• •

MAYIS 2002 içiNDEKiLER

Yayın Kurulu Safkant AliAkay
Editör FEMİNiZMÖNCESi VE SONRASı KADıN SORUNSALı 5
AliAkaf AYfe Durakba.-
GiRİş ,

Femkılat ElefUrl
em. M, Appelt
TOPLUM SÖZLEŞMESi FEMiNiST Bill. BAKıŞLA TASARLANABiLiR Mi? 13
ôzel Sayrsı Edltöni Ay,egül Varaman
Ayşe Durakbaşa TOPLUMSAL aNsiYEriN ÜRETiMi VE YENiDEN ÜRETiMi BAGLAMıNDA PsiKOLOJi,
SOSYAL PSiKOLOJi VEMEDYA ARAŞTIRMAlARINDA FEMiNiST ELEŞTiRi ıl
Yayrn Kurulu Üyeleri GülÖzsan
Mahmut Arslan KADININ ÜREMEYE iLişKiN HAKlARI VE ÜREME SAGUÖI tı
Ahmet Süerdem Zeynep Kutluata
Nuray Mert FEMiNISTKÜRT KADıN DERGiLERiNDE DOGUM KONTROL TARTıŞMAlARı 35
Tülfn Kurtancı
Besim F. DelIaloğlu
ERKEN CUMHURİYET DÖNEMi ROMANıNDA KADıN VEaNSELLiK 41
i. Emre I§ık Muharrem Kaya
AY"JC Durakba§ll TÜRK HALK ANLATıLARINDA KADıN 49
AyhnDtk:men Ash Daldal
Çağlayan Kovanlıkaya GELENEKSELTüRKSOLU'NUN TOPLUMCU SiNEMA'DA KADıN TEMSiLLERi KARANLıKTA UYANANLAR 55
Deniz Vardar Georg Slmmel
OrhanTekelioğlu KADıN KÜLTüRÜ 61
Didier Gazagnadou Tomur Ata~ök ..' _ .
Ayhan Kaya SANAT MEKANLARıNIN CINSIYETI, SANATMEKANı OLARAK ISTANBUL 67
inel Evlner
GÜNCEL SANAT VEKADıNLAR 71
TOPLUMBİLiM leyla Şlmljek
Allı .yllk dergi KURMACA DÜNYASıNıN iMKANLARı 77
Sayı 15 Hatalı Esayan
ISSN 1301.()46& ANGELA CARTER VE AYKıRı DÜNYASI:
Postmodern veFeminist Unsurların Stratejik İttifakıyla iktidar Dinamiklerinin YapırolUmu III
Selılbive Mügeipllkçl
Yayın Y6nelmetll KlSIKU GAZiNOSUNU HATıRLARKEN
HülyaÖOgür Bir Dansöıiin Bedeni için (Aiılemerer 87
Alexandra Carter
Kapak ve Onıllfc T_rım
ÖLEN KUGULAR MI, OTURAN ÖRDEKLER Mi?
CananSuner
Baleye Feminist 8akqlara Dair EIl1tirel ~ünceıer 91
Meltem Erlnçmen Kanoğlu
Kapak Mlnyatiitü
KADıNLARıN "KENDILERiNE AiT ODAlARı': AŞK ROMANLARı "
Christiae de Pisan,
u LJı.« dela Ote des LJ<ımt:,S. 1405 ElinDiamond
BRECHTYEN KURAMı fEMiNiST KURAM
Baskı Jestik Bir feminist FJı,tiriye Ooğru ı1l7
Kardeşler Matbaası Belkış Kümbetoğlu • Nilgün çağa
KÜRESELLEŞME VE KADıN iSTiHDAMı u7
yönetim Yeri Hürriyet Konyar
Ankara Cad. No: 13/1 MUGLA'DA SARIGERMELi KADININ GLOBAL KÜLTÜRLE TANIŞMASI 127
34410 Cağaloğlu-ıST Gülıwn Karamostafa
Tel:(0212)51359 68 ARZU NESNELERi i DAVULTiCARETi
Tclefaks: (0212) 243 1727 (ümit100dolar) Gülsün Kllramusıafa'dao Bir Sanat Projesi 139

m
Ebru Soylemel
KÜRESELLEŞMEYETOl'LUMSAL CiNSi YErBOYUTUNDAN BAKMAK
BAGLAM [)eğiten Ciıısiyeı, Çalıvna ve Ulus Devlet Politikalan 143
 Türk Ha.lk
ürk mitolojisinin
hem inanç hem
de uygulama
yönünü yaşatan
şsmenlsnn
kadın ve erkekHkle ilgili
çeşitli sembolleri bir
arada kullandıklan
görülür. Bu durum,
şamanın cİnsel kimliğini
de araştırmaya açar. İki
cİnsiyetin özelliklerini
taşımak, kadın ve
erkeğin ilk yaratıldıklan,
o kozmik zamana dönüş
ve o ilk yaratıbş anının
kutsal gücüne ulaşma
İsteği şeklinde mitolojik
bir izshls açıklanabilir.
