkami
sa
waso.

Ul
umei
sandl
asomkhul
uumf
ana.

Ugqokei
zi
cat
hul
ozey
akhei
ntombi
.

Ugi
j
imel
aukhol
olwabamhl
ophe.

Mangor
o0773678713[
Typet
ext
]Page28
Udl
eukudl
akway
iphii
ngane.

Somkhul
u–s(
a)+omkhul
u

Zey
akhe–z(
a)+ey
akhe

Lwabamhl
ophe–l
w(a)+abamhl
ophe

Lwa–i
si
vumel
wanosobumni
niesi
l
ahl
aunkami
sawaso

abamhl
ophe-i
sabi
zwanasokuchasi
sa

kway
iphi–kwa+y
iphi

kwa–i
si
vumel
wanosobumni
ni

y
iphi
–isabi
zwanasokuchasi
sa

Obakhel
waezandi
sweni

Nxaisandi
sosiqal
angonkamisa,kungagax
eki
swau–s-phakat
hikwesi
vumel
wano
sobumninil
esandi
sokumbeisivumelwanosobumni
nisi
l
ahl
eunkamisawas.

Abant
ubaphet
shey
abal
omusa.

I
zint
ombi
zasemadol
obheni
zinhl
e.

I
zint
ombi
zemadol
obheni
zinhl
e.

Baphet
shey
a–ba+phet
shey
a

Ba-i
si
vumel
wanosobumni
ni

Phet
shey
a–i
sandi
sosendawo

Zasemadol
obheni
–za+s+emadol
obheni

Za–i
si
vumel
wanosobumni

S–i
sigaxeki
so

Emadol
obheni
–isandi
sosendawo

Mangor
o0773678713[
Typet
ext
]Page29
Zemadol
obheni–z(
a)+emadol
obheni

Za–i
si
vumel
wanosobumni
niesi
l
ahl
aunkami
sawaso

Emadol
obheni
–isandi
sosendawo

I
miqondoy
obumni
ni

I
ngagoqel
ael
andel
ayol
emi
nyeemi
nengi
.

1)Ul
uthol
uset
shenzi
swani
ni.

I
zigqokozebusuku

2)Ul
uthol
usebenzangani

I
mot
ayedi
zil
i

3)Ul
uthol
uphat
hel
ani

I
gabhal
esawudo

4)Ul
uthol
wenzi
wengani

I
ndl
uyezi
ti
na

I
NANI

Lakhi
wangesi
vumel
wanosenani
lesi
qusenani
.

Li
l
ezi
quu–phi
?,-
ni?l
o–ny
e.

I
siv
umel
wanosenani

Kungat
shi
woukut
hisi
vel
akusi
qal
osebi
zoesi
l
ahl
aunkami
sawakuqal
a.

Ut
hengei
sigqkosi
phi
?

Bat
humeumunt
umuny
elemi
bikoet
shi
yeney
o.

Luhl
ekol
uniol
uzwakal
aphet
shey
a?

Si
phi–si+phi

Mangor
o0773678713[
Typet
ext
]Page30
Si
–isi
vumel
wanosenani

phi
–isi
qusenani

Ut
hengei
sigqokosi
phi
?

Si
–yi
siv
umel
wanosenani

Si–(
i)
si

I
si–i
siqal
osebi
zoesi
l
ahl
aunkami
sawakuqal
a

Zi
khonakodwaizi
chasi
sozenani
ezisukezi
siv
ezel
eukut
hii
siv
umel
wanosenani
singaba
yi
si
vumelwanosenhl
okokumbeesikamenziwa.

Baxot
sheumf
anauphi
?

Baxot
sheumf
anawuphi
?

Si
zat
hengai
mit
hii
phi
?

Si
zat
hengai
mit
hiy
iphi
?

Kuchi
thekeamanzi
waphi
?

U–u-uy i
siv
umelwanosenhlokokusi
gaba1l o3kukant
iu–wu-yi
siv
umelwanosikamenzi
wa
kul
ezozi
gaba.U–i-yisi
vumel
wanosenhlokokusi
gaba4lo9kukant
iu–yi-yisi
vumelwano
si
kamenziwakuzoizigabal
ezo.U–a-yi
sivumel
wanosenhl
okokusi
gaba6kukantiu–wa–
ungesi
kamenzi
wal apho.

Umbuzoozaf
unaozafunawakhei
siv
umelwanosenani
uzaf
unauwuphendul
engokwakha
i
siv
umelwanosenhl
okokumbeesi
kamenziwa.

Uphi
–(um)
u

Umu–i
siqal
osebi
zoesi
l
ahl
aunkami
sawakuqal
alomankankanaoml
andel
ayo.

Waphi
–w+a

W –ungwaqaophongoz
isi
wey
o

a–i
siv
umel
wanosenhl
oko

Mangor
o0773678713[
Typet
ext
]Page31
Nxai
siqukungu–ni
?,i
siv
umel
wanosenani
singabangu–ba-kungakhet
hel
eki
l
eisi
gaba.

Yi
sihl
ahl
abaniesi
wil
eyo?

Luhl
ekobaniol
uzwakal
aphet
shey
a?

Badakwebut
shwal
abani
?

I
SABI
ZWANASOKUCHASI
SA

Isi
chasi
sosingandul
elausobi
zoesimchazayokumbesimmel
esibayi
sabizwana
sokuchasi
sa.Singat
hshokeukuthii
sabi
zwanasokuchasi
sal
igamael
ichazausobi
zo
eli
mandulel
ayokumbeel immeleyoemutshweni.

I
sichasi
so I
sabi
zwanasokuchasi
sa

I
jahael
ihl
eli
yat
handeka El
ihl
eij
ahal
i
yat
handeka

El
ihl
eli
yat
handeka

Ubhul
ool
uqat
hal
uyasi
nda Ol
uqat
haubhul
oluy
asi
nda

Ol
uqat
hal
uyasi
nda

Zi
nat
heuchagol
uphi
? Zi
nat
hel
uphiuchago?

Zi
nat
hel
uphi
?

Mangor
o0773678713[
Typet
ext
]Page32
Akulal
uthooluguqukayonxaisi
phawulo,
isi
balul
ilenanikuguqukakusibayi
sabizwana
sokuchasi
sa.Kodwanxakuguqul waubumninibusibayisabizwanasokuchasi
sakuba
khonainguqukoekwakheni.Kuqal
wakubongesi vumelwanosesi bal
uli
.Yi
khokungathi
wa
i
sabizwanasokuchasisasobumniniyi
bumninibesibal
uli
.

Nxainhlokoechazwayoiqal
angoa-isi
vumelwanosesibal
uliesi
setshenzi
sway
ongua- .Nxa
kuchazwainhlokoeqal
angoi-kuset
shenzi
swaisi
v umelwanosesibalul
oue-kuthinxa
kuchazwainhlokoeqal
angou-isi
vumelwanosesibal
ulisi
benguo- .

Abant
wanabakhebay
izi
qhol
o Abakheabant
wanabay
isi
qhol
o

Abakhebay
izi
qhol
o

I
mpabangakababai
sikhukul
i
le Ekababai
mpabangai
sikhul
i
le

Ekababai
sikhul
i
le

Umumowel
i
zweusumubi Owel
izweumumousumubi

Owel
izweusumubi

Owel
izwe–o+wel
i
zwe

O–i
si
vumel
wanosesi
bal
uli

Wel
i
zwe–ubumni
ni

I
SANDI
SO

Li
gamael
enz
aumsebenzi
wokukhany
isa.

Kul
esandi
sosokuf
unga,
esokukhomba,
esendawo,
esesi
khat
hil
esesi
mo.

I
sandi
sosokuf
unga

Izandisozokuf
ungangamabal
aesiwasebenzi
saukugci
zel
ela.Ngokwenzanjalosiy
abe
si
f unga.Amgathat
hel
waemabizwenial
ahlaunkamisawakuqal
akumbeat hatheisi
mo
sebibo.

I
mpel
aungi
yangi
si
lewenamnt
wana.

Wenamnt
wanaungi
yangi
sil
empel
a.

Ngi
qini
sil
esi
bil
iangmbonanga.

Mangor
o0773678713[
Typet
ext
]Page33
I
sibi
lingi
qini
sil
e,angi
mbonanga.

I
mpel
a–i
m +pel
a

I
m –i
siqal
osesandi
so

pel
a–i
siqusesandi
so

mpel
a–(
i)
mpel
a

i
mpel
a–i
bizoel
i
lahl
aunkami
sawakuqal
a

I
sandi
sosokukhomba

Si
khombaeduze,
buqamamal
akude.

Esokukhombaeduze

Sakhi
wangesakhi
sokukhombaul
a-l
esakhi
sesandi
sou-pha

La+pha–l
apha

Esokukhombabuqamama

Sakhel
wakwesokukhombaeduzengokususaunkami
sawokuci
nai
ndawoy
akhei
that
hwe
yi
sij
obel
elosokukhombabuqamamau–o.

Laph(
a)+o–l
apho

Lapha–i
sandi
sosokukhombaeduzeesi
l
ahl
aunkami
sawokuci
na

O–i
si
jobel
elosokukhombabuqamama

Esokukhombakude

Sakhwl
waphezukwesokukhombaeduzengokuj
obel
elai
si
jobel
elosokukhombakudeu–y
a
kumbeu–yana

Mangor
o0773678713[
Typet
ext
]Page34
Lapha+y
ana–l
aphay
ana

Lapha–i
sandi
sosokukhombaeduze

Yana–i
sij
obel
elosokukhombakude

Esokukhombaeduze

Sakhi
wangesakhi
sesandi
sou–nga–l
esakhi
sesandi
soI–pha

nga+pha–ngapha

nga–i
sakhi
sesandi
so

pha–i
sakhi
sesandi
so

Esokukhombabuqamama

sakhel
wakwesokukhombaeduzengokususaunkami
sawokuci
nai
ndawoy
akhei
that
hwe
yi
sij
obel
elosokukhombabuqamamau–o.

ngaph(
a)+o–ngapho

ngapha–i
sandi
sosokukhombaeduze

o–i
sij
obel
elosokukhombabuqamama

Esokukhombakude

Sakhi
wangesakhi
sesandi
sounga-l
esakhi
sokukhombakudeu–l
e-.

Nga+l
e–ngal
e

nga–i
sakhi
sesandi
so

l
e–i
sakhi
sokukhombakude

Mangor
o0773678713[
Typet
ext
]Page35
I
sandi
sosendawo

Izandi
sozendawongamabalaakhombai
ndawookwenzakal
elakhonai
zehl
akal
o.Zakhel
wa
emabizwenil
akuzabi
zwana.

Emabi
zweni

1)Kungaqal
wangesakhi
sesandi
sou–e-emabi
zweni
alahl
aunkami
sawakuqal
a.

e+(
i)
khay
a–ekhay
a

e–i
sakhi
sesandi
so

i
khay
a–i
bizoel
i
lahl
aunkami
sawakuqal
a

2)Kungaqal
wangesakhisesandisou–e-emabizweni
alahl
aunkami
sawakuqal
a
l
owokucinakuj
obel
elweisi
jobelel
osesandi
sou–eni
,kumbein–ini
.

e+(
isandl
(a)+eni
–esandl
eni

e+(
i)
sit
of(
u)+i
ni–esi
tof
ini

e–i
sakhi
sesandi
so

i
sit
ofu–i
bizoel
i
lahl
aunkami
sawakuqal
alowokuci
na

i
ni-i
sij
obel
elosasandi
so.

Kungal
wangiswakubondebembi
li
bamalungaokuci
nakwamanyeamabi
zo
kungwaqazi
sweu–ol o–ubokucinakwamanyeamabi
zonjal
o.

Emgwaqweni
,ebhal
wini
,eml
ony
eni
,emat
hunj
i
ni

Eml
ony
eni-e+(
u)ml
om(
o)+eni

m>ny

Mangor
o0773678713[
Typet
ext
]Page36
emgwaqweni
–e+(
u)mgwaqo+eni

o>w

emat
hunj
i
ni–e–(
a)mat
humb(
u)+i
ni

mb>nj

e–i
sakhi
sesandi
so

amathumbu–i
bizoel
i
lahl
aunkami
sawakuqal
alowokuci
nal
i
lwangi
seu–mb-abe
ngu–nj-

i
ni–i
sij
obel
elosesandi
so

ebhal
wini
–e+(
u)bhal
u+i
ni

u>w

e–i
sakhi
sesandi
so

ubhal
u–i
bizoel
i
lahl
aunkami
sawakuqal
ali
ngwaqaz
iseu–uabengu–w

i
ni–i
sij
obel
elosesandsi
o

3)Si
ngaqal
angesakhi
sesandi
sou–ku-emabi
zweni
alahl
aunkami
sawakuqal
a.

Kugogo,
kudadewabo,
kuy
ise,
kumama

kuSi
hle–ku+(
u)Si
hle

ku–i
sakhi
sesandi
so

uSi
hle–i
bizoel
i
lahl
aunkami
sawakuqal
a

4)Kungaqal
wangesakhi
sesandi
sou–ko-emabi
zweni
alahl
aunkami
sawakuqal
a
kukhonj
waimi
zi.

koDube,
koSi
banda,
koBul
away
o,koNdl
ovu

koNy
athi
–ko+(
u)Ny
athi

Mangor
o0773678713[
Typet
ext
]Page37
ko–i
sakhi
sesandi
so

uNy
athi
–ibi
zoel
i
lahl
aunkami
sawakuqal
a.

5)Kungaqalwangesakhisesandi
sou–pha–emabi zweni
.Kwamanyeamabi
zou–a
wesakhiu-phauzalumbanalonkami
sawakuqal
awebizokut
hiamanyeamabi
zo
al
ahleunkamisawakuqala.

