SZTUCZNA KREW NADZIEJĄ DLA CHORYCH HAKERZY Z PRL-U

WRZESIEŃ 2019

NAUK A
ZMIENIA
Ś W I AT

nr 09/288 – wrzesień 2019 / cena 8,99 zł (w tym 8% VAT)

NAUKOWCY POLICZYLI:
MUSIMY POSADZIĆ BILION
DRZEW ŻEBY SCHŁODZIĆ PLANETĘ

PSYCHOLOGIA SPOŁECZEŃSTWO TECHNOLOGIA KOSMOS

Polacy wśród Czy chińska Kiedy będziemy Czyj jest

najuczciwszych medycyna głosować przez Układ Słoneczny
narodów świata to nauka? internet
Focus – Poznać i zrozumieć świat focus.pl
EL DESEO PREZENTUJE
FILM
ALMODÓVARA
ANTONIO
BANDERAS

ASIER ETXEANDIA
LEONARDO SBARAGLIA
NORA NAVAS
JULIETA SERRANO
ZE SPECJALNYM UDZIAŁEM

PENÉLOPE CRUZ

W KINACH
W N UMER ZE OD REDAKCJI

Pochwała naiwności
O bsadźmy powierzchnię wielkości dużego kraju
drzewami! Porzućmy mięso! Wsiądźmy do sa-
mochodów elektrycznych! Wysiądźmy z samocho-
cinki lasów amazońskich. Brazylia jest trzecim krajem
świata pod względem powierzchni obszarów leśnych.
Pierwsza na tej liście jest Rosja, gdzie od kilku miesięcy
dów elektrycznych i wsiądźmy na rowery! Zamknij- szaleją pożary tajgi, których strażacy nie są w stanie
my elektrownie! Wyrzućmy żarówki! ugasić, a zatem czekają na deszcz. Od początku roku
Ilu naukowców i aktywistów, tyle pomysłów na ogień strawił tam 13 mln hektarów lasu, czyli obszar
walkę ze zmianami klimatu. I choć może nie są to większy niż Grecja.
Piotr Kościelniak pomysły całkiem złe, jest z nimi jeden problem. Są Potrzebna jest polityczna wola – nie tylko tu, w Pol-
redaktor naczelny
piotr.koscielniak@burdamedia.pl nieskuteczne. Dlaczego? Niezwykłe czasy – a błyska- sce, ale na całym świecie. Bez niej naukowe koncepcje,
wiczna zmiana klimatu jest czymś bezprecedenso- nawet poparte dokładnymi wyliczeniami, które prze-
wym w historii – wymagają niezwykłych działań. Ale prowadziliśmy i opisujemy w tym wydaniu „Focusa”,
do radykalnych rozwiązań trudno przekonać ludzi pozostaną raczej pięknoduchostwem. A wtedy
i wdrożyć je na całym świecie. I tak naukowe rozwią- czeka nas walka nie o czyste powietrze,
zania i slogany aktywistów trafiają do jednego kosza. a jedynie o czyste sumienie.
A rzeczywistość wygląda tak: na potęgę budowa-
ne są nowe elektrownie węglowe. Rekordzistami są
Chińczycy – wg danych za 2017 rok budują 74 nowe Nasz temat
i modernizują 46 już istniejących siłowni. Na kolejnych numeru
miejscach są Indie i Japonia. Rośnie wydobycie węgla – s. 22
kamiennego i brunatnego – w 2018 roku produkcja
wyniosła ok. 7,7 mld ton i była bliska rekordu XXI w.
A co z drzewami pochłaniającymi dwutlenek wę-
gla? Zaledwie kilkanaście dni temu Jair Bolsonaro, pre-
zydent Brazylii, wyrzucił szefa rządowej agencji badań
kosmicznych za to, że głośno powiedział o skali wy-

N A Ł A M AC H „ F O C U S A”

W prenumeracie
zyskujesz więcej!
Infolinia: 22 360 37 77
prenumerata.burdamedia.pl

Dr hab. inż. Bogdan Dr Katarzyna Jarosław

Jaroszewicz Pękacka-Falkowska Horodecki
– profesor Uniwersy- – ekspertka – twórca serwisu
tetu Warszawskiego z UM w Poznaniu Retrofan.pl i kolekcjoner
wyjaśnia, że drzewa opowiada, jakie starych komputerów
są nie tylko ozdo- składniki pozyskiwa- opowiada o ZX Spectrum,
bami, które mają ne ze zwierząt wyko- z którego pomocą ZNAJDŹ NAS NA:
poprawiać wygląd rzystywano w dawnej „Solidarność” focus.pl
naszych miast polskiej medycynie zhakowała PRL-owską youtube.com/magazynfocus
– s. 22 ludowej – s. 60 telewizję – s. 86 facebook.com/magazynfocus

Magazyn „Focus” dostępny jest również w wersji dla osób niewidomych i niedowidzących.
Osoby zainteresowane wersją specjalną magazynu prosimy o kontakt pod adresem biuro@defacto.org.pl

NAUKA ZMIENIA ŚWIAT 3

W N UMER ZE

Podpalanie maty
na brzuchu
60 to tradycyjny
chiński sposób
na odchudzanie.
46
W Kielcach
będziemy
oglądać naj-
sprawniejsze
marsjańskie
łaziki.

OTWÓRZ OCZY
6 ZDJĘCIE MIESIĄCA 46 WIELKIE ZAWODY
ROBOTÓW MARSJAŃSKICH
Kosmos: We wrześniu w Kielcach odbędzie
Kopuła piekła
się finał European Rover Challenge, na który
8 WYDARZENIA przyjadą konstruktorzy robotów marsjańskich
Świnia z ludzkim sercem, odkryto bliźniaczki z całego świata
Ziemi, Polacy opracowali trójwymiarową
mapę Drogi Mlecznej, skarb na dnie Morza
Śródziemnego 48 KTO SIĘ BOI
E-WYBORÓW
Technologie: Dlaczego głosowanie
54
Superchwasty
INNOWACJE przez internet udaje się tylko w Estonii
trudno jest
14 MOTORYZACJA 52 CZY WIESZ ŻE zwalczyć nawet
za pomocą najno-
Subaru Forester MHEV Wyspy Marshalla są radioaktywne od 70 lat
wocześniejszych

54
herbicydów.
20 POLSK A NAUK A SUPERCHWASTY
O tym, jak sztuczna inteligencja pomaga Przyroda: W Polsce jest już
zwalczać przemoc w internecie, opowiada dwadzieścia gatunków niedających się
Gniewosz Leliwa z Samurai Labs wytępić superchwastów – największej plagi PRZEWODNIK
pól uprawnych 76 KULTURA
TEMAT NUMERU Nowości filmowe i wydawnicze,
58 ZIELONE ŚWIATŁO DLA LUDZI
najlepsze gry miesiąca

22 DRZEWO: NAJLEPSZY
PRZYJACIEL CZŁOWIEKA
Rośliny nie tylko mogą ochronić nas przed
Felieton Jana Stradowskiego

CZŁOWIEK 82 HAKERZY Z PRL-U

Historia: Jak w 1985 r. astronomowie
z Torunia ośmieszyli komunistyczną telewizję

60
skutkami katastrofy klimatycznej, ale też MAGIA, ROGI I MEDYCYNA
czynią życie zdrowszym i przyjemniejszym i bezpiekę
Społeczeństwo: Światowa
34 PODŁĄCZYĆ SIĘ DO NEURONÓW Organizacja Zdrowia uznała tradycyjną WARTO KUPIĆ
Felieton Leona Ciechanowskiego medycynę chińską za formę leczenia. Czy
słusznie? 88 TESTUJEMY INTELIGENTNĄ K AMERĘ
DOMOWĄ NETATMO WELCOME

66
ODKRYCIA
UCZCIWY JAK POLAK
FOCUS ODPOWIADA

36 KREW Z FABRYKI Psychologia: W ogólnoświatowym

Medycyna: Dzięki polskim badaniu uczciwości Polacy zajęli fantastyczne 92 WASZE PYTANIA
naukowcom sztuczna krew może wkrótce szóste miejsce Dlaczego pawiany mają czerwone zadki? Która
nazwa geograficzna jest najdłuższa? Czy tęcza
trafić do szpitali 72 CZY WIESZ ŻE ma początek i koniec?
Ludzie, którzy się zgubili, chodzą w kółko

42 DO KOGO NALEŻY KOSMOS

Kosmos: Czy globalne koncerny
sprywatyzują Układ Słoneczny?
74 POLOWANIE NA NURDLE
Felieton Joanny Nikodemskiej
ZACZYNAJĄC OD KOŃCA
98 EKOLOGICZNA SŁOMK A MOŻE ZABIĆ

OKŁADKA: PROJEKT – MICHAŁ JANICKI; FOT. ADOBE STOCK (3); PROJEKT MAKIETY: MICHAŁ JANICKI
4 FOCUS WRZESIEŃ 2019 FOT. EAST NEWS; EUROPEAN ROVER CHALLENGE; ROB KESSELER/BBC
O T WÓ R Z O C Z Y ZDJĘCIE MIESIĄCA

KOPUŁA
PIEKŁA
Ta niezwykła metalowa mozaika
skrywa jedną z najbardziej
niebezpiecznych konstrukcji
na świecie

