ĐẤT NƯỚC - Đất nước “đã có” từ thủa rất xa xưa và rất gần gũi thân
(trích Trường ca Mặt đường khát vọng- Nguyễn Khoa Điềm) thương đối với mỗi con người.
I. KIẾN THỨC KHÁI QUÁT
1. Tác giả
- Nguyễn Khoa Điềm thuộc thế hệ những nhà thơ trưởng thành
trong khói lửa kháng chiến chống Mỹ
- Thơ ông giàu chất suy tư, cảm xúc dồn nén, thể hiện tâm tư
người trí thức tham gia chiến đấu.
2. Đoạn trích “Đất Nước”
a. Hoàn cảnh ra đời, xuất xứ
“Đất Nước” thuộc phần đầu của chương V trong trường ca
Mặt đường khát vọng – tác phẩm được hoàn thành ở chiến khu Trị –
Thiên năm 1971, viết về sự thức tỉnh của tuổi trẻ vùng đô thị tạm
chiếm miền Nam về non sông đất nước, về sứ mệnh của thế hệ mình,
xuống đường đấu tranh chống đế quốc Mỹ xâm lược.
b. Thể loại trường ca
- Bối cảnh lịch sử: Cuộc kháng chiến chống Mĩ mang tầm vóc
lịch sử lớn lao và ý nghĩa nhân văn sâu sắc, là nguồn cảm hứng của
nhiều thiên trường ca ra đời những năm 60 và 70. Các nhà thơ viết
trường ca muốn lí giải những vấn đề có ý nghĩa lịch sử, những vấn đề
lớn, cơ bản của dân tộc, nhân dân, đất nước mà những bài thơ ngắn
khó chuyển tải.
- Đặc điểm: Trong trường ca, chất trí tuệ, chất suy tư thường
chiếm vị trí quan trọng, tuy vậy tính trữ tình cũng là nét đặc trưng
không thể thiếu. Ngôn ngữ trong trường ca là ngôn ngữ thơ nhưng về
mặt nội dung, trường ca rất giàu yếu tố tự sự và nhất là lối kết cấu
chặt chẽ.
- Trường ca MĐKV: tiêu biểu cho thể loại trường ca vừa có
khả năng đại diện cho bút pháp trữ tình chính luận của NKĐ.
II. PHÂN TÍCH
Phần 1: Cảm nhận về Đất Nước
- Đất nước thật dung dị, đời thường: Đất Nước hiện lên qua
câu chuyện cổ tích mẹ kể, miếng trầu bà ăn, những dãy tre làng, “bới”
tóc của mẹ, gừng cay, muối mặn, cái kèo, cái cột, hạt gạo...
- Nét độc đáo trong nghệ thuật thể hiện: Đoạn thơ là sự kết
tinh đặc sắc giữa chất liệu văn hoá dân gian với hình thức thơ trữ tình-
chính luận.
- Về không gian địa lí :
+ Đất nước là nơi rất gần gũi với cuộc sống mỗi người ( nơi
anh đến trường... nơi em tắm).
+ Đất Nước tồn tại ngay cả trong những không gian riêng tư
của tình yêu đôi lứa : “Đất Nước là nơi ta hò hẹn. Đất Nước là nơi em
đánh rơi chiếc khăn trong nỗi nhớ thầm”.
+ Đất Nước còn là không gian sinh tồn hết sức đời thường của
nhân dân qua bao thế hệ “Những ai đã khuất. Những ai bây giờ. Yêu
nhau và sinh con đẻ cái. Gánh vác phần người đi trước để lại…”).
- Về thời gian lịch sử : Đất Nước được cảm nhận suốt chiều dài
thời gian lịch sử từ quá khứ đến hiện tại và tương lai.
+ Đó là một Đất Nước thiêng liêng, hào hùng trong quá khứ
(gắn liền với huyền thoại Lạc Long Quân và Âu Cơ, truyền thuyết về
các vua Hùng dựng nước).
+ Đó là một Đất nước giản dị, gần gũi trong hiện tại (“Trong
anh và em hôm nay. Đều có một phần Đất Nước”)
+ Và một Đất Nước triển vọng sáng tươi trong tương lai (“Mai
này con ta lớn lên. Con sẽ mang Đất Nước đi xa. Đến những tháng
ngày mơ mộng”).
- Từ cách cảm nhận và lí giải Đất Nước như thế nhà thơ suy nghĩ
về trách nhiệm của mọi người :
+ Đất nước kết tinh, hoá thân trong cuộc sống của mỗi con
người, vì thế mọi người phải có tinh thần cống hiến, có trách nhiệm
đối với sự trường tồn của quê hương, xứ sở.
+ Cần biết gắn bó biết san sẻ : sự sống của mỗi con người
không chỉ là của riêng cá nhân mà còn thuộc về Đất nước.
+ Lời nhắn nhủ với thế hệ trẻ, lời tự nhủ với chính bản thân
đầy chân thành tha thiết.