Phezul
u,phet
shey
a,phambi
l
i,phansi
,phakat
hi,
phandl
e

Phezul
u–pha+i
zul
u

a+i
>e

pha–i
sakhi
sesandi
so

i
zul
u–i
biz
o

e–unkami
saodal
wey
ikul
umbanakukaa–l
o–i
-.

phandl
e–pha+(
i)
ndl
e

pha–i
sakhi
sesandi
so

i
ndl
e–i
biz
oel
i
lahl
aunkami
sawakuqal
a

kuzabi
zwana

kuqal
wangesakhi
sesandi
sou–ku-esabi
zwaneni
.

Ku+l
ezi
ya–kul
ezi
ya

Ku–i
sakhi
sesandi
so

Lezi
ya-i
sabi
zwanasokukhombakude

I
sabi
zwanasoqobosi
zal
ahl
aisi
quu–nanxakusakhi
wakusoi
sandi
sosendawo.

Ku+y
o(na)–kuy
o

Ku–i
sakhi
sesandi
so

Mangor
o0773678713[
Typet
ext
]Page38
Yona–i
sabi
zwanasoqoboesi
l
ahl
aisi
quu–na

Kwezi
nyei
zabi
zwanaz
oqobokuset
shenzi
swai
sakhi
sesandi
sou–ki
-.

Ki
thi
,ki
ni,
kimi

Ki
thi–ki
+thi
(na)

Ki
–isakhi
sesandi
so

Thi
(na)-i
sabi
zwanasoboesi
l
ahl
aisi
quu-na

Isabi
zwanasenanisi
zal
andelai
sandi
sosendawoesakhel
wekusabi
zwanasoqobo.Kuy
abe
sekungumtshwanawesandiso.

Kubobobabi
l
i,ki
thi
sonke,
kimi
ngedwa,
kuy
oyomi
ne

Ki
mingedwa–ki+mi
(na)ngedwa

Ki
–isakhi
sesandi
so

Mi
nangedwa–umt
shwanawesabi
zwanasoqoboesi
l
hlai
siquu–na

Kusabi
zwanasokuchasi
sa

Nxaisabi
zwanasokuchasi
sasiqal
angoa-kumbeue- ,
u–u-wesakhuu–ku–
uyangwaqazi
swaabengu–w- .Nxaisabi
bizwanasokuchasi
sasi
qal
angoO-,
u–ku-uz
alahl
a
unkamisawakhe.

Bahl
alakul
i
phii
dol
obho?

Zi
hlel
ikwamakhul
uamasof
a.

I
fel
ekwel
ibanzii
bhol
oho.

Uzal
alakowakheumuz
inamuhl
a.

Mangor
o0773678713[
Typet
ext
]Page39
Kul
iphi
–ku+l
iphi

Ku–i
sakhi
sesandi
so

Li
phi-i
sabi
zwanasokuchasi
sa

Kwabakhul
u–ku+abakhul
u

u>w

ku–i
sakhi
sesandi
soesi
ngwaqazi
sau–u-abengu–w-

abakhul
u–i
abi
zwanasokuchasi
sa

kwel
ibanzi–ku+el
i
banzi

u>w

ku–i
sakhi
sendi
soesi
ngwaqazi
sau–u-abengu–w-

el
i
banzi
–isabi
zwanasokuchasi
sa

kowakhe–k(
u)+owakhe

ku–i
akhi
sesandi
soesi
l
ahl
aunkami
sawaso

owakhe-i
sabi
zwanasokuchasi
sa

I
sandi
sosesi
khat
hi

I
zandi
sozesi
khat
hingamabal
aakhombai
sikhat
hiokwenzakal
angasoi
zehl
akal
o.

Emi
ni,
ekuseni
,kusi
sa,
ngoMgqi
bel
o,kudal
a,kut
hange,
khat
hesi
,i
zol
o

1)Kungaqal
wangesakhi
sesandi
sou–e-emabi
zweni
alahl
ainkami
sawakuqal
a.

Emi
ni,
endul
o,emat
hat
hakusa,
empondozankomo

Emi
ni–e+(
i)
mini

Mangor
o0773678713[
Typet
ext
]Page40
e-i
sakhi
sesandi
so

i
mini
–ibi
zoel
i
lahl
aunkami
sawakuqal
a

2)Kungaqal
wangesakhisesandisou–e-emabizweni
alahl
aunkami
sawakuqal
a
l
owokucinakuj
obel
elweisi
jobelel
osesandi
sou–eni .

Ekuseni
,ekuqal
eni
,ekuci
neni

Ekuseni
–e+(
u)kus(
a)+eni

E–i
sakhi
sesandi
so

Ukusa-i
bizoel
i
lahl
aunkami
sawakuqal
alowokuci
na

Eni
–isi
j
obel
elosesandi
so

3)Kungaqal
wangesakhisesandi
sou–ku-ezi
qwini
zezenzokugax
eki
sweu–si
-kumbe
u-
sa-phakat
hikwesakhisesandi
sol
esi
qusesenzo.

Kusi
sa,
kusi
hlwa,
kusi
tsha,
kusasa

Kusi
hlwa–ku+si+hl
wa

Ku–i
sakhi
sesandi
so

Si
–isi
gax
eki
so

Hl
wa-i
siqusesenzo

I
saki
u–ku-si
ngasebenzal
esi
qusesi
phawul
ou–dal
a

Ku+dal
a–kudal
a

Ku–i
sakhi
sesandi
so

dal
a–i
siqusesi
phawul
o

u–ku-angasebenzanj
alol
esi
qusemv
elo

Mangor
o0773678713[
Typet
ext
]Page41
ku+t
hange–kut
hange

ku–i
sakhi
sesandi
so

t
hange-i
siqusesandi
so

4)Kungaqal
wangesakhi
sesandi
sou–nga–emabi
zweni
.U–a-wesakhi
sesandi
so
ul
imbanalonkami
sawakuqal
awebi
zo.

ngoMgqi
bel
o,ngoNhl
angul
a,ngoLwesi
ne,
ngeNsont
o,ngo1987

ngoMgqi
bel
o–nga+uMgqi
bel
o

a+u>o

nga–i
sakhi
sesandi
so

uMgqi
bel
o–i
biz
o

o–unkami
saov
elengokul
umbanakuka–a-l
ou-

5)Esi
nyei
sandi
sosesi
khat
hisi
that
hai
simosebi
zo.

I
zol
o–I+zol
o

I–i
siqal
osesandi
so

Zol
o–i
siqusesandi
so

6)Ezi
nyezakhi
wangamal
unga

Khat
hesi–kha+t
he+si

Kha-i
l
ungal
akuqal
a

t
he–i
l
ingal
esi
bil
i

si
–il
ungal
esi
that
hu

7)Esi
nyesi
ngat
hat
hel
waebi
zweni
eli
l
ahl
aunkami
sawakuqal
a.

Mangor
o0773678713[
Typet
ext
]Page42
Nt
ambama-(
i)
ntambama

I
ntambama–l
i
bizoel
i
lahl
aunkami
sawakuqal
a

I
sandi
sosesi
mo

Si
zakhi
zasoezi
mqoka:

1)La-

Ukhombaokwenzi walakho.Uhambalamabi
zolezabi
zwana.Nxaehambalamabizo
kul
umbanaunkami saka–l a-l
owokuqal
awebizo.Nxaehambalesabi
zwanasoqobo
uzenzaukuthisi
lahlei
siquu–na.Nxaehambal esabi
zwanasokuchasi
saesi
qala
ngonkamisa,uzalahl
aunkami sawakhe.

Uhambal
enkazanaencane.

Muphel
alokhoukudl
aokusembi
zeni
.

Khul
umal
ayeuzweukut
hiut
hini
.

Ubuy
elal
iphii
j
aha?

Baf
ikel
eli
mhl
ophei
qhude.

Lenkazana–l
a+i
nkazana

a+i
>e

l
a–i
sakhi
sesandi
so

i
nkazana–i
biz
o

e–unkami
saov
elengokul
umbanakuka–al
oi-

l
alokho–l
a+l
okho

l
a–i
sakhi
sesandi
so

l
okho–i
sabi
zwanasokukhombabuqamama

l
aye–l
a+y
a(na)

Mangor
o0773678713[
Typet
ext
]Page43
l
a–i
sakhi
sesandi
so

y
ena–i
sabi
zwanasoqoboesi
l
ahl
aisi
quu–na

l
ali
phi–l
a+l
iphi

l
a–i
sakhi
sesandi
so

l
i
phi
–isabi
zwanasokuchasi
sa

l
eli
mhl
ophe–l
(a)+el
imhl
ophe

l
a-i
sakhi
sesandi
so

el
i
mhl
ophe-i
sabi
zwanasokuchasi
sa

2)Nga-

Ukhombaokwenziwangakho.Uhambal amabi
zolezabi
zwana.Nxaehambal amabi
zo
kul
umbanaunkami saka–nga-lowokuqal
awebizo.Nxaehambalesabi
zwana
soqobouzenzaukuthisil
ahl
eisi
quu–na.Nxaehambal esabi
zwanasokuchasi
sa
esi
qalangonkami
sa, uzal
ahl
aunkamisawakhe.

Umt
shay
engensi
mbieqi
nil
eyo.

Ngamt
shel
i
lengakhowaz
ithul
ela.

Kadezi
hambangal
elii
bhay
isi
ki
li
.

Ukhul
umangasi
phii
sit
hut
ha?

Uphekangol
uncaneuphi
ni.

3)Kul
a–

Uyaqathanisa.Uhambalamabizol
ezabi
zwana.Nxaehambalamabi
zokulumbana
unkamisaka–kul a-l
owokuqalawebi
zo.Nxaehambalesabi
zwanasoqobouzenza
ukuthi
silahleisi
quu–na.Nxaehambalesabi
zwanasokuchasi
saesi
qala
ngonkami sa,uzal
ahl
aunkamisawakhe.

I
qhudel
i
khul
ukul
esi
khukhukazi
.

Mangor
o0773678713[
Typet
ext
]Page44
Esi
kuboni
l
eyokungconokul
alokhu.

Yenamubi
kul
ami
.

Ut
hiukudl
alokhokungconokul
akuphi
?

I
khandal
akhel
i
khul
ukul
eli
kaThabani
.

4)Nj
enga–

Uyafananisa.Uhambal amabizol
ezabi
zwana.Nxaehambalamabizokul
umbana
unkami saka–nj enga-l
owokuqal
awebizo.Nxaehambalesabi
zwanasoqobouzenza
ukuthisil
ahleisi
quu–na.Nx aehambalesabi
zwanasokuchasi
saesiqal
a
ngonkami sa,uzalahl
aunkamisawakhe.

Ugi
j
imanj
engebhal
abhal
ael
i
khut
hwel
uhl
amv
u.

Uf
unaukubanj
engat
hiy
ini
?

Yenzanj
engal
abaabachumi
l
eyo

Uf
unasi
benj
engasi
phii
sigqokokul
ezi
?

Namhl
anj
ebahl
abel
enj
engabamhl
opheenkonz
weni
.

5)Nganga–

Uyali
nganisa.Uhambalamabi
z ol
ezabi
zwana.Nxaehambalamabizokulumbana
unkami saka–nganga-l
owokuqalawebi
zo.Nxaehambalesabi
zwanasoqobouz enza
ukuthisil
ahleisi
quu–na.Nxaehambalesabi
zwanasokuchasi
saesiqal
a
ngonkami sa,uzal
ahl
aunkamisawakhe.

Amehl
oakheat
hienj
engawenkomoaphi
ndeabengangenqi
ndiy
osane.

6)Sa–

Uy
afanani
sa.Uhambal
amabi
zoal
ahl
aunkami
sawakuqal
a.

Ukhul
umasamunt
uokhany
wel
i
gwi
l
i.

Mangor
o0773678713[
Typet
ext
]Page45
7)Ma-

Mandul
o,maqondana.

8)Ka–

Uhambal
ezi
quzesi
bal
uli
lezesi
phawul
o

Kancane,
kakhul
u,kabanzi
,kamhl
opbe,
kahl
e,kabi
,kamnandi
,kat
sha

Kamnandi
–ka+mnandi

Ka–i
sakhi
sesandi
so

Mnandi
–isi
qusesi
bal
uli

Zi
khonaezi
nyei
zandi
soz
esi
moezi
ngasebenz
isai
sakhi
sesandi
sou–ku-endaweni
ka–ka-

Ukhul
umekuhl
engempumel
ayet
hu/ukhul
umekahl
engempumel
ayet
hu.

Wozasi
qal
i
sel
ekut
sha/wozasi
qal
i
sel
ekat
sha.

Ungi
tshay
ekubingensi
mbi
/ungi
tshay
ekabingensi
mbi
.

I
SENZO

Li
gamaeli
khombaukwenzaokuphat
hel
anel
osobi
zokumbei
simousobi
zoakuso.Lenza
umsebenz
iwokul
andi
sa.

Ukwakhi
wakwesenzo

Sakhiwangezi
vumel
wanolesi
qusesenzo.Kungabakhonanjal
oizi
nsizasenzoezi
ncedi
sa
i
senz oukut
hisi
phei
miqondoetshi
yeney
oephathelanelesi
khat
hi,
izi
qondisolezi
ndl
ela
zezenzo.

I
siv
umel
wanosenhl
oko

Yingxenyey akuqal
ayesenzoel
ethaukuv
umel
anakumbeukuhambel
anaphakat
hikwenhl
oko
(umenzi)lesenzo.

Umf
undi
siubal
aumbhal
o.

I
siy
elel
esi
bal
eki
l
eesi
kol
o.

Mangor
o0773678713[
Typet
ext
]Page46
I
siv
umelwanosenhlokosi
vel
akuzi
qal
osamabi
zoez
il
ahl
aonkami
sabakuqal
a
l
abomankankananxabekhona.

(
um)
u–u (
i)
si–si (
a)ba–ba

(
i)
li–l
i (
i)
zi(
N)–zi (
im)
i–i

l
u–(
u)l
u

ul
u–i
siqal
osebi
zoesi
l
ahl
aunkami
sawakuqal
a

I
siv
umelwanosenhl
okosiyaguqukangesi
khathi
,ngezi
ndl
elal
angezi
qondisozez
enzo.
Si
yavumanjal
oukut
hikungeneez i
nyei
zakhiphakat
hikwasol
esiqusesenzo.