J eśli ktoś oglądał serial „Czarnobyl”, nie

będzie miał problemu z rozpoznaniem,
co znajduje się na zdjęciu obok. To pokry-
wa reaktora jądrowego, stanowiącego serce
elektrowni atomowej. Pokazany na fotografii
reaktor znajduje się w na Litwie, w elektrowni
Ignalina. Jest od ponad dziesięciu lat nieczyn-
ny, a przyglądają mu się (w lipcu tego roku)
nie inżynierowie czy naukowcy, ale turyści.
Elektrownia Jądrowa Ignalina rozpoczęła
pracę w 1984 r., dwa lata przed wybuchem
w Czarnobylu. Docelowo miały pracować
w niej cztery reaktory, jednak ostatecznie
zbudowano tylko dwa. W listopadzie 2007 r.
również tu doszło do awarii reaktora i ko-
nieczne było jego wyłącznie. Na szczęście nie
doszło do skażenia środowiska. Ignalińskie
reaktory RBMK-1500 były nowocześniejsze
od działających w Czarnobylu RBMK-1000,
choć niepozbawione tych samych wad kon-
strukcyjnych. Ich pokrywy wyglądają bardzo
podobnie – składają się z widocznej na zdjęciu
mozaiki prętów paliwowych i kontrolnych.
Te pierwsze są szare, zaś te drugie, w za-
leżności od rodzaju, mają kolor zielony, żół-
ty i czerwony. Pręty kontrolne zbudowane są
z węgliku boru, który – jeśli są wsunięte do
reaktora – spowalnia lub zatrzymuje reakcję
jądrową. Te oznaczone na żółto są krótsze od
pozostałych i wsuwa się je od dołu. Z kolei czer-
wone to pręty awaryjne sterowane automatycz-
nie, natomiast zielone wsuwane są ręcznie.
Ignalińska Elektrownia Jądrowa miała
moc 2720 MW. Została ostatecznie wyłą-
czona 31 grudnia 2009 r. (wówczas przestał
działać jej drugi reaktor). Można ją jednak
zwiedzać. Możliwe jest też zobaczenie m.in.
Czarnobylskiej Elektrowni Jądrowej oraz
słynnej Arki, czyli skorupy pokrywającej be-
tonowy sarkofag skrywający resztki pozostałe
po wybuchu czwartego reaktora (o planach
jego demontażu piszemy na s. 12) (ms)

6 FOCUS WRZESIEŃ 2019 FOT. REUTERS/FORUM

w y d a r z e n i a
O T WÓ R Z O C Z Y

M E DYCY N A

Świnia
z ludzkim
sercem
Zwierzęta z ludzkimi
organami chcą wyhodować
japońscy genetycy.
Kontrowersyjny eksperyment
ma służyć leczeniu ludzi
cierpiących na cukrzycę
czy choroby serca

Z espół Hiromitsu Nakauchiego z Uniwer-

sytetu Tokijskiego zamierza umieścić
ludzkie komórki macierzyste w embrionach
myszy, szczurów i świń. Embriony te następ-
nie zostaną wszczepione matkom. Celem jest
uzyskanie zwierzęcia, w którego organizmie
ludzkie komórki uformują organy gotowe do
przeszczepienia pacjentom.
– Czekaliśmy na to dziesięć lat, ale wresz-
cie możemy ruszyć z pracą – powiedział Na-
kauchi. Jest pierwszym naukowcem, który
otrzymał oficjalne zezwolenie japońskiego
ministerstwa nauki na prowadzenie ekspe-
rymentów z chimerami ludzko-zwierzęcymi.
Wcześniej przepisy zabraniały utrzymywa-
nia przy życiu ludzko-zwierzęcych zarodków
przez dłużej niż 14 dni, nie można było rów-
nież wszczepiać ich matkom i doprowadzić
do urodzenia. Podobne regulacje obowiązu-
ją w większości krajów świata (w USA nie
można takich badań finansować z budżetu
federalnego). Powodem są obawy, że komórki
człowieka wszczepione do zarodków zwierząt
powędrują do formującego się mózgu i zmie-
nią jego organizację na „bardziej ludzką”.
– Będziemy postępować bardzo powoli
i na razie nie zamierzamy doprowadzać do
narodzin takiej chimery – zapewnia Hiro-
mitsu Nakauchi. – Staramy się uzyskać kon-
kretny organ, dlatego przygotujemy komórki
tylko do wytworzenia trzustki.
Jak ma to wyglądać? Najpierw naukowcy
stworzą zwierzęcy zarodek bez genów odpo-
wiedzialnych za formowanie jakiegoś orga-
nu – na początek właśnie trzustki, a później
również nerek, serca czy wątroby. Następnie
wstrzykną ludzkie indukowane komórki
macierzyste (tzw. iPS) uzyskane od dorosłe-
go dawcy. Takie komórki mogą dać początek
niemal każdemu rodzajowi komórek w ciele
człowieka. W zarodku zwierzęcym mają wy-
pełnić lukę – zbudować trzustkę. Taki organ,
mimo że znajdowałby się w ciele zwierzęcia,
składałby się z ludzkich komórek.
W 2017 roku Nakauchi przeprowadził
podobny eksperyment – wstrzykując mysie
komórki macierzyste do zarodków szczu-
rów. Wyhodowaną w taki sposób trzustkę
przeszczepiono myszom, skutecznie lecząc je
z cukrzycy. Rok później jego zespół próbował
tego samego z komórkami ludzkimi wszcze-
pianymi zarodkom owcy. Ten eksperyment
jednak się nie powiódł.
– Liczba ludzkich komórek w ciele owcy
okazała się niezwykle niska – jak jeden do
tysiąca – mówił Nakauchi. – Przy tym po-
ziomie nie ma co się obawiać owcy z ludzką
twarzą.
Jednak budząca tyle wątpliwości etycz-
nych sprawa obecności ludzkich komórek
w ciele zwierzęcia jest znacznie bardziej
skomplikowana. – Tak naprawdę nie wiemy,
co się stanie – komentuje wysiłki Japończy-
ków prof. Ronald Parchem z Baylor College of
Medicine w Teksasie. – Raczej nie otrzymamy
myszy o ludzkich cechach, ale jej mózg może
być bardziej pofałdowany albo aktywność
jakiegoś neuroprzekaźnika może być u niej
wyższa.
Choć scenariusz ze słynnej „Wyspy dokto-
ra Moreau” H.G. Wellsa raczej nie grozi, na-
ukowcy wolą dmuchać na zimne. Japończycy
zamierzają na razie hodować zarodki myszy

8 FOCUS WRZESIEŃ 2019 FOT. SPL/DPA/FORUM; DR

 0,04 C
LICZBA MIESIĄCA

Zwierzęcy embrion, któremu

japońscy naukowcy chcą
°
wszczepić ludzkie komórki. Być
może w przyszłości uda się w ten
sposób wyhodować chimery, o tyle średnia temperatura w lipcu była wyższa od najgorętszego w historii
które będą dostarczać nam
pomiarów lipca 2016 roku. Według naukowców z unijnego Copernicus Climate
organów do transplantacji.
Change Service na taki wynik złożyły się niespotykane fale upałów w Europie oraz
ocieplenie w Arktyce.

KOSMOS

Bliźniaczki Ziemi

D wie planety podobne do naszej odkryli astronomowie z Instytutu

Astrofizyki Uniwersytetu w Getyndze. Okrążają one gwiazdę Teegar-
dena odległą od nas zaledwie o 12,5 roku świetlnego. Obie znajdują się
w tzw. ekosferze – strefie wokół macierzystej gwiazdy, w której panują
warunki sprzyjające powstaniu i utrzymaniu życia.
– Bardzo przypominają wewnętrzne planety naszego Układu Słoneczne-
go – uważa autor odkrycia Mathias Zechmeister. – Są nieznacznie masyw-
niejsze od Ziemi i znajdują się w takiej odległości od swojego słońca, że na
ich powierzchni może być woda w stanie ciekłym.
Zdaniem naukowców decydujące znaczenie dla obecności wody na po-
wierzchni planet (oznaczone są na razie literami b i c) ma atmosfera, a tej,
przy wykorzystaniu obecnej techniki, nie można w tej chwili wykryć.
Planeta b jest jednak najbardziej podobna do Ziemi spośród wszystkich
dotąd odkrytych. (pk)

WSCHÓD SŁOŃCA NA INNYCH PLANETACH

Jak wygląda poranne niebo na nowo odkry-
przez około 14 dni, zarodki szczurze przez tych globach (oznaczonych Teegarden b
15 dni, a zarodki świni przez 70 dni – sprawdza- i Teegarden c), krażących wokół gwiazdy
jąc, jak rozwijają się w nich ludzkie organy. Jeżeli Teegardena?
znajdą komórki ludzkie w mózgach zwierząt,
mają przerwać eksperyment.
– Ustaliliśmy, że podczas rozwoju zarodko-
wego chimer będziemy to sprawdzać dwukrotnie
– zapewnia Nakauchi. – Dopiero gdy się upew-
nimy, że w mózgach zwierząt nie ma ludzkich
komórek, będziemy mogli przejść do kolejnego
etapu.
Co możemy zyskać dzięki takim kontro-
wersyjnym eksperymentom? Najkrócej: części
zamienne dla naszych ciał. Chorzy na cukrzycę
człowiek
typu 1. będą mogli otrzymać ludzką trzustkę 1,77 m
wyhodowaną w ciele zwierzęcia. Osoby czeka- ZIEMIA TEEGARDEN B TEEGARDEN C

jące na przeszczep serca dostaną nowe ludzkie

serce… od świni. Japońscy naukowcy twierdzą,
że pierwsze ludzkie organy otrzymają dopiero
za dwa lata. (pk)

NAUKA ZMIENIA ŚWIAT 9

O T WÓ R Z O C Z Y W YDARZENIA

Opracowany przez Polaków model Drogi Mlecznej. Poniżej skala w latach świetlnych (ang. ly).
ASTRONOMIA

Polacy opracowali trójwymiarową

mapę Drogi Mlecznej znajdują się na samych granicach galakty-
ki. – Wyniki wskazują, że Droga Mleczna
nie jest płaska, ale w oddali od centrum
Nasza galaktyka jest zwinięta i skręcona, ustalili zwinięta i skręcona – powiedział Przemek
polscy astronomowie z Uniwersytetu Warszawskiego Mróz z UW. – Ten kształt może być efektem
interakcji w przeszłości z innymi galaktyka-