Muharrem Kaya
Anlatılarında Kadın
Kadınlar üzerine yapılan ar~­
tırmalarda konu genelde mitolo-
jik, antropolojik, sosyolojik, psiko-
lojik ve ideolojik açılardan ele
alınmıştır. Yine genelde, ya femi-,
nist açıdan bakılarak, kadının er-
kek egemen bir toplumda siyasi ve
ekonomik anlamda geri planda
kaldığı, kendi kimliğini ifade ede-
mediği ya da bunun tam tersine
muhafazakAr bir bakışla, kadının
tarihte ve günümüzde, toplumsal
ve siyasi olarak erkek karşısında
eşit konumda bulunduğui üzerin-
de durulmuştur. Bu iki yaklaşım
tarzında da ideolojik bir tek yönlü-
lük vardır. Bu konuya geniş açıdan
bakıldığında, erkek ve kadın ege-
men, hatta kutsal yapımn, tarihsel
süreçte, toplumlarda birbirinin içi-
ne geçmiş bir şekilde y~adığı be-
Iirtilebilir. özellikle kutsallığa iliş­
kin olarak ataerkil ve anaerkil
özelliklerin birbirine karıştığı gö-
rülür. Bu yazıda Türk halk aniatı­
larında, ataerkil ve anaerkil kültü-
rün izleri, Türk atasözlerinde ka-
dınlarla ilgili bu çerçevedeki de-
ğerlendirmeler
caktır.
üzeriade durula-
Tarihsel süreç içinde, toplayıcı,
aveı, çiftçi toplumlardan, köleci,
feodal, kapitalist, sosyalist toplum-
lara kadar kadımn konuınu üzeri-
ne, özellikle feminist kuramın da
etkisiyle bir hayli geniş literatür
oluşmuştur. İlkel toplumlarda
anaerkil yapının izlerinin bulundu-
ğu ileri sürülmesine rağmen bazı
araştırmacılar hiçbir zaman anaer-
kil bir toplum olmadığını da belir-
tirler. Bu konudan bahsedilecekse,
anacrkilliğin değil ana hukuku-
nun, ana soyluluğun ön planda tu-
49
tulması gerektiği üzerinde durul-
muştur."
Feminist kuramdan hareketle,
geçmiljte kadının konumu üzerine
yazılan kitap ve makalelerde şöyle
bir çerçeve çizilmiştir: Toplayıcı­
!ıkla geçinen ilkel toplumlarda, ka-
dının gebelik döneminin ve çocuğu
büyütme döneminin uzun sürmesi,
bu yüzden erkek gibi evden fazla
uzaklaşmaması ve eve topladığı
kök, meyve, bitki gibi yiyecekleri
getirmesi, kadının saygınlığını art-
tırmıştır. ÖZellikle toprağın ekilip
biçilmeye başlanması yani çiftçiliğe
geçilmesiyle kadın, tıpkı toprak gi-
bi üretici olması sebebiyle kutsal-
laştırılmıştır. Erkeğin avcılık yapa-
rak eve yiyecek getirmesi, tabiat
şartları sebebiyle her zaman müm-
kün olmuyordu. çocuğun soyunun
kime dayandığı da evden uzun sü-
re uzak kalan erkeğe değil, evin
yakınında bulunarak eve yiyecek
getiren ve çocuklara bakan kadına
bağlanarak belirlenmiştir. Fakat
hayvanlann grup halinde avlanan
erkeklerce, evcilleştirilmeye başla­
ması ve tarımda hayvanın kullanıl­
masıyla kadının saygınhğı ve kut-
sallığı da hafıflemi§tiL Topraktan
elde edilen ürünün ve ticaretin ge-
tirdiği güç, özellikle köleci toplum-
larda insanın bir mülkiyet nesnesi
haline gelmesiyle ataerkil yapıyı
daha da güçlendirmiştir. Kapitalist
toplumda ise kadının toplumsal
konumu büyük ölçüde evle sıııır­
lanmıştır. Fakat sanayileşmeniu
gelişmesi, kadının ekonomik ve
politik hayata da girmesini berabe-
rinde getirmiştir.'
Eski Türk toplumlarında kadı­
nın konumu hakkında yapılan
 Toplumbilim

araştırmalaragöre özellikle atlı-göçebe kültürün etki- yendiği, yerine geçtiği kralın karısı veya kızıdır. Bu
li olduğu Türklerde kadın erkekle hem yönetim hem durum hem savaşçı, erkek egemen toplumların hem
hukuk açısından eşit statüde yer almışnr, Fakat İsla­ de kadın kutsallığının var olduğu tarım toplumlarının
miyet'in kabulünden sonra Arap, Fars ve Bizans kül- destanlarında görülür.'
türlerinin etkisiyle Türklerde kadın daha pasif bir ko- Oğuz Kağan, kendi toplumunu, dalıa doğrusu avcı
numa itilmiştir. Türkiye Cumhuriyeti'nin kurulmasıy­ bir toplumun yaşaı'n alanını tehdit eden, yani ormanı
la Atatürk'ün ba§lattığı ve yönlendirdiği devrimlerle, ve av bayvanlarım kontrol eden gergedanı öldürdük-
Türk kadını pek çok sosyal, siyasi, ekonomik hakka ten sonra, gök tanrısının ve yer tanrısının sunduğu
sahip oleıuşnır," Türk halk anlatılan incelendiğinde . kadınlarla evlenir. Oğuz K.ağan'ın soyu böylelikle
ise kadının hem bu medeniyet dönemlerine uygpn kutsallaştmlınııj hatta tanrısallaştınlmıştır,Bunu sağ­
olarak metinlerde rol aldığı hem de kadınlarla ilgili layan ise tanrının Oğuz Kağan'a bir ödülolarak sun-
kendi dönemlerine göre değer hükümlerinin bulun- duğu kadınlardır.
