Suština objašnjenja koje daju albanski udžbenici je sledeća:

 Albanski ustanak 1912. protiv Otomanskog carstva počeo je u Kosovskom vilajetu, a

kasnije se proširio na druge vilajete. Zahtev albanskih ustanika bila je autonomija u
okviru Otomanskog carstva. Otomansko carstvo nije prihvatilo zahtev za
autonomijom pa su ustanici zauzeli Skoplje, prestonicu Kosovskog vilajeta. Ovo je
uznemirilo Otomansko carstvo, kao i balkanske države. Otomansko carstvo je
prihvatilo većinu albanskih zahteva, ali uz neke izmene. Ustanici su prihvatili izmene
pošto se spoljna situacija pogoršavala kao rezultat nastojanja balkanskih država da
međusobno podele balkansku teritoriju.
 Srpska vojska je osvojila Kosovo i uputila se ka delovima severne i srednje Albanije.
Osvajanja Kosova i albanskih teritorija od strane srpske i crnogorske vojske bilo je
praćeno uništavanjem sela i gradova i ljudskim žrtvama. Vlade Srbije i Crne Gore su
promenile strukturu stanovništva albanske teritorije proterivanjem Albanaca,
primoravajući ih da promene svoju veroispovest i favorizovanjem i naseljavanjem
albanskih teritorija slovenskim stanovništvom. U cilju ujedinjenja teritorija sa
Albanijom kosovsko vođstvo koje se nalazilo u Albaniji organizovalo je oružani
ustanak na teritorijama koje su potpale pod srpsku i crnogorsku vlast. Srpska vojska je
ugušila ovaj ustanak uništavanjem i spaljivanjem sela i vršenjem nasilja nad lokalnim
stanovništvom. Neki ljudi su se spasili prelaskom u Albaniju.
 Deklaracija o nezavisnosti Albanije imala je veliki značaj zato što je označila kraj
petstogodišnje vladavine i krunisala rat koji su Albanci vodili. Londonska
konferencija je utvrdila da je Albanija proglasila sebe za autonomnu, suverenu i
naslednu kneževinu pod garancijom šest Velikih sila. Ova konferencija je odlučila o
albanskim granicama, ostavljajući Kosovo i Čameriju izvan države.

Suština u srpskim udžbenicima je sledeća:

 Albanski ustanak 1912. uopšte nije prisutan.

 Treća srpska vojska je oslobodila Kosovo munjevitim udarom i krenula da sa
prodorom do Jadranskog mora. 23. oktobra 1912, na ravnici gde se 1389. odigrao
Kosovski boj, Srbi su slavili oslobođenje Kosova, kolevke srpske nacije, na koje su
mnoge generacije čekale tokom devetnaestog veka. Ne pominju se zločini koje su
srpske snage počinile između oktobra 1912. i marta 1913.
  Deklaracija o nezavisnosti Albanije 28. novembra 1912. imala je praktičnu
implikaciju da Srbija neće dobiti izlaz na more.

U crnogorskim udžbenicima suština navedenih događaja je sledeća:

 Ustankom od 1909. do prve polovine 1912. Albanci Kosovskog i Skadarskog vilajeta

primorali su Otomansko carstvo na hitno rešavanje albanskog pitanja. Moćnim
istrajavanjem kretanja kosovskog ustanka 1912. i nacrtom programa od 14 tačaka,
postavljen je okvir albanske autonomije. Saradnja između Albanaca i članica
Balkanskog saveza nije bila ostvarena.
 Početkom oktobra 1912. crnogorske snage su pokrenule uspešnu militarnu operaciju
protiv Metohije (Peć i Đakovica). Kasnije je srpska vojska – po zauzimanju Kosova i
većeg dela Makedonije – prešla preko Albanije, stigla na jadransku obalu i zauzela
Drač krajem novembra 1912. Umesto rata za oslobođenje svojih sunarodnika,
dominirali su interesi političke elite tako da su svi ratni napori pretvoreni u otimanje
zemlje, poravnanje računa, pljačkanje i nedostatak poštovanja prema nacionalnim
pravima manjina, posebno Makedonaca.
 U vreme potpune prevlasti Balkanskog saveza, kada je Otomansko carstvo bilo
prinuđeno da zatraži prekid vatre, na sastanku albanskih lidera u Valoni u novembru
1912, predstavnici svih albanskih teritorija, predvođeni Ismailjom Ćemalijem,
proglasili su nezavisnost Albanije. Albansko pitanje je dominiralo na Londonskoj
konferenciji. Konferencija je priznala Albaniju kao novu autonomnu državu i otvorila
pitanje njenih granica. Ovo je omelo planove balkanskih saveznika. Srbija je bila
primorana da povuče svoju vojsku iz Albanije i da odustane od izlaza na more.
Priznanje je dato teritoriji koju je je Srbija zauzela u Novom Pazaru, na Kosovu i u
Makedoniji.

Sadržaj makedonskih udžbenika ima sledeće ključne tačke:

 Opšti albanski ustanak 1912. je podignut zato što Otomansko carstvo nije ispunilo
albanske zahteve za nacionalnom autonomijom. Središte ustanka bilo je Kosovo.
Otomansko carstvo i turske vođe bili su protiv autonomije.
 Snage Balkanskog saveza su započele osvajanje albanske i makedonske zemlje
paralelno sa ratom protiv otomanskih snaga. Srpske snage su osvojile Kosovo i
uputile se ka delovima severne i srednje Albanije. Uspostavljen je militarni i policijski
režim na Kosovu gde su albanske škole i pismo i zastava itd. bili zabranjeni. Nova
 situacija je bila jako teška za Albance, pa kako bi spasili svoju otadžbinu od
opasnosti, organizovali su otpor srpskoj vojsci.
 Pošto se Balkanski rat završio veoma brzo i nakon što je Otomansko carstvo počelo
da gubi svoju moć na Balkanu više nije bilo ispravno zahtevati autonomiju koja je je
bila zahtev do tog trenutka, već zahtevati punu nezavisnost umesto toga. Stoga je 28.
novembra u Valoni, proglašena albanska nezavisnost, koja je bila rezultat vekovnih
borbi albanskog naroda protiv otomanskog carstva. Deklaracija o nezavisnosti je bila
velika pobeda protiv duge otomanske vladavine i protiv planova susednih država o
osvajanju. Na Londonskoj konferenciji, kojom je dominiralo albansko pitanje, nije
uzeto u obzir načelo samo-opredeljenja, već jedino pravo pobednika. Suprotno volji
albanskog naroda, konferencija je odlučila da će Kosovo i ostatak albanske teritorije
na severu pripasti Srbiji i Crnoj Gori.

Sažetak

Opšti ustanak 1912, predvođen Hasanom Prištinom, prvobitno je ciljao ka teritorijalnoj