J ak wygląda Droga Mleczna? W książkach

popularnonaukowych przedstawia się ją
zazwyczaj jako płaski okrągły dysk. Ten ob-
raz – efekt obserwacji ledwie 2,5 mln gwiazd
spośród 2,5 miliarda tworzących naszą ga-
laktykę – jest jednak nieprawdziwy. Te wizje
artystyczne to zaledwie dalekie przybliżenie
właściwego kształtu naszej galaktyki – uważa
dr Dorota Skowron, jedna z autorek przeło-
mowej pracy opublikowanej w prestiżowym
magazynie „Science”.
By uzyskać bliższy rzeczywistości kształt
Drogi Mlecznej, Polacy zmierzyli odległość
pomiędzy najjaśniejszymi gwiazdami w ga-
laktyce, tzw. cefeidami. To pulsujące olbrzy-
my, tysiące razy jaśniejsze od Słońca.
Ponieważ świecą bardzo wyraźnie,
można obserwować nawet te z nich, które
mi, gazem międzygalaktycznym lub czarną
materią – dodaje.
Do obserwacji Polacy wykorzystali tele-
skop znajdujący się w Obserwatorium Las
Campanas w Chile. Działa w ramach Eks-
perymentu Soczewkowania Grawitacyjnego
(ang. OGLE) – projektu naukowego pro-
wadzonego pod kierunkiem prof. Andrzeja
Udalskiego od 1992 r. (ms)

TECHNOLOGIA

Robot
do picia whisky

U rządzenie do wykrywania
podrobionych alkoholi
opracowali naukowcy z Uni-
wersytetu w Glasgow. „Sztucz-
ny język” jest w stanie wychwy-
cić różnice między trunkami tej
samej marki, lecz leżakowa- „Sztuczny język” Szkotów wykorzystuje zrobione z metalu dwa rodzaje nanokubków smakowych.
nymi w różnych beczkach. Bez
trudu wskaże też trunki 12-, i Laphroaig – urządzenie whisky, ale w zasadzie nasze z Uniwersytetu w Glasgow. –
15- i 18-letnie. wykazywało się ponad urządzenie może próbować Znajdzie szereg zastosowań
Naukowcy przetestowali 99-proc. pewnością, identyfi- dowolnego alkoholu, a nawet – od walki z podróbkami po
„język”, używając butelek kując kolejne alkohole. – Sku- dowolnego płynu – mówi kontrolę jakości i bezpieczeń-
Glenfiddich, Glen Marnoch piliśmy się co prawda tylko na Alasdair Clark, inżynier stwa żywności. (pk)

10 FOCUS WRZESIEŃ 2019 FOT. MATERIAŁY PRASOWE (2)

KRYSTALICZNIE
CZYSTA WODA
ZAWSZE POD RĘKĄ

KUP
FILTR
PODZLEWOZMYWAKOWY
Z RABATEM!
Wpisz kod rabatowy:
AQUA10
dokonując zamówienia w naszym
sklepie internetowym
shop.aquaphor.pl

RO -101S MORION
Kompaktow y f iltr podzlewozmy wakow y
z chromowaną baterią do czystej wody

OSZCZĘDZAJ Z MORIONEM Wydajność: 190 l / dobę

i pij wodę najwyższej jakości Koszt: 1 l / 5 gr

* Promocja ważna
do wyczerpania się zapasów www.aquaphor.pl tel: +48 22 250 23 33 (wew. 10)
O T WÓ R Z O C Z Y W YDARZENIA

ARCHEOLOGIA

Skarb zatopionego miasta

Kolumny wielkiej świątyni oraz wraki statków wyładowane
kosztownościami znaleźli nurkowie w starożytnym mieście
Heraklejon znajdującym się obecnie pod wodami Morza Śródziemnego Jedna z monet
odnalezionych

B adacze posługiwali się najnowszą aparaturą

– magnetometrami protonowymi, sonarami
bocznymi i precyzyjnymi obserwacjami satelitar-
w podwodnych
ruinach starożytnego
portu Heraklejon
nymi. Dopiero uzbrojeni w uzyskaną w ten sposób (ok. 2,5 km od
wiedzę zanurzyli się pod wodę. Na głębokości od brzegów Egiptu).
10 do 45 metrów zlokalizowali fragmenty zabudo-
wań portowych oraz kilka wraków. W ich ładow-
niach znajdują się monety z brązu z okresu Ptole-
meusza II (władał Egiptem w latach 283–246 p.n.e.),
a także zdobione kamieniami pierścienie i nausznice.
Ruiny Heraklejonu (nazywanego również Tho-
nis) odkrył francuski nurek-archeolog Franck
Goddio w 2000 roku. Naukowcy nadal nie wiedzą,
dlaczego znalazło się ono pod wodą ok. 1000 lat
temu – podejrzewają, że to efekt rosnącego pozio-
mu oceanu i aktywności sejsmicznej. Sam Goddio
ocenia, że dotąd udało się zbadać zaledwie 5 proc.
powierzchni kwitnącego niegdyś miasta. (pk)

EKOLOGIA

Czarnobylski sarkofag zostanie rozebrany

B etonowy sarkofag przykrywający

resztki czwartego reaktora czarno-
bylskiej elektrowni musi zostać w całości
rozebrany. Firma zarządzająca elektrow-
nią opublikowała w internecie oświad-
czenie, w którym eksperci oceniający stan
budowli przyznali, że prawdopodobień-
stwo jej zawalenia jest „bardzo wysokie”.
Po wybuchu w Czarnobylu, do które-
go doszło 26 kwietnia 1986 r., z resztek
reaktora dymiła chmura radioaktywnego
pyłu. Ten skrajnie niebezpieczny dym
wiatr roznosił po terenach dzisiejszej
Ukrainy i Białorusi. Priorytetem było więc
jak najszybsze osłonięcie palącego się
reaktora.
Dymiące zgliszcza zostały zalane
400 tys. metrów sześciennych beto-
nu, które utworzyły ciężki sarkofag.
Konstrukcja została jednak wykonana
w ogromnym pośpiechu. M.in. pozosta-
wiono dziury w suficie, przez
które do środka dostawała się
woda. Jak się okazało, obecnie
sarkofag trzyma się w całości
jedynie dzięki sile grawitacji.
Pod koniec lipca podpisano
warty 78 mln dol. kontrakt na
Do przewozu części składających się na Arkę, czyli kopułę
jego rozbiórkę.
przykrywającą sarkofag w Czarnobylu, potrzebne było
Prace nie będą łatwe – sar-
18 statków i 2,5 tys. ciężarówek.
kofag znajduje się wewnątrz
skorupy, którą wznoszono
wokół niego przez ostatnie dziewięć lat. polega na tym, że usunięcie każdej jego
Gigantyczna konstrukcja, składana na części zwiększa ryzyko, że całość się
miejscu z części produkowanych we Wło- zawali.
szech, kosztowała 2 miliardy dolarów. Ma Gdy prace się zakończą, pozostanie do
zapewnić elektrowni bezpieczeństwo na zrobienia jeszcze jedna rzecz – usunięcie
najbliższe 100 lat. resztek reaktora, czyli ciągle niebezpiecz-
Rozmontowanie sarkofagu będzie wy- nej promieniotwórczej materii wymie-
magało koronkowej roboty. Najpierw musi szanej z piaskiem i ołowiem, którymi
on zostać podparty, a następnie będzie zasypywano palący się reaktor. Prace nad
rozkładany kawałek po kawałku. Problem tym potrwają do ok. 2065 r. (ms)

12 FOCUS WRZESIEŃ 2019 FOT. CRISTOPH GERIGK/HILTI FOUNDATION/COURTESY OF EGYPTIAN MINISTRY OF ANTIQUITIES (2); SHUTTERSTOCK
autopedia
IN N OWA C JE MOTO
SUBARU
FORESTER
MHEV
Jeden z najlepiej sprzedających
się modeli w gamie Subaru zyskał
hybrydowy napęd. Forester
z elektrycznym wspomaganiem nie stracił
nic ze swych właściwości użytkowych
– to nadal świetnie prowadzące się auto,
które nie boi się terenu
Silnik spalinowy
Benzynowy wolnossący boxer ma
pojemność 2 litrów i wtrysk bez-
pośredni. Niewysilona jednostka
generuje moc 150 KM i moment
obrotowy 194 Nm przy 4000
obrotów na minutę.
Płaski i nisko położony silnik ob-
niża środek ciężkości samocho-
du. Przeciwsobne ruchy tłoków
ograniczają wibracje jednostki
napędowej.
RYNEK
Ile nowych samochodów
powstaje rocznie na świecie?
W ostatnim roku z taśm fabrycznych
zjechało o połowę więcej aut niż
20 lat temu. Szacuje się, że w 2018 roku
na całym świecie powstało ponad
70 milionów nowych samochodów, co
daje jeden nowy pojazd na 1000 miesz-
kańców Ziemi.
Spory wpływ na tak duże zapotrze-
bowanie ma zwyczaj wczesnej wymiany
samochodu na nowy. Jak wynika z badań
przeprowadzonych przez amerykańską
14 FOCUS WRZESIEŃ 2019
Asystenci kierowcy
Forester jest standardowo wyposażony w system unika-
nia kolizji EyeSight. Dwie kamery monitorują drogę przed
samochodem. Gdy wykryją niebezpieczeństwo, system
ostrzega kierowcę dźwiękowo i wizualnie, a w razie braku
reakcji może nawet hamować i zatrzymać samochód.
Driver Monitoring System obserwuje kierowcę i ostrze-
ga przed niebezpieczeństwem, gdy wykryje zmęczenie
lub gdy kierowca odwróci wzrok od drogi.
Hybrydowy
Forester jest o zaledwie
110 kilogramów
cięższy od wersji
benzynowej.
Napęd mild hybrid Układ napędowy
może działać w trzech trybach – ben- Sercem hybrydowego napędu
zynowym, mieszanym oraz, co jest e-boxer jest wolnossący silnik
rzadkością, czysto elektrycznym. W tym spalinowy. Wspomaga go nie-
ostatnim możemy przejechać 1,6 kilo- wielki silnik elektryczny. Napęd
metra z prędkością nieprzekraczającą przekazywany jest przez bez-
40 kilometrów na godzinę. stopniową skrzynię Lineartronic.
Podczas produkcji auta
emitowane jest tyle dwutlenku
węgla, ile powstaje po
przejechaniu nim 160 tys. km.
agencję R.L. Polk & Company, średni wiek
zużycia samochodu wynosi zaledwie
11,4 roku. Tymczasem w większości przy-
padków auta zmieniają właściciela już po
6 latach.
W pierwszej dziesiątce najpopularniej-
szych marek znalazły się samochody azja-
tyckie – Toyota (światowy lider), Honda,
Nissan, Hyundai, Suzuki i Kia. Najpopular-
niejszą marką europejską jest natomiast
Volkswagen. (łz)
INFOGRAFIKA: CARLOS AGUILERA, FOT. SHUTTERSTOCK; MATERIAŁY PRASOWE (2)