duğu görülür. Bu destarıla bağlantılı olarak kadının, erkek cin-
Halk anlatılannın temeli olan mitolojiyle başlaya­ selliğinin nesnesi ve soyun devamlılığı için üreme ara-
cak olursak, Türk mitolojisinde kadınla ilgili pek çok cı şeklmde görüldüğü de belirtilebilir. Zira Oğuz Ka-
unsura rastlarız, Verbitskiy'nin derlediği Altay Yara- ğan, bu kadınları görür ve istediğini alır. Uygurca
tılış Miti'nde Tanrı Ülgen'e evreni, dünyayı ve insan- Oğuz Destanı'nda, Oğuz'un göğün tanrısının kızıyla
ları yaratmasını dişi bir ruh, Ak·Ene (Ale.Ana) ilham evlenmesi şöyle anlatılır:
eder.' Ayrıca insanın yaratılışıyla ilgili derlenen mito-
"Oğuz Kağan biryerde, Tannya yalvarırken:
lojik metinlerde toprağın, kadına benzer bir §ekilde
Karanlık bastı birden, bir i§ık dÜftü gökten!
insanı doğurduğu görülür. Türk-Memliık Yaratılış
Miti'nde insana benzeyen mağara oyuldarına topla-
Öyle bir i§ık ind; parlak aydan, gü.ne.rten!
Oğuz Kağan yürüdü, yakınma ışığın,
nan bslçığın, güneş tarafından ısıtılmasıyla insanlar
Oturduğunu gördü, ortasında bir kum!
oluşurlar. Bu metinde mağara oyuldarı yani toprak,
bir ana rahmi görevi görmüştür.' Zaten "Toprak Ana"
Birben vardı başında, ateş gibi I§ığı,
Çok güzelbir kızdı bu, sanki Kutupyıldızı! .
düşüncesi pek çok ilkel toplumda da görülen ortak
Öylegüzelbir /azki gülsegök güledurur!
mitolojik bir düşüncedir. Ayrıca bazı mitolojik an1a-
7

Kız ağlamak istese, gök de ağlaya durur!

tılarda bir soyu oluşturan çocuğu doğuran kadının,
oğuz kızı görünce, aklı gitti beyninden,
bir erkekle birlikte olmadan bu çocuğa hamile kalma-
Kıza vuruldubirden, sevdi kaı gönlünden,
sını Malinowski şöyle yorumlar: "(...) mit, babanın ya-
Kızla gerdeğe gird; aldı düediğinden. «ıo
ratıcı gücü yerine, ana aranın kendiliğinden yaratıcı
gücünü koymuş oluyor." Kadını ve doğurganlığını Bu kadından doğan çocuklara da Gün, Ay, Yıldız
yücelten bu mitin oluştuğu toplumun, toplaYICllıkla adları verilir. Bu adlar gökle bağlantılı kutsal varlık­
ve tanırıla geçinen bir toplum olduğuna da dikkat lardır. Böylelikle destan, o soyun gök tanrısıyle ve
edilmelidir. gökteki kutsal varlıklarla yüceltilmiş anlatısı halini
Türk mitolojisinin hem inanç hem de uygulama alır. Destarıda Oğuz, tıpkı gök tanrısının kızıyla ev-
yönünü yaşatan şamanların kadın ve erkeklikle ilgili lendiği gibi yer tanrısının kızıyla da evlenir:
çeşitli sembolleri bir arada kullandıkları görülür. Bu "Ava giJ!1Iilti birgün, ormanda oğuz K4ğan,
durum, şamanın cinsel kimliğini de araştırmaya açar. Gölün ortasında bir, tek ağaç uzuyordu;
İki cinsiyerin özelliklerini taşımak, kadın ve erkeğin Ağacın koğuğunda, bir /azoturuyordu
ilk yaratıldıkları, o kozmik zamana dönüş ve o ilk ya- Gözü gökten daha gök, bu bir Tanrı /azıyth,
ratıhş anının kutsal gücüne ulaşma isteği şeklinde Irmek dalgası gibi, saçlan dIllgahydı.
mitolojik bir izahla açıklanabilir. Ayrıca uzun tarihi Bir inci idi diŞ, ağzında hepparlayan,
ve toplumsal dönemler boyunca kutsal kabul edilen Kim olsa şOyle dodi, yeryüzünde yaşayan,
şeylerin sembolik olarak yaşatılması da şamanlarda "Ah!Ah!Biz ölüyoruz! Eyvah! Biz ölüyoruz!"
görülen bu iki cinsiyetli özellikleri de anlaşılır kılabi­ Der, bağınr dururdu!
lir. Erkek şamanların bile kadınlıkla ilgili özellikler Tıpkı tatlı süt gibi, acı ksmszolurdu!
taşımaları, kadının kutsallaştırıldığı dönemlerle bağ­ oğuz /azı görünce, aklı başmdan gitti,
lantılıdır. Nedenseyilreğine, kordan bir ateş girdi.
Kökeni itibariyle mitolojiye dayanan destanlarda, Gönüldensevdi kızı, tutup aldı elinden,
kadın hem ödül hem soyu kutsallaştıran tanrısal bir Kızla gerdeğe girdi, aldı dilediğinden. .11
unsur olarak görülür. Bir toplumu temsil eden destan Oğuz'un yer tanrısının kızından doğan çocu.kları­
kahramanı kendi toplumunun düşmanı diğer toplu- na ise Gün, Ay, Deniz adlan konur. Burada da soyun
mun kahramanlarını ve ordusunu yendiğinde, kadın, yer-su tanrısıyla bağlantılı olarak yüceltilmesi söz ko-
dii§mandan elde ettiği bir ödüldür. Bu kadın genelde nusudur. Bunlar tam bi,. mittir.