Umf
undi
siubal
aumbhal
o.

Umf
undi
siwabal
aumbhal
o.

Umf
undi
siu/
za/
bal
aumbhal
o.

Umaumf
undi
siebal
aumbhal
oml
alel
eni
.

Umf
undi
siangabal
aumbhal
o.

I
siv
umel
wanosi
kamenzi
wa

Yingxenyeyesenzoel ethaukuv umelanaphakathikwesenz olomenzi wa.Asiguquki


ngesikhathi
,ngezindlel
al angezi
qondisozezenzo.Kasiv
umi njal
oukut hikungeneeziny
e
i
zakhi phakathikwasol esiqusesenzo.Si
velakuziqal
oz amabi zoez il
ahl
aonkami sabakuqal
a
l
abomankankananj engesi vumelwanosenhloko.Umehlukoukusi gaba1, 3,4,
6l o9.
Kusigaba1i siv
umel wanosi kamenziwangu–m- .Kusi
gaba3, 4,6lo9i sivumelwano
senhlokosingunkami sa,kungaphongoz i
swausingankami saof anelel
eyokusokuphuma
esikamenz i
wa.

I
siv
umel
wanosenhl
oko I
siv
umel
wanosi
kamenzi
wa

(
um)
u–u (
u)m(
u)-m

Umf
undi
uhl
uphauzi
ngwal
o i
zi
ngwal
ozi
yamhl
uphaumf
undi

(
um)
u–u w+u–wu

Umut
hiugcwel
eembodl
eleni umnt
wanauwunat
hil
eumut
hi

(
im)
i–i y
+i–y
i

Mangor
o0773678713[
Typet
ext
]Page47
I
mizi
il
andel
aumgwaqo abahl
amuki
bay
itshi
sil
eimi
zi

(
am)
a–a w+a–wa

Amakhi
waat
handai
zi
nyamazana i
zi
nyamazanazi
yawat
handaamakhi
wa

(
iN)
I–i y
+i–y
i

I
njai
l
umeumf
ana umf
anauy
il
umi
l
einj
a

Kwezi
nyei
zigabaakul
amehl
ukophakat
hikwesi
vumel
wanosenhl
okol
esi
kamenzi
wa.

Kokhul
umay
oisi
vumel
wanasenhl
okol
esi
kamenzi
wangi
–ngi
-

Mi
nangi
thandaukut
hul
a umphat
hiwangi
thul
i
sangoswaz
i

I
sakhisokuzenza

Ngu–zi
-okhombaukuzenza.Ukhombaukut
hil
owoongumenz
iungumenzi
waf
uthi
.

I
ntombi
kaMandl
aiy
azi
thanda.

Umnt
wanauzi
l
umeumunwe.

I
ziquzezenzo.

-
hamba,
-gi
j
ima,
-dl
a,-
ma,
-osa,
-eba,
etc

Zakhi
wangomsukawesenzol
onkami
sawokuci
nawesenzou–a.

Umsukawesenzoy
ingxeny
eyesenzoengaguquki
yonxai
senz
osi
guquguqukasi
that
hai
zi
mo
ezi
tshi
yeney
o.

Hamba–hamba+a

Hamb–umsukawesenz
o

a–unkami
sawokuci
nawesenzo

i
ziquzezenzoezi
ngaci
ningonkami
sa–a.

-
azi
,-
thi
,-
tsho.

I
zal
ukazi
zaziukuhl
abel
aesont
weni
.

Mangor
o0773678713[
Typet
ext
]Page48
I
sany
ongwanasi
thi
sesi
dini
we.

Bonabat
shoukut
hisebehamba

Si
thi–si
+th+i

Si
–isi
vumel
wanosenhl
oko

t
h–umsukawesenz
o

i
–unkami
sawokuci
nawesenz
o

bat
sho–ba+t
sh+o

ba–i
siv
umel
wanosenhl
oko

t
sh–umsukawesenz
o

o–unkami
sawokuci
nawesenzo

I
ziquzezenzoezi
qal
angonkami
sazi
hambal
ezi
vumel
wanozenhl
oko.

1)Nxakulesengezoemut shweni,
isiv
umel wanosenhlokosil
ahl
aunkami sawaso.Nx
a
i
siv
umel wanosenhlokosingunkami sasiyangwaqazi
swau–i -abe–y -u–u-abengu
–w-.Kuzigaba11lo15, i
zi
vumel wanoz enhlokozi
yabangwaqazisaonkamisababe
ngu-w-nx aisi
qusesenzosiqalangoa-kumbe–e.

I
zal
ukazi
zaziukuhl
abel
aesont
weni
.

Umnt
wanawet
hai
nganekwane.

I
njay
othauml
i
lo.

Uhl
any
alwebaukudl
a

Ukudl
akwakhaumzi
mba

Zazi–z(
I)+az+i

Z(
I)–i
siv
umel
wanosenhl
okoesi
l
ahl
aunkami
sawaso

az-umsukawesenzo

Mangor
o0773678713[
Typet
ext
]Page49
i
- Unkami
sawokuci
nawesenzo

Wet
ha–u+et
h+a

u>w

u–i
siv
umel
wanosenhl
okoesi
ngwaqazi
swasi
bengu–w

et
h–umsukawesenzo

a-Unkami
sawokuci
nawesenzo

Yot
ha-I+ot
h+a

i
>y

I–i
siv
umel
wanosenhl
okoesi
ngwaqazi
swasi
bengu–y
.

Ot
h–umsukawesenz
o

a-Unkami
sawokuci
nawesenzo

Lweba–l
u+eb+a

u>w

l
u–i
siv
umel
wanosenhl
okoesi
ngwaqazi
sau–u-abengu–w

eb–umsukawesenzo

a-Unkami
sawokuci
nawesenzo

Kwakha–ku+akh+a

u>w

ku–i
siv
umel
wanosenhl
okoesi
ngwaqazi
sau–u-abengu–w-

akh–umsukawesenz
o

a–unkami
sawokuci
nawesenzo

2)Nxakungel
asengezoemut
shwenikugaxeki
swai
nsi
zasenzoy
esi
khat
hisakhat
hesi
u
–y
a-kodwaalahleunkami
sawakhe.

Umnt
wanauy
osa.

Abakhweny
anabay
esaba

Mangor
o0773678713[
Typet
ext
]Page50
Uy
osa–u+y
(a)+os+a

U–i
siv
umel
wanosenhl
oko

Ya–i
nsi
zasenzoy
esi
khat
hisakhat
hesi
elahl
aunkami
saway
o

os–umsukawesenzo

a-Unkami
sawokuci
nawesenzo

I
ziquzezenzoezi
qal
angonkami
sa–i
-ocat
shi
ley
o

Ukuthi
kulo–i
-ocatshil
eyokubonakalanxal
ezi
izi
quz
il
andel
aisakhi
esi
l
o–a-
.Kudal
ekau–e
-okuyi
khookuvezalowo–i-obecatshi
le.

Zi
ne:
-zwa, -
ma, -
za, -
mba

Ngezwabet
hiuset
shi
yi
le.

Si
yemal
apha,
siz
aqhubekakusasa.

Bay
ezangoMpal
akazi
abaf
owet
hu.

Wembangomkhont
o,wembangenduku.

Bay
eza-ba+y
a+i
z+a

a+i
>e

ba–i
siv
umel
wanosenhl
oko

y
a–i
nsi
zasenzoy
esi
khat
hisakhat
hesi

i
z–umsukawesenz
o

a-
Unkami
sawokuci
nawesenzo

e–unkami
saov
elengokul
umbanakukaa-l
oi

I
senzoesi
landul
ayo

Si
sebenzi
sai
zakhi
zokul
andul
aezi
l
andel
ayo:

Ka-,
a-,
-ka-
,-nga-
,-nge-
,-nga,
-e,
-i

U–nga,
-e,
lo–i
bat
hiway
izi
j
obel
elozokul
andul
angobabengenaekuci
neni
kwesenzo.

Kabakhul
umanga, asi
kav
umi
, zazi
ngakabuy
i, l
ungebal
ume

Mangor
o0773678713[
Typet
ext
]Page51
Kabakhul
umanga–ka+ba+khul
um +a+nga

Ka–i
sakhi
sokul
andul
a

ba–i
siv
umel
wanosenhl
oko

khul
um –umsukawesenzo

a-Unkami
sawokuci
nawesenzo

nga–i
sij
obel
elosokul
andul
a

I
senzoesi
buzay
o

Si
sebenzi
sai
sij
obel
elosokubuzau–ni
?

Kant
ilezozi
dingani
?

zi
dingani–zi+di
ng+a+ni

zi
-isi
vumel
wanosenhl
oko

di
ng–umsukawesenzo

a–unkami
sawokuci
nawesenzo

ni
–isi
j
obel
elosokubuza

I
singasenzo

Lel
i l
i
gamael i
fanal
esenzongenxay okuthil
i
yasebenzisaizakhiezi
setshenziswayizenzo
kodwakalizi
melil
odwaukuzelipheumqondoophel eleyo.Ukuzeumqondowal oupheleli
swe
kumeleli
landel
wey i
senz
o.Kulezingasenzoezi
sebenz i
saisiqusemv el
olezisebenzisaizi
qu
zezenzo.

Ezi
lezi
quzemv
elo

Bonabamanebakhol
i
sel
anxakungel
angqondo.

I
zinganezi
sukezi
mangal
eukut
hiuy
iseungenwey
ini
.

Zi
suke–zi+suke

Zi
–isi
vumel
wanosenhl
oko

Mangor
o0773678713[
Typet
ext
]Page52
suke–i
siqusesi
ngasenzo

Ezi
lezi
quzezenzo

Uy
iseut
shonaekhul
umay
edwa.

Abaf
anabahambabet
shay
aamankazana.

Ut
shona–u+t
shon+a

U–i
siv
umel
wanosenhl
oko

t
shon–umsukawesenzo

a-Unkami
sawokuci
nawesenzo

I
senzosi
mo

Yi
senzoesi
khombai
simousobi
zoakuso.

Si
l
ezi
j
obel
elou–el
o–i
le.Ezi
nyezi
j
obel
elau–i
.

I
njal
eif
il
e.

Abadl
ali
bamangel
eukut
hiungaphi
umkhokhel
i

I
xhegul
eli
li
sut
hi.

I
fi
le–I+f+i
le

I–i
si
vumel
wanosenhl
oko

f–umsukawesenzo

i
l
e–i
sij
obel
elosesenzosi
mo.

Bamangel
e–ba+mangel
+e

Ba–i
si
vumel
wanosenhl
oko

mangel
–umsukawesenz
o

e–i
si
jobel
elosesenzosi
mo

l
isut
hi–l
i+sut
h+i

Mangor
o0773678713[
Typet
ext
]Page53
l
i–i
si
vumel
wanosenhl
oko

sut
h–umsukawesenzo

I–i
si
jobel
elosesenz
osi
mo

I
senzoesi
sabi
zo

Si
bonakal
angesi
qal
asamabi
zokasi
gaba15,
uku-
,uk-
,loukw-

Umnewaboubot
shel
weukut
shont
shai
mpahl
azabemz
ini
.

Bat
habel
eukosai
nyamay
endl
ovu.

Uf
unaukwendakodwausesemncane.

Ukut
shont
sha-uku+t
shont
sh+a

Uku–i
siqal
osebi
zo

t
shont
sh–umsukawesenzo

a–unkami
sawokuci
nawesenzo

I
senzoesi
phoqay
o

Ukuphoqay
ikubambangamandl
a.Lesi
senzokasi
sebenz
isi
isi
vumel
wanosenhl
oko.

1)Ezi
qwinizez
enzoezingol
ungal
i
nyekuset
shenz
iswai
sakhi
sokuphoqa–na,
ebuny
eni
l
o–niniebunengi
ni.

Dl
ana, phana, dl
ani
ni phani
ni

Dl
ana–dl
+a+na

dl
–umsukawesenzo

a–unkami
sawokuci
nawesenzo

na–i
sij
obel
elosokuphoqa

Mangor
o0773678713[
Typet
ext
]Page54
phani
ni–ph+a+ni
ni

ph–umsukawesenzo

a–unkami
sawokuci
nawesenzo

ni
ni–i
sij
obel
elosokuphoqa

2)Ezi
qwini
zezenzoezil
amal
ungaangaphezukweli
lodwaakuguquki
lut
hoebuny
eni
kodwaebunengi
nikuj
obel
elwai
sij
obel
elosokuphoqau–ni

Khul
uma, hamba khi
l
iki
thel
ani phakamani

Khul
uma–khul
um +a

Khul
um –umsukawesenz
o

a–unkami
sawokuci
nawesenzo

Phakamani–phakam +a+ni

Phakam –umsukawesenzo

a-
Unkami
sawokuci
nswesenzo

3)Singaqal
angesi
vumel
wanosi kamenzi
wakuj
obel
elwei
sij
obel
elosokuphoqau–e
ebunyenikumbeu–eniebunengi
ni.

Li
tshay
eumal
i
ngazwi
si
si.

Babambenibengal
i
mazi
umnt
wana

Li
tshay
e–l
i+t
shay+e

Li
–isi
vumel
wanosi
kamenzi
wa

t
shay–umsukawesenzo

e–i
sij
obel
elosokuphoqa

Mangor
o0773678713[
Typet
ext
]Page55
babambeni
–ba+bamb+eni

ba–i
si
vumel
wanosi
kamenzi
wa

bamb–umsukawesenzo

eni
–isi
j
obel
elosokuphoqa

I
senzoesi
kusi
khat
hiesadl
ulay
o

Sisebenzi
saisivumel
wanosenhl okoesilesakhisesikhathiesadlul
ayou–a.Nxakusakhi wa
i
sivumelwanosenhlokosesikhathiesadlulayo,
isakhi sesi
khathiesadlul
ayou–asi that
ha
i
ndawokankami sawesi
vumel wanosenhl oko.Onkami sabez i
vumel wanoz enhl
okozesi
gaba
11l o15(l
ul oKu)kabal
ahlawakodwabay angwaqaz iswababengu–w- .Nxaisi
vumelwano
senhlokosingunkami
sai-kumbeu-bay angwaqazi swababenguy -kumbew-ngokuf anel
eyo.