Multimedia
Centralnie umieszczony ekran mul-
timediów można obsługiwać dotyko-
wo. Zestaw współpracuje zarówno
z Android Auto, jak i Apple CarPlay.
Silnik elektryczny
Może nie tylko wspierać
silnik spalinowy, ale też
samodzielnie napędzać koła.
NOWY MODEL
30 lat „ósemki”
D okładnie trzy dekady temu
podczas Salonu Samochodowe-
go we Frankfurcie zaprezentowano
pierwsze BMW serii 8. Dwudrzwio-
we sportowe coupé wysokiej klasy
pozostawało w sprzedaży przez
10 lat, stając się jednym z najbardziej
pożądanych aut lat 90. XX wieku.
„Ósemka” wróciła do gry w ubieg-
łym roku. Tym razem jako zupeł-
nie nowy samochód, który ma być
kontynuacją serii 6. Nowy model ma
Niewielki
silnik elektryczny
ma moc Monitor energii
Kierowca może obserwować
16,7 KM stan naładowania akumulato-
rów oraz tryb działania napędu
na wyświetlaczu umieszczonym
nad głównym ekranem zestawu
multimedialnego.
Bagażnik ma
pojemność Napęd na cztery
505 litrów koła Symmetrical
All-Wheel Drive
Znak rozpoznawczy
Subaru to stały, syme-
tryczny napęd na cztery
koła. Główne elementy
układu napędowego są
ustawione symetrycznie
względem osi pojazdu,
co przekłada się na
pewne prowadzenie
w każdych warunkach.
Silnik elektryczny
również napędza
wszystkie koła.
Prześwit Forestera to
aż 220 mm, co sprawia,
że auto sprawnie radzi
sobie w terenie.
Akumulatory
Umieszczone nad tylną osią
Tryb jazdy X-Mode akumulatory praktycznie nie
Forester zyskał regulowany system X-Mode zmniejszają pojemności bagaż-
odpowiadający za dystrybucję momentu nika.Udało się to osiągnąć dzięki
obrotowego między wszystkimi kołami. zastąpieniu koła zapasowego
Teraz kierowca może wybrać jeden z dwóch zestawem naprawczym.
trybów pracy.X-Mode ma również funkcję Litowo-jonowy akumulator waży
kontroli zjazdu ze wzniesienia. tylko 25 kilogramów.
Najmocniejsza „ósemka” pierwszej
1989
generacji miała 381 KM. Nowa pod-
niosła poprzeczkę do 625 koni.
nie tylko zaskakujący design, ale jest
znacznie bardziej usportowiony niż
konkurencyjny Mercedes-Benz Kla-
sy S Coupé. Do osiągnięcia prędkości
100 km/godz. wersja M8 Compe-
tition potrzebuje zaledwie
3,2 sekundy.
Nowa ósemka zachowała charak-
terystyczne elementy designu – duży
grill oraz tzw. zagięcie Hofmeistera
– czyli typowe dla BMW załamanie
2019
bocznej tylnej szyby. (łz)
NAUKA ZMIENIA ŚWIAT 15
IN N OWA C JE MOTO
Dobre osiągi i niskie zużycie paliwa przy spełnieniu restrykcyjnych
norm czystości spalin – czy Mazdzie udało się połączyć ogień z wodą?
NOWE TECHNOLOGIE
JESZCZE BENZYNA NIE UMARŁA
Opracowany przez inżynierów japońskiej Mazdy nowy silnik Skyactiv-X jest dowodem
na to, jak wiele można jeszcze wycisnąć z tradycyjnych jednostek spalinowych
T o pierwszy seryjnie produkowany sil-
nik łączący cechy napędu benzynowego
i dieslowskiego. I jednocześnie odpowiedź
Mazdy na trend zmniejszania pojemności
silników oraz ofensywę aut elektrycznych.
W założeniu Skyactiv-X ma mieć elastycz-
ność, szybkość reakcji na zmianę położenia
pedału gazu oraz niskie zużycie paliwa znane
z diesli, przy szerokim zakresie obrotów i czy-
stości spalin charakterystycznych dla silnika
benzynowego. Niemożliwe?
Rozwiązaniem jest spalanie uboższej
mieszanki – zawierającej mniej benzyny.
W normalnym silniku tak uboga mieszanka
nie zapaliłaby się od iskry świecy zapłonowej.
Trzeba ją mocno sprężyć – jak w dieslach.
JAK TO DZIAŁA
Próby opracowania tzw. silnika spalania
mieszanki jednorodnej (HCCI) prowadziły
m.in. firmy Honda, Mercedes i VW. Jednak
bez specjalnego powodzenia – trudne oka-
zało się przełączanie między trybem zapłonu
iskrowego i samoczynnego. Mazda uznała, że
świeca powinna uruchamiać zapłon w obu
trybach – ale w każdym w nieco inny sposób.
Tak powstała technika SPCCI (Spark Control-
led Compression Ignition) użyta w nowym
silniku Skyactiv-X.
Przy zimnym silniku oraz przy dużym
obciążeniu ta jednostka pracuje jak zwykła
„benzyna”. Przy delikatniejszym operowaniu
pedałem gazu uruchamiany jest tryb SPCCI
– zmiana sposobu pracy jest niewyczuwalna
16 FOCUS WRZESIEŃ 2019
dla kierowcy, ale można ją podejrzeć na wy-
świetlaczu systemy multimedialnego. Co się
wtedy zmienia? Do komory spalania wtryski-
wana jest uboga mieszanka, następnie system
dodaje niewielką dawkę bogatej mieszanki
wokół świecy. Kiedy świeca generuje iskrę,
zapala się kula bogatej w paliwo mieszanki,
a rosnące ciśnienie zapala również pozostałą
część mieszanki w cylindrze. Efekt to zużycie
paliwa mniejsze o 20 proc. i moment obro-
towy większy o 10–30 proc. Jednocześnie
zmniejsza się emisja dwutlenku węgla i tlen-
ków azotu. Nowy silnik spełnia restrykcyjną
normę emisji spalin Euro 6d.
Żeby to osiągnąć, inżynierowie Mazdy
musieli przekonstruować głowice cylindrów,
zmienić kształt tłoków, opracować nowy sys-
tem wysokociśnieniowego wielopunktowego
wtrysku paliwa i dołożyć czujniki wewnątrz
cylindrów. Dodatkowo konieczne było zwięk-
szenie ilości wtłaczanego powietrza, co wy-
musiło stosowanie niewielkiego kompresora.
A żeby utrzymać odpowiednią temperaturę,
sam silnik zamknięty jest w specjalnej kapsule
(która dodatkowo wycisza pracę napędu).
JAK TO JEŹDZI
W testowej Mazdzie 3 nowej generacji trud-
no „na ucho” odróżnić ten silnik od zwykłej
jednostki benzynowej. Nie jest specjalnie
hałaśliwy (to efekt stosowania kapsuły pod
maską), nie klekocze, nie ma wibracji. Choć
Japończycy twierdzą, że dwulitrowy Skyac-
tiv-X rozwija moc 180 koni mechanicznych
i ma moment obrotowy 224 Nm, to niestety
te optymistyczne wartości są podczas jazdy
niewyczuwalne. Ani przyspieszenie (8,2 se-
kundy do „setki”), ani elastyczność nie przy-
pominają tego, do czego przyzwyczaiły nas
nowoczesne turbodiesle.
Zaskoczeniem jest natomiast zużycie
paliwa. Podczas równej jazdy z prędkością
120–130 km/h Mazda 3 zużywała ok. 4,2 litra
na 100 kilometrów. Kręte i bardzo dynamicz-
ne odcinki oznaczają zużycie na poziomie
ok. 7,5 litra – jak na dwulitrowy silnik to war-
tości rewelacyjne. Mazda 3 z silnikiem Skyac-
tiv-X jest wyposażona w system „miękkiej hy-
brydy”. Odzyskuje on energię z hamowania
i zasila urządzenia pokładowe oraz wspoma-
ga silnik. System start-stop zatrzymuje i uru-
chamia silnik niemal bez szarpnięcia. Funk-
cjonuje to znacznie lepiej niż w hybrydowych
limuzynach klasy wyższej.
ILE TO KOSZTUJE
Za rewolucję pod maską „trójki” trzeba jed-
nak zapłacić 112 900 zł, czyli ok. 18 tys. zł
więcej niż za podstawową jednostkę Skyac-
tiv-G o mocy 122 koni.
Co dalej z napędem nowego typu? Przed-
stawiciele Mazdy niechętnie zdradzają szcze-
góły. Wiadomo, że ten sam silnik w przyszło-
ści trafi do większej Mazdy 6 nowej generacji.
Wiele wskazuje też na to, że prowadzone są
prace nad większym silnikiem w technologii
SPCCI, prawdopodobnie sześciocylindro-
wym. (pk)
FOT. MATERIAŁY PRASOWE
IN N OWA C JE TECHNIK A

ENERGIA
Robot T-TR1
umożliwi wirtual-
ną obecność
Termiczne panele
na igrzyskach słoneczne
osobom, które
mają problemy
z poruszaniem się. O gniwa fotowoltaiczne mogą się
stać nawet pięciokrotnie wydaj-
niejsze dzięki wynalazkowi naukowców
z Uniwersytetu Rice. Dziś sprawność
takich instalacji wynosi od 11 do
22 proc. – większość energii słonecznej
tracimy, jest ona wypromieniowana
jako ciepło.
ELEKTRONIKA Zespół Junichiro Kono opracował
złożoną z nanorurek węglowych war-
Japońskie igrzyska robotów stwę, która pochłania promieniowanie
podczerwone (ciepło), a w stronę