50
 Toplumbilim
Oğuz Kağan destanının islimi varyantında da
Oguz, adeta bir peygamber özelliği kazanmıştır, Da-
ha dojmadan annesini İslamiyet'e davet eder. Evlen-
diği kızları da yine isıam'a çağınr, bu teklifi reddeden
amcası Kör-Han'ın kızıyla birlikte olmaz. İkinci evli-
iikte de aynı §Cy tekrarlanır. Oğuz, üçüncü evliliğini
ise küçük amcası Or-Han'ın kızıyla yapar. OAUZ aynı
teklifi yaptıpnda kızdan şu cevabı alır:
"Ka Oğuz'a vurgundu, Oğuz'a candan bağlı,
Herıqe değer idi, oğuz gibi adaIdı.
Oğuz'a dQniJp baktı. şöyle dedi, ağladı:
"Ben ne Allah tanmm; ne de Tann bilirim!
"Senin sözün puyruktur, hep pqinden geJirim!
"Senne denen o olur, fermanından çıkamam!
"Senvarisenba§unda, ba§kasına bakamamr12
Oğuz'un evliliği görüldügü üzere üç tanedir ama
sadece kendisine itaat eden, onu seven, islamiyet'e
geçen üçüncü karısıyla birlikte olur.
İslamiyet'e geçildikten sonraki dönemin destam
olan Battal GaZi destanında da kadınlar, özellikle de
düşmanın kadınlan Battal'a l§ık olurlar, hatta Bat-
ral'ın ordusunun ku§attığı kalenin kapılarını bile açar-
lar. Mah Piyruz, Gülendam, Aden Banu, Ketayun
bunlar arasında en öneınıııeridir. 13 Adı §u veya bu,
Müslüman veya Hristiyan, kadınlar, baş kahramanın
yani Battal Gazi'nin büyüklügünün, yüceliğinin, yakı­
§ık1ılıpun gösterilmesinde bir araç olarak kullanılır­
lar. Battal'm yüceltmesiyle ilgili bu mekanizmada
düşmanın savaşçı askerlerinin de kııllanıldığı görülür,
Battal tek tek onları da yener.
Gerek Battal Gazi destanında gerekse Manas,
Köroğlu gibi destanlarda. erkek gibi silah kullanan,
güreşen kadınlara da rastlanır. Hem edebi tür hem
de medeniyet açısından bir geçi§ dönemi eseri olan
Dede Korkut Kitabı'nda da böylesi kadınlar görülür.
Banu Çiçek. Selcen Hatun, Buda Hatun ok atar, ata
binerler. Hatta Banu Çiçek, kendisiyle evlenmek iste-
yen Beyrek'e güreşte kendisini yenmesi §3rtU11 koşar,
Dede Korkut Kitabı'nda sava§çı bir toplumun özellik-
leri göriilür, hayatta kalabilmek için kadınlar da er-
kekler gibi savaş konusunda ustaleşmışlardır. Bu ki-
tapta artık yerle§ik medeniyete geçme döneminin et-
kisiyle narin ~ kadınlaondan da bahsedildiği gö-
- 1.
rÜL ur.
Kan Turalı, evlenecek kız bulup bulmadığım &0-
ran babasına oguz kızlarının narinliğini belirten şu
sözleri söyler: "(.•.) pes varasmbir cici bici türkmen ki-
zuu alann; Mgahanlian tayanam üzerine diişem karnı
yll1lla didi."1S Kun Terah'nın istediği kız şu özelliklere
sahip olmalıdır: "Baba men yirümden turmaduı o tur-
miş ola, men koro koç atuma binnedin o binmiş ola,
men kanlu kafir iline varmadm ol vanmş mana ba§ ge-
tümıiş ola didi. "16 SaVa§Ç1 bir toplumda yaşayan Kan
Turalı'nın istediği adeta savaşçı bir arkadaştır.
51
nede Korkut Kitabı'nın başında kadınlarla ilgiü
bir değerlendirme yer alır. Dede Korkut kadınları
dörde ayırır: "Birisi solduran soptur. Birisi tolduran
toptur. Birisi ivün tayağıdur. Birisiniçe söylerisen baya-
gıdur. "17 Burada ~nlar ev işinden, kocasına karşı
davranışlarından dolayı deAerlendirilmi§lerdir. "Bun-
lardan "evin dayağı" dı§uıda, tJiterleri olumsuz kadın
tiplerini ifade eder. Solduran sop, pir, Mnkör ve dırtJu­
cıdu. Dolduran top, pir. gezgin ve dedikoducudur. Ba-
yağı. nankör, pinti, er sözü dinlemeyen bir tiptir. Kocası­
Lu konaklann yanında rezil eder. Evin dayağı, eri evde
olmasa dıı, gelen konukları ağırlayan bir tiptir ve Dede
Korkutonu, "Ane·Fatma soyu" olarak tanunlar"IB
Ayrıca çocuğu olmayan kadın da erkek de top-
lumda geri plana itilmektedir. Çocuğu olmayan bey-
ler bile Han1ar Hanı Bayındır Han'ın çadırında yer
bulamamaktadır. Sava§Çl. göçebe toplumda kalabalık.
karşı tarafta korku yaratır. Bu yüzden kadının doğur­
gan olması olumlu bir özellik olarak gösterilir. Manas
destanında Manas'ın evlendiği Akılay, Kara Börük
sava§ ganimetidir, Kanıkey ise geleneklere göre ev-
Iendiği kadındır. Akılay, kıskanç ve acımasız bir ka-
dındır, Kanıkey ise tam tersine Manas'a yol gösteren,
vefaklr, sadık bir C§tir. 19 Kanıkey, nişanlısı Manas'ın
kendisiyle birlikte kalmasına kaT§1 çıkar. Onun karşı
çıktığı nokta tamamen ataerkil yapıya has bir iffet an-
layışıdır: "Atam Temir Han'ın
At bağlfJmadığıaJUra
At bağlayan kimdin?