U+a>wa l
(i
)+a>l
a s(
i)
+a>sa b(
u)+a>ba

z(
i)
+a>za l
u+a>l
wa ku+a>kwa i
+a>y
a

u>w u>w i
>y

wa–u+a

u–i
siv
umel
wanosenhl
okoesi
ngwaqazi
swasi
benguw

a–i
sakhi
sesi
khat
hiesadl
ulay
o

ba–b(
u)+a

bu–i
si
vumel
wanosenhl
okoesi
l
ahl
aunkami
sawaso

a–i
sakhi
sesi
khat
hiesadl
ulay
o

I
zinj
azazi
khonkot
haumnt
wana.

uNkul
unkul
uwav
elakuncekuzakhe.

Zakhonkot
ha–za+zi+khonkot
h+a

Za–i
si
vumel
wanosenhl
okosesi
khat
hiesadl
ulay
o

Zi
–isi
vumel
wanosenhl
oko

Khonkot
h–umsukawesenzo

Mangor
o0773678713[
Typet
ext
]Page56
A-
Unkami
sawokuci
nawesenzo

I
senzoesi
kusi
khat
hiesedl
uli
ley
o

Si
sebenzi
sai
nsi
zasenz
oyesi
khat
hiesedl
uli
l
eyou–be-l
ezi
j
obel
elozesi
khat
hiesedl
uli
l
eyi
u
–elo–il
e.

I
khankabel
ikhal
akakhul
akakhul
u.

I
ndodai
dleumumbuomnengi

Ugangal
wakhel
uhambi
le.

Bel
ikhal
a–be+l
i+khal+a

Be–i
nsi
zasenz
oyesi
khat
hiesedl
uli
l
eyo

l
i–i
si
vumel
wanosenhl
oko

khal
–umsukawesenz
o

a–unkami
sawokuci
nawesenzo

i
dle–I+dl+e

I–i
si
vumel
wanosenhl
oko

dl
–umsukawesenzo

e–i
si
jobel
elosesi
khat
hiesedl
uli
l
eyo

l
uhambi
le–l
u+hamb+i
le

l
u–i
siv
umel
wanosenhl
oko

hamb–umsukawesenz
o

i
l
e–i
sij
obel
elosesi
khat
hiesedl
uli
l
eyo

I
senzoesi
kusi
khat
hisakhat
hesi

Si
l
ensi
zasenz
oyesi
khat
hisakhat
hesi
–ya-

Mangor
o0773678713[
Typet
ext
]Page57
Thi
nasi
yaj
abul
a

Amankaz
anaay
ageza

Ay
ageza–a+y
a+gez+a

a–i
siv
umel
wanosenhl
oko

y
a–i
nsi
zasenzoy
esi
khat
hisakhat
hesi

gez–umsukawesenz
o

a–unkami
sawokuci
nawesenzo

I
senz
osi
ngakhombai
sikhat
hisakhat
hesi
lanxasi
ngel
ayoi
nsi
zasenz
ou–y
a-

Abant
wanabadl
alai
bhol
a.

I
senzoeskusi
khat
hiesi
zay
o

Si
l
ezi
nsi
zasenzou–za-
,-zo-
,-y
a-,
-yo-

I
langal
izambhaxabul
aangadl
alaphandl
e

Uni
nauzobagci
nakuzekubekusasa

Ngi
yahambanxaumamaengaf
ika

Bay
ofi
kakwangqi
nget
she.

Li
zambhaxabul
a–l
i+za+m +bhaxabul
+a

l
i–i
si
vumel
wanosenhl
oko

za–i
nsi
zasenzoy
esi
khat
hiesi
zay
o

m –i
siv
umel
wanosi
kamenzi
wa

bhaxabul
–umsukawesenzo

a-Unkami
sawokuci
nawesenzo

Mangor
o0773678713[
Typet
ext
]Page58
I
senzoesi
kusi
qondi
soesesenzeka

Yisenzoesikhombaukut hi
ulut
hookukhul
uny
wangal
obel
ungakenzeki
kodwasel
uqal
a
ukwenz eka.Si
lensi
zasenzou–se-ol
andul
wango–ka–

I
sil
wanesesi
khanukai
nyama.

I
sil
wanekasi
kakhanukii
nyama

I
langasel
it
shona

I
langaal
ikat
shoni

Sesi
khanuka–se+si+khanuk+a

se–i
nsi
zasenz
oyesi
qondi
soesesenzeka

si
–isi
vumel
wanosenhl
oko

khanuk–umsukawesenzo

a-Unkami
sawokuci
nawesenzo

I
senzoesi
kusi
qondi
soesi
saqhubeka

Yisenzoesi
khombaukut hi
okukhul
uny
wangakhokul
esi
khat
hikesenzekanj
alokusaqhubeka,
akukami.Si
lensi
zasenzou–sa-.

I
zint
ombi
zisabazondaabal
odl
akel
a.

Bonabasav
ukabet
handazansukuzonke.

Zi
sabazonda–zi+sa+ba+zond+a

Zi
–isi
vumel
wanosenhl
oko

sa-i
nsi
zasenzoy
esi
qondi
soesi
saqhubeka

ba–i
siv
umel
wanosi
kamenzi
wa

zond–umsukawesenzo

Mangor
o0773678713[
Typet
ext
]Page59
a–unkami
sawokuci
nawesenzo

I
senzoesi
kusi
qondi
sonj
e

Sikhombanj eukuthiul
utholuyenzeka.Kasi
l
ayoinsi
zasenzoeqondanelaso.Ukungabi
khona
kwensizasenzo--se-eyesiqondi
soesesenzekakumbeu–sa-ey esiqondisoesi
saqhubeka
kuvezaukuthiisenzosi
y i
siqondi
sonje.

Abant
wanabadl
alai
bhol
a.

I
sit
hut
hasi
giny
eamaganu.

Si
giny
e–si+gi
ny+e

Si
–isi
vumel
wanosenhl
oko

gi
ny–umsukawesenz
o

e–i
si
jobel
elosesi
khat
hiesedl
uli
l
eyo.

I
senzoesi
kundl
elay
amandl
a

Yi
senzoesi
khombaukubal amandlakumbeukwaneli
saukwenzaokut
hise.Si
l
omqondo
wokut
hikungenzeka.Si
l
ensizasenzou–nga–elandulwango–nge-.

Ubuny
ony
obungay
ibul
alai
ndl
ovu.

Ubuny
ony
obungey
ibul
alei
ndl
ovu.

Bungay
ibul
ala–bu+nga+y
i+bul
al+a

bu–i
si
vumel
wanosenhl
oko

nga–i
nsi
zasenzoy
endl
elay
amandl
a

y
i–i
si
vumel
wanosi
kamenzi
wa

bul
al–umsukawesenzo

a–unkami
sawokuci
nawesenzo

Mangor
o0773678713[
Typet
ext
]Page60
bungey
ibul
ale–bu+nge+y
i+bul
al+e

bu–i
si
vumel
wanosenhl
oko

nge–i
sakhi
sokul
andul
a

y
i–i
si
vumel
wanosi
kamenzi
wa

bul
ala–umsukawesenz
o

e–i
si
jobel
elosokul
andul
a

I
senzoesi
kundl
elay
amandl
ayesi
mo

Yi
ndl
elay
amandl
aesebenzai
l
andel
aiz
ihl
angani
so:
uma,
nxakumbel
apho.

Nxazi
ngaphumakhat
hesi
,zi
zabuy
alemal
ienengi
.

Umal
i
ngabal
andel
ali
zabat
hol
aeduze.

Laphoungaf
ikaendl
i
niugezi
seabant
wana.

Zi
ngaphuma-zi+nga+phum +a

zi
–isi
vumel
wanosenhl
oko

nga–i
nsi
zasenzoy
endl
elay
amandl
a

phum –umsukawesenz
o

I
senzoesi
kundl
elaeqondi
say
o

Si
vezanj
eukut
hiul
uthol
uyenzeka.Kasi
l
ansi
zasenz
oeqondanel
aso.

I
nkukhui
nat
haamaqandaay
o

Umal
umeuhl
alaePl
umt
ree.

I
nat
ha–i+nat
h+a

i
–isi
vumel
wanosenhl
oko

nat
h–umsukawesenz
o

Mangor
o0773678713[
Typet
ext
]Page61
a–unkami
sawokuci
nawesenzo

I
senzoesi
kundl
elaeqondi
say
oyesi
mo

Siyafanal
endlelaeqondi
say
okodwazehlukanangephi
mbolangezi
vumelwanoz enhl
oko
kusiga1,1a,2,2alo6.Zehl
ukananj
alongokut
hii
ndlel
aeqondi
sayoyesi
moi sebenza
i
landelaizi
hlangani
souma,nxakumbelapho.

Umf
anauphumaumungul
a.–(
eqondi
say
o)

Umaumf
anaephumaumungul
amuseesi
bhedl
ela.–(
eqondi
say
oyesi
mo)

Ababal
i
sibaf
undi
saabangakwazi
yo.–(eqondi
say
o)

Laphoababal
i
sibef
undi
saabangakwazi
yokabancedi
swe.–(
eqondi
say
oyesi
mo)

Amadodaahl
afunaudabal
obusel
a.–(
eqondi
say
o)

Nxaehl
afunaudabal
obusel
akazi
seamaphol
i
sa–(
eqondi
say
oyesi
mo)

I
senzoesi
kundl
elaey
ami
le

Ubunengi
bezenz
oez i
kundl
elaey
ami l
ezil
esi
jobel
elosendl
elaey
ami
l
eu–e.Kul
ezi
mo
ezi
mbalwaezenzaukut
hikut
hiweisenzosi
yi
ndlel
aey amil
e.

1)I
senzosi
ngal
andel
aisi
ngasenzosi
yi
ndl
elaey
ami
l
e.

Ngi
sukengi
swel
eukut
hiuf
unangenzeni
.

2)I
senzosi
ngal
andel
aizi
hlangani
soukuze,
ukut
hikumbeukubasi
yi
ndl
elaey
ami
l
e.

Bat
shay
eukuzebakuhl
oni
phe.

Si
funaukut
hiut
hany
eleendl
i
ni

Zi
tshel
eukubazi
zit
hibei
zi
nsi
zwal
ezo.

3)I
zensosi
ngal
andel
aesi
nyei
senzosi
yi
ndl
elaey
ami
l
e.

Uy
iseuhambaehl
abel
a.

4)I
senzoz
ingal
andel
anazi
khombaukul
andel
anakwezehl
akal
ozi
yi
ndl
elaey
ami
l
e.

Uninauvukaat
hanyel
e,ageze,apheke,
adl
e,ay
eemsebenzi
ni.(
eli
nyel
eli
nye
el
icindezel
i
wey
oliy
indl
elaeyamil
e.)

5)I
senzoesi
buzasi
dingai
sel
ulekosi
yi
ndl
elaey
ami
l
e.(
ngesi
dingai
mpendul
oet
hiy
e

Mangor
o0773678713[
Typet
ext
]Page62
kumbehat
shi
)

Mal
ume,
uthesi
hambe?

6)I
senzoesi
kundl
elaey
ami
l
esi
ngakhombai
mpoqo.Si
sebenzi
sai
zakhi
ka-
,a-kumbe
–bo-
.

Kasi
bal
ekesi
zazesi
banj
we.

Asi
hambesonke,
ngi
yesabaumangi
ngedwa

Li
bokhul
umai
qini
sol
i
nabant
wana.

Ngi
swel
e–ngi+swel
+e

Ngi
–isi
vumel
wanosenhl
oko

swel
–umsukawesenzo

e–i
si
jobel
elosendl
elaey
ami
l
e

zi
zit
hibe–zi+zi
+thi
b+e

zi
–isi
vumel
wanosenhl
oko

zi
–isakhi
sokuzenza

t
hib–umsukawesenz
o

e–i
sij
obel
elosendl
elaey
ami
l
e

kasi
bal
eke–ka+si
+bal
ek+e

ka–i
sakhi
sendl
elaey
ami
l
e

si
–isi
vumel
wanosenhl
oko

bal
ek–umsukawesenzo

e–i
si
jobel
elosendl
elaey
ami
l
e

Mangor
o0773678713[
Typet
ext
]Page63
asi
hambe–a+si
+hamb+e

a–i
sakhi
sendl
elaey
ami
l
e

hamb–umsukawesenz
o

e–i
si
jobel
elosendl
elaey
ami
l
e

l
ibokhul
uma–l
i+bo+khul
um +a

l
i–i
si
vumel
wanosenhl
oko

bo–i
sakhi
sendl
elaey
ami
l
e

khul
um –umsukawesenzo

a–unkami
sawokuci
nawesenzo

I
zenzoezi
sempambosi
ni

Lezingezel
uli
wey
okuset
shenzi
swai
zel
uloezehl
ukeney
oukuz
ezi
phei
miqondoet
shi
yeney
o
yesenzo

I
mpambosi i
sel
ulo i
zibonel
o

Ey
okwenzel
a -
el- bamt
hengel
a

Ey
okwenzi
sa -
is- ukhal
i
sa

Ey
okwenzi
sisa -
isi
s- wat
shumay
eli
sisa

Ey
okwenzi
wa -
w-,
-i
w- l
utshay
we,
siy
adl
i
wa

Ey
okwenzana -
an- si
yahl
uphana

Ey
okwenzay
enz
a i
phi
ndai
si
qu l
wadl
ayi
dla,
zagi
j
igi
j
ima

Ey
okwenzeka -
ek-
,-akal
- uy
abukeka,
zat
hol
akal
a

Bamt
hengel
a–ba+m +t
heng+el
+a

ba–i
siv
umel
wanosenhl
oko

Mangor
o0773678713[
Typet
ext
]Page64
m –i
siv
umel
wanosi
kamenzi
wa

t
heng–umsukawesenzo

el
–isel
ulosempambosi
yokwenzel
a

a–unkami
sawokuci
nawesenzo

zagi
ji
gij
ima–za+gi
ji
(ma)+gi
ji
m +a

za–i
siv
umel
wanosenhl
okosesi
khat
hiesadl
ulay
o

gi
j
ima–i
si
qusesenzoesi
l
ahl
ail
ungal
okuci
na

gi
j
im –umsukawesenz
o

a–unkami
sawokuci
nawesenzo

l
wadl
ayi
dla–l
wa+dl
+a+y
i+dl
+a

l
wa–i
siv
umel
wanosenhl
okosesi
khat
hiesadl
ulay
o

dl
–umsukawesenzo

a–unkami
sawokuci
nawesenzo

y
i-i
sigaxeki
so

dl
–umsukawesenzo

a–unkami
sawokuci
nawesenzo.