P rzyszłoroczne Igrzyska Olimpijskie

w Tokio mają być nie tylko areną
zmagań sportowych, ale też demonstracją
technologicznej potęgi Japonii. Pierwszy
raz istotną rolę podczas tak wielkiej impre-
zy odegrają roboty.
Swoje maszyny wspierające ludzi zapre-
zentowała właśnie Toyota. Zrobotyzowane
maskotki Igrzysk – Miraitowa oraz Someity
– rozpoznają ludzi dzięki wbudowanej
kamerze i mogą wyrażać emocje przez
mimikę „twarzy”. Jednak ich najciekaw-
szą funkcją jest zdalne łączenie z innymi
robotami i przekazywanie ruchów ciała.
Takim odbiornikiem może być potężny hu-
manoidalny T-HR3, który pozwoli osobom
niemogącym być na miejscu na zdalną
obecność. Poruszanie rękami maskotki bę-
dzie wiernie odwzorowane przez stalowe-
go humanoida setki kilometrów dalej.
Rozwinięciem tego pomysłu jest robot
T-TR1 – w zasadzie jest to wyświetlacz
wielkości człowieka wyposażony w kame-
rę i poruszający się na kółkach.
Organizatorzy przewidzieli również ro-
boty usługowe, przypominające funkcjami
maszyny roznoszące drinki w pałacu Jabby
w „Gwiezdnych Wojnach”. Beczkowate
urządzenia mogą witać ludzi, prowa-
dzić ich na miejsca i przynosić przekąski
i napoje. Inny robot ma podczas zawodów
zbierać dyski, oszczepy, kule i młoty. (pk)
ogniw emituje promieniowanie, które
da się przetworzyć w energię elek-
tryczną. – Konwersja światła na elek-
tryczność jest wydajna tylko w wąskim
zakresie pasma elektromagnetyczne-
go. Naszym zadaniem było „ściśnięcie”
tego promieniowania, tak aby ogniwa
działały z największą wydajnością –
mówi Gururaj Naik, jeden z członków
zespołu. (pk)
Według pomysło-
dawców sprawność
paneli wyposażo-
nych w nanorurki
sięgałaby nawet
80 proc.

FOCUS POLECA APLIKACJE NA SMARTFONY wybrał Piotr Kościelniak

PRZED PIERWSZYM DZWONKIEM

Koniec wakacji to – nie oszukujmy się – niezbyt miłe doświadczenie. Można sobie jednak
odrobinę uprzyjemnić życie, instalując aplikacje do „obsługi szkoły”

LIBRUS DZIENSZKOLNY.PL SPORTBM

Aplikacja obsługuje jeden z najpopularniej- Choć do sporządzenia planu lekcji wy- To rodzaj dzienniczka dla klubów
szych w Polsce systemów szkolnych. Na starczy zwykły kalendarz w smartfonie, sportowych. Oprócz kalendarza
smartfonie można spraw- można sięgnąć po zajęć i przypomi-
dzać m.in. oceny dziecka, specjalną aplikację. nania o płaceniu
spóźnienia, nieobecności Ta potrafi pobrać plan składek może
i plany lekcji. Dla użytkow- lekcji ze szkolnego też wyświetlać
ników konkurencyjnego serwera. Jeżeli chcemy wyniki, bada-
systemu Optivum NET+ wprowadzać dane ręcz- nia lekarskie,
przeznaczony jest podobnie nie, dobra będzie też obecności
działający Dzienniczek +. aplikacja Plan lekcji. i spóźnienia.
Platforma: Platforma: Platforma:
Android, iOS Android Android, iOS
Cena: bezpłatna, płatne dodatki cena: bezpłatna cena: bezpłatna

18 FOCUS WRZESIEŃ 2019
FOT. MATERIAŁY PRASOWE
 PROMOCJA

INTENSYWNIE PODRÓŻUJESZ?
Zabierz ze sobą kartę wielowalutową mBanku
Każdy kto dużo podróżuje wie, że dokładne oszacowanie budżetu na wyjazd jest trudne.
Szczególnie jeśli zamierzamy przemieszczać się między różnymi krajami i za wszystko płacić
samemu na miejscu. Im bardziej egzotyczny zakątek tym wyzwanie staje się większe. Jaką
walutę wziąć, ile, kiedy i gdzie najlepiej ją wymienić? A potem, jeśli wymienimy za dużo,
jak ją zwrócić? Odpowiedzią może być karta wielowalutowa.

eśli zabierzemy ją ze sobą nie musimy mieć w portfelu żadnej gotówki. Karta Visa Świat Intensive jest wydawana
J Dzisiaj niemal na całym świecie, a na pewno na każdym lotnisku mamy
przecież bankomaty. W wielu miejscach możemy też zapłacić bezpo-
średnio kartą. A korzystanie z tej z dopiskiem „wielowalutowa” jest jeszcze
do mKonta Intensive w mBanku. Do końca
sierpnia można ją mieć za 0 zł.
przyjemniejsze, bo chroni nas przed prowizją walutową związaną z przepro-
wadzeniem transakcji (zarówno tej w terminalu, jak i w bankomacie).
Jak to działa? Każdą zagraniczną płatność możemy wykonać tą samą kartą,
której na co dzień używamy w Polsce. Karta wielowalutowa podpięta jest
do naszego podstawowego rachunku w banku i żeby z niej korzystać
wystarczy mieć na nim złotówki. Przewalutowanie dokonywane jest auto-
matycznie, po kursie organizacji płatniczej, czyli jednym z najkorzystniejszych
na rynku. Także w weekendy, kiedy większość kantorów winduje kursy.
Dotyczy to niemal każdej waluty, nawet tej najbardziej egzotycznej, której
nie znajdziemy w polskim kantorze. Karta nie ma też żadnych limitów trans-
akcji. A dokładnie ma tylko takie jakie sobie sami ustawimy w banku,
co chroni nas przed utratą pieniędzy, gdy ktoś nam ją ukradnie.
Czy to się opłaca? Przyjrzymy się na przykładzie. W ostatnim czasie bardzo
popularnym kierunkiem wśród polskich turystów jest Azja - wybierzmy się Co daje karta Visa Świat Intensive?
więc wspólnie do Tajlandii i Wietnamu. W podróż udadzą się dwie osoby. Masz jedną kartę debetową – płacisz nią w Polsce i za granicą,
Wyprawę zaczynamy, kupując bilety lotnicze do Bangkoku jeszcze nie płacisz za przewalutowanie transakcji,
w Polsce, w złotówkach. Aby zaoszczędzić, wybieramy tańszy lot z przesiad- masz darmowe bankomaty na całym świecie i wypłacasz z nich ile chcesz – bez limitów,
ką w Kijowie. Korzystamy, że między lotami mamy kilka godzin i zwiedzamy nie potrzebujesz kont walutowych i kantorów,
miasto. Za taksówki, muzea i tradycyjny obiad ukraiński wydajemy ok. 1500 płacisz kartą w 180 walutach, po kursie takim jak w kantorach online,
twoje pieniądze są chronione przez bank.
UAH. Płacimy kartą wielowalutową Visa Świat Intensive, czyli za żadną z
tych transakcji nie płacimy prowizji za przewalutowanie. Zaraz po przylocie własne prowizje, warto to sprawdzić przed wyjazdem, np. w Tajlandii
do Bangkoku wypłacamy 8 000 THB. Znów, dzięki skorzystaniu z karty dotyczy to każdej maszyny). Zaoszczędzamy ok. 40 zł – i to za każdym
wielowalutowej, nie została nam pobrana prowizja za wypłatę z bankomatu razem przy podobnej wypłacie.
po stronie banku (czasem zdarza się, że operatorzy bankomatów naliczają W Tajlandii spędzamy 2 tygodnie, po czym lecimy do Wietnamu, gdzie
obowiązującą walutą jest dong. To już czwarta waluta na naszej trasie, w której
możemy płacić tą samą kartą. Wracamy z międzylądowaniem w Stambule.
Mamy kilka godzin. Znów wykorzystujemy je na obejrzenie miasta.
Na transport, zwiedzanie Hagia Sophia i obiad wydajemy ok. 327 TRY.
100 TRY wypłacamy z bankomatu, by kupić pamiątki na Krytym Targu.
Kolejny raz używamy karty wielowalutowej.
Tylko na tych kilku operacjach zaoszczędzamy ok. 300 zł na prowizjach
za przewalutowanie. Do tego należy doliczyć koszt wymiany waluty
w kantorze, po mniej lub bardziej atrakcyjnym kursie. A za 300 zł w Tajlandii
możemy np. kupić 2 bilety do Elephant Hills i spotkać się ze słoniem!
IN N OWA C JE POLSK A NAUK A
ALGORYTMY
KONTRA
CYBERPRZEMOC
Internet powinien pozostać wolnym medium, ale należy zwalczać
negatywne zjawiska, które się w nim pojawiają, a pomóc w tym może
tylko sztuczna inteligencja – mówi Gniewosz Leliwa z Samurai Labs
Focus: Pana firma pracuje
nad zwalczaniem mowy
nienawiści w internecie?
Gniewosz Leliwa: Mowa
nienawiści to zagadnienie
bardzo szerokie i trudne do
zdefiniowania. My w Samurai
Labs skupiamy się na zjawisku
przemocy w sieci. To dużo
bardziej oczywiste przypad-
ki – gdy ktoś kogoś atakuje
personalnie, szantażuje, grozi.
Szczególną uwagę przywiązu-
jemy do zagrożeń czyhających
na najmłodszych, takich jak
aktywność pedofilska.
Teoretycznie z tymi zjawi-
skami walczą też wielkie
firmy, takie jak Facebook.
W każdej minucie na
samym tylko Facebooku
pojawia się pół miliona
komentarzy. To skala daleko
wykraczająca poza możliwo-
ści ludzkich moderatorów.
Tylko rozwiązanie oparte na
sztucznej inteligencji będzie
mogło poradzić sobie z taką
ilością informacji.
Potraficie lepiej niż inne
firmy przenalizować to,
co piszą internauci?
Zajmujemy się rozumie-
niem języka naturalnego
20 FOCUS WRZESIEŃ 2019
przez komputery, ale podcho-
dzimy do tego inaczej niż
większość firm na rynku.
Dziś dominującą metodą
jest uczenie maszynowe,
czyli tworzenie algorytmów
uczących się z ogromnych
zbiorów danych, których im
dostarczamy. Ale te dane są
wstępnie przygotowane przez
ludzi.
Jeśli człowiek przygoto-
wuje takie dane, to może
przenieść na algo-
rytm własne błędy lub
uprzedzenia.
Algorytm jest tak
dobry, jak dane, które Samurai Labs
mu dostarczono. pracuje nad
Jeśli dostarczymy mu algorytmami
wiele wypowiedzi zaliczanymi
agresywnych zawie- do tzw. trzeciej
rających wulgary-
fali sztucznej
zmy, bez dobrych
kontrprzykładów, to
inteligencji
uzna, że pojawienie
się wulgarnych słów zawsze
jest niepokojące. W rezultacie
będziemy otrzymywać wiele
fałszywych alarmów, bo prze-
cież wulgaryzmy wcale nie
muszą oznaczać przemocy.
Czasami podkreślają emocje
pozytywne, np. zachwyt czy
radość.
Na czym polega wasze
podejście?
Na połączeniu uczenia
z wnioskowaniem. Chodzi
o to, by algorytm na pod-
stawie wiedzy i niewielkiej
ilości danych nauczył się, jak
wykrywać zupełnie nowe
przypadki, z którymi nigdy
wcześniej się nie zetknął.
I właśnie nad takimi rozwią-
zaniami pracujemy już od
ośmiu lat, a od półtora roku
stosujemy je do walki z prze-
mocą w sieci.
Czyli nie są to
prace czysto
teoretyczne?
Nasze rozwiąza-
nie działa m.in. na
jednym z najwięk-
szych forów dysku-
syjnych na świecie.
W ciągu dwóch
miesięcy byliśmy
w stanie obniżyć
poziom cyberprzemocy
o 40 proc. na wybranych
kanałach. Nasz Samurai to
taki autonomiczny strażnik
lub opiekun, którego zaprasza
się do danej społeczności
internetowej, a on wykry-
wa przemoc i zaczyna jej
przeciwdziałać.
W jaki sposób? Blokuje
cyberchuliganów?
Tak drastyczne środki nie
zawsze są konieczne. Nasze
badania wykazały, że ponad
80 proc. ludzi po tym, gdy
otrzyma odpowiednie upo-
mnienie, przestaje zachowy-
wać się agresywnie. Bardzo
często wystarczy przypo-
mnieć, że po drugiej stronie
monitora też siedzi człowiek.
Czy Samurai ma działać
przede wszystkim na
forach?
Na razie skupiamy się na
grach online, gdzie cyber-
przemoc stanowi poważny
problem. Z badań wynika,
że aż 22 proc. użytkowników
rezygnuje z grania z powo-
du różnych form nękania.
A nasz system jest w stanie
zablokować niebezpieczną
wiadomość, zanim trafi ona
do adresata, co jest szcze-
gólnie ważne w przypadku
dzieci.
Czy branża gier wideo jest
zainteresowana waszym
produktem?
Działamy już na platfor-
mie streamingowej Twitch,
bardzo popularnej wśród
FOT. MATERIAŁY PRASOWE