Kamçı ta/aJmayan kapısına
Kamçı takan kimdin?
.Kuş kondurmadığı tÜ11eğe
.Kuş konduran kimdin?
Baytal /asrağm ballılamlZuu
Susayıp yıuan kimdinrJO
Kanıkey'in iffeti burada babasına bağlı bir şekilde
gösteriJmi§tir. Kamkey, Manas'a çıkı§ır, bıçağını çe-
kip tehdit eder. Destanın diğer bölümlerinde Kanı­
key, Manas'a yol gösterir. Kaoıkey, bir han kızı ve
yerleşik medeniyetten gelmesi sebebiyle kültürlüdür.
böylelikle bilge bir tip özelliği kazanır.
Türk masallarında da kadınlar genç, yaşlı, fakir,
zengin gibi özelliklerle yer alırlar. Aynca kadınlar,
masallarda olay örgüsündeki rollerine göre şu şekilde
de belirtilebilirler: "1. Mutluluğu yakalamak için uğraş
veren olaylann gidifini yönlendiren alalh, vefalı, ôzveti-
li, dUeşken kadsnlar, 2. Ksskanç ve iftiracı kadmlar. 3.
Kötü kalpli üvey anneler, büyücü kadınlar ve acU'lUlSIZ
dev analan. 4. Cinsel tacize uğrayan kadınlar. 5. Eşleri­
ne ihanet eden kadJnlar. 6. Yalan ve kurnazaklamutlu-
luğa ulaşmak isteyen kadınlar. 7. Akdsu; becenksiz;
sağduyusuz kadm/.ar."21 Tıpkı destanlarda olduğu gibi
masallarda da padi§ahın kızının, masalın kahramanı­
na, çözdügü zor bir i§ sebebiyle ödülolarak verildiği
görülür. Tam tersi şekilde fakir kızların da zekalan.
 Toplumbilim
becerileri sayesinde padiıjahın oğlu jle evlendjk)eri
gÖrü!ür. Her ne kadar masallar, baskı altında ve du-
rağan bir şekilde ya§ayan toplumlann bireylerinin, bi-
reysel kurtuluş ütopyaları gibi göıi1lse de aslında bun-
lar bütün toplumun ortak dii§leridir. Gerçek hayatta
yapılamayan şeyler, kötü idareciden hesap sonna, sı­
mf farkına rağmen istenen insanla evlettme hep ma-
sallarda gerçekleşir. Masallardaki fakir genç kızlar da
yine rahan, zenginli~i, mutlulUğu erkegin üzerinden
(yani şebzade sayesinde) ele geçirirler.
Masallardaki üveyana tipinin de üıerinde durul-
ması gerekir. Masallarda üvey ana, kendisinden bek-
lenen anneljk görevlerini yerine getirmeyen bir ka-
dmdır, belkide bu yüzdenona üveylik sıfatı yakı§tınJ­
mış gibidir. Masallar hep tipler üzerine kurulu oldu-
ğu için o kadının, annelik görevlerini yerine getirme-
mesinın sebepleri üzerinde durulmaz. Bir birey ola-
rak istekleri, amaçları belirtilmez. Bu anlamda üvey
ana tipi için feminist kuram çerçevesinde, kadınlık
kimlj~nin farkına varmış bir bireygözüyle bakılamaz.
Belki burada çocukların üzerindeki ana-soyluluk ba-
ğının önemi sebebiyle, üvey çocı1k:larım reddeden
böylelikle öncekianneden olan çocukların miras bak·
kım da ortadan kaldıran bir geleneginetkisinibelirle-
biliriz. Ama bu durum metinlerde kesjn bir şekilde
kendisini göstermez.
Efsanelerde karşımıza çıkan erıni§ kadınlar da ar-
tık manevi alanda erkekler kadar saygındıdar. Bu
metinlerde Kız Evliya'dan Mümine Harun'a kadar
pek çok kadının kadınlığından öte djni anlamda gôs-
terdigi.ola~anÜ8tülükler ön plana şeçıniştir.ıı Bu ka-
dınların tarihi arka planında Osmanıı'nm kurulU§un·
da önemli yarar1ıklargöstenniıj Bacıyin-ı Rum gele-
neğini de belirtmek gerekir. Boş Beşik'ten Eza Ge-
lin'e kadar ise genelde kadımn yqadığı sosyal ve eko-
nomik zor şartlar dikkati çeker. Taş kesilme motifi·
nin başat olduju efsanelerde ise gelinlerin, kadınların
da taş kesildiği görülür. Bunun sebebi ise zor durum-
da kalan insanların Allah'a dua etmesi sonucunda taş
kesilerek kurtulmalarıdır. Mesela,gelin alayımn yolu,
gelinin diğer i§ığmın adamları tarafından kesilir. Ge·
lin dua eder ve taş kesilir. Bu efsanelerde amaç ders
vermek old. için zaman zaman suçsuz jnsanların,
kadınların da taş kesildiği olur.Z3 Halk hiklyelerinde,
özellikle aşk konUlU olanlarında, kadınlar, erkeğin ne
kadar sadık bir ilşık olduğunu göstermek için kullanı­
lan bir nesne konumundadırlar. Bu bikiyelenleki
olayörgüsü kalıbında önce kadın ve erkek kahraman-
lar birbirlerine ~ olurlar, sonra araya mutlaka bir
engelmotifigirer ve ayrı düşerler, en sonunda, birbir-
lerine sadık olan i§ıklar ya bir araya gelir mutlu olur-
lar ya da ikisi birden ölür, ruhları öte dünyada bıılu­
şur. Mesela, Leyla ile Mecnun, Kerem ile Astı, Fer-
hat ile Şirin hikiyelerinin ana olay örgüsü bu kalıba
uygundur. Kerem ile Aslı hikiyesinin sonunda ICe-
52
rem yanar kül olur, Aslı da onun küllerinisüpürürken
bir kMlemıla tutU§ur; böylelikle ikisi de ölür. Fakat
ikisi de birbirlerine sadık kalmışlardır. Onların me-
ıarları bileyan yanadır.