autonomiji u okviru Otomanskog carstva, uz zvanično priznanje granica teritorije sa
albanskom većinom i etničkim albanskim civilnim i vojnim vlastima. Kao rezultat
unutrašnjih podela i nakon preuzimanja kontrole nad teritorijom Kosova u leto 1912, vođe
albanskog ustanka su iznele novu političku platformu sa četrnaest zahteva (poznatu kao 14
tačaka Hasana Prištine), koja je predviđala ne-teritorijalnu autonomiju – bez izričitog
navođenja albanske vojske ili granica. Tačke se uglavnom bave obrazovanjem,
poljoprivredom, trgovinom i saobraćajem, ali isto tako obuhvataju proglašenje opšte
amnestije za ustanike, obnovu domova koji su uništeni i suđenje članovima mladoturske
vlade.
U srpskim udžbenicima uopšte nema prikaza albanskog ustanka 1912; u nekim kosovskim
udžbenicima njegov cilj je predstavljen kao stvaranje albanske države, nezavisne od
otomanske vlasti; u udžbenicima u Albaniji, Crnoj Gori i Makedoniji i u nekim kosovskim
udžbenicima cilj ovog ustanka je prikazan kakav je zaista bio: autonomija u okviru
Otomanskog carstva. Ali ovi udžbenici ne predstavljaju na izričit način promene političkih
ciljeva albanskih ustanika: od teritorijalne autonomije do ne-teritorijalne autonomije. Motivi
za okončanje ustanka se pominju samo u kosovskim i albanskim udžbenicima, pri čemu
kosovski udžbenici kažu da su albanski ustanici proglasili okončanje ustanka pošto su „… na
granici krenule oružane provokacije od strane Crnogoraca“, dok albanske knjige kao motiv
navode „pogoršanje spoljne situacije usled nastojanja balkanskih država da objave rat
Otomanskom carstvu i da između sebe podele albansku teritoriju“. Stoga se razlog
neostvarivanja političkih zahteva tadašnjih albanskih lidera, u albanskim i kosovskim
udžbenicima, pripisuje samo susednim državama.
Ni u jednom udžbeniku u ovim zemljama se ne pominje činjenica da su Albanci u to vreme
bili podeljeni: s jedne strane, većina predstavnika gradova – pripadnika aristokratije – koji su
se suprotstavili autonomiji, i s druge strane, ustaničkih vođa čiji je cilj bila autonomija i koji
su isto tako bili podeljeni pošto su neki od njih želeli da ostanu čvrsto povezani sa
Otomanskim carstvom. Predstavnici gradova – pripadnici aristokratije – pominju se kao „…
pro-turski elementi koji su se protivili autonomiji“ samo u udžbenicima u Makedoniji i u dva
kosovska udžbenika, Historia 11 i Historia 12 za opštu gimnaziju. Ove podele su bile glavni
razlog promene u političkim ciljevima od teritorijalne autonomije do ne-teritorijalne
autonomije.
Ni u jednom udžbeniku u ovim zemljama nema navođenja činjenice da su podele među
vođama albanskog ustanka bile podsticane od strane srpskih predstavnika, koji su naoružavali
neke vođe albanskog ustanka. Nadalje, sve političke struje tog vremena predstavljene su pod
kišobranom onoga što tekstovi nazivaju Nacionalnim albanskim pokretom, koji je prikazan
kao homogena struktura sa jasnim zahtevima. Prikazivanje ovih podela je krucijalno zato što
su one imale odlučujući uticaj na izmene političke platforme od teritorijalne autonomije do
ne-teritorijalne autonomije. Međutim, albanski ustanici nisu ostvarili čak ni ne-teritorijalnu
autonomiju zato što su se, umesto da stvore organe vlasti, raspršili odmah nakon što je
Otomansko carstvo zvanično prihvatilo njihovih četrnaest tačaka, isključujući tako
mogućnost pokretanja sudskog postupka protiv mladoturske vlade.
Nakon što su otomanske regimente počele da napuštaju Kosovo krajem septembra 1912. i
objavom rata od strane Crne Gore, a kasnije i od strane drugih članica Balkanske lige (Srbije,
Bugarske i Grčke) protiv Otomanskog carstva početkom oktobra 1912, srpske snage su ušle
na kosovsku teritoriju. Sporazum Balkanske lige – koji je garantovala Rusija – opisao je
podelu teritorije nakon povlačenja Otomanskog carstva koje je isto tako kontrolisalo područja
nastanjena albanskim većinama na Balkanu, uključujući Kosovo. Sredinom oktobra 1912,
srpski kralj, Petar Karađorđević, u svojoj proklamaciji nazvanoj „Sprskom narodu“ između
ostalog je rekao, „… Moja vojska će se u Staroj Srbiji susresti sa hrišćanskim i
muslimanskim Srbima koji su nam jednako dragi, ali i sa hrišćanskim i muslimanskim
Albancima, sa kojima je naš narod već trinaest vekova delio radost i tugu. Donećemo vam
slobodu, bratstvo i jednakost za sve“. Albanci su odlučili da ne učestvuju u ratu između
Balkanskih saveznika i Turaka. Tako su 23. oktobra 1912, na ravnici na kojoj se 1389. vodio
Kosovski boj, Srbi proslavili, kako srpski udžbenici kažu, „oslobođenje Kosova, kolekvu
srpske države, na koje su mnoge generacije čekale tokom devetnaestog veka“. S druge strane,
ulazak srpskih trupa na Kosovo i druga područja naseljena Albancima predstavljeno je kao
pokoravanje u udžbencima na Kosovu, u Albaniji, a čak i u Crnoj Gori i Makedoniji.
O zločinima koje je Srbija počinila na Kosovu od oktobra 1912. do marta 1913, srpski
udžbenici ne kažu ni reč. Naravno, ovi zločini se navode u udžbenicima na Kosovu i u
Albaniji. Kosovski udžbenici navode ove zločine kao „krvave terorističke zločine protiv
albanskog naroda, protiv koga su balkanske države koristile nasilje i nacionalistički teror“,
dok albanski udžbenici navode samo „… uništavanje sela i gradova, gubitak života, Albance
prinuđene da napuste svoje domove, prinudnu promenu vere, naseljavanje albanskih oblasti
Slovenima“. Čudnovato, ovi zločini su takođe na neki način prikazani u makedonskim
udžbenicima – gde je teška situacija i uspostavljanje militarnog/ policijskog režima
ilustrovano zabranjivanjem škola, pisma i zastave – pa čak na indirektan način u crnogorskim
udžbenicima koji pominju „… otimanje zemlje, pljačkanje i nepoštovanje nacionalnih prava
manjina“.
Ni udžbenici na Kosovu i u Albaniji, niti oni u Srbiji, Crnoj Gori ili Makedoniji ne pominju,
na primer, izveštaj, Golgota Albanije, austrijskog socijaldemokrate Lea Frojndliha, koji
navodi da je broj Albanaca ubijenih krajem 1912. i početkom 1913. dostizao 25 000. Niti
udžbenici navode pisanja ratnog izveštača Lava Trockog za rusku dnevne novine, ili nalaze
„Izveštaja Međunarodne komisije za istraživanje uzroka i konflikta Balkanskih ratova“ koji je
sastavila Karnegi zadužbina za međunarodni mir. Isto tako, nijedan udžbenik u ovim
zemljama ne pominje članke srpskih socijaldemokrata Dimitrija Tucovića, Koste
Novakovića, Dušana Popovića, Dragiše Lapčevića i Triše Kaclerovića, objavljenih u
beogradskim socijalističkim novinama, „Radničke novine“.
Čudnovato, albanski otpor ovim zločinima koje su počinili srpske snage se pominje samo u
udžbenicima u Albaniji i Makedoniji. Albanski udžbenici isto tako navode da je ovaj otpor
suzbijen od strane srpske armije.
U vreme odigravanja ovih krvavih događaj, 28. novembra 1912, Albanija je proglasila
nezavisnost u Valoni, primorskom gradu na jugu Albanije, koji je bio jedini albanski grad
koje trupe Balkanskog saveza još nisu bile osvojile. Nakon proglašenja nezavisnosti Albanije,
Konferencija ambasadora u Londonu, sazvane poglavito radi razmatranja albanskog pitanja, u
decembru 1912. dogovorena je autonomija Albanije u okviru Otomanskog carstva, dok je jula
1913. odlučeno da će Albanija biti suverena i nasledna kneževina i neutralna, garantovana od
strane Velikih sila.
Udžbenici na Kosovu, u Albaniji i Makedoniji smatraju proglašenje nezavisnosti Albanije
krunskim događajem u ratu Albanaca koji je trajao nekoliko vekova protiv petovekovne
otomanske vladavine, a Konferenciju ambasadora u Londonu 1912-13. vide kao odgovornu
za podelu albanske teritorije i ostavljanje Kosova izvan Albanije. Međutim, ovi udžbenici bi
trebali da imaju u vidu da su balkanske države, podržane od strane Rusije, predložile da
teritorija Albanije bude za polovinu manja nego što je danas, dok je Albanija – podržana od
strane Austrougarske – predložila teritoriju dvostruko veću nego što je danas. Odluka Velikih
sila, na predlog Engleske, bila je između ruskih i austrijskih težnji. Tako su Velike sile
zapravo priznale Albancima veću teritoriju nego što su Albanci uspeli da obuhvate svojom
administracijom.
S druge strane, udžbenici u Srbiji i Crnoj Gori predstavljaju proglašenje nezavisnosti
Albanije i Konferenciju ambasadora u Londonu kao prepreku planovima balkanskih
saveznika, budući da je Srbija bila prinuđena da povuče svoju vojsku iz Albanije i odustane
od dobijanja izlaza na more. Crnogorski udžbenici dodaju da je ovom konferencijom
teritorija koju je Srbija preuzela na Kosovu bila priznata kao njena. Ipak, ovi udžbenici, a
posebno oni u Srbiji, bi trebali da imaju u vidu da je Konferencija ambasadora u Londonu
1912-13. zapravo priznala kao srpsku onu teritoriju koju je Srbija preuzela na Kosovu putem
gorepomenutih zločina.

5.2 Kosovo između dva svetska rata 1918-1939.

Ovaj odeljak posmatra specifičnosti predstavljanja Kosova pod austrijskom/bugarskom

vlašću od 1915. do 1918; osvajanje/oslobađanje Kosova 1918; albanske oružane ustanke od
1918-1924; proterivanje Albanaca i oduzimanje njihovog vlasništva i naseljavanje Srba.