Phần 2: Tư tưởng “Đất nước của nhân dân”
1
 - Về địa lý : nhà thơ đã nhìn ngắm Đất Nước mình qua các
danh thắng trải dài từ Bắc chí Nam. Tất cả các địa danh được nhắc
đến đều gắn liền với một huyền thoại, huyền tích và sự thật về nhân
dân trong lịch sử. Nói cách khác, chính những huyền thoại, huyền tích
và sự thật lịch sử về nhân dân đã làm nên tên tuổi của các địa danh ấy,
biến chúng thành danh thắng, thành di tích lịch sử văn hóa được mọi
người thừa nhận và biết đến :
+ những người vợ nhớ chồng – núi Vọng Phu;
+ cặp vợ chồng yêu nhau – hòn Trống Mái;
+ người học trò nghèo – núi Bút, non Nghiên;
+ Ông Đốc, Ông Trang, Bà Đen, Bà Điểm…
Trong con mắt của nhà thơ, mỗi danh thắng không chỉ là một
nét vẽ tô điểm vào bức “tranh họa đồ” Đất Nước mà còn ẩn chứa
những nét đẹp tâm hồn của nhân dân trong mấy nghìn năm lịch sử : sự
thủy chung; tình nghĩa vợ chồng; tinh thần yêu nước; ý thức hướng về
tổ tông, nguồn cội; tinh thần hiếu học, ý chí vượt khó vươn lên; tinh
thần xả thân vì cộng đồng, dân tộc… Tựu chung lại, đúng như nhà thơ
đã khái quát : “Và ở đâu trên khắp ruộng đồng gò bãi. Chẳng mang
một dáng hình, một ao ước, một lối sống ông cha. Ôi Đất Nước sau
bốn nghìn năm đi đâu ta cũng thấy. Những cuộc đời đã hóa núi sông
ta”.
- Về lịch sử : khi nhìn vào “bốn nghìn năm Đất Nước”, Nguyễn
Khoa Điềm nhấn mạnh đến “lớp lớp” những con người “giản dị và
bình tâm. Không ai nhớ mặt đặt tên. Nhưng họ đã làm ra Đất Nước”.
Không ai khác mà chính họ đã gìn giữ và truyền lại cho các thế hệ
mai sau mọi giá trị văn hóa vật chất và tinh thần của Đất Nước: hạt
lúa, ngọn lửa, tiếng nói, ngôn ngữ dân tộc, bản sắc văn hóa các vùng
miền… Cũng chính họ “Có ngoại xâm thì chống ngoại xâm. Có nội
thù thì vùng lên đánh bại” tạo dựng chủ quyền, đắp nền xây móng cho
ngôi nhà Đất Nước để các thế hệ mai sau kế thừa và tiếp tục dựng
xây, phát triển.
- Về văn hóa : khi khẳng định “Đất Nước của Nhân dân”, tác giả
đã trở về với ngọn nguồn phong phú, đẹp đẽ của văn hóa, văn học dân
gian mà tiêu biểu là ca dao. Ca dao chính là diện mạo tinh thần, là nơi
lưu giữ đời sống tâm hồn tình cảm của nhân dân qua bao thế hệ.
Nguyễn Khoa Điềm đã chọn ra từ kho tàng thơ ca dân gian ba nét đẹp
tiêu biểu nhất của tâm hồn Việt, của bản sắc văn hóa Đất Nước: thật
say đắm trong tình yêu, quý trọng tình nghĩa và kiên trì, bền bỉ trong
đấu tranh cho đến ngày toàn thắng.
3. Nghệ thuật
- Thể thơ tự do.
- Sử dụng chất liệu văn hóa dân gian: ngôn từ, hình ảnh bình
dị, dân dã, giàu sức gợi
- Giọng thơ thủ thỉ, tâm tình, biến đổi linh hoạt
- Sức truyền cảm lớn từ sự hòa quyện của chất chính luận và
chất trữ tình.
4. Chủ đề
Bằng sự vận dụng đầy sáng tạo hình thức thơ trữ tình- chính
trị, đoạn trích Đất Nước đã quy tụ mọi cảm nhận, mọi cái nhìn và vốn
liếng sách vở cũng như những trải nghiệm cá nhân của người nghệ sĩ
để làm nên một tuyên ngôn về tư tưởng, về nhận thức của cả một thế
hệ nghệ sĩ, ấy là tư tưởng “Đất Nước của Nhân dân”
ĐỀ 1
Phân tích đoạn thơ sau trong bài thơ Đất Nước của Nguyễn Khoa
Điềm.
Khi ta lớn lên Đất Nước đã có rồi
Đất Nước có trong những cái “ngày xửa ngày xưa” mẹ thường hay
kể.
Đất Nước bắt đầu với miếng trầu bây giờ bà ăn
Đất Nước lớn lên khi dân mình biết trồng tre mà đánh giặc
Tóc mẹ thì bới sau đầu
Cha mẹ thương nhau bằng gừng cay muối
mặn Cái kèo, cái cột thành tên
Hạt gạo phải một nắng hai sương xay, giã, giần, sàng
Đất Nước có từ ngày đó…
----------------------------------
2
 I. MỞ BÀI
Đất Nước là nguồn cảm hứng bất tận của thơ ca và nghệ thuật. Mỗi
nhà thơ đều có những cảm nhận rất riêng về Đất Nước, bởi thế Đất
Nước, Tổ quốc hiện lên muôn màu muôn vẻ. Nếu như các nhà thơ
cùng thời thường chọn điểm nhìn về Đất Nước bằng những hình ảnh
kỳ vĩ, mỹ lệ hay cảm hững về lịch sử qua các triều đại thì Nguyễn
Khoa Điềm lại chọn điểm nhìn gần gũi, quen thuộc bình dị để miêu tả
về Đất Nước. Đến với bài thơ Đất Nước của Nguyễn Khoa Điềm ta
như đứng trước muôn màu văn hóa, truyền thống, phong tục tươi đẹp
vô ngần. Vẻ đẹp ấy được hiện lên sâu sắc nhất qua chín câu thơ đầu.