Zebuy
ebuy
ebul
a–s(
a)+ebu(
la)+y+ebul
+a

sa–i
siv
umel
wanosenhl
okosesi
khat
hiesadl
ulay
o

ebul
a-i
siqusesenzoesi
l
ahl
ail
ungal
okuci
na

y–i
sigax
eki
so

ebul
–umsukawesenzo

a–unkami
sawokuci
nawesenzo

I
senzosisi
nyesingangenaempambosi
niezi
ngaphezukwey
odwa.Nxakunj
alosi
yi
qamba
ngesel
ulosokuci
na.

Mangor
o0773678713[
Typet
ext
]Page65
Ugogowagi
ji
misel
waesi
bhedl
elangemv
akokul
i
mal
akwakhe

Wagi
ji
misel
wa–y
isenzoesi
kumpambosi
yokwenzi
wa.

Waguj
imi
sel
wa–wa+gi
ji
m +i
s+el+w+a

Wa–i
si
vumel
wanosenhl
okosesi
khat
hiesadl
ulay
o

gi
j
im -umsukawesenzo

i
s–i
sel
ulosempambosi
yokwenzi
sa

el
–isel
ulosempambosi
yokwenzel
a

w–i
sel
ulosempambosi
yokwenzi
wa

a–unkami
sawokuci
nawesenzo

I
SIBANJALO

Li
gamaelenzaumsebenziwokul
andi
sanjengesenz
o.Sakhelwaemebizweni
,kuzabi
zwana,
kuzi
chasi
so,
lezandi
sweni
basekusi
bakhonaisi
banj
alosokukhomba.

I
sakhi
wangasakhi–NG-

1)Uhambal
amabi
zoaqal
angoa-
,o-
,l
ou-

Ngabant
u,ngobaba,
ngudadewet
hu

Ngudadewet
hu–ng+udadewet
hu

Ng–i
sakhi
sesi
banj
alo

Udadewet
hu–l
i
bizo

Mangor
o0773678713[
Typet
ext
]Page66
2)Angahambal
ezabi
zwanazokuchasi
saezi
qal
angonkami
sa.

El
ikay
isei
qhagal
i
gcwel
eut
shwal
a.

Ngel
ikay
isei
qhagael
i
gcwel
eut
shwal
a

Ol
ukhul
uul
uthi
luzwi
saubuhl
ungu.

Ngol
ukhul
uul
uthi
oluzwi
saubuhl
ungu.

Abahl
akani
phi
ley
oabaf
anabazi
thul
ele.

Ngabahl
akani
phi
ley
oabaf
anaabazi
thul
eley
o

Ngabahl
akani
phi
ley
o–ng+abahl
akani
phi
ley
o

Ng–i
sakhi
sesi
banj
alo

Abahl
akani
phi
l
eyo–i
sabi
zwanasokuchasi
sa

Si
ngakhi
wangesakhiu–y
-

Uhambal
amabi
zoaqal
angoi
-.Ngamabi
zokasi
gaba4,
7,8,
9lo10.

Yi
mit
hi,
yisi
phal
a,y
izi
tsha,
yimbuzi
,yi
zint
o

Y+i
mbuzi–y
imbuzi

Y–i
sakhi
sesi
banj
alo

I
mbuzi
–li
bizo

Si
ngakhi
wangesakhiu–y
i-

1)Engahambal
amabi
zoal
ahl
aunkami
sawakuqal
a.Ngamabi
zokasi
gaba15l
amany
e
aku14

Yi
kudl
a,y
ikuf
a,y
ibubi
,yi
buv
il
a,y
ibul
ema

Yi
bul
ema-y
i+(
U)bul
ema

Yi
–isakhi
sesi
banj
alo

Ubul
ema–l
i
bizoel
i
lahl
aunkami
sawakuqal
a

Mangor
o0773678713[
Typet
ext
]Page67
2)Engahambal
esi
chasi
sosenani

Ut
handai
bhul
ugwel
i
phikul
awa?

I
bhul
ugweol
i
thanday
okul
away
il
iphi
?

Yi
phi–y
i+l
iphi

Yi
–isakhi
sesi
banj
alo

l
i
phi
-inani

3)Engahambal
esabi
zwanasokuchasi
sasenani
;

Ut
handal
iphi
ibhul
ugwekul
awa?

Yi
li
phii
bhul
ugweol
i
thanday
okul
awa?

Yi
li
phi–y
i+l
iphi

Yi
–yi
sakhi
sesi
banj
alo

Li
phi
–yi
sabi
zwanasokuchasi
sa

4)Engahambal
esabi
zwanasoqoboesi
l
ahl
aesi
quu–nal
esabi
zwanasokukhomba.

Yi
kho,
yizo,
yil
oluy
a,y
il
abo,
yiy
o

Yi
kho–y
i+kho(
na)

Yi
–isakhi
sesi
banj
alo

Khona–i
sabi
zwanasoqoboesi
l
ahl
aisi
quu–na

Yi
labo–y
i+l
abo

Yi
–isakhi
sesi
banj
alo

l
abo–i
sabi
zwanasokukhombabuqamama

Si
ngakhi
wangesakhiu–ngu-

1)Uhambal
esabi
zwanasoqoboesi
l
ahl
aisi
quu–na

Nguwe,
nguy
e

Mangor
o0773678713[
Typet
ext
]Page68
Nguy
e–ngu+y
e(na)

Ngu–i
sakhi
sesi
banj
alo

y
ena–i
sabi
zwanasoqoboesi
l
ahl
aisi
quu–na

2)Angahambal
esi
chasi
sosenani
sikasi
gaba1l
osi
gaba3.

Umunt
uokhul
umangay
enguwuphi
?

Ut
heumuzi
wakhonanguwuphi
?

Nguwuphi–ngu+wuphi

Ngu-i
sakhi
sesi
banj
alo

wuphi
–inani

3)Angahambal
esabi
zwanasokuchasi
sasenani

Nguwuphiumunt
uokhul
umangay
e?

Ut
henguwuphi
umuzi
wakhona?

Nguwuphi–ngu+wuphi

Ngu–i
sakhi
sesi
banj
alo

wuphi
–isabi
zwanasokuchasi
sa

Si
ngakhi
wangesakhi–ku-

Uhambalezandi
so.Nx ai
sandi
sosi
qal
angonkami
sakugaxeki
swau–s-phakat
hikwesakhi
sesi
banj
alou–ku-lesandi
so

Laphakuphansi
akusi
khophezul
u.

Mangor
o0773678713[
Typet
ext
]Page69
Ngaki
bokusel
oki
tshi
niel
i
dal
a.

Kuphansi–ku+phansi

Ku–i
sakhi
sesi
banj
alo

phansi
–isandi
sosendawo

kusel
oki
tshi
ni–ku+s+el
oki
tshi
ni

ku–i
sakhi
sesi
banj
alo

s-i
sigaxeki
so

el
oki
tshi
ni–i
sandi
sosendawo

Si
ngakhi
wangesi
vumel
wanosenhl
oko

1)Kungaqal
wangesivumel
wanosenhl
okoemabi
zwenikasi
gaba5,
11l
amany
e
akusi
gaba14.I
bizoli
zal
ahl
aunkami
sawalowakuqal
a.

Li
langa,
li
li
hlo,
lul
ude,
lul
usu,
buboy
a,but
shwal
a

Li
l
anga–l
i–(
i)
langa

l
i–i
si
vumel
wanosenhl
oko

i
l
anga–i
bizoel
i
lahl
aunkami
sawakuqal
a

l
ulude–l
u+(
u)l
ude

l
u–i
siv
umel
wanosenhl
oko

ul
ude–i
bizoel
i
lahl
aunkami
sawakuqal
a

but
shani
–bu+(
u)t
shani

bu–i
si
vumel
wanosenhl
oko

ut
shani
–ibi
zoel
i
lahl
aunkami
sawakuqal
a

Mangor
o0773678713[
Typet
ext
]Page70
2)Kungaqal
wangesi
vumel
wanosenhl
okokusabi
zwanasenani
.

Ngi
ngedwa,
Sisonke,
zizozi
ntat
hu,
babobane,
uwedwa,
li
lonke

Ngi
ngedwa–ngi+ngedwa

Ngi
–isi
vumel
wanosenhl
oko

ngedwa–i
sabi
zwanasenani

zi
zozi
ntat
hu–zi
+zozi
ntat
hu

zi
–isi
vumel
wanosenhl
oko

zozi
ntat
hu–i
sabi
zwanasenani

3)Kungaqal
wangesi
vumel
wanosenhl
okokusi
bal
uli
esi
l
ahl
aisi
vumel
wanosasosonke.

Ku+(
oku)
mhl
ophe–kumhl
ophe

Zi
+(ezi
)l
uhl
aza–zi
luhl
aza

I+(
e)manzi
–imanzi

Kumhl
ophe–ku+(
oku)
mhl
ophe

Ku–i
siv
umel
wanosenhl
oko

Okumhl
ophe-i
sibal
uli
esi
l
ahl
aisi
vumel
wanosaso.

4)Kungaqalwangesi
vumel
wanosenhl
okokuz
iphawul
ozi
kasi
gaba9ezi
l
ahl
aunkami
sa
wakuqala.

Encane,
enkul
u,ent
sha,
ende,
emf
it
shane,
endal
a,enhl
e,embi

I+(
e)nhl
e–i
nhl
e

i
–isi
vumel
wanosenhl
oko

Mangor
o0773678713[
Typet
ext
]Page71
enhl
e–i
siphawul
oesi
l
ahl
aunkami
sawakuqal
a.

5)Kungaqal
wangezi
vumel
wanozenhl
okoezandi
sweni

Nxaisandi
sosiqal
angonkami
sakugaxeki
swau–s-phakat
hikwesi
vumel
wano
senhl
okolesandi
so.

I
zinganezi
phandl
ekhonakul
omqandoonj
e!

Abal
i
mibasemasi
miniamat
sha.

I
sil
i
mel
asi
phezul
u.

Umdl
alowakheusebusuku.

Zi
phandl
e-zi+phandl
e

zi
–isi
vumel
wanosenhl
oko

phandl
e–i
zandi
sosendawo

usebusuku–u+s+ebusuku

u–i
siv
umel
wanosenhl
oko

s–i
sigaxeki
so

ebusuku–i
sandi
sosesi
khat
hi

Kuzi
chasi
sozesi
phawul
oisi
banj
alosakhi
wangokususaunkami
sawakuqal
a.

Umuzi
omkhul
ungokaSi
zi
ba

Umuzi
kaSi
zi
bamkhul
u

I
khandael
incanel
i
yahl
eki
sa

I
khandael
i
hleki
say
oli
ncane.

Li
ncane–(
e)l
incane

Mangor
o0773678713[
Typet
ext
]Page72
El
i
ncane–i
si
phawul
oesi
l
ahl
aunkami
sawakuqal
a

Mkhul
u–(
o)mkhul
u

Omkhul
u–i
siphawul
oesi
l
ahl
aunkami
sawakuqal
a

I
sibanj
alosokukhomba

Si
khombaeduze,
buqamama,
lakude

Esokukhombaeduze

Sakhi
wangesakhisesi
banjal
osokukhombau–naN-lesiqal
osebi
zoesi
l
ahl
aunkamisa
wakuqal
a.Kubakhonaukuguqukakwabongwaqabez
inyeizi
qal
ozamabi
zokusi
yangez
igaba.

1)naN+(
u)mu - nangu

m>g

2)naN+(
a)ba - nampa

b>p

3)naN+(
u)mu - nanku

m>k

4)naN+(
i)
mi - nansi

m>s

5)naN+(
i)
li - nant
i

l
>t

6)naN+(
a)ma - nanka

m>k

7)naN+(
i)
si - nansi

8)naN+(
i)
zi - nanzi

9)naN+(
i)
Ni - nansi

n>s

10)naN+(
i)
zi(
N) - nanzi

11)naN+(
u)l
u - nant
u

Mangor
o0773678713[
Typet
ext
]Page73
l
>t

12) -

13) -

14)naN+(
u)bu - nampu

b>p

15)naN+(
u)ku - nanku

I
sibanj
alosokukhombabuqamama

Sakhelwaphezukwesokukhombaeduzongokususaunkami
sawokuci
nai
ndawoy
akhe
i
thathweyi
sij
obel
elosokukhombabuqamamau-o

Nank(
a)+o–nanko

Nang(
u)+o–nango

Nanso–nans(
i)+o

Nansi
–isi
banj
alosokukhombaeduzeesi
l
ahl
aunkami
sawokuci
na

O–i
si
jobel
elosokukhombabuqamama

I
sibanj
alosokukhombakude

Sakhel
waphezukwesokukhombaeduz
engokuj
obel
elai
sij
obel
elosokukhombakudeu-
ya
kumbeu–yana.

Nampa+y
ana–nampay
ana

Nanzi
+ya–nanzi
ya

Nant
iyana–nant
i+y
ana

Nant
i–i
sibanj
alosokukhombaeduze

Yana–i
sij
obel
elosokukhombakude

Mangor
o0773678713[
Typet
ext
]Page74
I
ZENZUKUTHI

1)Ezi
ngol
ungal
i
nye.