U vezi sa navedenim, ovo je suština objašnjenja datih u kosovskim udžbenicima:

 Krajem 1915, nakon napada austrougarskih snaga, srpske i crnogorske snage su bile
primorane da se povuku sa Kosova. Povukli su se u Grčku preko Kosova, Crne Gore i
Makedonije. Tokom povlačenja kroz Albaniju počinili su zločine pljačke i još ozbiljnije
 zločine nad albanskim narodom. Umesto njih postavljene su austrougarska i bugarska
vlast i one su podelile Kosovo na dve zone kontrole. Uslovi u zoni pod austrougarskim
vladarima su bili povoljniji nego u zonu pod bugarskom vlašću, pošto su Austro-Ugari
dozvolili lokalnu samoupravu i obrazovanje na albanskom jeziku. Albanci su
organizovali oružani otpor austrougarskim i bugarskim vlastima.
 Krajem 1918, Kosovo i druge albanske teritorije su ponovo bile osvojene od strane Srbije
koja je sprovodila teror i državni genocid nad Albancima posredstvom vojnog i
policijskog režima, paleći i uništavajući čitava sela. Na hiljade Albanaca je proterano u
Albaniju i Tursku. Od mnogih Albanaca je oduzeta zemlja i data je srpskim i crnogorskim
doseljenicima. Albancima je bilo zabranjeno da koriste albanski jezik i albansku zastavu.
 Albanci su poveli rat protiv srpske vlasti i stvorili slobodne zone u koje srpska vojska
neko vreme nije mogla da prodre. U cilju oslobađanja i nacionalnog ujedinjenja, Albanci
su formirali „Komitet narodne odbrane“ sa sedištem u Skadru i ograncima u glavnim
kosovskim centrima. Komitet narodne odbrane je organizovao narodni pokret od 1918. do
1924. i sarađivao sa Džemijetom, jedinom političkom partijom koju su Albanci
podržavali, i koja je imala naoružane pobunjenike na Kosovu. Srpske vlasti su 1924.
pobile vođe pobunjenih trupa, uključujući Azema Bejtu, i zatvorile članove Džemijeta,
osudivši Ferata Dragu, vođu ove partije, na 100 godina robije.
 U periodu između dva svetska rata, putem takozvane „agrarne reforme“, koristeći se
manjkom katastara, Srbija je prisvojila oko 400 hiljada hektara zemlje koja je pripadala
Albancima, i dala ih slovenskim doseljenicima i pravoslavnim manastirima. Tokom ovog
perioda, oko 15 000 slovenskih porodica sa 75 000 doseljenika se naselilo na albansku
teritoriju, a s druge strane, kao rezultat eksproprijacije oko 25 000 Albanaca je potisnuto
sa njihove zemlje u Tursku. U leto 1938. došlo je do potpisivanja jugoslovensko-turske
konvencije o iseljavanju Albanaca u Tursku – dokumenta koji je predviđao iseljavanje
oko 400 000 Albanaca u Tursku, iako zbog promena političke situacije u Evropi ova
konvencija nije bila primenjena.

Suštinski delovi narativa u albanskim udžbenicima su sledeći:

 Nema pominjanja povlačenja srpskih snaga ka Grčkoj preko albanskih planina u
oktobru 1915. Austrougarske i bugarske trupe su u januaru 1916. osvojile Kosovo.
Uslovi u bugarskoj zoni su bili teški: zlostavljanja, zatvaranja i interniranja; u
 austrijskoj zoni situacija je bila drugačija: albanski jezik, obrazovanje, zastava i drugo
je bilo dozvoljeno.
 U oktobru 1918, srpske snage su se vratile na Kosovo uz pomoć francuskih snaga.
Albanci su protestovali, ali bez uspeha. Albanci su izgubili svoja nacionalna prava.
Započelo je razoružavanje albanskog stanovništva. Nije bila dozvoljena nijedna škole
na albanskom jeziku, a objavljivanje albanskih knjiga i novina je isto tako bilo
zabranjeno.
 Albanci su u takvim okolnostima odgovorili preko Komiteta narodne odbrane
Kosova, čiji je cilj bio oružani otpor Albanaca pod jugoslovenskom vlašću, i njihovo
prisajedinjenje sa svojom matičnom zemljom – Albanijom. Ovaj otpor su
organizovali pobunjenici pod vođstvom Azema Bejte, ali je brzo bio ugušen od strane
srpskih snaga. Važnu ulogu u zaštiti albanskih prava imala je „Džemijet“, politička
partija koju je predvodio Nedžip Draga i koja je imala predstavnike u jugoslovenskom
parlamentu.
 Srpska politika je za cilj imala promenu etničke strukture Kosova i zbog toga su
započeli „agrarnu reformu“ kako bi eksproprisali albansku zemlju i proterali ih sa
Kosova, a kako bi naselili Kosovo slovenskim farmerima. Zemlja Albanaca koji su
učestvovali u ustanku bila je konfiskovana i predata srpskim ratnim veteranima. 1938.
dolazi do potpisivanja tursko-jugoslovenskog sporazuma o pomeranju Albanaca u
Tursku. Ovo je predviđalo pomeranje oko 250 000 muslimana u Tursku, ali je
jugoslovenska vlada svojom definicijom Turaka obuhvatila i albanske muslimane.
Nadalje, pošto su gradski stanovnici bili izostavljeni iz pomeranja naroda, bilo je
jasno da je ova mera bila usmerena protiv Albanaca, pošto su u gradovima uglavnom
živeli etnički Turci. Međutim, zbog promena političke situacije na Balkanu, ova
konvencija nije bila primenjena.
Ključni sadržaj srpskih udžbenika je sledeći:
 U jesen 1915. bugarske i austrijske trupe su ušle u Srbiju. Veliki broj srpskih vojnika i
civila, zajedno sa kraljem Petrom Karađorđevićem, su se povukli na planinske vence
u Albaniji kako bi stigli do Jadranskog mora, gde su ih čekali francuski i britanski
saveznici. Ovo povlačenje je bio najteži trenutak u srpskoj istoriji i poznat je kao
„albanska golgota“ zato što je tokom povlačenja, usled zimske hladnoće i drugih
poteškoća, umrlo na desetine hiljada srpskih vojnika i civila i bili su napadani od
strane bandi lokalnih Albanaca. Ovi udžbenici se bave samo okupacijom Srbije od
 strane austrijskih i bugarskih trupa i na mapama koje su date u poglavlju o ovom
periodu, Kosovo je prikazano kao sastavni deo Srbije.
 Srpska vojska je u novembru 1918. oslobodila celokupnu teritoriju Srbije (na mapi je
Kosovo prikazano kao srpska teritorija). Ne pominju se ubijanja Albanaca od strane
srpskih snaga koja su uglavnom izvršena krajem 1918. i početkom 1919.
 Nema pominjanja oružanog albanskog ustanka protiv srpskih snaga između 1918. i
1924.
 Kada je reč o eksproprijaciji zemlje i proterivanju Albanaca i naseljavanju Srba, ovi
udžbenici navode samo „agrarnu reformu“ širom Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca
i jedina specifična stvar koja se navodi jeste da je kao rezultat toga „korist imalo oko
500 000 seljačkih porodica“.

U crnogorskim udžbenicima suština narativa je sledeća:

 Srpske snage su bile prinuđene da se povuku ka Grčkoj preko Kosova i Metohije,
Crne Gore i Albanije. Veliki deo stanovništva se kretao zajedno sa armijom,
napustivši zemlju kako bi izbegli osvajanje i njegov teror. Kao rezultat gubitaka,
uzimanja talaca, dezertiranja i iskušenja tokom prelaska Prokletija, koje su bile
prekrivene ledom, broj vojnika u armiji se svakim danom smanjivao. Tokom
putovanja, tela mnogih vojnika i civila su ostavljena prekrivena snegom; to su bili
ljudi koji su umrli od gladi i hladnoće. Sa albanske obale srpska vojska je prebačena
na Krf. To je bila „albanska golgota“ koju su iskusili srpski narod i vojska. Ne govori
se ništa o Kosovu pod austrijskom/bugarskom vlašću između 1915. i 1918.
 1. novembra 1918. srpska vojska je oslobodila celokupnu teritoriju Srbije (na mapi su
i Kosovo i Makedonija prikazani kao srpska teritorija). Većina etničkih manjina u
Jugoslaviji nije imalo svoja prava. Ove je posebno bilo tačno za Albance, kojima ne
samo što su nedostajali uslovi za razvoj kao nacije (nemajući ni škole, ni novine na
njihovom maternjem jeziku), ali koji su takođe bili tlačeni od strane vlasti koja ih je
pritiskala da napuste svoje domove.
 Ne navodi se oružani albanski ustanak protiv srpskih snaga između 1918. i 1924.
 Mnogi seljaci su imali sopstvenu zemlju, ali su obrađivali zemlju drugih ljudi. Pod
uticajem revolucionarnih ideja, seljaci su 1918. i 1919. zahtevali agrarne reforme.
Proglašeno je da su seljaci slobodni sopstvenici, dok je velikim zemljoposednicima
ponuđena kompenzacija. Na Kosovu i Metohiji, u Vojvodini i Makedoniji neke od
 ovih teritorija su naseljene vojnicima i dobrovoljcima iz Prvog svetskog rata. Uz
državno zemljište dato doseljenicima, vlasti su pomogle određenom broju seljaka, ali
su isto tako na taj način izmenile etnički sastav stanovništva, u područjima gde su
većinu sačinjavali Albanci, Nemci i Mađari.