Khi ta lớn lên Đất Nước đã có rồi
… 3. Hai câu thơ tiếp theo nhà thơ diễn tả cụ thể về sự ra đời của đất
Đất Nước có từ ngày đó…
II. THÂN BÀI
1. Khái quát
- Giới thiệu sơ lược về NKĐ
- Giới thiệu về tác phẩm: hoàn cảnh ra đời, thể loại trường ca:
+ Được hoàn thành năm 1971 tại chiến khu Trị Thiên, in lần đầu năm
1974, viết về sự thức tỉnh của tuổi trẻ đô thị vùng tạm chiếm miền
Nam về non sông đất nước, về sứ mệnh của thế hệ mình trong cuộc
chiến chống đế quốc Mỹ xâm lược.
+ Trường ca MĐKV gồm 9 chương, trong đó nhà thơ dành riêng một
chương V để nói về "Đất nước". Đoạn trích "Đất nước" trong SGK là
trích trong phần đầu chương V, là đoạn thơ hay về đề tài đất nước
trong thơ Việt Nam hiện đại.
+ Khác với nhiều tác giả đi trước và một số cây bút cùng thế hệ,
thường lấy yếu tố lịch sử của các triều đại để chiêm ngưỡng hình ảnh
của Tổ quốc và hay dùng những hình ảnh kì vĩ, mĩ lệ, mang tính biểu
tượng để thể hiện cảm nhận của mình về đất nước. Nguyễn Khoa
Điềm thì khác, ông lại lại bắt đầu từ những yếu tố văn hóa gần gũi,
giản dị. thân thiết để dựng nên hình ảnh đất nước Việt Nam.
2. Đất nước là nguồn cảm hứng bất tận của thơ ca. Ở bài thơ này,
Nguyễn Khoa Điềm đã chọn điểm nhìn gần gũi để miêu tả một đất
nước tự nhiên, bình dị mà không kém phần thiêng liêng, tươi đẹp.
Hình ảnh đất nước trong đoạn thơ đầu hiện lên muôn màu muôn vẻ,
sinh động lạ thường, lắng đọng trong tâm tưởng ta qua những nét đẹp
về phong tục, tập quán, văn hóa, truyền thống mang đậm dấu ấn con
người Việt. Câu thơ mở đầu được viết theo thể câu khẳng
định “Khi ta lớn lên Đất Nước đã có rồi”. Với cách vào đầu rất tự
nhiên ấy, nhà thơ khẳng định: Đất Nước đã có từ rất lâu, có trước khi
ta sinh ra vì thế khi ta lớn lên thì ta đã thấy Đất Nước. Bốn chữ cuối
của câu thơ vang lên đầy tự hào “Đất Nước đã có rồi”. Đó là lời
khẳng định chắc nịch về sự trường tồn của đất nước qua mấy ngàn
năm lịch sử dựng nước và giữ nước.
nước.
Đất Nước có trong những cái “ngày xửa ngày xưa” mẹ thường hay
kể.
Đất Nước bắt đầu với miếng trầu bây giờ bà ăn
- Câu thơ thứ nhất, tác giả cho rằng Đất Nước có trong cái “ngày xửa
ngày xưa”. Nghĩa là Đất Nước có từ rất lâu đời, có tự ngày xưa. Đất
Nước có từ trước khi những câu truyện cổ ra đời rồi khi những câu
truyện cổ có mặt trong đời sống tinh thần của ta, ta lại thấy Đất Nước
hiện diện trong truyện cổ. Đó là Đất Nước của một nền văn học dân
gian đặc sắc với những câu chuyện cổ tích, thần thoại, truyền thuyết.
Chính những câu chuyện cổ và những bài hát ru thuở ta còn nằm nôi
là nguồn sữa ngọt lành chăm bẵm cho ta cái chân thiện mĩ và lớn lên
ta biết yêu đất nước con người. Về ý nghĩa của truyện cổ với đời sống
tinh thần con người, nhà thơ Lâm Thị Mỹ Dạ đã xúc động mà viết
nên:
Tôi yêu truyện cổ nước tôi
Vừa nhân hậu lại tuyệt vời sâu xa
Thương người rồi mới thương ta
Yêu nhau dù mấy cách xa cũng
gần
(“Truyện cổ nước mình”)
- Câu thơ thứ hai, nhà thơ diễn tả Đất Nước có trong “miếng trầu bây
3
giờ bà ăn”. Gợi nhắc phong tục ăn trầu của người Việt. Câu thơ gợi
nhớ về câu truyện cổ tích “Sự tích trầu cau” được xem là xưa nhất cách con người Việt Nam: thật thà chất phác, đôn hậu thuỷ chung, yêu
trong những câu truyện cổ. Tục ăn trầu cũng từ câu truyện này mà chuộng hoà bình nhưng cũng kiên cường bất khuất trong tranh đấu.