Sosyal hayatın çeşitli sahnelerinin canlandırıldığı
Meddah ve Ortaoyunu'nda"ise bem namusıu, terbiye-
li, kendisine ~ olunan ev kızları hem çe para için
erkeklerle birlikte olan düpdl kadınlar yer alır. Or-
taoyunlarında kadınlar "zenne" diye belirtilir. "anne
grupu. hemen ddimA önde bir kocakan; onun ardında
~ lazz veya gelini ile, arkada ya kolluğunıla bir bM-
ça, yahut elleri ~ 1CILVıqUIC siyahi bir cariye §ek-
lirUJe meydana gelir..,lA Cevdet Kudret'in yayınladığı
ikiciltlik Ortsoyunu adlı kitapta yer alan Kanb NigAr,
Çivi Baskım gibi oyunlarda <kötü yola' dü§müş kadın­
ların faaliyetleri ve cezalandınlmaları komikbir.lCkil-
de anlatılır. Bu 'kötü' kadınlara bakı§, hakim islimi
anlayışın etkisindedir. Yer yer bu kötü kadınların sa-
dece bir cinsel nesne olmaktan çıkıp kendisine artık
yüz vermeyen (dolayısıyla para da) i§ıldarına karşı
doIapçevirdiği, bir özne Mline ge~ de görülür. Bu
duruma en uygun örnek, Kanb NigAr oyununda birbi-
rinden habersiz bir adamla (Çelebi) evlenen iki kadı­
nın adamdan aldıkları intikamdır. Gerçi bu intikam
basittir; ·Öyleyse bUJdUm. Onu. "İkimiz de beraber ya-
şamağa razı olduk" ~ luırıduarak eve götürelim, bir
temiz pataklılyalım. " Çelebi eve götürülür, dövülür
ve çıplak bir halde sokağa atılır. Bu durum mahallede
bir abl8k baskınımn ya§anmasına ve adamm rem ol-
masına yol açar. Bu tipten konular ilk Türk romanIa-
nnda da iıjIemniıjtir. örnek olarak şu romanı verebili-
riz: Konusu bir meddah hjkiyesi kalıbına uyan, kötü
yola düşmdl bir kadının. saf, zenginbir beyzadeye ne-
ler yapabildi~nin anlatıldığı Namık Kemal'in İntibah
adlıromam.
Halk edebiyatı içinde kadınlarla ilgili en çarpıcı
ifadeler atasözlerinde bulunur. Türkçe'nin ilk sözlü-
~ olarak kabul edilen Diva12Ü Lugati't-Türk'te ve
onunla aynı dönemde yazılan KutatlguBilig'te kadın­
tarla ilgili atasöı1erioe de yer verilir. Divanü Lup-
!i't- Türlc'te "erkeğe yiğitliJ4 cesaret veerdemlilik öuIJiJc·
ten atfedilirk4n; 1UıdUıJaT için bu değerler yerine, anla-
yış, sabu; olgunluk, sevimliJik, temizlik (ruh ve betkn
temizliği) ve giizellik tJeIerLerinin im planda- oldulu
görüJür.~ Kutadgu Bilig'te ise "kaduı1ar güvenilmtz,
vefasız, korkak, yaltıncı ve iki yüzlü yamtıldardu. Onla-
nn ash ettir; yani aJaJ, irade, ruh yoJcsunudurlar. Var-
h/darı, bedenlerirulen ibarettir. Bu yüzden de ye-
me"içme, şehvet gibi bedeni istek ve ihtiyaçlan dotrul-
tusunda hateket ederler ve bunlarda her hangi bir ÖLç"
tanımIJZ/ar. Fırsat bu/dulcJan an, bu istek ve ihtiyaçlan·
nı gidermeye baluırlar, yani yer. içer ve çift1qirler. Aynı
zamanda ko1kak olchUclarındarı, yaptl/ı)arr.nı yalanlarla
ve iJCi.Yii.ZLÜ4Üd gizlemeye çalışırlar.,.:n Kadınlar hak-
kında bu şekildeki oıumsuz CıÜljünceler günümüzde
 Toplumbilim
hazırlanmış ve yayınlanmış atasözü kitaplarında da
yer alır.
An sım kan sım. At ile avrada inan olmaz. Avnıt
atta; gemini boş tutma. Avrat kJtbk bilmez, çoban
yokluk bilmez.Avrattan vefa, zehirden şifa. Bal an-
dan, kavga kandan çıkar. Elinin hamuruy-
la/Elindeki hamura bakmaz erkek işine karışır: Er-
keğin nefsi birdir, kadının dokuz. Erkeğin şeytan:
kaduılKodm erlreğin şeytarıuJu. Gökyüzünde düğün
vardeseler, kadinlar merdiven kurmaya kalkar. Gü-
zel nerde kavga arda. Kadın aldı gdh uzalu; gaJı kı­
sulu. Kodın deniz gibwr. Kadın kismuun. saçı uzun
olur. aldı kua. Kadın şem; §eytanın şenine eşittir.