Zakhi
wangemi
sindoy
enkul
umo.

Kumhl
ophenke.

Thul
azwi
ungakhul
umi
lay
e

Kut
hengxi
embel
weni
wesi
bay
aakuny
iki
nyeki

Nke–n+k+e

n–ungwaqa

k–ungwaqa

e–unkami
sa

2)Ezi
l
amal
ungaangaphezukwel
i
lodwa.

Zi
khawi
wangezi
qakumbeamal
unga

Mangor
o0773678713[
Typet
ext
]Page75
Wat
hikhi
li
kit
hiewel
aedongeni

Amakhal
aay
esebombugebhu

Ngi
tshet
shampungay
afi
kaesi
bhedl
ela

Khi
li
kit
hi–khi+l
i+ki+t
hi

Khi
–il
ungal
akuqal
a

l
i–i
l
ungal
esi
bil
i

ki
–il
ungal
esi
that
hu

t
hi-i
l
ungal
esi
ne

3)Ezi
zi
phi
nday
o

Way
ithi
dabudabui
ncwadi
eyay
ivel
aemaphol
i
seni

Babut
higoj
egoj
ebabuqedaut
shwal
a

Goj
egoj
e–goj
e+goj
e

Goj
e–i
senzukut
hi

goj
e–i
senzukut
hi

4)Ezakhel
wekwezi
nyengokuj
obel
ela–u–l
ala,
-l
ele,
-l
il
i
,-l
olo

Wat
hal
ala,
khehl
elel
e,khwi
mil
i
li
,phot
hol
olo

Phot
hol
olo–phot
ho+l
olo

Phot
ho–i
senzukut
hi

l
olo–i
si
jobel
elosesenzukut
hi

Mangor
o0773678713[
Typet
ext
]Page76
5)Ezekhel
weezenzweni
ngokuj
obel
elau–i
kumbeu–i
yani
.Isenzosi
l
ahl
aunkami
sa
wasowokucina.

Wamut
hincwebiendl
ebeni
wahl
abaumkhosi
.

Sat
hibhodi
yanisamt
hol
aesesi
l
indel
e.

Ncwebi–ncweb(
a)+i

ncweba–i
senz
oesi
l
ahl
aunkami
sawokuci
na

I–i
si
jobel
elosesenz
ukut
hi

Bhodi
yani
–bhod(
a)+i
yani

Bhoda–i
senz
oesi
l
ahl
aunkami
sawokuci
na

i
yani
–isi
j
obel
elosesenz
ukut
hi

I
MIKHUBALAMASI
KOAMANDEBELE

Vezai
njongoy
ogwal
olol
u.

 Ukuf
undi
sangembal
i
,amasi
kol
emi
khubay
amaNdebel
e

 Ukut
hut
huki
saul
i
mi–l
uyachasi
saamany
eamabal
a

 Ukukhut
hazaukul
andel
wakwamasi
ko

 Ukuv
usel
elwakwamasi
ko

 Ukusol
aindl
elaamasi
koasel
ahl
wengay
o

 Ukucaci
si
sangenguqukoesi
khonaemasi
kweni

 Ukuhl
omi
saabant
ungol
wazi
lwent
uthukoy
omdabu

Mangor
o0773678713[
Typet
ext
]Page77
 Ukuv
usel
elai
nhl
oni
phokwabasakhul
ayo

 Ukubukai
zi
ndl
elazokuxazul
ulai
zi
ngxabanoez
azi
set
shenzi
swaendul
o

 Ukufundi
saabasakhul
ayongendl
elaokumel
ebazi
phat
hengay
osebef
ikeezi
ngeni
thi
l
e

 Ukuf
undi
sangokudl
akwendul
olezi
khat
hiokwakudl
i
wangazo

 Ukut
hut
huki
saUbunt
u

 Ukut
hut
huki
saukwazi
sananj
engez
ihl
obo

 Ukukhut
hazaukuphat
hisanaezi
khat
hini
zobunzi
ma

 Ukuf
undi
sangamazi
l
oesi
ntwi
ni

 Ukut
hut
huki
saukut
hul
aemphakat
hini

 Ukut
hut
huki
saukuset
shenzi
swakol
i
miol
ufanel
eyokumumoet
shoy
eney
oeg,
emf
eni

 Ukul
i
muki
sangezi
ngozi
zokungal
andel
iamasi
ko

 Ukubukai
mfundi
soy
amaNdebel
e

Uyi
ntombiesi
qal
e ukukhonji
swa.Xoxa ngokuf
anel
e ukut
sho kumumo ey
ehl
ukeney
o
ongenakuy
okusi
yaf
ikai
sikhat
hisokuv
alel
isa.

 I
jahal
i
cel
aukuzebonai
ntombi
- Nxai
funai
yav
uma–i
ngat
hini
?
- I
nxaingafunikudi
ngekaukut
hii
khet
heamabal
aal
obunt
uangekeal
i
mazal
eloj
aha–
y
iwaphi?

 I
ntombi
ingabuz
wanguy
iseukut
hii
j
ahabel
i
dingani
- I
thiuyazi
hambela–kuvezaukut
hii
ntombiiy
ali
funai
jaha,uyi
sekuhl
ekuml
ungi
sel
e
ukut
hiaqalei
nkul
umologogokumbel
abodadewabongomnt wana.

 Nxai
sikhombi
l
e
- i
bikel
augogoukuthiat
shel
eabazal
iukuthiisi
khul
i
le–kuy
inhl
oni
phoi
senzel
aukut
hi
bangamangal
inxabebonai
jahasel
i
hlal
alivakat
sha

 uy
iseangay
ibuzangej
ahanxai
sikhombi
l
e
- i
yat
shoi
qini
saukut
hii
yal
azi
ukuzebaboneukuzi
misel
akway
o

 nxai
j
ahasel
i
funaukul
alal
ent
ombi
li
ngakay
ithat
hi
- i
hlangani
sai
mil
enzey
aleukuqet
huka
- kumelei
khetheamabal
aokwal
aangasozeal
i
maz
eij
ahakodwaaqot
hongokungaf
uni
kwayo–ingathi
ni?
- I
bal
ekel
aihl
azol
okuzi
thwal
akungaf
anel
anga

 Nxai
sif
unaukwenda

Mangor
o0773678713[
Typet
ext
]Page78
- I
bikel
augogokumbeuyi
sekazi–kuncedaekut
hinikwenzi
weamal
ungi
osel
elookut
hi
i
yeval
eli
sa–kuyi
nhl
oni
pho

 Nxai
val
eli
sai
j
aha
- It
hiisi
khul
i
lei
si
funaukuhambal
eli
zwe–y
indl
elay
okut
shengi
sai
j
ahaukut
hii
zi
misel
e
kulo

 Nxai v
alel
isa i
zi
hlobo – i
yat
sho ukut
hii
yangaphi– kut
shengi
sa ukwaz
isana
nj
engezi
hlobo

Yethul
a i mi
bono y akho ngokul
ondol
ozwa kokut
hul
a l
angezi
ndl
ela zokuxazul
ula
i
zingxabanoezazi
set
shenzi
swaendul
o.

 I
nkosiy
ayi
fakaizi
ndunaezi
gabeniezi
hlukeney
o–zazi
xazul
ulai
zi
ngxabanozi
gci
ne
ukut
hul
azi
zizwezi
seduzel
enkosi

 Ukulandelwa kwamasiko kwakusenza kungabi


khona ukukhubana – eg ukungayi
emacansini abant
u bengakat
hathani kwakwenqabela ukuzi
thwal
a
okungalungi
selel
wangaokwakungaxabanisaizi
muli

 I
nkosi
yay
isi
sel
aizi
ndunazay
oukuzezamukel
eumbusoway
ozi
ngahl
amuki

 Ukusisel
ana i
nkomo nj
engezakhel
anikwakul
etha ukul
i
ngana l
obuhl
obo kuv
imbe
ubusela

 Ukugci
nai
mfi
hlokwakuv
imbai
zi
ngxabano

 I
zindabaezi
l
ulazai
simi
l
osomunt
uzazi
ngakhul
uny
wa–kwakusehl
i
sai
zi
ngx
abano

 Abaxabeney
obabengehl
ukani
swabahl
alel
anekhat
shana

 Kwakungenz eka ukut


hionguy
e odal
eingxabano ax
otshwe nxa i
ndaba i
sehl
ula
ukuxazul
uleka

 Esi
gabeni
umni
nimuzi
way
exazul
ulai
zi
ndabaencedi
swangamadodaawakhet
hil
eyo

 Ehl
uleumni
nimuzi
yay
idl
uli
sel
waenduneni
eyay
incedi
swangamadodaewakhet
hil
eyo

 Kwakusi
bal
omf
azi
wenkosi
kuzi
gabaez
ehl
ukeney
ooway
esi
bal
i
li
hlol
ayo

 Ukuhl
awul
i
sanakwakukhombaukuphel
akwecal
a

 Abonel
aney
obabengaxox
isanangokubaxabani
say
obal
ungi
se

Hlazi
yai
zinkul
umozi kay
isewent
ombazanamaqondanal
omnt
wanakusukel
aekhonj
iswa
kuzekuf
ikeukuyakwendi
swakwakhe.Zi
sit
shel
ani
?

 nxai
j
ahal
i
fikal
i
zebonai
ntombi
- nxaubabaengali
funiuy
ali
xoxi
saengali
khul
ulil
i
zel
izi
hambel
e–kungav
ezaul
uny
a
l
ukababangobaengamalel
angesi
hleamekel
eahambe
- angal
alel
angokuhleali
tshel
eukuthibonakabadl
elanil
abakwal
o– kwephul
aij
aha
umoyakodwakuv ezaukuthi
ubabauqotho

Mangor
o0773678713[
Typet
ext
]Page79
- nxael
i
funauzal
i
lay
elaendl
i
niy
amant
ombazana–kuni
kai
j
ahai
themba

 umf
ananxaesehambi
l
ekodwaubabaengamf
uni
- uqonqosela amankazana ukut
hiamt shel
e engasaphendukingoba bengadl
elani
l
emuliy akwabo–ukumv umelaangeneekuqalenikut
shengisaUbunt
ungobaubaba
engafuniukumzwi
saubuhlunguumfana.

 Nxa esebonil
e ukuthi inkazana sikhonj
i
swa wayeqala izi
ngxoxo ngemizi
angahambel
anilay
oukuz elayoizwelel
apho–kuvez
aut handolukababaongaf
uni
umntwanaaweleendaweniengayi
siy
o.

 Nxaugogoengambikel
angendabay omntwanaukuthisekhombi
l
e– way
embuza
ugogongal
eloj
aha–kuv
ezaukukhat
halel
aikusasal
omntwana.

 Esebi
kel
we ngugogo wayebi
za i
nkazana ayi
buze ngej
aha – udi
nga ukwazi
si
sa
ngokuzi
misel
akomntwanaokuvezaukukhat
hal
elai
kusasalakhe

 Ij
aha lal
iqonqosel
wa ukut
hinx alibuya ukuzebonwa li
buyelomunt
u omdala
kukhul
unyiswane–ubabaufunai
zi
ntoziphat
hwengendlel
ayenhl
oni
phonj
alouv
ikel
a
umntanakhe

 Ubaba way eqonqosel


a ugogo ukuba aqonqosel
eijaha ukut
hili
hloni
phe umuzi
l
ingaf
ikiebusuku njal
oli
val
eli
sekusakhanya–uv i
kel
aumnt wananj
aloufunaizi
nto
zenzi
wengenhl oni
pho

 Engat
shel
wa ukuthiumnt wana sefuna ukuyakwenda wayesal
a et
hiusesel
usane
aqambelezi
nyeizi
ntoathikazeneli
si–yimizamoy okumtshengi
saumnt
wanaukut hi
umendoufunaukuzi
miselalokusebenzanzima.

 Way
etshel
aumnt
wanaukut
hikay
eval
eli
sa– kuv
ezaukut
hiway
eli
busi
sai
nyat
hel
o
l
omntwana

 nxasesiy
akwendaubabawayebi
zaizi
hlobokukhethweabantuabazakuy
amendi
sa -
kuvezaukut
hiuyamkhat
hal
elaumnt
wanaakugci zel
elangokumcol
a.

Landi
sangenguqukoesi
khonaemasi
kweni
esi
Ndebel
e.

 Kudal
aumfanawayekhombi
sel
ainkaz
anangekhay
akodwal
amuhl
asekuhl
anganwa
l
obangaphi
kukhonj
i
swane–imbangelay
ini
?