nên. Như vậy là thẩm thấu vào trong miếng trầu dung dị ấy là 4000
năm phong tục, 4000 năm dân ta gìn giữ phong tục ăn trầu. Miếng
trầu là biểu tượng của tình yêu, vật chứng cho lứa đôi cũng là biểu
tượng tâm linh của người Việt. Từ phong tục ăn trầu, tục nhuộm răng
đen cũng ra đời:
Những cô hàng xén răng
đen Cười như mùa thu tỏa
nắng
(Hoàng Cầm)
4. Câu thơ thứ tư, nhà thơ diễn tả sự trưởng thành của Đất Nước.
Đó là sự trưởng thành từ truyền thống đánh giặc giữ nước qua
hình tượng Thánh Gióng và cây tre: “Đất Nước lớn lên khi dân
mình biết trồng tre mà đánh giặc”
- Câu thơ gợi nhắc cho ta nhớ đến truyền thuyết Thánh Gióng, chàng
trai Phù Đổng Thiên Vương nhổ tre làng Ngà đánh giặc, gợi lên vẻ
đẹp khỏe khoắn của tuổi trẻ Việt Nam kiên cường, bất khuất:
Ta như thuở xưa thần Phù Đổng
Vụt lớn lên đánh đuổi giặc Ân
Sức nhân dân khoẻ như ngựa sắt
Chí căm thù ta rèn thép thành
roi Lửa chiến đấu ta phun vào
mặt Lũ sát nhân cướp nước hại
nòi
(Tố Hữu)
- Truyền thống vẻ vang ấy đã theo suốt chặng đường dài của lịch sử
dân tộc mãi đến hôm nay trong thời đại chống Mỹ bao tấm gương tuổi
trẻ đã anh dũng chiến đấu bảo vệ giống nòi. Phải chăng, đó chính là
vẻ đẹp của các chị, các anh đã tạc vào lịch sử Việt Nam dáng đứng
kiêu hùng bất khuất: Võ Thị Sáu, Trần Văn Ơn, Nguyễn Văn Trỗi…
Vẻ đẹp ấy song hành với hình ảnh cây tre Việt Nam. Cây tre hiền hậu
trên mỗi làng quê. Nó như là sự đồng hiện những phẩm chất trong cốt
4
Tre đứng thẳng hiên ngang bất khuất cùng chia lửa với dân tộc "Một
cây chông cũng tiến công giặc Mỹ ", bởi:
"Nòi tre đâu chịu mọc cong
Chưa lên đã nhọn như chông lạ thường".
5. Bốn câu thơ tiếp theo nhà thơ mang đến cho người đọc vẻ đẹp
thuầnphong mỹ tục của con người Việt:
Tóc mẹ thì bới sau đầu
Cha mẹ thương nhau bằng gừng cay muối
mặn Cái kèo, cái cột thành tên
Hạt gạo phải một nắng hai sương xay, giã, giần, sàng
- Đó là vẻ đẹp giản dị của người phụ nữ Việt Nam. Không ai khác là
những người mẹ với phong tục “búi tóc sau đầu” (tóc cuộn thành búi
sau gáy tạo cho người phụ nữ một vẻ đẹp nữ tính, thuần hậu rất
riêng). Nét đẹp ấy gơi nhớ ca dao:
Tóc ngang lưng vừa chừng em bới
Để chi dài cho rối lòng anh
- Nguyễn Khoa Điềm tiếp tục gắn dòng suy tưởng đến con người
nhau; siêng năng tích góp mỡ màu dồn thành sự sống. Từ đó, tục đặt
tên con “cái Kèo, cái Cột” cũng ra đời.
- Đâu chỉ có những vẻ đẹp trên, dân tộc ta còn có truyền thống lao
động cần cù, chịu thương chịu khó “Hạt gạo phải một nắng hai sương
xay giã dần sàng”.
Thành ngữ “Một nắng hai sương” gợi nên sự cần cù chăm chỉ của cha
ông ta những ngày long đong, lận đận trong đời sống nông nghiệp lạc
hậu. Đó là truyền thống lao động cần cù, chịu thương chịu khó. Các
động từ “Xay – giã – dần – sang” là quy trình sản xuất ra hạt gạo. Để
làm ra hạt gạo ta ăn hằng ngày, người nông dân phải trải qua bao nắng
sương vất vả gieo cấy, xay giã, giần sàng. Thấm vào trong hạt gạo bé
nhỏ ấy là mồ hôi vị mặn nhọc nhằn của giai cấp nông dân. Bởi vậy, ăn
hạt gạo dẻo thơm ta phải nhớ công ơn người đã làm ra nó:
Ai ơi bưng bát cơm đầy
Dẻo thơm một hạt đắng cay muôn phần.
6. Câu thơ cuối cùng khép lại một câu khẳng định với niềm tự
hào: “Đất Nước có từ ngày đó”.
ngàn đời cư trú, lao động, chiến đấu trên mảnh đất Việt để giữ gìn tôn
tạo mảnh đất thân yêu. Ở đó đạo lí ân nghĩa thủy chung đã trở thành
truyền thống ngàn đời của dân tộc: "Cha mẹ thương nhau bằng gừng
cay muối mặn". Ý thơ được toát lên từ những câu ca dao đẹp:
“Tay bưng đĩa muối chén gừng
Gừng cay muối mặn xin đừng quên nhau”
- Thành ngữ “gừng cay muối mặn” được vận dụng một cách đặc sắc
trong câu thơ nhẹ nhàng mà thấm đượm biết bao ân tình. Nó gợi lên
được ân nghĩa thủy chung ở đời: gừng càng già càng cay, muối càng
lâu năm càng mặn, con người sống với nhau lâu năm thì tình nghĩa
càng đong đầy. Có lẽ chính vì vậy mà Đất Nước còn ghi dấu ấn của
cha của mẹ bằng Hòn trống mái, núi Vọng Phu, Hòn Trống Mái… đi
vào năm tháng.