Założyciele firmy Samurai Labs – Grzegorz Rutkiewicz, Michał Wroczyński
i Gniewosz Leliwa – zapowiadają skuteczną walkę z internetowymi zagrożeniami.
graczy. Naszym kolejnym
krokiem jest pozyskanie
dwóch dużych klientów
z branży gier online.
Czy w przyszłości
chcecie się zająć także
innymi kwestiami niż
cyberprzemoc?
Tak, ale po 2020 r., gdy już
będziemy mieć stabilną pozy-
cję na rynku. Wtedy chcemy
kontynuować prace badawcze
i zająć się problemami takimi
jak cyberterroryzm czy fake
newsy.
To są jednak złożone
zjawiska. Czy można je
poddać automatycznej
analizie?
Można, bo np. walka
z cyberterroryzmem przypo-
mina trochę wyszukiwanie
aktywności pedofilskiej. Nasz
algorytm szuka nie tylko
poszlak – np. tego, że ktoś
próbował namówić dziecko
na przesłanie rozbieranego
zdjęcia, umówić się z nim
albo izolować je od dorosłych
– lecz także ich konfiguracji
wskazującej na złe intencje.
Jedna poszlaka może być bez
znaczenia, ale już kilka powta-
rzających się to co innego.
Niestety, Samurai rozu-
mie tylko język angielski.
Na razie skupiliśmy się na
nim, by dopracować naszą
technologię. W przyszłości
chcemy się zająć innymi języ-
kami – w tym także polskim.
Wiemy już, że zjawisko cyber-
przemocy ma różne odmiany.
Np. w Japonii bardzo często
wiąże się ona z publikacją
danych wrażliwych. W Polsce
to raczej poniżanie i wyśmie-
wanie drugiej osoby.
W Polsce łatwo jest
znaleźć specjalistów od
sztucznej inteligencji?
Pracodawca musi się na-
prawdę postarać, by zatrud-
nić dobrego fachowca, ale
oczywiście jest to możliwe.
I nie mamy czego się wsty-
dzić, bo Polacy są postrze-
gani jako jedni z najlepszych
inżynierów na świecie.
Zdarza się jednak, że ci
inżynierowie wraz z ca-
łymi firmami są przejmo-
wani przez zagraniczne
firmy.
Myślę, że na pewnym eta-
pie rozwoju pojawią się tego
typu oferty. Na razie jednak
skupiamy się na rozwijaniu
Gniewosz
Leliwa
KTO
Fizyk kwantowy,
specjalista od
sztucznej inteligencji.
Absolwent Politechniki
Gdańskiej.
Współzałożyciel
i dyrektor ds.
technologii i wprowadzaniu technologii w Samurai
jej na rynek. W dziedzi- Labs.
nie nowych technologii,
a zwłaszcza sztucznej CO
inteligencji wszystko dzieje Założona w 2018 r.
się teraz bardzo szybko i na firma zajmuje się
niespotykaną wcześniej ska- opracowywaniem
lę. Pojawiają się także różne algorytmów, które
inicjatywy w ramach Unii wykrywają i redukują
Europejskiej czy Organizacji przemoc w sieci.
Narodów Zjednoczonych, W Samurai Labs
by zwalczać cyberprzemoc zainwestował m.in.
w sposób zautomatyzowa- znany piłkarz Robert
ny. Chcemy wykorzystać tę Lewandowski.
szansę.
Projekt Samurai
Labs dostał grant
Pojawiają się jednak
z europejskiego
pomysły, by zamknąć cały programu
internet i zbudować go Horyzont 2020.
od nowa. Wtedy będzie
bezpieczniejszy. GDZIE
Oczywiście internet nie
Samurai Labs ma
był zaprojektowany z myślą
siedzibę w Gdyni,
o tym, jak wykorzystujemy współpracuje też
go dzisiaj. To technologia z partnerami
stworzyła wiele problemów biznesowymi z USA
i – naszym zdaniem – tylko i Wielkiej Brytanii.
technologia może je rozwią-
zać. To dużo lepsze podej-
ście niż odgórne regulacje
zmierzające do przebudowa-
nia całej sieci. Internet jest
wolnym medium i powinien
takim pozostać.
rozmawiał Jan Stradowski
NAUKA ZMIENIA ŚWIAT 21
T E M AT NUMERU

DRZEW
Drzewo z Tule to gigantyczny cypryśnik
meksykański rosnący w Meksyku, w mia-
steczku Santa Maria del Tule. Jego pień
ma obwód przekraczający 42 metry,
a wiek może wynosić nawet 3 tys. lat.

22 FOCUS WRZESIEŃ 2019 FOT. ALAMY/BE&W

WO
NAJLEPSZY
PRZYJACIEL
CZŁOWIEKA
Sadząc więcej lasów możemy uratować klimat,
dbając o zieleń w miastach – złagodzić skutki jego
przegrzewania się. A te drzewa, które ścinamy, możemy
przerobić na supernowoczesne materiały
Jan Stradowski

NAUKA ZMIENIA ŚWIAT 23

T E M AT NUMERU DRZEWO NA JLEPSZ Y PRZ YJACIEL CZŁOWIEK A

FOTOSYNTEZA JAK DRZEWA WYKORZYSTUJĄ DWUTLENEK WĘGLA

ODDYCHAMY
DZIĘKI ROŚLINOM CO₂
W komórkach roślin zachodzi jedna
z najważniejszych reakcji biochemicznych
na Ziemi. Drzewo pobiera z powietrza dwutlenek
węgla, z ziemi wodę i przy udziale energii
słonecznej wytwarza glukozę oraz tlen

Fotosynteza przebiega w dwóch

etapach, nazywanych fazą jasną
i fazą ciemną. W pierwszej energia
światła zamieniana jest na energię
wiązań chemicznych (wtedy uwal-
niany jest tlen). W drugiej energia
wiązań wykorzystywana jest do
Etiopczycy pobili pod koniec lipca rekord świata
E
syntezy związków organicznych
– w ciągu zaledwie 12 godzin posadzili aż 353 mln
(glukozy).
drzew. Taka liczba robi wrażenie. Polska – trzykrotnie

H₂O
od Etiopii mniejsza i mająca trzy razy mniej obywateli energia słoneczna
– sadzi ich pół miliarda, ale w ciągu… roku. Jednak
te ogromne liczby bledną przy tym, czego naprawdę woda
potrzebuje nasza planeta.
– Jeśli uda się nam zadrzewić 900 milionów hek-

CO₂
tarów powierzchni Ziemi, a więc mniej więcej tyle,
ile zajmują Stany Zjednoczone, możemy skutecznie
przeciwdziałać zmianom klimatycznym – mówi dwutlenek węgla

O₂
prof. Tom Crowther z Politechniki Federalnej
w Zurychu. Jego zespół obliczył, że taka globalna
akcja zalesiania pozwoliłaby wchłonąć z atmosfery tlen
205 miliardów ton dwutlenku węgla. To dwie trzecie
tego, co wysłaliśmy do atmosfery od początku rewolu-
cji przemysłowej! Badania te opublikował prestiżowy
magazyn „Science”.
Nasza historia od niepamiętnych czasów jest zwią-
zana z drzewami. Przez tysiące lat dostarczały nam ma-
teriału budowlanego, opału, schronienia i pożywienia.
Czy teraz pomogą nam uniknąć katastrofy, którą sami
na siebie ściągnęliśmy? Czasu mamy niewiele – na-
ukowcy ostrzegają, że za kilkanaście lat zmiany klimatu
1 Anatomia
będą tak duże, że już ich nie opanujemy.
liścia

ZALESIĆ JAK NAJWIĘCEJ

Liczba drzew rosnących dziś na całej Ziemi jest szaco-
wana na 3 biliony (bilion to tysiąc miliardów). Zgodnie
z wyliczeniami zespołu prof. Crowthera musielibyśmy
w szybkim tempie zwiększyć ją o kolejny bilion. Naj-
więcej miejsca do zalesienia – niezajętego przez pola
uprawne ani miasta – mają Rosja, USA, Kanada, Au-
stralia, Brazylia i Chiny.