Kadın şeytanapabucunu tersgiydirir. Kadın şeytana
pabuç diker. Kadına, çocuğa, samoşa sımm açma.
Kadınuı/Cahilin sofusu, şeytamn maskarası. Kodı­
nın fendi erkeği yendi: Kadının gırtlağı olmaz. Kadı­
nın kazdtğı kuyudan su çıkmaz. Kadının kırk çırağı
var, birisônse biri yanar. Kaduun şem şeytanın şer­
line eşittir. Kadının şemnden Allah'a sığınmab. Ka-
dının yük1ediği yük şuraya varmaz. Kadının zoru di-
line kuwet. Kadınla tavuk bağlanmaz. Kadın/ann
işi tavuktann eşinmesine benzer. Kan ile çıkma yola
başına gelirtürlü bela. Kan sözüne uyan adam de-
ğildir. Kandan hayır gelmez. Kannm bir aklı erkeğin'
dokuz aklı vardır. Kimya bakanuı aklı az olur.28
Yukarıda sıralanan atasözlerinde kadınlarla ilgili
olumsuz hükümler yer almaktadır. Bunlara göre ka-
dınlar anlayışsız, bilgisiz, güvenilmez, dırdırcı, denge-
siz, tüketicidir. ÖZellikle kadınları şeytarıla bir tutmak
da dikkati çekicidir. Şeytana uyan insandır, nefsine
engelolamayan erkektir. Bu sözlerde geri plana itil-
mit sosyal dünyayı, iş ortamını iyi tanımayan ve bu
sebeple de doğru kararlar veremeyen, eksik insanlar-
dan, kadınlardan bahsedilmektedir. Halbuki bu duru-
ma kadın düşürülmüştür.
Kadınlarla ilgili olumlu atasözlerine de rastlanır.
Bunlarda da kadının yerinin evi olduğu, kadın olma-
dan evin ayakta kalamayacağı, çocuk yetiştirmekle
(tabü ki erkek aracılığıyla) aslında dünyaya hükmetti-
ği belirtiliı:
KadınSız ev olmaz. Beşiği sallayan el dünyaya hiik-
meder. Erkek arslanarslan da dişi arslanarslan de-
ğil mi? Yuvayı dişi kuş yapar.19
Erkek egemen toplumun en temel özelliği de ku-
rulan evliliğin, erkeğin gücünü hissettirecek ve devam
ettirecek şekilde olmasıdır. Bunun için de gerekli
olan, kadının ekonomik gücünün evlenilirken sınırlı
olması, erkeği ezmemesidir.
Avrat mali başa tokmaktır. Kadın malı hamam tok-
mağid»: Kadın malı, kapı mandalı.
3O
Her kadınınbir olmadığı, iyisinin de kötüsünün
de bulunduğu belirtilir. Olumlu özellikler hem ev ka-
53
dınlığıyla hem de cinsel nesne olmasıyla, güzelliğiyle
ilgilidir:
Alma soysuzun kızını, sürer gider anasının izini.
Anasına bak kızım al; kenannalkıyısına/tarağına
bak bezini aL Avrat vardır arpadan aş eder, avrat
vardır bulguru keş eder. Avrat var evyapar, avratvar
ev yıkar. Bağın taşusı; karının saçlisı: BeyazınlAlun
adı var, esmennlkammn tadı var. Çirki>ı kan evin
toplar, güzel kan düğünlsokak gezer. Er kemaliyle
kadın cemaliyleamlu. Erkeğin iyisi eşeğinden, kadı­
nın iyisi eşiğinden bellidir. Hayvanın erkeğine para
verirle7, insanm dişisine. Aslan dişisine bakar da
kuvvet alu. Kadın kadıncık gerek. Kadın varkardan
soğuk, kadın var kordan sıcak. Kadını evinden, er-
keği pirinden sarartar. Kadının temisi sırtından, su-
tün temizi yoğurdundan bellidir. Kann soğuğu, kadı­
nın soğuğundan iyidir. 31
Kadınların olumlu özellikleri az da olsa belirtilir:
Kadın kalbi merhamet kaynağıdır. Kadınlar eğe kc-
miğinden yapılmıştır. Kırk yılda bir kan sözü dinle-
me/ldir.n
Her ne olursa olsun erkeksiz kadın olmaz. Erkek
başka kadınlarla olsa bu göze batmaz da kadın başka
erkeklerle olsa bu namussuzluk olur. Bunun sebebi
her ne kadar kadının bir ,mülkiyet nesnesi 'olmasıyla
açıklansa da aslında erkeğin kendi soyunu koruması
olsa gerek.
Horozsuz tavuk çobansız sürüye benzer. Horozsuz
tavuk yaşamaz. Erkeğin eli kması; kadının yüzü ka-
rası. Kadın erkeğj,n elinin kiri. Kadını erkek deği~ ar
ve namus konu. 3
Her ne kadar günümüzün değişen toplumsal ve
ekonomik yapısı, insanla, kadınla ilgili değerleri etki-
lemekteyse de toplumsal bilinçaltımızda sözlü kültü-
rün, halk anlatılarının, atasözlerinin, deyimlerin ata-
erki! nitelik taşıyan özelliklerinin izleri halen sürmek-
tedir,
Notfar
1. Türk kadınlarıyla bağlantılı bir örnek: Giilçin Çandarlıoğlu,
"Türk Toplumunda Kadın", Hayat Tarih Mecmıuıs., C. i, sayı;
4, Mayıs 1966. 5.22-27;
ı. Mualla Türköne. Eski Türk Toplumunun Cin.fiyel Kültünj, Ark
Yay., Ankara, 1995,5.1-50; Ümit Hassan. Eski Türk Toplumu
Üzerine incelemeler, V Yay., 1. bs., Ankara, 1986, 5.13-25;
Nilgün Gürbüz, "Kadının Tarihsel Gelişimi ve.; 8 Mart",
İskcıderiye Yaulan, sayı: 8, Mart 1997, s.17-18.