- Câu thơ "Cái kèo cái cột thành tên", gợi nhắc cho người đọc nhớ đến
tục làm nhà cổ của người Việt. Đó là tục làm nhà sử dụng kèo cột
giằng giữ vào nhau làm cho nhà vững chãi, bền chặt tránh được mưa
gió, thú dữ. Đó cũng là ngôi nhà tổ ấm cho mọi gia đình đoàn tụ bên
- “Ngày đó” là ngày nào ta không rõ nhưng chắc chắn “ngày đó” là
ngày ta có truyền thống, có phong tục tập quán, có văn hóa mà có văn
hóa nghĩa là có đất nước. Đúng như lời Bác dặn trước lúc đi xa “Rằng
muốn yêu tổ quốc mình, phải yêu những câu hát dân ca”. Dân ca, ca
dao là đặc trưng văn hóa của Việt Nam, muốn yêu Đất Nước trước hết
phải yêu và quý trọng văn hóa nước nhà. Bởi văn hóa chính là Đất
Nước. Thật đáng yêu đáng quý, đáng tự hào biết bao lời thơ dung dị,
ngọt ngào của Nguyễn Khoa Điềm.
7. Nghệ thuật:
- Thành công của đoạn thơ trên là nhờ vào việc vận dụng khéo léo chất
liệu văn hóa dân gian như phong tục ăn trầu, tục búi tóc, truyền thống
đánh giặc, truyền thống nông nghiệp. Nhà thơ sáng tạo thành ngữ dân
gian, ca dao tục ngữ, thành ngữ…Điệp ngữ Đất Nước được nhắc lại
nhiều lần. Nhà thơ luôn viết hoa hai từ Đất Nước tạo nên sự thànhi ính,
thiêng liêng… Tất cả làm nên một đoạn thơ đậm đà không gian văn
hóa người Việt. Ngôn ngữ mộc mạc, giản dị, lời thơ nhẹ
5
 nhàng đúng giọng thủ thỉ tâm tình nhưng vẫn mang đậm hồn thơ triết
lí.
- Chính hệ thống chất liệu đã làm nên tính chất mới mẻ, độc đáo
trong đoạn thơ của NKĐ. Hệ thống chất liệu đó đã khiến cho hình
tượng đất nước trong thơ ông thấm đẫm không khí Việt Nam. Chính
vì thế hình tượng đất nước trong thơ NKĐ vừa mới lạ vừa gần gũi
với mỗi người đọc.
III. KẾT BÀI
Tóm lại, đoạn thơ ta vừa phân tích ở trên là đoạn thơ hay nhất trong
bài thơ Đất Nước. Qua đoạn thơ, nhà thơ đã mang đến cho người đọc
vẻ đẹp của một Đất Nước giàu văn hóa cổ truyền. Đất Nước của
truyền thống, phong tục tươi đẹp mang đậm dấu ấn của tư tưởng Đất
Nước của nhân dân. Thấm đẫm trong hình tượng đất nước còn là
niềm tự hào dân tộc, là một quan niệm, một triết lí mới mẻ về đât
nước của nhà thơ.
"Đất là nơi anh đến trường
… lãnh thổ - địa lí và thời gian – truyền thống – lịch sử
Cũng biết cúi đầu nhớ ngày giỗ tổ
1. Khái quát chung:
- Giới thiệu về tác giả NKĐ
- Giới thiệu về tác phẩm: hoàn cảnh ra đời, thể loại trường ca
- Giới thiệu sơ lược đoạn 1: Như đã nói ở lúc đầu, Đất Nước không ở
đâu xa mà ở ngay xung quanh chúng ta, gần gũi, thân thương quanh ta
là cái kèo cái cột, hạt gạo ta ăn hằng ngày, câu truyện mẹ kể, miếng
trầu bà ăn... Và để làm rõ hơn về Đất Nước, Nguyễn Khoa Điềm đã
tách Đất Nước thành hai thành tố Đất và Nước – một yếu tố thuộc âm,
một yếu tố thuộc dương, để giải thích một cách đơn giản nhưng cụ thể
về Đất Nước.
- Nếu như trong 9 câu đầu à hình ảnh đất nước trong đời sống của mỗi
cá nhân được hình thành bằng con đường thẩm thấu tự nhiên thì trong
đoạn thứ hai là hình ảnh đất nước được hình thành qua nhận thức lí
tính, qua sự trải nghiệm. Đó là khi đất nước đã đến tuổi trưởng thành.
ĐỀ 2
Phân tích đoạn thơ sau trong bài thơ Đất Nước của NGuyễn Khoa
Điềm:
"Đất là nơi anh đến trường
...
Cũng biết cúi đầu nhớ ngày giỗ tổ"
BÀI LÀM
Nguyễn Khoa Điềm là nhà thơ trưởng thành trong thời kỳ kháng
chiến chống Mỹ. Ông từng là Bộ trưởng Bộ văn hóa thông tin nay đã
nghỉ hưu. Các tác phẩm tiêu biểu: Đất ngoại ô, Trường ca Mặt đường
khát vọng. Đất nước là bài thơ được trích từ chương V trường ca Mặt
đường khát vọng được hoàn thành ở chiến trường Bình Trị Thiên năm
1971, viết về sự thức tỉnh của tuổi trẻ miền Nam xuống đường tranh
đấu hòa hợp với cuộc kháng chiến của dân tộc. Đoạn thơ ta sắp phân
tích sau đây là đoạn thơ để lại dấu ấn về nội dung và nghệ thuật sâu
sắc nhất:
Đoạn thơ là hình ảnh đất nước qua các phương diện không gian –
2. Luận điểm 2:
Cùng với bút pháp chính luận, đoạn thơ của NKĐ được kết cấu rất
chặt chẽ và được bố cục rất minh bạch: Phần trước dành cho không
gian – địa lí, phần sau dành cho lịch sử, xen vào giữa các phần là 2
câu thơ cực ngắn: Thời gian đằng đẵng – không gian mênh mông –
mang tư cách là hai câu chủ đề. Hai đối tượng được tái hiện là thời
gian và không gian được thể hiện bằng hai tính từ là “mênh mông”
và “đằng đẵng” đều thể hiện về trạng thái không thể nào đo đếm
được hay là cái bao la, kì vĩ. Nói cách khác, hai tính từ ấy đã chứa
một niềm tự hào vô bờ bến của NKĐ về cương vựa và ngọn nguồn
của dân tộc
3. Luận điểm 2: Bốn câu thơ đầu nhà thơ giải thích về Đất Nước
theo lối chiết tự đi từ cái riêng đến cái chung.