Sadržaj makedonskih udžbenika ima sledeće ključne karakteristike:

 Slovenci, Hrvati, Srbi i muslimani iz zemalja pod austrijskom vlašću bili su primorani
da uzmu učešće u ratu i da se bore za interese drugih naroda, ali protiv svoje volje. Od
sredine oktobra 1915, kombinovane austrougarske, nemačke i bugarske armije su
prodrle duboko u Srbiju. Srpska armija, napadnuta sa svih strana, bila je prinuđena da
se povuče preko Kosova, Crne Gore i Albanije ka Krfu. Uslovi za civilno
stanovništvo u oblastima Srbije i Crne Gore okupiranim od strane nemačke,
austrougarske i bugarske armije bili su veoma teški. Ovo je pokrenulo narodni
ustanak protiv okupatora.
 U septembru 1918. armije Antante (italijanska, francuska, srpska, engleska i grčka) su
oslobodile Srbiju. Srpska armija je povratila Kosovo i preuzela druge teritorije na
kojima su živeli Albanci. Južni Sloveni su stvorili Kraljevinu Srba, Hrvata i
Slovenaca, ali nisu uzeli u obzir činjenicu da postoje i druge etničke grupe kao što su,
na primer, Makedonci, Crnogorci, Albanci itd.
 Na Kosovu je postojalo nezadovoljstvo zbog uspostavljanja srpske vlasti. Albanci su
formirali Komitet narodne odbrane Kosova, čiji je cilj bio oslobađanje Kosova i
odbrana albanske nezavisnosti. Ovaj otpor je organizovan u gerilskom obliku. Grupa
Albanaca u Jugoslaviji je odlučila da formira legalnu partiju, „Džemijet“, koja nije
bila verska nego politička. Predstavnici Džemijeta u jugoslovenskom parlamentu su
otkrili politiku Velike Srbije prema Albancima i branili prava Albanaca,
suprotstavljajući se agrarnoj reformi.
 Kraljevina Srba, Hrvata i Slovenaca je nameravala da promeni etnički sastav teritorija
na kojima su živeli Albanci. Tako je na Kosovu oko 15 000 porodica doseljeno na
teritoriji na kojoj su živeli Srbi. Oko 400 000 hektara obradive zemlje je oteto od
Albanaca i dato Srbima. Kao posledica ove politike agrarnog naseljavanja,
međuetnički odnosi Albanaca i Srba su se pogoršali. Vlasti su organizovale bande
četnika, koji su se služili pretnjama, pritiskom i strahom protiv Albanaca. Veliki broj
Albanaca sa Kosova je ostavljen bez zemlje, pa je tako oko 50 0000 Albanaca bilo
 prinuđeno da obrađuje zemlju doseljenih porodica. Nakon Balkanskih ratova, Albanci
su sačinjavali 90% stanovništva, dok je 1940. njihov broj pao na 70%. Oko 200 000
Albanaca se preselilo u Tursku i Albaniju. 1938. Jugoslavija i Turska su potpisale
sporazume o iseljavanju 400 000 Albanaca u Tursku.

Sažetak

U odnosu na povlačenje srpsko-crnogorskih snaga prema Grčkoj krajem 1915. preko Kosova,
Crne Gore i Albanije, kao rezultat napada austrougarskih, nemačkih i bugarskih snaga,
kosovski udžbenici jednostavno kažu da su srpske snage „…. tokom svog povlačenja preko
albanskih teritorija izvršile ne samo pljačku, već i ozbiljne zločine nad albanskim narodom“,
dok se albanski udžbenici uopšte ne bave ovim povlačenjem. Udžbenici na Kosovu i u
Albaniji ne pominju antagonizam Albanaca i ubijanja srpskih vojnika i civila koji su, krajem
1915, napustili Kosovo preko albanskih planinskih venaca. Makedonski udžbenici uzgred
pominju ovo povlačenje i opisuju situaciju civilnog stanovništva u delovima Srbije i Crne
Gore okupiranim od strane nemačke, austrougarske i bugarske armije, kao veoma tešku.
Udžbenici u Srbiji i Crnoj Gori, s druge strane, se više fokusiraju na ovo povlačenje,
opisujući teškoće i mnoge gubitke srpskih vojnika i civila tokom prelaska preko Prokletija,
nazivajući to „albanskom golgotom“. Za ove udžbenike, uzroci gubitka mnogih srpskih
vojnika i civila su glad, hladnoća i druge poteškoće. Nadalje, srpski udžbenici, koji ovo
povlačenje predstavljaju kao najtežu akciju u srpskoj istoriji, navode da su sprski vojnici i
civili takođe trpeli napade lokalnih bandi Albanaca tokom povlačenja.
Tokom Prvog svetskog rata, Kosovo je – kao i Srbija – bilo podeljeno na pola: na austrijsku
zonu, gde su škole na albanskom jeziku bile dozvoljene, kao i upotreba albanskog u
administraciji, i na bugarsku zonu gde je vlast uvela oštre uslove u kojima su ljudi imali ne
samo prinudni rad, već su i trpeli i zbog nedostatka hrane. Ova situacija je predstavljena u
kosovskim i albanskim udžbenicima, ali ne i u onima u Srbiji, Crnoj Gori i Makedoniji.
Slično tome, oružani otpor albanskih ustanika na Kosovu, predvođenog Idrizom Seferijem u
bugarskoj zoni i Azemom Bejtom u austrijskoj zoni, je opisan u kosovskim i albanskim
udžbenicima, ali ne i u onima u Srbiji, Crnoj Gori i Makedoniji. U međuvremenu, saradnja
ovih albanskih ustanika sa lokalnim Srbima protiv austrijskih i bugarskih snaga se ne pominje
ni u jednom udžbeniku ovih zemalja.
Krajem Prvog svetskog rata, nakon povlačenja austrijskih i bugarskih trupa, srpske trupe su
ušle na Kosovo i – prema kosovskim udžbenicima – one su „ponovo osvojile Kosovo i ostale
albanske oblasti“ i posredstvom militarnog i policijskog režima sprovodili „teror i državni
genocid nad Albancima, paleći i uništavajući čitava sela i proterujući hiljade Albanaca u
Albaniju i Tursku“, ali ovi udžbenici ne pružaju podatke koji bi potkrepili opis toga kao
„genocida“. Albanski tekstovi predstavljaju ulazak srpskih trupa na Kosovo kao „ponovno
uspostavljanje srpskih snaga na Kosovu“, dodajući da je srpski režim Albancima uskraćivao
njihova prava kao etničkoj grupi, ne dozvoljavajući im škole na albanskom jeziku ili
objavljivanje knjiga ili novina.
S druge strane, srpski udžbenici dolazak srpskih trupa na teritoriju Kosova predstavljaju kao
oslobođenje i ne pominju tretman Albanaca od strane srpskih trupa. Iako crnogorski
udžbenici ne pominju Kosovo direktno kada govore o oslobođenju Srbije krajem 1918, oni
uključuju Kosovo na svojoj mapi kao deo srpske teritorije; ipak, za razliku od udžbenika u
Srbiji, oni govore kako Albanci nisu uživali svoja prava ili na obrazovanje ili na novine na
svom maternjem jeziku i kako su bili izloženi represiji od strane vlasti koja je upotrebljavala
silu da bi ih izbacila iz njihovih domova. Makedonski udžbenici govore kako se srpska armija
vratila na Kosovo i otela druge zemlje gde su živeli Albanci, i dodaju kako Južni Sloveni
prilikom stvaranja Kraljevstva Srba, Hrvata i Slovenaca, nisu uzeli u obzir postojanje drugih
etničkih grupa, među kojima navode Albance.
Oružani ustanak Albanaca pod jugoslovenskom vlašću protiv srpskih snaga u periodu 1918-
1924. uopšte se ne pojavljuje u udžbenicima u Srbiji i Crnoj Gori. U međuvremenu,
udžbenici na Kosovu, u Albaniji i Makedoniji govore da je ovaj ustanak za cilj imao
oslobođenje i nacionalno jedinstvo i kratko pominju kačake (pobunjene seljake) kao nosioce
oružanog ustanka, a Džemijet kao jedinu političku partiju koju su Albanci podržavali i koja je
imala značajnu ulogu u odbrani prava Albanaca preko predstavnika koje je imala u
jugoslovenskom parlamentu.
Ni u jednom udžbeniku ovih zemalja nije zabeleženo da su aktivnosti kačačkog pokreta bile
otežane nakon uništavanja kačačke baze u selu Junik u neutralnoj zoni na granici između
Albanije i Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca, niti da je krajem 1923. premijer Albanije –
Ahmed Zogu – poslao albansku vojsku da se bori protiv kačaka. Ne pominje se ni to da su
zajedničke albansko-jugoslovenske trupe bile postavljene u toj zoni kako bi sprečili povratak
kačaka. Isto tako, ove knjige ne govore da je u Albaniji vođa ustanika, Azem Bejta, zvanično
osuđen na smrtnu kaznu u odsustvu, kao i Hasan Priština, koji je bio jedan od vođa Komiteta
narodne odbrane Kosova.
Ovi udžbenici ne govore o sporazumu između Azema Bejte sa lokalnim srpskim vlastima da
ode bez izdaje, pod uslovom da se kreće samo između tri sela. Aktivnosti ustaničkog pokreta
u ovim udžbenicima predstavljene su samo kao rat za oslobođenje i nacionalno jedinstvo, te
stoga nema pominjanja nijednog sastanka ustaničkog vođe Azema Bejte sa starijim srpskim
zvaničnicima na kojima se zahtevalo pravo Kosova na samoupravu. Ni u jednom od ovih
udžbenika se ne pominje da je veliki broj Albanaca radio sa vlastima i da su bili zaposleni u
lokalnoj administraciji i da su zbog toga bili meta napada od strane ustanika, kao i slovenskih
doseljenika. Isto tako, ne pominje se da je formiranje bandi lokalnih Srba radi sprovođenja
anti-ustaničkih operacija ohrabrilo napade ustanika na neka srpska sela, čak i ako su pravila
ustaničkog pokreta podrazumevala, između ostalog, ne oštećivanje lokalnih Srba. Ova pravila
nisu navedena ni u jednom udžbeniku ovih zemalja.
U ovim udžbenicima nije specifikovano da su se, kao i ustankom, Albanci služili i
parlamentarnom strategijom, koji je predstavljalo Islamsko udruženje za odbranu pravde
(„Islam Muhafaza-yi Hukuk Cemiyeti“), koje je bilo poznato ukratko kao Džemijet. Nijedan
udžbenik ne daje puno ime „Džemijeta“. Ovo političko udruženje, koje je smatrano
aristokratskom partijom, je zahtevalo versku autonomiju i povremeno je protestovalo i zbog
uslova života na Kosovu, što je informacija koja se ne navodi u udžbenicima. Nijedan
udžbenik ne pominje da je ova politička grupacija sarađivala sa dve glavne srpske političke
partije u Jugoslaviji – demokratama i radikalima – i ponekad čak delila izborne liste sa njima.
Kada je reč o agrarnim reformama i proterivanjima, udžbenici svih zemalja, uz izuzetak
Srbije, govore kako je u periodu između dva svetska rata Kraljevstvo Srba, Hrvata i
Slovenaca ciljalo da promeni etnički sastav stanovništva na Kosovu i koristilo takozvane
agrarne reforme za to, deleći staru otomansku svojinu koja je trebala da pripadne lokalnim
seljacima. Veliki deo ove zemlje, uključujući i zemlju koja je pripadala ustanicima, dodeljena
je doseljenicima iz Srbije i srpskim vojnicima i dobrovoljcima. Ipak, nijedan udžbenik ne
pominje da tokom podele ove zemlje lokalni seljaci nisu bili isključeni, i da je ovo lokalno
stanovništvo obuhvatalo i Albance. Udžbenici takođe ne govore i to da, iako je veći deo
zemlje dodeljen srpskim doseljenicima, lokalni Srbi su pokazali spremnost da se udruže sa
Albancima, predstavljajući ujedinjen front protiv pridošlica.
Srpski udžbenici govore o agrarnim reformama širom Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca i
jedina konkretnija stvar koju kažu jeste da je kao rezultat toga „… oko 50 000 porodica
dobilo zemlju“. Albanski udžbenici govore samo o „… eksproprijaciji albanske svojine i
naseljavanju albanske zemlje slovenskim elementima“, ali ne pružaju brojke za to. Kosovski
udžbenici, s druge strane, tvrde da je između dva svetska rata „400 000 hektara zemlje
eksproprisano i da je oko 15 000 porodica slovenskih doseljenika naseljeno sa oko 75 000
članova porodice“ na Kosovu. Noel Malkolm, koji citira srpske, albanske i međunarodne
autore, kaže da je eksproprisano 200 000 hektara i polovina toga je dodeljena doseljenicima –
dok se na Kosovo doselilo više od 13 000 porodica, sa oko 70 000 članova. Kada je reč o
proterivanju Albanaca u periodu između dva svetska rata, srpski udžbenici ne govore ništa.
Albanski udžbenici pominju ovu temu bez pružanja bilo kakvih brojki, dok albanski
udžbenici kažu da je „… oko 250 000 Albanaca proterano sa njihove etničke zemlje“, ali ne
pružaju dokaze kako bi potkrepili ovu cifru. S druge strane, Noel Malkolm kaže da bi broj
Albanaca i drugih muslimana sa Kosova koji su proterani između dva svetska rata trebao da
bude između 90 000 i 150 000.
U kosovskim, albanskim i makedonskim udžbenicima posebna pažnja se pridaje sporazumu
koji je postignut u julu 1938. između Jugoslavije i Turske o premeštanju oko 40 000 porodica
u Tursku u periodu 1939-1944, ali je izbijanje Drugog svetskog rata sprečilo njegovu
primenu. Zvanično, sporazum govori o „repatrijaciji“ populacije „muslimanskih Turaka“, ali
jasno je na osnovu zona koje su njime obuhvaćene da bi većinu onih za premeštanje činili
Albanci. U kosovskim udžbenicima, broj ljudi koji bi bili premešteni dostiže 400 000, u
albanskim udžbenicima to je 250 000, a u makedonskim 400 000. Međunarodni autori
navode cifru od 200 000 do 400 000 i dodaju da većinu njih mora da su sačinjavali Albanci.
Međutim, nijedan od ovih udžbenika ne pominje da se sporazumu između Jugoslavije i
Turske nisu protivile samo samo žrtve i njihovi sunarodnici, već da je to motivisalo i 65
studenata sa Kosova – od kojih su 56 bili Srbi i Crnogorci, 1 Turčin i 8 Albanaca – da
rasturaju širom Kosova, kao i oko stranih ambasada u Beogradu, nelegalne postere koji
odbacuju ovaj plan.