 Babekhombi
sabef
unaukut
hat
hakodwakhat
hesi
sebef
unaukut
shaphazabadl
ule

 Endul
aindabay
emacansi
niy
ayi
zi
lwai
ngaj
ahwakodwakhat
hesi
isi
j
ahwa–y
indaba

 Nxai nkazana i
ngathomba y ayi
bikela ugogo kumbe uyisekazikodwa khathesi
kayi
bikel
imuntu – kungaba kungenx ayokungabi
khona kukagogo l
oba ubabakazi
kumbeul wazi
lokut
hi benzeni
sebeluthol
aez i
kol
onjal
olwehlukenekul
olwendul
o

 Nxa kuf
iwe endul
o besi
yakhal
ela babethibahl
angani
sa amehlolabany
e kodwa
l
amuhlasebexhawul
a–kungenxay okuxubanakwezi
zwelemikhuba

 Isi
vakat
shiyi
soesasi
khul
unyiswangabomuzikodwanamuhl
ayi
soesi
bingel
elay
o–
kungabekusenz
iwayi
kuxubanakwezi
zwelemikhuba

 I
siv
akat
shisi
ngaf
elal
apho okuchat
shwa khona umf
ula sasi
ngcwat
shwa l
apho

Mangor
o0773678713[
Typet
ext
]Page80
esi
fel
ekhonakodwakhat
hesi
akusenj
alo

 Kwakudi
li
zwaumdul iemsamonxakukhi
tshwai
sidumbukodwakhat
hesiakusenzi
ngobaukwakhasekul
endl
ekoezi
nengi

 Umamazal
awayengahl
anganilomkhwenyanakodwakhathesiabany
eabasel
andaba
l
awoumkhubangenxayokuxubanakwezi
zwelemikhuba

 Ozi
thwal
e engakendi wayesendi
sel
wa exhegwi
ni kodwa khat
hesi ngenxa
yamal
ungel
obayazi
khet
hel
a

 Umunt
uway
engcwat
shwaeqot
shemekodwakhat
hesi
sef
akwaebhoki
sini

 Osesiy
akwendaway
ebhodaev
alel
i
sai
zi
hlobokodwakhat
hesisekunz
imangenxa
yezi
ndleko

 Umuntu way engcwatshwa emzini wakhe kodwa khathesi sekul


amangcwaba
kawonkewonkemhl awumbengenxayezi
nhlel
ozokuhl
ali
swakwabant uezi
ntsha

 Abazi
thwel
eyobabezi
l
iswaukudl
athi
zekodwal
amuhl
asebezi
dlel
a

 Ubabawayesemukel
aijahaeli
zekhombi
saumnt
wanakodwal
amuhl
asexabanal
alo
mhlawumbengenxayokuthi
sekugcwel
eamaqi
li

 Oswelainzal
o wayezal
elwa ngumnawakhe kumbe umnt
wanomnewabo kodwa
ngenxay
amalungel
olemi
khuhl
aneemitshaakusenzi
wa

 Ofel
we y indoda wayengangenwa y i
sihl
obo somuf
i kodwa namuhl
a ngenxa
yamalungelolemi
khuhl
anesekwatshi
ntsha

 Ukukl
ekl
akwakul
uphawul
wamaNdebel
ekodwakal
usekho

 Ezi
mfeni
kwakungadl
i
wai
nyamael
esawudokodwakhat
hesi
isi
dli
wanj
e

 Umalukazana l
omamazal
a babengadl
elanibaz
e baphane i
zi
pho kodwa khat
hesi
sebedl
elananj
e.

Xoxangemi
khubaephat
hel
anel
emf
a.I
buv
ezanj
ani
Ubunt
u?

 Owesifazanaangafelwauz i
laokwesikhat
hiesi
delanxai mpahl
ai ngadabakauli
nda
i
sikhathisi
zesi
fikeengayi
tshint
shanga–kuvezainhl
oniphokumuf ikwenzeabesi
li
sa
bamx wayelanxanjekuyi
kumhawul i
sakakhul
ungokutshonaedatshukelwe.

 I
ndoda igqoka i
bhet
shu el
i
ngel
aboy
aigqi
zel
emi
zi– kuv
eza i
nhl
oni
pho kul
o
omtshi
yi
leyo

 Indoda i
zila okwesi
khat
hiesif
it
shane kul
omf azi– okuv eza ukut
hiumphakathi
uqhuba phambi l
iimizwa y
abesi
li
sa kul
eyabesif
azana okuyint
o engakwabi
theki
yo
elobandl
ulul
o

 Umunt
uangaf
akwakubi
kel
wai
zi
hlobo–kuv
ezaukwaz
isananj
engezi
hlobo

 Nxakufeiphahl
aumfanakuthiwauyekwelusai nkazanakut
hiwei
yekukhai
mizi–
yi
kuzamaukududuzai
phahl
ael
isel
eyoukuzelikhohlwe

 Isi
hambisingaf
ela emz i
niwabant
u kwakuthuny
wa umunt
u ay
ebi
ka kut
hinxa
kuchat
shwaumf ul
asingcwat
shwekulowomuzi–ukut
humaumunt
uayebi
kakuv
eza

Mangor
o0773678713[
Typet
ext
]Page81
i
nhl
oni
pho l
okusebenzel
ana ndawony
e ukumngcwaba l
apho kuv
eza ukwazi
sana
l
okwamukel
ana

 Ukugezi
sa amakhuba lokuny
e okusetshenzisi
sweyo kubuy i
sel
we kubani
kazi
ngesi
khathi
kuv
ezaUbunt
ubokuncedi
sana,ukukhathal
elanal
okubonga

 Nxakuf
iwekwakuphangi
swaukuy
akhal
ela–kuv
ezaukuhl
ali
sanakuhl
elokuzwel
ana

 Nxakuzavukakuyi
wangcwatshwaomakhelwanababel
i
ndisaabaf
elwey
oisi
dumbu
ubusukubonke–kuvezaukuzwel
ana,
ukubambanal
okut
handana

 Ozel
eumnt
wanaef
il
ekwakut
hiwauswel
e

Hl
uzi
sisai
mil
ayoephi
wai
nkazanaesandakut
hombal
esi
siy
akwenda.I
mncedanganil
eyo
mi
lay
o?

 Ut
shelwaukut
hiazi
phat
hekuhl
eokul
amadodakhona–kumakhel
aukuhl
oni
pheka
l
esi
thunz
i

 Ukhuthazwaukut
hiakhut
hal
eangabil
i
vil
a– kumenzaamukel
ekeemendweniabe
l
esit
hunzi

 Ulay
wangokuthiindl
uiphat
hwanj
ani– kumenz
aakhut
hal
eleukuhl
anzekanj
alo
agxi
leemendweni
abelesi
zot
ha

 Ul
aywangokut
hiaphat
henjanii
ndoda–kuzamenzaat
handwekakhul
ungumkakhe
nj
aloagxi
l
eemendweniwakheabel
esi
zot
ha

 Ulay
wa ngokuthi aphathe nj
ani abant
wana – kuz amenza enel
i
se ukuv
ikel
a
abantwanaemi
khuhlanenil
ezi
ngozi
ninj
aloondl
eabant
wanaabalembeko

 Ufundi
swangokubambakuhl
eiz
int
o–kumncedaukut
hial
ondol
ozekuhl
eimpahl
a
yakhel
eyabany
e

 I
fundiswaukuthiigazilayolokut
hombaakumelangalibonwengabantuifundi
swe
nj
alo ukusebenzi
sa kuhleingcot
ho l
obubendl
e– ifunda ukuhl
anzeka l
okugci
na
i
mf i
hlo

 I
laywa ukuthikumel eil
andel
e kuhl
e amasi
ko – kwenz
aingaphambukiy
enze
okungakhangel
elwangaemendweni

 I
fundi
swaukut
hii
hloni
pheumkay
oimguqel
e– kuzakwakhaubudl
elwanoobuhl
e
l
omkayo

 Il
aywaukut
hii
ngay
iemacansi
nii
ngakendi– kuzenzai
hloni
phekel
aphoez
endel
a
khona

 I
lay
wangez i
ntookuzamel
eizi
zi
lei
ngay
aemendweni-kuzenz
ayamukel
ekekuhl
e
i
zotheemendweniwayo

 Il
aywa ngokuqakat
heka kwenzal
o kwabozal
a – kuy
akhel
aisi
thunz
ikuy
igxi
l
ise
emendweni

 I
lay
wa ngokuqakat
heka kokubekezel
a emendweni– kuy
ayi
qini
sa nj
engomama

Mangor
o0773678713[
Typet
ext
]Page82
kuy
enz
eimel
eumuz
iway
o

Hluzisi
sa izinkulumo ngomntwana kumbe l
omnt
wana ozi
thwal
e engakendi
.
Zazinxwanel
enilezozi
nkul
umo?

 Nxakusol
elwaukuthiuzi
thwel
eubuzwanguninaomncane,ugogokumbeuyi
sekazi–
kudi
ngwaisi
qini
sekongesimosayoukuzekudingwei
nyat
heloeli
qondi
l
eyo
- Labangabant
uakadeev
eleesesondel
elanel
abokakhul
u

 Oselempendul
o ngesimo senkazana ubi
kel
a imuli – kwenza kuncedi
swane
ekuphumenilesu el
i
qondi
l
eyo ngomntwana ukuze kungabiy
isi
nqumo somuntu
oyedwa

 Yayi
buzwainkazanaukuthii
sisuisi
thethengaphi–babekwenz
elaukut
hibaz
iukut hi
baqonde ngaphinx a kumele bay ebi
ka isi
su kumbe nxa bengal
i
funilel
ojaha
bacabangengendabazokwendisaumnt wana

 Abadadal
a babexoxi
sana ngokuzi
thwal
a komntwana – babedi
nga ukut
hi
kukhul
unyi
swanel
abakoj
ahakumbeayekwendi
swa

 I
ntombiyay i
bikel
wa ngesi
nqumo esasi
thet
hwe ngabadal
a – kwenzel
wa ukut
hi
i
zi
lungi
sel
eleukungenakumumoomut sha

 Nxakuy i
wabi kaisi
sukwakungat hunywauninaomncanewent ombilamazwiat hi
“si
zol
ethaimpahlaz enu.
”–kwakuy ikul
ethaudabangendlel
aelobunt
ubengaz ange
bal
uthibhadla nj
alo kunxwanel
we ukutshengi
sa abakoj
aha ukut
hikabathabanga
ngokwenzakel
eyo

 Abakoj
ahababephendul
abedingaubuf
akazibokut
hiumthwal
ongowabongamazwi
at
hi“i
mpahl
az et
huz i
phi
?Si
tshengi
seniel
i
sibambangakho.

 Nxa babelabo ubufakazibabesi


tsho ukut
hi“
sil
i
bamba ngal
okhu”
,okwakungaba
yi
buhl
alulobayiniokugqokwayookwejaha

 I
jahalal
ibuzwaukuthii
mpahl
ali
yayaziyi
ni,
li
ngavumakut
shoukut
hii
sisul
i
siv
umi
l
e–
ukubuzaujahakwakuyi
kudi
ngai
siqi
nisekosokut
hii
si
sungesal
o

 Nxaijahabengal
i
funiabakontombibabekhul
umi
sanalabakoxheguokuzendi
sel
wa
khonaint
ombingokuthiumntwanaozazal
wakuzathi
wangowal apho –kwenzel
wa
ukwakhel
aint
ombiisi
thunzi

 Kwakukhul
unywa ngomntwana ozazal
wa kuvuny
elwaneukut
hiangazal
wa akhul
e
uzahanj
i
swakwabokant ombiagcinwemhl awumbengumalumakhe–mhl awumbe
kuyi
kumakhel
a inhloni
pho ngoba l owomntwana engaphat
hwa njengehl
azo
emendweni

I
midl
aloey
ayi
dlal
wangabant
wanay
ayi
phat
hisanj
aniekhul
uleni
kwabo

 Ukucabangangokuj
uli
l
eyo

 Ukukhal
i
phi
sai
ngqondo

 Ukuqi
naumzi
mba

Mangor
o0773678713[
Typet
ext
]Page83
 Ukuzi
vi
kel
a

 Ukusebenzel
anakuhl
elabany
e

 Ukuncedi
sana

 Ukubay
ingci
tshi
ekunembeni

 I
nhl
oni
pho

 Ukukhul
umakuhl
e

 Ukut
handana/
ukwami
kel
ana

 Ukwazi
ukuzi
khet
hel
a

 Ukwehl
ukani
saphakat
hikokuhl
elokubi

 Ukuhl
alauqaphel
e

 Ukuhl
akani
pha

 Ukwazi
umv
uzowokunci
nti
sana

 Ukuqondi
sai
zi
ngxaki

 Ukugci
nai
mfi
hlo

 Ukut
hembeka

 Ukwenzai
nhl
eloez
icacay
o/ukuhl
eleka

 Ukut
hat
hai
zel
uleko/i
zi
xway
iso

 Ukul
alel
a
“AmaNdebele ngabant
u ababenqineka ukut
hi abant
wana babe l
emi
zi ev
undi
ley
o
bengakhul
a.”Kuv
elanj
anikul
olugwal
o?

 Amankazanaay
eqaphel
i
swangemi
ziakungamel
angabakhangel
eleukut
hat
hwakuy
o

 Nxa babesendisa abant


wana babesi
ba l
esi
qini
seko sokut
hi kaz
ukuhl
upheka
ngokumendi
selaendodeni
enot
hil
eyo

 Nxa inkazana i
sikhombi
l
e kwakuthi
wa i
jaha li
buyelomuntu omdal
aizev
ela
ukwenzel
aukuthi
kungabil
amaphut
haekut
handanenikwal
ababobabi
l
i

 Umnt
wananxaesesi
yakwendaway
elay
wangokut
hiaz
iphat
henj
ani
emendweni

 Nxaumntwanaezi
thwal
eengakendikwakubi
kwai
sisuukuzekubonwei
nyat
hel
o
el
i
ngat
hat
hwamayelanal
omt
hwalowakhe

 Int
ombiezephindaimikhondo y
ayiphi
waamacebo ngendl
elazokul
ungi
sai
ngxaki
esi
keyahl
anganalazoemendweni l
angokuphi
l
isanal
omdeni
omutsha

 I
ntombieswelainzal
oy ayi
miswa ngezi
hlahl
a kumbe i
phi
we umnaway
o kumbe
umntwanomnewabokuthi
weayemzalel
a

 I
jaha el
ali
ngelanzal
o kwakuqoqwa ukut
hiumnawal
o kumbe umzawal
o al
i
zal
ele
ukuzekubelabant
wanaekhay a

Mangor
o0773678713[
Typet
ext
]Page84
 Ubaba wayedonsel
a umntanakhe ihl
ahla nxa esephuma umuzi amncedi
se
ukubet
hel
aisi
khonkwanekul
ungi
swelangendabayomthusol
edi
bisi

 Amankazana angat
homba ayesenzi
swa imi
khuba ezabenza benel
i
se ukumel
a
ubunzi
mabemendweninj
engokufakwaesi
zi
benikhonakuqanda

 Emvakokuthombaamankaz anaayelaywangendlel
azokuzi
phat
haukuz
ebangoni
ubunt
ombibabobesekubaphambani
selaikusasa

 Nxaint
ombiiyendeingagcwal
anga yay
ikhi
tshel
wai
nkomo y
okuy
igcwal
i
sa ukuze
i
gxi
lei
mendweniwayokuvalwel
elohl
azo

 I
nkazana y
ayi
fundi
swa ukuphat
ha i
mpahl
a ukuzei
l
ondol
oze kuhl
eimpahl
ayay
o
i
ngenda

 Umfanaangathombaway el
aywangamadodangendl
elay
okuqhubaubuj
ahabakhe
ukuzeabay
endodandodakusasa

 Amajaha ay
efundi
swa i
misebenzieqondane l
amadoda nj
engokubi
ya,ukugamul
a
l
okusenga

Landi
sangemi
khubaey
ayi
senzel
waabant
wanaabangamankazananxabengat
homba.