Đất là nơi anh đến
trường Nước là nơi em
6
tắm Đất nước là nơi ta hò hẹn
Đất nước là nơi em đánh rơi chiếc khăn trong nỗi nhớ thầm.
Đất nước trong quan niệm của NKĐ không phải là một khái
niệm trừu tượng, mơ hồ, xa vời mà trái lại là những gì gắn bó mật
thiết nhất với mỗi đời người. Đó là không gian sinh tồn của mỗi
chúng ta:
Đất là nơi anh đến
trường Nước là nơi em
tắm
Khi Đất Nước được tách ra thành hai thành tố nó gắn với kỉ niệm
đáng yêu, đáng nhớ, thân thuộc của một đời người. Tách thành tố
ĐẤT – để chỉ con đường hằng ngày anh tới trường, là ngôi trường
cung cấp hành trang tri thức cho mỗi chúng ta tự tin để làm chủ cuộc
sống. Tách thành tố NƯỚC – Là dòng sông nơi em tắm mát, dòng
sông chở nặng phù sa làm tốt xanh những cánh đồng, bãi mía, nương
dâu. Cách diễn giải ấy giúp ta hình dung cụ thể: Đất Nước là nơi ta
lớn lên, học tập và sinh hoạt. Khi tách ra thì Đất Nước gắn với kỷ
niệm riêng tư của mỗi người còn khi gộp lại Đất Nước lại sống trong
cái ta chung. “Khi ta hò hẹn”,
Đất nước không phải là một cái gì khác ngoài không gian tình cảm,
không gian tâm tình của mỗi đời người. Đất Nước hòa nhập vào một,
trở thành không gian hẹn hò, nâng bước và minh chứng cho tình yêu
của hai đứa. Nơi trai gái hẹn hò gợi nên những không gian làng quê
thanh bình yên ả: mái đình, hàng cau, lũy tre làng, chiếc cầu tre nho
nhỏ… tất cả đều đẹp đều hài hòa và nồng đượm làm sao. Và khi hai
đứa yêu nhau thì Đất Nước như cũng sống trong nỗi nhớ thầm của hai
đứa “Đất Nước là nơi em đánh rơi chiếc khăn trong nỗi nhớ thầm” .
Câu thơ đậm đà chất dân ca ca dao, đặc trưng của văn hóa Việt xưa
xa, gợi nhắc cho ta bài ca dao nổi tiếng:
“Khăn thương nhớ
ai Khăn rơi xuống
đất Khăn thương nhớ
ai Khăn vắt lên vai
Khăn thương nhớ ai
7
 Khăn chùi nước mắt”.
Chiếc khăn bé nhỏ, giản dị cũng thật đáng yêu và dễ thương nguồn gốc của người Việt. Từ câu truyện ấy dân ta muôn đời ta tự hào
làm sao, nó cũng là vật chứng cho tình yêu đôi lứa “Gói một chùm
hoa/ Trong chiếc khăn tay/ Cô gái ngập ngừng/ Sang nhà hàng
xóm” (Phan Thị Thanh Nhàn)
3. Luận điểm 3: Tiếp tục tách hai thành tố Đất Nước, nhà thơ
Nguyễn Khoa Điềm lại lí giải sâu sắc hơn nữa về Đất Nước: Vẻ đẹp
quê hương đất nước được tái hiện trong những lời ca dao toát lên lòng
tự hào về non sông gấm vóc, về Cha Rồng Mẹ Tiên, gắn với lòng biết
ơn tổ tiên đã ăn sâu vào tiềm thức từng người Việt :
Đất là nơi “con chim phượng hoàng bay về hòn núi
bạc” Nước là nơi “con cá ngư ông móng nước biển
khơi” Thời gian đằng đẵng
Không gian mênh mông
Đất Nước là nơi dân mình đoàn
tụ Lạc Long Quân và Âu Cơ
Đẻ ra đồng bào ta trong bọc trứng
Tác giả cảm nhận Đất Nước trên bình diện không gian địa
lý. Đất Nước được cảm nhận là “không gian mênh mông”. Có thể
hiểu đó là núi sông, bờ cõi, là Bắc – Trung – Nam một dải. Là đất
nước rừng vàng biển bạc. Trong ấy, bao thế hệ nối tiếp nhau quản lí
đất nước từ dãy Trường Sơn hùng vĩ - "Nơi con chim phượng hoàng
bay về hòn núi bạc” cho đến biển bờ Thái Bình Dương vỗ sóng mênh
mang - nơi "Con cá ngư ông móng nước biển khơi". Đó là nơi dân
mình đoàn tụ, phát triển giống nòi và làm ăn sinh sống làm nên non
sông gấm vóc Việt Nam.