24 FOCUS WRZESIEŃ 2019 FOT. ADOBE STOCK; GETTY IMAGES; SPL/INDIGO

 8 Glukoza
Efekt fotosyntetycznej

E O₂
redukcji dwutlenku

O₂ węgla do cukrów prostych

H₂O
stanowiących dla rośliny
źródło energii niezbędnej 7
do wzrostu. Dwutlenek węgla
Do jego przekształcenia
w kolejnych reakcjach
chemicznych potrzebna jest

CO₂
energia światła przechwyco-
nego przez chlorofil.

6 Wodór
FOTOSYNTEZA
Pozostały wodór łączy
się z przekształconym
WODA
dwutlenkiem węgla.

CUKRY 5 Tlen
Powstały na początku
procesu fotosyntezy
jest uwalniany do
atmosfery.

4 Woda
Wraz z dwutlenkiem
węgla są niezbędnymi
składnikami procesu
fotosyntezy.

3 Chlorofil
Związek chemiczny
WODA
wychwytujący światło.
Nadaje roślinom
zielony kolor.

2 Chloroplast
Organellum komórkowe
występujące u roślin i glonów,
zawierające chlorofile.

NAUKA ZMIENIA ŚWIAT 25

T E M AT NUMERU

Diabeł jednak tkwi w szczegółach. – Sami autorzy

badań opublikowanych w „Science” przyznają, że jeśli
nie będziemy działać szybko, to same zmiany klimatycz-
ne sprawią, że nawet jedna trzecia tej powierzchni prze-
stanie się nadawać do zalesienia – wyjaśnia dr hab. inż.
Bogdan Jaroszewicz, profesor Uniwersytetu Warszaw-
skiego z Białowieskiej Stacji Geobotanicznej i Wydziału
Biologii UW. Rosnące globalnie temperatury sprzyjają
suszom, pożarom i szkodnikom atakującym drzewa.
Może więc się okazać, że skala wyzwania jest znacz-
nie większa. Podczas zalesiania w Polsce na jednym
hektarze sadzi się 10–16 tys. sadzonek sosny – czyli co
najmniej jedno drzewo na metr kwadratowy. Docelowo
po kilkudziesięciu latach zostaje na nim mniej niż tysiąc
drzew. Gdybyśmy w podobny sposób chcieli zadrzewić
900 milionów hektarów, jak proponuje prof. Crowther,
potrzebowalibyśmy co najmniej 9 bilionów sadzonek!
Kolejna kwestia to wybór gatunków, jakie należy
posadzić. Większość europejskich lasów składa się
z drzew iglastych, które są dla klimatu mniej korzystne
od drzew liściastych. Ich ciemne igły pochłaniają więcej
promieniowania słonecznego niż drzewa liściaste, emi-
tują więc do atmosfery więcej ciepła. Na dodatek robią
to dłużej, ponieważ igły utrzymują się także w zimie, co Rekordowe sadzenie drzew w Etiopii – 353 mln w dwanaście godzin – to dopiero
dodatkowo nie pozwala na odbijanie promieniowania początek akcji zadrzewiania podjętej w tym gnębionym suszami kraju. Docelowo
słonecznego przez zalegający na dnie lasu śnieg. rząd Etiopii chce posadzić 4 mld drzew.
– Z drugiej strony niektóre drzewa iglaste, np. nasza
sosna zwyczajna, szybko rosną i dają sobie dobrze radę
na ubogich glebach, a praktycznie głównie takie lasom International. Jego zdaniem pierwszym krokiem po-
zostały, bo te bardziej żyzne są zajęte przez rolnictwo winno być sprawdzenie, które tereny mogą zadrzewić
– mówi prof. Jaroszewicz. się same, jeśli tylko im na to pozwolimy. Dotyczy to
Gatunki takie jak sosna są też długowieczne – żyją chociażby tych obszarów leśnych, które zostały czę-
nawet kilkaset lat, a ich przesycone żywicą drewno bar- ściowo wycięte.
dzo powoli uwalnia zmagazynowany dwutlenek węgla. W samej tylko Brazylii można by zregenerować
Z kolei np. brzoza żyje znacznie krócej i jej drewno w ten sposób 23 mln hektarów lasu atlantyckiego. Nie-
szybko się rozkłada. stety, ten sam kraj przoduje ostatnio w niechlubnych
Niestety, nawet posadzenie najbardziej odpor- Jeśli nie ogra- statystykach wylesiania. A gdy niedawno brazylijscy
nych drzew na ogromnych obszarach nie wystarczy, niczymy zużycia uczeni opublikowali dane na ten temat, zbierane m.in.
by uchronić nas przed najgorszym scenariuszem ka- za pomocą sztucznych satelitów, prezydent Jair Bolso-
paliw kopalnych,
tastrofy klimatycznej. – To nie jest panaceum, lecz naro nazwał je kłamstwem.
tylko jeden ze sposobów na walkę ze zmianami. Jeśli
nowe lasy tylko W 2018 r. lasy tropikalne skurczyły się o 3,6 mln
nie ograniczymy zużycia paliw kopalnych, nowe lasy spowolnią zmiany hektarów – to mniej więcej tyle, ile powierzchnia Belgii.
tylko spowolnią zmiany, ale ich nie zatrzymają – ostrze- klimatyczne, ale ich W tym roku może być jeszcze gorzej, bo tylko w lipcu
ga prof. Jaroszewicz. Zgadzają się z nim uczeni z eki- nie zatrzymają ogromne pożary pochłonęły podobną powierzchnię
py prof. Crowthera – wyliczyli, że jeśli zadrzewimy dr hab. inż. Bogdan lasów na Syberii.
900 mln hektarów, ale nadal będziemy zwiększać pro- Jaroszewicz – Ochrona tego, co już mamy, jest co najmniej rów-
dukcję gazów cieplarnianych w tym tempie, co obecnie, nie ważna jak sadzenie nowych drzew. Co z tego, że
za 22 lata wrócimy do punktu wyjścia. zyskamy hektar lasu w jednym miejscu, gdy jednocześ-
nie wytniemy hektar w innym? – pyta prof. Crowther.
CHROŃMY DŻUNGLE I PUSZCZE Sytuacja jest o tyle groźna, że w Brazylii czy Ka-
Trudno też oszacować koszty tak gigantycznej akcji nadzie nierzadko wycinane są bardzo stare i duże
zalesiania. – Na pewno byłyby to ogromne kwoty, drzewa, które magazynowały dwutlenek węgla nawet
w skali globalnej liczone w miliardach dolarów rocznie przez setki lat. Naukowcy apelują, by oszczędzać takie
– podkreśla Niko Alexandre z organizacji Conservation okazy, a drewno pozyskiwać wyłącznie z tzw. lasów

26 FOCUS WRZESIEŃ 2019 FOT. ALAMY/BE&W; MATERIAŁY PRASOWE

 ROZ M OWA JAREMA A. RABIŃSKI, RZECZOZNAWCA

NAUCZMY SIĘ CENIĆ DRZEWA

Obecnie w Polsce prawo nie sprzyja chronieniu drzew. Nielegalna wycinka
może się opłacać bardziej niż staranie się o zezwolenia i wnoszenie opłat
– mówi ekspert w dziedzinie ochrony środowiska