3. Andree Michel, Feminizm, çev. Şirin Tekeli, Kadın Çevresi
Yay., İst., 1984, s.17-86; Türköne. a.g.e.. s. 1-65; Hassan. a.g.e.,
s.l3-48; Gürbüz, a.g.e., s.17; Pek çok sosyolog, etnolog,
antropolog bu çerçevenin dışında düşünceler de ileri
~'ÜrmÜflerdir. Bu düşüncelerin burada çok özet bir şekilde
verilmesinin sebebi, ataerkil ve anaerkil yapının, toplumlann
medeniyet ve yaşayış tarzlarıyla olan bağlantısı üzerine bir fikir
vermektir.
4· Bahaeddin Ögel, Türk KültÜ1ÜIIÜII Gelişme (ağlan, C. II,
Istanbul, 1976, s.141-143; İbrahim Kafesoğtu, Türk Milli
 Toplumbilim

KiUIüTü, Botaziçi Yay., 12. bs., İstanbul, 1995, 11.216-217;
Şefika Kurnaz, CumJıuriyef Öllcailılk Tatt Kıldım
(1839-1923), Aile Ara§tırma Kuııımu Ba§bJıLıAı Yay., Ank.,
1990, &1-5; Emel DotraınaQ, T1Ufriye'fk Kmiuıul /Jüniı lle
BUıiJnM, T. İ, Bank. KüLYay.,2. ba, Ank..1992,&3-13; ÖZkan
İzgi, "İsIamiyeı'ıen önceki Tilrklerde Kadın", TiJrk KiLLIiJrÜ
Anqtımı4Imı, yıl: XI-XIV, Ank., 1975, 5.145-160;
Çandarlıojlu, o.g.e., s, 2-27.
S- Bahaeddin Ögel, TUrk MitolojiM, C. I, Türk Tarih Kurumu
Yayınları, Ankara,1993, &433.
6- Öge1, 4.8.e., &483-484.
7. Min:ea Eliade, KM#aI lle lJinılqı, çev. Mehmeı Ali Kılıçbay,
Gece Yay., Ankara, 1992, ,.122·125.
8- Brönislaw Malinowski, ll/ud TOPIUm14tr:/Iı CimeIliJc \lll' &m,
çev. Hilseyin Portakal,Kabala Yay.,İstanbul, 1989, &84.
9. Mııtaı Belge,"Epik", Edebiyllt 08lüne YtulW, Yapı Kredi Yay.,
İstanbul, 1994,s.i75-380.
ıO. Ögel, a.g.", 5.117.
LL· Ögel, a.g.e., & 118.
rl. Ögel, o.g.e., s.160.
13- Hasan Köksaı, &LtJLIn4meIm1e Tip \lll' Motif Yapısı, Kültür ve
TurizmBakanlığı Yay.,Ank.,1984, s.110-118.
14- Muharrem Ergin, Dede Kotfa:lt Kitabı I, Türk Dil Kurumu
Yayınl,2. bs.,Ankara, 1989,s.124,185.
LS- Ergin,o.g.e., &185.
16- Ergin,o.g.e., 1.185
17. Ergin,a.g.e., &76.
18- Türköne, a.g.e., 5.211.
19. Nac.iye Yıldız, M_ De8ttım (Iv. RadIojJ) lle Kırgız KJi/tiiIÜ ile
ilgili TupiI wl ToJrIiIkr, Tilrk Dil Kurumu Yay., Aııbra, 1995,
&165-188.
20- Yıldız, a.g.e., 1.180.
21. Muhsine HeliınoAıu Yavuz, "Masal Kadınları", Kmbn
Gerçe/dikleri, yay. haz. Necla Arat, Say Yay., İstanbul, 1996,
1.103-104.
22. Neıihe Araz, AIUIdoIu'nwı Kmbn Erenleri, ~ür Yay.,
İstanbul, 2001,1.210.
23- saiın Sakaoj1u,AIUIdoIu·Tatt EfttınIJerinde Teş KmImeMOli/i
ile &ı Efştmelerin Tıp~, Kültilt Bakanlılı Yay., Ankara,
1980, s.88-44.
24- Ahmet Rıısim, "Ortaoyununda Kadın", Muharrir Bu Yal,&81.
25· Cevdet Kudret, "Kanlı NlgAr", Ortaoyunu, C. Il, Inkılip
Kitabevi,İstanbul, 1994,1.115.26-Türköne, 0.&11., &21)1.
27. Türköne,a.g.e.,1.}91·192.
28. Metin Yurt~, Sımj1luuluılmq TiJrk AWözlei, öıdemir Yay.,
Ankara, 1995,&94, 147·149.
29· Yurtbap, o.g.e: , 5.147-149.
3(). Yııtlba§ı, a.g. e., &94, 148.
31· Yurtbaşı, «s«, 1.93-94,147-148.
32- Yurtbaşı, a.g.e., 1.148-149.
33- Yurtbaşı, «s«, 1.148-149.

54