Tác giả cảm nhận Đất Nước không chỉ gắn liền với biên
cương, lãnh thổ, địa lý mà Đất Nước còn gắn với lịch sử: đất nước
được cảm nhận bằng chiều sâu“thời gian đằng đẵng”. Nguyễn Khoa
Điềm với một tình cảm tự hào, ông gợi lại huyền sử lung linh về dòng
dõi con Rồng cháu Tiên của dân Lạc Việt. Đó là truyền thuyết:
“Lạc Long Quân và Âu Cơ
Đẻ ra đồng bào ta trong bọc trứng”
Câu truyện cổ “Sự tích trăm trứng” đã ra đời từ lâu đời nhằm lý giải
8
mình là con rồng cháu tiên, con cháu Vua Hùng. Cho nên đất nước
luôn tiềm tàng mối quan hệ giữa các thế hệ quá khứ, hiện tại và
tương lai: “Những ai đã khuất / Những ai bây giờ”. Những ai đã
khuất là những người trong quá khứ - những con người sống giản dị
chết bình tâm, những con người đã có công dựng nước và phát
triển đất nước. Những ai bây giờ là những người trong hiện tại,
đang sống và chiến đấu. Tất cả đều ý thức sâu sắc về sứ mệnh “Yêu
nhau và sinh con đẻ cái” bảo tồn nòi giống con dân Việt để góp vào
một nhiệm vụ to lớn và thiêng liêng “Gánh vác phần người đi trước
để lại” . Tất cả đều ý thức về tổ tiên và nguồn gốc tổ tiên, không bao
giờ được quên cội nguồn dân tộc “Hằng năm ăn đâu làm đâu/Cũng
biết cúi đầu nhớ ngày giỗ Tổ”. Câu thơ vận dụng sáng tạo câu ca dao
“ Dù ai đi ngược về xuôi/ Nhớ ngày giỗ Tổ mùng mười tháng Ba”.
Cho nên tự trong bản thân nó đã bao hàm lời nhắc nhở về nguồn gốc,
ĐỀ 3
Cảm nhận đoạn thơ sau trong đoạn trích "Đất Nước" - Nguyễn
Khoa Điềm:
“Những người vợ nhớ chồng còn góp cho Đất Nước những núi
Vọng Phu
… nhân dân hóa thân thành những danh lam thắng cảnh tuyệt đẹp cho Đất
Những cuộc đời đã hóa núi sông ta.”
HƯỚNG DẪN
I. MỞ BÀI (giới thiệu vấn đề)
II. THÂN BÀI
1. Khái quát tác giả, tác phẩm:
2. Cảm nhận nội dung
a. Tư tưởng “Đất Nước của nhân dân” trước hết được thể hiện
qua sự biết ơn sâu nặng của nhà thơ đối với nhân dân đã “góp”
cuộc đời mình, tuổi tên của mình, số phận mình để hóa thân
thành những địa danh, thắng cảnh. Những địa danh, thắng cảnh
ấy gắn với cuộc sống, số phận, tính cách của nhân dân:
“Những người vợ nhớ chồng còn góp cho Đất Nước những núi Vọng
Phu
dòng giống Tổ tiên. Hai chữ“cúi đầu” thể hiện niềm thành kính
thiêng liêng mà rất đỗi tự hào về nguồn gốc cha ông. Cúi đầu để
hướng về lịch sử về những Tổ Hùng Vương đã góp công dựng nên
nước nhà Âu Lạc mà nay là nước Việt Nam hùng cường sánh vai bốn
bể năm châu. Người Việt mình dù đi khắp thế giới nhưng trong tâm
linh của họ luôn có một ngôi nhà chung để quay về. Đó chính là Quê
cha đất Tổ Vua Hùng.
Nguyễn Khoa Điềm, qua đoạn thơ trên, đã nêu những định
nghĩa đa dạng, phong phú về đất nước, từ chiều sâu của văn hóa văn
tộc, chiều dài của thời gian lịch sử đến chiều rộng của không gian đất
nước. Nhà thơ cũng vận dụng rộng rãi các chất liêu văn hóa dân gian,
từ truyền thuyết lịch sử, phong tục, tập quán đến sinh hoạt, lao động
của dân tộc ta, kết hợp với những hình ảnh, ngôn ngữ nghệ thuật đậm
đà tính dân tộc và giàu chất trí tuệ.
…
Những người dân nào đã góp tên Ông Đốc, Ông Trang, Bà Đen, Bà
Điểm…”
- Trước hết, ta có thể thấy, nhà thơ đã sử dụng nghệ thuật liệt kê (liệt
kê những địa danh), sử dụng động từ “góp” để diễn tả hình ảnh của
Nước. Các danh thắng ấy được nhà thơ liệt kê từ Bắc đến Nam, đâu
đâu cũng mang bóng dáng nhân dân.
+ Ở miền Bắc, danh thắng ấy hiện lên với núi Vọng Phu, hòn Trống
Mái biểu tượng cho vẻ đẹp của tình yêu thủy chung bền vững. Hòn
Vọng Phu nay vẫn còn ở Lạng Sơn gắn liền với tích nàng Tô Thị bồng
con chờ chồng hóa đá. Hòn Trống Mái ở Sầm Sơn, Thanh Hóa, tương
truyền do hai vợ chồng yêu nhau hóa thân thành. Thời gian trôi qua,
những vẻ đẹp thủy chung, nghĩa tình đã bất tử.
9
+ Đó còn là vẻ đẹp người anh hùng làng Gióng với chứng tích “ao
đầm ” hình móng chân ngựa mọc đầy quanh chân núi Sóc Sơn (Hà
Nội). Đó là quần thể núi non hùng vĩ “chín mươi chín con voi” bao
quanh núi Hi Cương (Phú Thọ) nơi đền thờ vua Hùng ngự trị. Đó là
“con cóc con gà quê hương góp cho Hạ Long thành thắng cảnh”. Tất
cả nhằm nhắc nhở chúng ta nhớ về truyền thống đánh giặc giữ nước,
công cuộc xây dựng, kiến thiết đất nước của cha ông.