 Ugogonguy
eobi
kaebazal
i
niukut
hiumnt
wanaset
hombi
l
e

 I
nkazanaesi
thombi
l
eyay
ibonakal
angokuguqukai
sibanhl
enj
aloi
sibabut
shel
ezi

 Ugogo way
ethathaukhal
ol wayo al
uqumi
seemny
ango besekut
hiwauni
nal
oyi
se
bal
weqeukuzeingabul
awalukhal
o

 Ugogowayedi
ngaamaduduemvukuzaneamathathukuthiweanyat
hel
eamabi
l
ikut
hi
el
esit
hat
huali
si
ki
zeebal
aamalangaakheokungenaesikhathi
ni

 Kwakut
hathathwaigazil
okuthombal
ihl
angani
swelemithibesekuy
iwaemful
enienze
ngal
oamachat haamat hat
huedwalenieli
ngani
salenanilensukuafunaukungena
ngal
oesikhat
hini

 Kwakusenzekaukuthiamankaz anaathombesi khat


hisi
nyeebusikaahl
anganiswe
kuhanj
we l
awo esizibeniakusenibafakwe khona.Labo abasebat
homba phambi
kwabobabehanqalesosizi
babet hwel
einswaziukuzeloofunaukuphumaatshaywe
ngazo

 Nxa besemanzi
niogogo babebasa umli
lo omkhul
u ukuze bangaphuma bot
he
nganxany
ebelay
wangotshi
ntshoosel
ukhonaempil
wenizabo

 Sebev
elaemfulenii
nkazanai
ngakangeniekhay
aumnewaboway
eyi
shay
angoswazi
ol
uncanekut
hiwaseyit
shayaokokuci
na

 Amankazanaayethombesikhathisi
nyeeyengenz
elwai
dil
il
okudunduzel
angesi
khat
hi
bev
elaesi
zibeni
batshonebehlabelabesi
gidel
a

 Abany
eabazal
ibabesenel
i
saukwenzel
aumnt
anaboi
dil
il
okudunduzel
aey
edwa

 Ugogoway esenzel
ainkaz
anaesit
hombi
leumkhubawokubambi
sangokumbul
alel
a
i
qhaga ezandleni ukuze al
ahl
iswe ubunt
wana bokubamba i
mpahla zi
siwa
okungamqedelai
mpahlayemendweni

Mangor
o0773678713[
Typet
ext
]Page85
 I
nkazanay
ayi
l
aywaukut
hii
zi
phat
henj
ani
phambi
kwabesi
l
isa

 Yayi
laywaukut
hii
sebenzi
senj
anii
ngcot
hol
obubendl
eukuzei
gazil
ayol
i
ngabonwa
ngabantu

Landisa ngezi
bonakal
iso zokut
homba emf
aneni l
angemi
khuba ey
ayi
senzi
wa nxa
esethombi
le.

i
zibonakal
iso

 Ubonakal
angokubal
enkobeebusweni

 Uy
aphuhl
a

 Kuguqukai
l
izwi
abhonge

 Ubal
olakaemankazaneni
labodadewabo

 Ubal
obuqhwagaat
handeukul
wa

 Uyazi
phuphel
a – uphupha el
ele l
enkaz
ana engakat
hombi kumbe i
sal
ukazi
abesezi
ngcol
i
sangobul
i
sa

 Omunyeobel
ephuphoway
evukaekuseniameesangwenil
esi
bay
aabant
ubahl
ebazi
ukut
hiset
hombi
le

 Ungavukaekuseni
seniay
eesi
bayeniavulel
einkomoahambelazoemadl
elweniat
hi
angabuyal
azontambamaangangeningekhayaahl
aleesi
bay
eni
I
mikhuba

 Uncedi
swangumal
ume,
ubabomncanekumbeukhul
u

 Ubul
alaamabel
engemi
zacay
enduku

 Uyazi
thunga umsi
pha ongaphansikwenhl
oko y
esi
tho sobul
i
sa ukuze angezwa
ubuhl
ungunxaelal
alowesi
fazana

 I
ziny
angazi
mdl
i
sai
mit
hiy
okumqi
nisal
okumuphai
nhl
anhl
a

 Uy
alay
waukut
hiuhl
oni
pheangoni
abant
wanababant
u

 Uf
undi
swai
misebenzi
enj
engokugamul
a,ukut
hena,
ukubi
ya

 Ufundi
swaindl
elay
okuhl
alangay
olokut
hikumel
eahl
aleephet
hei
ndukul
okut
hi
i
banjwanj
ani

 Usehl
oni
tshwaekhay
akasabi
zwangebi
zokodwasebi
zwangokut
hi‘
mnewet
hu’
.

Ugwal
ololulukuveza nj
aniukut
hiesi
kwenil
amaNdebel
eabant
u besi
fazana badl
iswa
i
mbuyangol
uthi?

 Umf
elwakaz
iway
ezi
l
aisi
khat
hiesi
dekul
endoda

 Ekulotshol
wenikomnt
wana umama way
ephi
wa i
nkomo ey
odwa kodwa ubaba
athatheezi
nengi

Mangor
o0773678713[
Typet
ext
]Page86
 Umfaz
ikwakukhangel
elweukuthiangaf
elwaangenwey
isi
hlobosendodaengaf
uni
l
okhoway
emeleasukeat shi
yekonke

 I
ntombii
ngazit
hwal
aingakendiy
ayi
sendi
sel
waexhegwi
nikungadi
ngwaukut
hiy
ena
uzwanj
aningal
okho

 Nxakusabi
wai
l
ifaamankazanaay
ephi
wai
nkomoey
odwakodwaabaf
anabephi
wa
ezi
nengi

 Abaf
aziesithenj
i
nibabehl
alai
sikhat
hibengay
ibonii
ndoda kodwa kukhangel
elwe
ukut
hibabekezel
e

 Ukuzeumntwanaay ekwendai
mvumokwakumel
eiphumekuy
ise,okani
naumbono
wawungaqakat
hekanga

 I
ntombinxai
sandakwendakwakungamel
angai
dleokuny
eukudl
anj
engochagoaze
aphi
weimvumonguni
nazal
a

 I
nkazana i
ngat
homba umnewabo kut
hiwa way
eyi
tshay
a ngoswazana okokuci
na
okuv
ezaukuthi
babehl
alabet
shay
wa

 Nxai ndoda i
ngaf
a umf
aziway
engal
alii
zei
ngcwat
swe kodwa kwakungaf
ani
endodeni

 Umf
aziwayengahl
abii
sif
uyoengabi
kangaendodenikugoqel
alal
ezoezi
ngezakhe
mat
hupha

 Babebandlul
uwa ekudl
eni inyama: kwakul
enyama yabaf
ana l
abobaba kodwa
okuqondanelabomamayisadi
janal
esi
fubakuphel
ainy
amaegcwel
eamaf ut
ha

Vezaul
wazil
wakhongokut
het
hel
aut
shol
okut
hikwakut
het
hel
elwaninj
alokwakut
het
hel
wa
nj
ani

 Kwakuyi
ndl
elayokuxhumana l
amadloziebongwa ngokuhl
e akwenzi
l
eyo kumbe
kucel
wauncedokuwonxakul
ohlupho

 Nxakungel
ahl
uphokuthet
hel
waemv akokukubhul
aut
shwal
abuphekwengamabel
e
abut
hwaekuci
neniat
hiwangumuhl
wa

 Amabele ayabanj
wa at
hanj
i
swe kubi
kel
we abaphansi ngawo l
angesi
fuy
o
esi
zabul
awa

 Ut
swal
abomt
het
hel
obabuphekwangumf
azi
omdal
anx
akusesi
thenj
i
ni

 Ekuseni
seniumni
muziway
ehambaay
ebi
kel
ainkomoy
amadl
oziokuy
inkunz
ikumbe
i
nkabiemnyama

 I
nkomol
eyay
ingat
shay
wanj
aloi
ngabot
shwa

 Nt
ambama kwakubuthanwa phambikwendl
u enkulu umphat
hinkez
o amumat
he
ut
shwal
aakhuf
uleabi
kengokwenzakal
ayokwabaphansi
njal
oabonge

 Wayethatha i
qhaga l
otshwal
a achi
thel
e phansiachi
the l
egway
inj
alo esi
pha
abaphansi

 I
sif
uyoesi
zahl
atshwasasi
l
ethwasi
bikwekwabaphansi

Mangor
o0773678713[
Typet
ext
]Page87
 I
nyama ezadl
i
wa lotshwal
alegwayikwakulal
a endl
i
niyamadl
ozikut
hiut shwal
a
bungav
ukabuphuphumeigwebubachi
thekakut
hiweamadl
ozi
avumi
leal
eleenatha

 Ekusenikwakuvukwa kunat
hwe amaqhaga aphunguki
l
eyo kut
hiabanganat
hiy
o
baphongkuf
akaumlomonje

 Kwakusenzi
waokuf
anay
ongegway
i

 Kungaphel
akwakubi
zwaomakhel
wanekut
shonekudl
i
wakunat
hwa

 Kwesi
nyeisi
khathikwakuthet
helwangobakuvel
euhl
uphool
unj
engokuf
akwezi
fuy
o,
i
mikhuhl
ane,abantwanabeswelaimendol
okunye

 Kwakuyi
waeny angeniezazi
sitshoukut
hiamadl
ozikat
habangabesez
isi
phaabant
u
i
zel
ulekozokut
hibathet
helenjani


Hat
shimf
anawami
.Thi
naabakozi
bani(
beqambauy
isengebi
zo)kasi
hambel
anil
abo.
)
a)Amazwi
laasi
tshel
ani
ngenkangel
eloz
abazal
ingekusasal
abant
wanababo?(
12)
b)Ngokubonakwakhoamazwi
laemukel
ekanj
ani
ejaheni
eli
wat
shel
way
o(8)

“Hi
ya ntombi
,
ngi
tshi
yai
ngqobe kuwe,kusasa ungangi
khohl
wa,ngi
zahambel
a khona
ngapho.

a)Kuyabe sekut
heninxa kut
shi
wo l
a amaz
winj
alo owat
shoy
om uhl
oni
pha y
iphi
i
mikhuba?(8)
b)Vezaubunzi
maamaj
ahaay
ehl
anganal
aboendul
onxaekhombi
sa.(
12)


Hambauy
eval
eli
saki
woumdunawakhol
owo.

a)Amazwilaavelakuyi
sewent ombi.Vezaukut
hikuy
abesekut
heniaz
eawat
shol
a
amazwinj
aloukut
hiavezani
ngaye.(8)
b)Xoxangokuv
alel
i
sakwent
ombi
(12)


Dingel
aningapha.

 Landi
sangendl
elay
okut
hat
hanaokukhul
uny
wakhonal
aamazwi
.


Sizel
ethaumt
hwal
owenu.

a)Amazwi
laay
etshi
wongubani
njal
oeqondi
swekubani
?(4)
b)Xoxangokubi
kwakwesi
su.(
16)


Nankoamasekoakho.

a)Xoxangomkhubawokubekwakwamaseko.(
8)

Mangor
o0773678713[
Typet
ext
]Page88
b)Landisa ngempi
l
o kamalokazana osanda kwenda uv
eze i
mikhuba ay
enz
elway
o
l
alokhookumeleaki
zi
le(
12)

Vezaul
wazi
lwakhongokul
andel
ayo
1)I
nkazanai
sigcwel
e/i
siv
uthi
we(
3)
2)Ukweqaukhal
o(3)
3)Ukudunduz
ela(
3)
4)Ukubambi
sai
nkaz
anai
zi
nto(
4)
5)Ukuzi
thungakomf
ana(
3)
6)Ukuzi
phuphel
a(4)


Iny
okay
ethui
qomekhonaphaekhay
a;i
l
obungomai
zet
hwasi
swa.

a)Xoxangezi
bonakal
i
sol
okut
hwasi
swakwedl
ozi
lesangoma.
b)Landi
sangokwendi
swakwesangomal
angendl
elai
sangomaesi
sebenz
angay
o

Landi
sangokuphenj
wakomuziesi
ntwi
ni

Landisa ngokuf
uywa kwenkomo esi
zwenisamaNdebel
e nj
engoba kuv
ezwe egwal
weni

imikhubalamasikom amaNdebel
e’

Wawuqhut
shwanj
aniumbuy
isoendul
o.

Landi
sangendl
elaokwakubel
ethi
swanangay
o endul
o ut
sho l
okut
hiumdl
ezanel
osane
babephat
hwakanj
ani
.

Wawuqhut
shwanj
aniumt
himbawesi
ntu

Caci
sisangezi
ndl
elazokut
hat
hanaezehl
ukeney
o

Imvel
oyay
iphat
hisa nj
aniempi
lweniy
amaNdebel
e.Tshengi
sa l
okhu usebenzi
sa l
olu
ugwal
o.

Lanxa babengelal
o ulwazi l
wesay
ensi lwalezi i
nsuku, okhokho babel
alo ul
wazi
olut
shengi
sainkali
phoy
abo.Vezal
okhuusebenzisal
oluugwalo.

Landi
sangemi
khubay
amaNdebel
eephat
hel
anel
okuf
alokungcwat
swa

Xoxangabelaphiabehl
ukeney
ouv ezei
ndl
elaababet
hol
angazol
obobel
aphil
angendl
ela
ababeqhubangayoumsebenziwabo.

Mangor
o0773678713[
Typet
ext
]Page89
Mangor
o0773678713[
Typet
ext
]Page90

You might also like