5.3. Kosovo u Jugoslaviji 1945-1990.

Ovaj odeljak se konkretno bavi kako su sledeće teme predstavljene u udžbenicima: Kosovo
pod italijanskom/ nemačkom/ bugarskom vlašću 1941-1944; ponovnim osvajanjem/
oslobađanjem Kosova 1945; albanska situacija na Kosovu nakon Drugog svetskog rata;
demonstracije 1968, Ustav 1974. i demonstracije 1981.
Ovo je suština informacija datih u kosovskim udžbenicima u vezi sa navedenim temama:
 Tokom Drugog svetskog rata, Kosovo je bilo podeljeno na tri zone operacije:
italijansku, nemačku i bugarsku. Italijanski okupatori su naišli na snažan otpor
Albanaca, i kako bi preoblikovali svoje nezadovoljstvo proglasili su ujedinjenje
Kosova sa Albanijom. Ovo je bilo od velikog značaja pošto su mnogi Albanci bili
zaposleni u kosovskoj administraciji, dozvoljeni su im njihovi nacionalni simboli,
škole, novine, knjige, radio i tako dalje. Sve to je bilo urađeno kako bi se pridobile
simpatije i podrška Albanaca. Albanci sa Kosova su u principu bili protiv fašizma, ali
su gajili veću mržnju prema jugoslovenskim vlastima i zbog toga su dočekali fašiste
kao oslobodioce i spasioce. Iako su mnogo patili pod kraljevskom Jugoslavijom,
Albanci su vodili računa o srpskim i crnogorskim manjinama. Albanci su organizovali
anti-fašističke demonstracije – a kasnije i oružane napade – u raznim gradovima. Na
osnovu instrukcija Komunističke partije Jugoslavije za Kosovo, u leto 1943. osnovan
je glavni štab Narodnooslobodilačke vojske Kosova. Njen vođa je bio Fadilj Hodža, a
njen zadatak je bio da koordinira partizanske aktivnosti na Kosovu. Grupa
nacionalističkih intelektualaca je sarađivala sa Nemcima kako bi zaštitila nacionalno
ujedinjenje proglašeno pod Italijanima. U ovom kontekstu je Druga prizrenska liga,
kojom je predsedavao Redžep Mitrovica i koja je bila posvećena etničkoj Albaniji,
održana od 16. do 20. septembra 1943. u Prizrenu. Nacionalni savet za oslobođenje
Kosova i ravnica Dukađini su održali svoju prvu konferenciju u Bujanu 31. decembra
1943. i 1. i 2. januara 1944. i doneli rezoluciju da Kosovo i ravnica Dukađini,
naseljeni albanskom većinom, žele da se pripoje Albaniji. Komunistička partija
Jugoslavije nije priznala Bujansku rezoluciju zato što se kosila sa njihovim planovima
za preuzimanje vlasti na Kosovu. Ni Komunistička partija Albanije nije potpuno
podržala odluku u Bujanu.
 Nakon zbacivanja fašističko nacističkog režima, srpske, crnogorske i makedonske
partizanske jedinice su ušle na Kosovo i druge albanske oblasti. Oni su vršili nasilje
nad albanskim stanovništvom. Srpski genocid se intenzivirao u jesen 1944. Pod
vođstvom Šabana Poluže, albanska populacija je odgovorila na to nasilje. Albancima
nije bilo dozvoljeno da žive u zajedničkoj državi, a čak su i u Jugoslaviji ostali
podeljeni između četiri dela države. Kosovo je nasilnim sredstvima ustanovljeno kao
autonomna pokrajina u Srbiji, koja je neprekidno sprovodila nasilje i teror nad
albanskom populacijom. 8. februara 1945, pod izgovorom gušenja kontra-revolucije,
Tito je uveo vanredno stanje na Kosovu, sa Savom Drljevićem na čelu rukovodstva.
 Kasnije su se teror i genocid intenzivirali u Drenici, gde su jedinice jugoslovenskih
partizana ubile četiri hiljade Albanaca tokom proleća 1945. 1. aprila 1945. u Tivar je
hiljade mobilisanih albanskih vojnika ubijeno i bačeno u more. Kao posledica
vanrednog stanja i srpskog, crnogorskog i makedonskog terora i genocida, oko 45 000
Albanaca na Kosovu je ubijeno u ovom periodu. U Prizrenu su od 8. do 10. jula 1945.
državne i partijske institucije Jugoslavije i Kosova (koje je bilo u rukama Srba i
Crnogoraca) organizovale konferenciju Nacionalnog saveta za oslobođenje Kosova
koje je nametnulo rezoluciju o aneksiji Kosova od strane Federalne Srbije u
Jugoslaviji. Oni koji su se usprotivili rezoluciji bili su ubijeni ili osuđeni na duge
zatvorske kazne.
 Albansko stanovništvo, a posebno Nacionalni demokratski komitet Albanaca,
tvrdoglavo je održavalo otpor ponovnom uspostavljanju srpske vlasti. Represija se
nastavila do 1966. Oblik koji je ova represija imala takođe je išla preko oduzimanja
oružja 1955-6, kada je 3000 (u nekim tekstovima isti autori kažu 300 000) Albanaca
bilo pretučeno i 100 ljudi umrlo od mučenja, a potom je 250 000 (u nekim tekstovima
isti autori kažu 400 000) Albanaca prinudno premešteno u Tursku od početka 1950-ih
do 1966. Nakon pada Aleksandra Rankovića (1966), Albanci su počeli slobodnije da
koriste svoj jezik i svoju zastavu.
 Albanci nikada nisu prihvatili srpsku vlast i u nameri da pokažu svoje nezadovoljstvo
1968. su organizovane demonstracije, na kojima su zahtevali republiku, ustav i
univerzitet. Žrtve su bile velike, ali i efekti, pošto je ovo ubrzalo osnivanje
Univerziteta u Prištini (UP), Ustav Kosova je donet, odobrena je Kosovska akademija
nauka i umetnosti, i došlo je do porasta izdavaštva i kulturnih, naučnih i drugih
aktivnosti. Započela je saradnja između kosovskih Albanaca i onih u Albaniji u
oblasti obrazovanja, nauke, kulture, sporta i trgovine. 1981, uz podršku albanskog
naroda, studenti su ponovo organizovali demonstracije sa zahtevom za „Republikom
Kosovo“. Policija je uhapsila, ubila i ranila na hiljade albanskih protestanata.