+ Ở miền Trung, nhà thơ đưa ta về với vùng đất Quảng Ngãi để
chiêm ngưỡng “núi Bút, non Nghiên” do cậu học trò nghèo dựng nên.
Đó là biểu tượng của truyền thống hiếu học của nhân dân đã góp cho
đất nước bao tên tuổi.
+ Ở miền Nam, danh thắng là con sông Cửu Long hiền hòa, tươi đẹp:
“Những con rồng nằm im góp dòng sông xanh thẳm”. Là những
người dân hiền lành, chăm chỉ góp nên “tên xã tên làng trong mỗi
chuyến di dân”. Đó là “Ông Đốc, Ông Trang, Bà Đen, Bà Điểm”.
b. Bốn câu thơ cuối nâng ý thơ lên tầm khái quát: sự hóa thân
của Nhân Dân vào bóng hình Đất Nước. Nhân Dân chính là
mình. Ý thơ giản dị mà sâu sắc khiến ta hình dung Đất Nước thật gần
gũi và thân thuộc.
3. Tổng kết nghệ thuật: Đoạn thơ có kết cấu chặt chẽ, tự nhiên được
viết theo thể thơ tự do. Câu thơ mở rộng kéo dài, biến hóa linh hoạt
tạo cho đoạn thờ giàu sức gợi cảm và khái quát cao. Thủ pháp liệt kê
địa danh, nhà thơ luôn viết hoa hai chữ Đất Nước thể hiện sự thành
kính thiêng liêng. Động từ “góp” được nhắc lại nhiều lần. Tất cả làm
nên đoạn thơ hay về đất nước.
III. KẾT BÀI
Đánh giá chung
ĐỀ 4
Bàn về chương “Đất nước” trích từ “Mặt đường khát vọng” của
Nguyễn Khoa Điềm, có ý kiến cho rằng:
Tư tưởng “Đất Nước của Nhân dân, Đất Nước của ca dao thần
thoại” là tư tưởng chủ đạo, chi phối cả nội dung và hình thức
chương V của bản trường ca này.
người đã tạo dựng, đã đặt tên, ghi dấu ấn cuộc đời mình lên mỗi
ngọn núi, dòng sông, khắp mọi miền đất nước này:
“Và ở đâu trên khắp ruộng đồng gò bãi
Chẳng mang một dáng hình, một ao ước, một lối sống ông cha
Ôi! Đất Nước bốn nghìn năm đi đâu ta cũng thấy
Những cuộc đời đã hóa núi sông ta”
- Hai câu đầu là khẳng định dáng hình của Nhân Dân trong không
gian Đất Nước “trên khắp ruộng đồng gò bãi”. Bóng hình ấy của nhân
dân không chỉ làm cho đất nước thêm phần tươi đẹp mà còn mang
“một ao ước, một lối sống cha ông”. Nghĩa là nhân dân không chỉ góp
danh lam thắng cảnh, mà còn góp vào đó những giá trị tinh thần, là
phong tục, tập quán, là truyền thống văn hóa lưu dấu tới mai sau.
- Hai câu cuối, hình tượng thơ được nâng dần lên và chốt lại bằng một
câu đầy trí tuệ: “Những cuộc đời đã hóa núi sông ta”. “Núi sông ta”
sỡ dĩ có được là nhờ “những cuộc đời” đã hóa thân để góp nên. Nhân
Dân không chỉ góp tuổi, góp tên mà còn góp cả cuộc đời và số phận
Từ cảm nhận của mình về đoạn trích “Đất nước”, anh/chị
hãy bình luận về ý kiến trên.
ĐỀ 5
Khi ta lớn lên Đất Nước đã có rồi
Đất Nước có trong những cái “ngày xửa ngày xưa”…
mẹ thường hay kể.
Đất Nước bắt đầu với miếng trầu bây giờ bà ăn
Đất Nước lớn lên khi dân mình biết trồng tre mà đánh giặc
Tóc mẹ thì bới sau đầu
Cha mẹ thương nhau bằng gừng cay muối mặn
Cái kèo, cái cột thành tên
Hạt gạo phải một nắng hai sương xay, giã, giần, sàng
Đất Nước có từ ngày đó…
Bàn về đoạn thơ trên, có ý kiến cho rằng: Trong đoạn thơ Nguyễn
Khoa Điềm đã cố gắng thể hiện hình ảnh Đất nước gần gũi, giản
1
0
dị. Đó là cách để đi vào lòng người, cũng là cách nhà thơ đi con
đường riêng của mình không lặp lại người khác.

ĐỀ 6
Hình ảnh đất nước trong Việt Bắc của Tố Hữu và Đất Nước của
Nguyễn Khoa Điềm?

ĐỀ 7
Cảm nhận của anh/ chị về hai đoạn thơ sau:
Rải rác biên cương mồ viễn xứ
Chiến trường đi chẳng tiếc đời
xanh Áo bào thay chiếu anh về đất
Sông Mã gầm lên khúc độc hành (Tây Tiến – Quang
Dũng) “Em ơi em Đất Nước là máu xương của mình
Phải biết gắn bó và san sẻ
Phải biết hóa thân cho dáng hình xứ
sở Làm nên Đất Nước muôn đời”
(Đất Nước- Nguyễn Khoa Điềm)

1
1