Suština narativa u albanskim udžbenicima je sledeća:

 Albanska zemlja u bivšoj Jugoslaviji je bila podeljena između italijanskih, nemačkih i

bugarskih okupatora. Veći deo kosovske teritorije je bio pod kontrolom Italijana, koji
su proglasili ujedinjenje ovih teritorija sa Albanijom, stvorivši „Veliku Albaniju“.
Postavljena je uprava sa albanskim radnicima i albanskim kao jezikom uprave, uz
 dozvolu objavljivanja knjiga i novina na albanskom i otvaranja škola na albanskom
jeziku. Ujedinjenje većeg dela Kosova sa Albanijom, uprkos tome što je sprovedeno
od strane režima, imalo je pozitivan uticaj na Albance. Čak su i u nemačkoj zoni
Albanci uspeli da dobiju pravo na albansku upravu i nastavu na albanskom jeziku,
dok se u bugarskoj zoni situacija nije poboljšala. Kosovski Albanci su se izborili za
neka prava, pa je njihova situacija bila boja nego pod jugoslovenskim vladarima i
zbog toga njihovo odupiranje režimu u početku nije bilo snažno. Demonstracije su
organizovane u mnogim gradovima gde su postojali zahtevi za nezavisnošću, a
albanska zastava se vijorila. Na Kosovu, kao i u Albaniji, nastale su dve suprotne
škole mišljenja: komunistička i nacionalistička. Nekoliko kosovskih komunista se
pridružilo anti-fašističkom pokretu i osnovalo Glavni štab Narodnooslobodilačke
vojske Kosova i ravnicu Dukađini. Ostatak stanovništva je za cilj imao odbranu
ujedinjenja koje su ostvarili i u Prizrenu su od 16. do 20. juna 1943. organizovali
Drugu prizrensku ligu. Ovi nacionalisti su proklamovali da neće sarađivati ni sa
jugoslovenskim, niti sa albanskim partizanima. Takođe su postojali nezavisni
nacionalisti poput braće Krieziju. U Bujanu su 31. decembra 1943. i 1. i 2. januara
1944. kosovski komunisti održali sastanak na kojem je izdata rezolucija u kojoj se
tvrdi da je rat protiv nemačkih okupatora najbolji način za rešavanje nacionalnog
pitanja – tj. ujedinjenja sa Albanijom, u skladu sa načelom samo-opredeljenja.
Komunistička partija Jugoslavije se suprotstavila odluci ove konferencije.
 Kosovo je pripojeno jugoslovenskoj državi, kao deo Srbije, nasilnim putem. Štab
jugoslovenske armije je izdao naređenja brigadama kosovskih partizana da prate
okupatorske vojske do severa Jugoslavije, dok su crnogorske, srpske i makedonske
vojske ušle na Kosovo i uspostavile srpsku vlast nasilnim putem. Vanredno stanje je
uvedeno od 8. februara 1945. U Tivaru je tokom samo jedne noći streljano hiljade
mobilisanih Albanaca. Jula 1945. u Prizrenskoj skupštini sa 137 članova, od kojih 33
Albanca, odobrena je rezolucija prema kojoj se Kosovo proglašava delom Srbije. 3.
septembra 1945. rukovodstvo srpskog parlamenta je usvojilo zakon kojim se
proglašava pripajanje Kosova Srbiji.
 Situacija na Kosovu je bila veoma ozbiljna. Stanovništvo na Kosovu se smatralo
etničkom manjinom. Srpska administracija nije priznavala etnička prava Albanaca na
Kosovu, iako je nakon rata došlo do poboljšanja u obrazovanju Albanaca, pošto su
neke osnovne škole bile otvorene i, zahvaljujući dobrim odnosima između Albanije i
 Jugoslavije, poslati su neki učitelji. Dozvoljeno je objavljivanje časopisa i novina na
albanskom i otvorene su biblioteke i radio stanice. Od 1947. ova prava su se malo po
malo gubila: korišćenje nacionalnih simbola je bilo zabranjeno, rukovodstvo su
sačinjavali Srbi, a albanski se tamo nije govorio. Jugoslovenski režim je 1945.
dozvolio povratak slovenskih doseljenika koji su izbegli tokom rata. Albanci sa
Kosova su se organizovali kako bi odgovorili na neviđeno srpsko nasilje i vraćanje
Kosova Srbiji. Glavna organizacija kosovskih Albanaca u to vreme bila je NDSh
(Nacionalni demokratski komitet Albanije, ili na albanskom Komiteti Nacional
Demokratik Shqiptar) koji je za cilj imao oslobađanje Kosova i drugih područja i
njihovo ujedinjenje sa Albanijom. Srpski režim je preduzeo oštre mere. 1947. NDSh
je bio ukinut. Tokom 1950-ih počeo je novi talas represije nad Albancima: kampanja
razoružavanja stanovništva, kada su Albanci koji nisu znali kako da koriste oružje bili
prinuđeni da ga kupuju kako bi izbegli nasilje; i proterivanje Albanaca, pri čemu je
400 000 Albanaca proterano iz Jugoslavije pre 1966, iako se etnička struktura Kosova
nije izmenila, zahvaljujući velikoj stopi rađanja na ovom području.
 1. jula 1966. na Brionima je održan sastanak najviših jugoslovenskih komunističkih
institucija, na kojem je zahtevan određen oblik decentralizacije. Pravni stručnjaci i
političari kosovskih Albanaca su zahtevali promenu statusa Kosova, ali njihovi
zahtevi nisu bili u potpunosti ispunjeni. Zahtevi Albanaca su rasli. U novembru 1968.
organizovane su demonstracije sa zahtevima za Republikom Kosovo. Jugoslovenska
policija je ugušila demonstracije nasilnim putem. Jugoslovenska vlada je načinila
neke koncesije sa kosovskim Albancima: korišćenje zastave je bilo dozvoljeno,
osnovan je univerzitet itd. Skupština Kosova je 1974. odobrila Ustav Socijalističke
autonomne pokrajine Kosovo, koji je Kosovu dao veći pravni status, a albanska
situacija se poboljšala. Ipak, Kosovo je i dalje bilo zavisno od Srbije, koja je imala za
cilj smanjenje njegove autonomije. U martu 1981. albanski studenti su počeli da
organizuju demonstracije, u početku protiv loših uslova za život. Kasnije su se
demonstracije širile sa zahtevom za Republikom Kosovo. Demonstracije su bile
nasilno ugušene. Srpske vlasti su počele da uskraćuju Albancima sva njihova prava.
Sve veze između Univerziteta u Prištini i Univerziteta u Tirani su bile prekinute.

Suština srpskih udžbenika je ova:

 Sve što se kaže o Kosovu pod italijanskom/ nemačkom/ bugarskom vlašću od 1941.
do 1944. jeste to da su Kosovo i Metohija bili uključeni u italijansku Albaniju i da su
Albanci na Kosovu i Metohiji počinili zločine nad Srbima, ali nema podataka o broju
civila ubijenih tokom ovog perioda.
 Srbija je teritorijalno formirana 1945. ujedinjavanjem nekih oblasti podeljenog
Sandžaka i pripajanjem Vojvodine i Kosova i Metohije unutar nje sa specijalnim
statusom. Srbija je dobila svoj konačan oblik sredinom 1945. kada je Vojvodina
postala autonomna pokrajina, dok je Kosovo imalo niži stepen autonomije. Nakon
smirivanja situacije na Kosovu i ukidanja vanrednog stanja i vojne uprave i u vreme
sve veće saradnje sa Albanijom, pokrajinska Narodna skupština Kosova i Metohije je
usvojila rezoluciju u Prizrenu (9. i 10. jula 1945), koja je iznela želju delegata o
pripajanju ove pokrajine Federalnoj Srbiji. Srbija je postala jedina federalna jedinica u
kojoj su formirane autonomne jedinice, čak i ako su isti ili slični razlozi postojali za
stvaranje autonomije i u drugim federalnim jedinicama. Ustav iz 1946. je uveo
mogućnost stvaranja drugih jedinica, ali one nikada nisu formirane.
 Nema ničega o albanskoj situaciji na Kosovu nakon Drugog svetskog rata do pada
Aleksandra Rankovića (1966).
 Krajem novembra 1968. na Kosovu su izbile demonstracije, sa čvrstim zahtevom da
Kosovo postane republika. Bilo je zahteva za novim ustavom, otcepljenjem i
ujedinjavanjem regiona u kojima su živeli Albanci i podrška Enveru Hodži. Pošto su
ovo bili krupni separatistički zahtevi, Tito ih je smatrao čistom izdajom, kritikujući
one „koji žive u starom svetu i koji ne žele da sve narodnosti i nacije u našoj državi
imaju ista prava“. Pod ovim je mislio na Srbe. Nakon ovih događaja (demonstracije su
bile nasilno ugušene) nastavile su se oštre rasprave o promenama karaktera federacije.
Autonomne pokrajine Republike Srbije su dobile veću autonomiju. Promene u
karakteru federacije, izvršene amandmanima 1969. i 1971. vodile su osnaživanju
položaja republika, ali isto tako i pokrajina. Amandmani su osigurali nezavisnost
pokrajina koje su stekle status konstitutivnih delova federacije, iako nisu imale
karakter federalnih jedinica. Pokrajine nisu mogle da učestvuju u donošenju odluka u
republici, dok republika nije imala pravo da se meša u rad pokrajina. Novi Ustav je
prihvaćen u februaru 1974. i odmah je nazvan „poveljom za samo-upravno društvo“.
Uskoro je donet i Ustav Srbije, kao i ustavi Vojvodine i Kosova, a kada su ovi doneti
nijedan politički lider iz Srbije nije bio pozvan. Ustavne promene su omogućile dalje
 jačanje nezavisnosti republika i pokrajina, ali i slabljenje jedinstva, slamanje
ekonomije i udaljavanje od ideje o Jugoslaviji kao zajedničkoj državi. Ipak, čelnici
Saveza komunista Jugoslavije su govorili sa još većim optimizmom o jedinstvu,
stabilnosti i napretku. Pokrajine su dobile široku autonomiju u zakonodavstvu i
izvršnoj vlasti, tako da su u praksi imale jednak status sa članicama – odnosno
državama – federacije. S ovim ustavima, Republika Srbija je isto tako dobila pravo na
konfederalizaciju. Pokrajine su stekle pravo da odlučuju, sa pravima jednakim
republikama, o funkcionisanju federacije – čak i po principu konsenzusa (dogovora).
Bez njihovog glasa federacija nije mogla da donosi odluke. Prvi znaci destabilizacije
su se videli na Kosovu. Erupcija nacionalizma i albanskog separatizma u proleće
1981. označili su buđenje uspavanog nacionalizma, pogubnog po jedinstvo. Republike
su započele igru oko Kosova. Uprkos raširenoj propagandi, albanska politička elita na
Kosovu je već suvereno vladala Kosovom. Nastavljeno je vršenje pritiska nad Srbima,
sa represijom, silovanjem, uništavanjem imovine, pa čak i ubistvima iz
nacionalističke mržnje. Ovo je samo intenziviralo odlazak Srba sa Kosova, čiji je broj
zapravo rastao od 1945, i time uzrokovao smanjenje broja Srba na ukupno 13,2 %.
Događaji na Kosovu i Metohiji su negativno uticali na odnose širom Jugoslavije. S
pitanjem rešavanja problema Kosova i Metohije Milošević je započeo reformu Saveza
komunista Srbije i odnose unutar federacije. Mnogi sastanci su doneli masovnu
podršku Miloševićevoj ličnosti i njegovoj politici. Ovo je uzrokovalo promenu
rukovodstva Kosova i Metohije, Vojvodine i Crne Gore.

U udžbenicima u Crnoj Gori, suština narativa je ova:

 Nema ničega o Kosovu pod italijanskom/ nemačkom/ bugarskom vlašću 1941-1944.

 Niti ima bilo čega o ponovnoj okupaciji/ ponovnom oslobađanju Kosova 1945.
 Niti o situaciji Albanaca na Kosovu nakon Drugog svetskog rata.
 O demonstracijama 1968. na Kosovu nema ništa, dok o Ustavu iz 1974. i pravima
koje je Kosovo dobilo ovim Ustavom kaže: Ustavom iz 1974. nadležnosti savezne
vlade su bile umanjene, a uloga republika i pokrajina se povećala. Kada je reč o
demonstracijama 1981. kaže da: u prvoj polovini „osamdesetih Jugoslavija je morala
da se suoči sa izlivom albanskog nacionalizma na Kosovu. Studentski protesti 1981.
su prerasli u masovne demonstracije zahtevajući da Kosovo postane republika, što je
 objašnjeno kao zvanično prvi korak ka otcepljivanju od SFRJ. Policija i armija su
ugušile demonstracije, ali su se među-etnički odnosi u pokrajini dodatno pogoršali.

Sadržaj makedonskih udžbenika ima ovo kao svoju suštinu:

 Kako bi podjarmili albansko stanovništvo i radi lakšeg upravljanja albanskim

oblastima, Nemačka, Italija i Bugarska su rascepkale i podelile među sobom albansku
teritoriju izvan Albanije. U aprilu 1941. Italija je ušla u jugoslovensku teritoriju preko
osvojene Albanije, okupiravši teritoriju naseljenu Albancima i proglasivši nastanak
Etničke Albanije (Velike Albanije). Upotreba jezika i zastave i održavanje skupova
etničke prirode je bilo dozvoljeno, izdavanje novina i časopisa je bilo dozvoljeno,
formirane su albanska administracija i policija i tako dalje. Uprkos ovim pravima,
albansko stanovništvo je Italijane smatralo okupatorima, i od trenutka okupacije
počeli su da se pripremaju za oružani anti-fašistički rat. U zoni koju su kontrolisali
Nemci, Albanci nisu uživali sva ova prava, dok u bugarskoj zoni nisu imali nikakva
prava. U Prizrenu je osnovana Druga prizrenska liga, koju je predvodio Bedri Pejani.
Zarad svojih interesa, Nemačka je podržavala ovu političku organizaciju. Posle
kapitulacije Italije, Nemačka je nameravala da osigura teritoriju Kosova uz pomoć SS
divizije Skenderbeg. Od 50 000 regruta koje je Nemačka predvidela na Kosovu,
divizija je mobilisala samo 6 500. Članovi ove divizije su nosili nemačke uniforme sa
albanskim kapama, ali nisu uspeli da zadobiju potrebne simpatizere i podršku.
 Nakon oslobođenja Makedonije, makedonska vojska – sa dve divizije – i albanska
vojska su prešle na teritoriju Kosova, pomažući oslobađanje Kosova i čisteći teren od
preostalih nemačkih snaga i SS divizija. Posle oslobođenja zemlje, lokalne tajne
službe (OZNA) su preduzele mere za iskorenjivanje svih „kontra-revolucionarnih“
tendencija korišćenjem represivnih mera. U februaru je na Kosovu uvedeno vanredno
stanje. Neki reakcionarni elementi u jugoslovenskoj armiji su ovo iskoristili da bi se
osvetili albanskom narodu, koji se kolektivno smatrao za saradnika okupatora. U
ovom periodu su izvršena neka grupna ubijanja nevinih albanskih stanovnika Kosova.
Na Skupštini u Prizrenu odlučeno je, bez saglasnosti Albanaca, da će Kosovo i
Metohija ostati autonomna pokrajina pod Srbijom i Jugoslavijom.
 Albanska situacija se nije poboljšala. Zbog različitih vrsta pritisaka iz Jugoslavije, oko
250 000 Albanaca se iselilo. Jedan od razloga ovog iseljavanja bila je kampanja
 oduzimanja oružja. Nakon otpuštanja 1966. Aleksandra Rankovića, šefa
jugoslovenske policije, načinjen je odlučujući zaokret u tretiranju Albanaca.
 Novembra 1968. Albanci su organizovali demonstracije zahtevajući proglašenje
Kosova za Republiku. Ustavom iz 1974. Albanci su stekli prava gotovo jednaka
drugim jugoslovenskim nacijama. Osnovan je Univerzitet u Prištini, a kasnije je
nastupilo otvaranje instituta, muzeja, biblioteka, arhiva, pozorišta, novina, časopisa,
Akademije nauka i umetnosti i tako dalje. Nakon Titove smrti situacija je postala
složenija. Albanci su smatrali da je došlo vreme da se zatraži proglašenje Republike
Kosovo. Demonstracije su organizovane 1981. i prvobitno su smatrane kontra-
revolucionarnim čak i od strane samog kosovskog rukovodstva. U martu 1989. u
vanrednim okolnostima Skupština Kosova je dala saglasnost promeni Ustava i 28.
marta 1989. kosovska autonomija je bila ugušena.

Sažetak

Generalno, udžbenici na Kosovu, u Albaniji i Makedoniji tvrde da su se Albanci suprotstavili

fašističkom režimu na Kosovu iako su ga u početku dočekali kao oslobođenje od srpskog
ropstva i dodaju kako je ujedinjenje većeg dela teritorije Kosova sa Albanijom, čak i ako je to
bilo postignuto od strane italijanskih okupatora, imalo pozitivan uticaj na Albance. S druge
strane, crnogorski udžbenici ne pominju Kosovo pod italijanskom, nemačkom i bugarskom
vlašću, dok srpski udžbenici o tome samo kažu kako su za vreme italijanskog režima na
Kosovu i Metohiji, naoružani Albanci počinili zločine nad Srbima, ali nisu dati nikakvi
podaci o broju civila ubijenih tokom ovog perioda. O ovim albanskim zločinima, uglavnom
protiv sela naseljenih Srbima, u nameri da se reše doseljenika i povrate svojinu konfiskovanu
tokom perioda između dva svetska rata, a koji se pominju samo u srpskim udžbenicima,
strani autori kažu da je broj Srba i Crnogoraca proteranih sa Kosova u ovom periodu između
30 000 i 100 000, dok su ubistva, uništavanje i krađe, iako recipročne, kao najveće žrtve
imale Srbe i Crnogorce. Nadalje, kosovski udžbenici ne samo što ne pominju ove zločine, već
tvrde da su Albanci, uprkos svojoj patnji pod jugoslovenskom vlašću, pokazali brigu za
srpske i crnogorske manjine, a čak ih u nekim slučajevima uzeli u zaštitu.
Nakon kapitulacije italijanskih fašista na Kosovu i dolaska nemačkih nacista, na političkoj
sceni Kosova kristalizovale su se dve suštinski različite frakcije: nacionalistička frakcija, koju
su podržavali nemački nacisti i organizovane u Drugu prizrensku ligu, koja je proklamovala
posvećenost očuvanja Kosova ujedinjenog sa Albanijom; i komunistička frakcija, koju su
pretežno podržavali jugoslovenski komunisti i organizovanu u Nacionalni savet za
oslobođenje Kosova, koja je na Bujanskoj konferenciji izrazila želju da se Kosovo ujedini sa
Albanijom, sugerišući pravo na samo-opredeljenje čak i ako je to značilo otcepljenje.
Udžbenici u Srbiji, Crnoj Gori i Makedoniji se uopšte ne bave ovim frakcijama koje su u
albanskim udžbenicima – za razliku od onih na Kosovu – predstavljene jasnije, iako tek
površno. Albanski udžbenici čak ukratko predstavljaju nezavisne nacionalističke grupe, poput
braće Krieziju u Đakovici, koji su se suprotstavili režimu. U svakom slučaju, dok su u
kosovskim i albanskim udžbenicima ove frakcije uzgred predstavljene, ni u jednom
udžbeniku nema opisa oružanog sukoba između njih, niti činjenice da je jedna imala podršku
nemačkih nacista a druga jugoslovenskih komunista.
Nakon povlačenja nemačkih trupa sa Kosova, partizanske snage su se ušančile u gradovima
zapadnog Kosova, dok su bugarske snage, koje su se pridružile jugoslovenskim partizanima,
ušle u istočno Kosovo. Napuštajući Kosovo, zajedno sa nemačkim trupama, bila je većina
naoružanih grupacija koje je stvorila Druga prizrenska liga, uključujući i članove SS divizije
Skenderbeg koja je pre povlačenja učestvovala u okupljanju i proterivanju komunista sa
Kosova, uključujući i određen broj Jevreja. Ovo nije prikazano u udžbenicima nijedne
zemlje, s izuzetkom površnog prikaza u makedonskim udžbenicima.
Prema kosovskim udžbenicima, sprovođeno je nasilje nad albanskom populacijom od strane
srpskih, crnogorskih i makedonskih partizanskih jedinica koje su stigle na Kosovo nakon
isterivanja nacističkih i fašističkih okupatora, a ovo je opisano čak kao genocid, uz navođenje
broja ubijenih Albanaca u ovom periodu do 45 000. Albanski i makedonski udžbenici takođe
opisuju ovo proterivanje kao nasilno. Potonji govore da su neki reakcionarni elementi
jugoslovenske armije iskoristili situaciju kako bi se osvetili albanskom stanovništvu, koji su
kolektivno smatrani saradnikom okupatora. Srpski i crnogorski udžbenici ne navode da se
ovo dogodilo. Međutim, Noel Malkolm, koji analizira podatke raznih autora, dolazi do
zaključka da je brojka od 45 000 ubijenih Albanaca preuveličavanje.
Nijedan udžbenik ne pominje da su kosovski partizani bili podeljeni u najmanje dve grupe: s
jedne strane, partizani predvođeni Šabanom Polužom, koji nisu poslušali naređenja da se bore
protiv nemačkih trupa na severu Jugoslavije i koji su odlučili da ostanu na Kosovu da brane
albansko stanovništvo od jugoslovenskih partizana; i s druge strane, partizani koje je
predvodio Fadilj Hodža, koji je pristao da bude zamenik Save Drljevića, jugoslovenskom
vojnom komandantu na Kosovu. Niti ovi udžbenici pominju informaciju da su partizani
Šabana Poluže, uglavnom centrirani u Drenici, brzo bili ubijeni od strane partizana
komandanta Save Drljevića i zamenika komandanta Fadilja Hodže, uz pomoć partizanskih
divizija iz Albanije. Zapravo, postoji čak, posebno u kosovskim udžbenicima, izmišljanje
organizacije nazvane Nacionalna oslobodilačka vojska Kosova („Ushtria Nacionalçlirimtare e
Kosovës“ ili na albanskom „UNÇK“), dok je poznato da su kosovski komunisti bili deo
Narodnooslobodilačke vojske Jugoslavije.
Glasanje u Prizrenskoj skupštini u julu 1945. da Kosovo postane deo Srbije i time Jugoslavije
u kosovskim udžbenicima je predstavljeno kao iznuđeno i kaže se da su oni koji su se
usprotivili rezoluciji bili ubijeni ili osuđeni na duge zatvorske kazne, dok albanski udžbenici
kažu da su od 142 člana ove skupštine samo 33 bili Albanci – nešto što se tvrdi u
udžbenicima drugih zemalja. Makedonski udžbenici takođe manje ili više govore da su
odluke ove skupštine bile bez podrške Albanaca. Dok crnogorski udžbenici ne govore ništa o
ovome, srpski udžbenici kažu da je za vreme sve veće saradnje sa Albanijom rezolucija bila
usvojena, što pokazuje želju delegata za pripajanjem ove provincije unutar i kao deo
Federalne Srbije. Stoga, ovi tekstovi treba da uzmu u obzir činjenicu da su u ovoj skupštini
gde je glasanjem prihvaćena rezolucija o aneksiji Kosova od strane Federalne Srbije, samo 33
od 142 člana bili Albanci (i pripadnici komunističke frakcije) i da su čak i članovi ove
skupštine svesno podsećani da je na Kosovu bilo 50 000 trupa spremnih da brane ratni plen.
Kada je reč o albanskoj situaciji u periodu 1946 – 1966. kada su jugoslovenske vlasti
prinudile desetine hiljada Albanaca u Jugoslaviji da se isele u Tursku, korišćenjem različitih
vrsta pritiska, poput kampanje oduzimanja oružja, srpski i crnogorski udžbenici ne kažu ni
reč, dok udžbenici na Kosovu i u Albaniji i oni u Makedoniji daju preuveličane brojke: 250
000 i 400 000 Albanaca svaki od njih tvrdi da se preselilo iz Jugoslavije u Tursku. Od 1945.
do sredine „šezdesetih niz političkih grupacija i organizacija kosovskih Albanaca se
suprotstavilo jugoslovenskim vlastima, a predvodnik među njima bila je ilegalna
organizacija, Nacionalni demokratski komitet Albanaca koji je, poput ostalih grupacija,
uskoro raspušten. Ova organizacija se pominje u udžbenicima na Kosovu i u Albaniji, ali se
ne pominju druge ilegalne organizacije koje su se suprotstavile jugoslovenskim vlastima, od
kojih je najznačajniji bio Revolucionarni pokret za ujedinjenje Albanaca („Lëvizja
Revolucionare për Bashkimin e Shqiptarëve“ ili „LRBSh“ na albanskom), koji je predvodio
Adem Demaći. Ovi udžbenici, prema tome, ne specifikuju da su u to vreme postojale dve
frakcije: jedna legalna i jedna ilegalna.
Tokom 1960-ih, amandmani su bili prihvaćeni jednu godinu za drugom u Skupštini Srbije i
Jugoslavije u korist Kosova, a u julu 1966. doneta je odluka da druga najmoćnija osoba –
posle Tita – u jugoslovenskom rukovodstvu, ministar unutrašnjih poslova Aleksandar
Ranković bude uklonjen sa svog položaja. Ovo je označilo kraj migracija stanovništva i
zlostavljanja poput masovne kampanje za oružje i sličnih stvari koje su bile obeležja
atmosfere kontrole iz Rankovićevog perioda.