Focus: Czy drzewa Tak, teraz kara jest A to jest nielegalne. powołanie takiego
Jarema A. Rabiński
w polskich mia- tylko dwa razy wyższa Niestety, ani służby inspektora o specjalno- – członek zwyczajny
stach są dobrze niż opłata. W efekcie co- wydające pozwole- ści ochrona środowiska Polskiego Towarzystwa
chronione? raz częściej okazuje się, nia na budowę, ani lub zadrzewień. To Dendrologicznego,
Jarema A. Rabiński: że nielegalna wycinka wydziały ochrony nie obciąża budżetu inspektor nadzoru,
rzeczoznawca Federacji
Niestety, prawo w tej komuś się po prostu środowiska w urzędach urzędu, bo to inwestor
Arborystów Polskich
dziedzinie często nie bardziej opłaca. Nie nie znają przepisów. opłaca fachowca, i Naczelnej Organizacji
jest przestrzegane, każdy taki przypadek Dla każdego obiektu który zajmie się Technicznej.
a na dodatek zostało jest bowiem wykrywany, budowlanego w Polsce np. zabezpieczeniem
zmienione w nieko- więc na przykład wielu należy zaprojekto- drzew w pobliżu lub na
rzystny sposób. Jeśli deweloperów uważa, że wać nie tylko zieleń terenie budowy przed Pomagają w tym tzw.
na pana działce rośnie przestrzeganie prawa niską, jak trawnik, ale ich uszkodzeniem lub arboryczne systemy
drzewo, może je pan nie ma sensu. Nawet i wysoką, czyli co naj- niszczeniem. antykompresyjne i ae-
wyciąć, o ile uzyska jeśli zapłacą karę, będzie mniej wysokie krzewy racyjne, zapewniające
pan zezwolenie urzędu to ich mniej kosztowało lub drzewa. Wynika Czy drzewa rosnące korzeniom możliwość
i wniesie opłatę admi- niż opracowanie wy- to z rozporządzenia np. przy wybetono- prawidłowego wzrostu
nistracyjną. Jeśli zrobi maganej dokumentacji wykonawczego do wanej ulicy można oraz pozwalające je na-
to pan nielegalnie, projektowej, uzyskanie prawa budowlanego. skutecznie chronić? powietrzyć i nawodnić.
ponosi pan admini- zezwoleń, uiszczenie Urzędnicy nie korzy- Na stronie inter- Przykładem może być
stracyjną karę pienięż- opłaty i/lub wykonanie stają też z możliwości netowej Federacji sopocki Plac Przyja-
ną. Ta kara do niedaw- nasadzeń zastępczych. ustanowienia inspek- Arborystów Polskich ciół Sopotu, gdzie od
na była trzykrotnie Co gorsza, nawet te tora nadzoru budowy (www.fap-arbor.pl/ar- 2011 r. drzewa dobrze
wyższa od opłaty przepisy, które mogłyby w zakresie ochrony tykuly) można znaleźć sobie radzą, choć rosną
administracyjnej, co być skuteczne, nie są środowiska. opracowanie m.in. mo- w miejscu niemal
skutecznie zniechęcało u nas przestrzegane. Wi- jego współautorstwa, całkowicie pokrytym
do łamania prawa. dział pan kiedyś nowy A dlaczego w którym opisujemy, betonowymi płytami
budynek, wokół którego mieliby to robić? jak to wykonać. Można (czego jednak nie
Czy to się zmieniło jest tylko trawnik? Jeżeli inwestycja dziś wybudować zalecam).
z powodu tak zwa- budowlana może wpły- drogę nad systemem
nego „lex Szyszko” Oczywiście, wać na środowisko, korzeniowym drze- Rozmawiał:
z 2017 roku? wiele razy. urząd może nakazać wa, nie niszcząc go. Jan Stradowski

Sekwoje mogą
mieć nawet
100 m wysokości
i 9 m średnicy. Nic
dziwnego, że po-
jawił się pomysł, by
zabudować… ich pnie.
Futurystyczny koncept
czterech architektów
z Korei Południowej –
Giant Sequoia Skyscra-
per – zakładał, że we wnę-
trzu pustych sekwoi (takie
drzewa rosną w pobliżu gór
Sierra Nevada) można
umieścić drapacz chmur.

27
T E M AT NUMERU DRZEWO NA JLEPSZ Y PRZ YJACIEL CZŁOWIEK A

zrównoważonych, czyli takich, gdzie drzewa są wyci- BIOLOGIA CZEGO NIE WIECIE O DRZEWACH
nane w lasach od dawna uprawianych, a każdej wycince
towarzyszą rekompensujące ją nowe nasadzenia.
Ochrona rosnących od bardzo dawna lasów jest też 6 ZIELONYCH REKORDÓW
ważna z innego powodu. – Obserwując je, możemy Największe drzewa to nieraz gigantyczne rośliny,
sprawdzić, jakie zmiany zachodzą w takich ekosyste- które zaczęły rosnąć w tym samym czasie,
mach wskutek zmian klimatu. Dowiadujemy się, które
drzewa i w jakich warunkach będą mogły sobie pora-
gdy ludzie zakładali pierwsze miasta
dzić, gdy temperatury jeszcze bardziej wzrosną – wy-
jaśnia prof. Jaroszewicz. Takim naturalnym laborato-
rium jest w naszym kraju np. Puszcza Białowieska – las
najbliższy pierwotnym puszczom, które przed wiekami
porastały europejskie niziny.

PORĄB, ALE NIE SPAL

Trudno sobie oczywiście wyobrazić, by ludzkość w ogó- 2
le przestała ścinać drzewa. Co więcej, krajowe czy glo- Największą
balne akcje zalesiania sprawią, że wzrośnie ilość drewna objętość pnia, czyli 3
do zagospodarowania. – To też trzeba robić umiejętnie, 1 miąższość, ma ma- Najgrubsze
by zmagazynowany w nim dwutlenek węgla nie wrócił Najwyższe są mutowiec olbrzymi drzewo świata, zwa-
szybko do atmosfery – mówi prof. Jaroszewicz. sekwoje wieczniezie- (Sequoiadendron gi- ne El Árbol del Tule,
Najgorsze, co możemy zrobić, to użyć drewna lone (Sequoia sem- ganteum) – „Generał rośnie w Santa Maria
jako opału. Na drugim miejscu jest przerobienie go pervirens) rosnące Sherman”. Objętość del Tule w mek-
na papier, którego cykl życiowy wynosi z reguły tylko w kalifornijskim jego pnia wynosi 1487 sykańskim stanie
kilka miesięcy. Jeśli nie zostanie poddany recyklingo- Redwood National metrów sześciennych, Oaxaca. To cypryśnik
wi, rozłoży się i uwolni CO2. Na dodatek sam proces and State Park. Re- czyli mniej więcej tyle, meksykański (Taxo-
przetwarzania drewna w papier pochłania tyle energii, kordziści to „Hyperion” ile łączna miąższość dium mucronatum),
że powoduje to emisję równie dużej ilości gazów ciep- (115,85 m), „Helios” pni wszystkich drzew który już w 1519 r.
larnianych, co te zawarte fizycznie w papierze. (114,58 m), „Icarus” rosnących w prze- wzbudził zachwyt
Na drugim biegunie jest stosowanie drewna w bu- (113,14 m) i „Strato- ciętnym, pięciohek- samego Ferdynanda
downictwie czy meblarstwie. – Drewno wbudowane sphere Giant” (113,05 tarowym, 120-letnim Corteza. Dziś obwód
w budynek zatrzymuje CO2 nawet na więcej niż sto lat m). W ich przypadku sosnowym drze- pnia cypryśnika z Tule
– mówi prof. Jaroszewicz. Dzięki nowym technologiom pomiar jest precy- wostanie. Masę tego wynosi ok. 42 m, co
można zwiększyć trwałość i bezpieczeństwo naturalnego zyjny i na bieżąco drzewa szacuje się na równa się ponad 14 m
materiału. Przykładem mogą być tzw. płyty CLT, złożone monitorowany. 1900 ton. średnicy.
z mocno sklejonych warstw drewna. Są one tak mocne
i odporne na ogień, że mogą zastąpić beton i stal w kon-
strukcjach budynków. Kanadyjskie firmy budują z CLT
nawet 18-piętrowe wieżowce, a w Londynie ma powstać Duże nadzieje budzi możliwość zastąpienia drew-
„drewniany” drapacz chmur o wysokości aż 300 m. nem surowca, którego wydobycie i zużycie powinniśmy
Materiałami drewnopochodnymi zainteresowani szybko ograniczyć – ropy naftowej. Jak się okazuje, jej
są też inżynierowie pracujący nad nowymi technolo- skład chemiczny jest zbliżony do tego, co występuje
giami. Amerykanie, ściskając mocno drewniane deski, w tkankach roślinnych. Trzeba jedynie – tak jak ropę
otrzymali tzw. drewno zagęszczone, o wytrzymałości – poddać je rafinacji, czyli rozdzielić na elementy
większej niż stal, ale o wiele od niej lżejsze. Można je składowe.
wykorzystać np. w karoseriach samochodów, a jedna – Najcenniejszy składnik drewna to tzw. nanocelu-
z odmian tego materiału skutecznie odbija promienio- Ochrona tych loza, której włókna są tak wytrzymałe jak kevlar. Można
wanie cieplne – budynek obłożony takimi panelami zu- drzew, które już ją wykorzystywać w produkcji farb, klejów, opakowań,
żyje o jedną trzecią mniej energii na chłodzenie latem. pieluch, a nawet elektroniki – wylicza prof. Lars Berg-
mamy, jest równie
Szwedzi usunęli barwniki z cienkich płyt drewna, lund, dyrektor szwedzkiego Centrum Badań nad Drew-
uzyskując przezroczysty materiał, który mógłby zastą-
ważna jak sadzenie nem im. Wallenbergów.
pić szyby. Skandynawskie firmy eksperymentują z bio- nowych Użyteczne związki chemiczne można też wypro-
degradowalnymi materiałami, będącymi połączeniem prof. Thomas Crowther dukować z wchodzącej w skład drewna ligniny oraz
drewna i tworzyw sztucznych. hemicelulozy. Możliwe więc, że w przyszłości fabryki

28 FOCUS WRZESIEŃ 2019 FOT. MICHAEL NICHOLS/NATIONAL GEOGRAPHIC; ADOBE STOCK (3); CHRISTOPHER J. EARLE; SHUTTERSTOCK
 Samorząd Województwa Mazowieckiego
zaprasza na cykl pikników

REKLAMA
powierzchnię aż 19 tys. Serdeczne Mazowsze
metrów kwadratowych,
czyli 1,9 hektara. Od
poziomych gałęzi drze-
4 wa wyrastają pionowe
Najwyżej ros- pędy, które wrastają
nące drzewa to jodły w ziemię i tworzą do- Radom – 7 września;
Abies squamata, które datkowe pnie. Thim-
Muzeum Wsi Radomskiej,
w Chinach i Tybecie wy- mamma Marrimanu ma
stępują nawet na wy- ich około 1100. Siedlce – 14 września;
sokości 4400 m n.p.m. Skwer Tadeusza Kościuszki,
Te okazałe drzewa
osiągają 40 m wysoko-
Płock – 21 września;
ści i metr średnicy. Stary Rynek,
Ciechanów – 22 września;
Zamek Książąt Mazowieckich,
Ostrołęka – 28 września;
6 Forty Bema.
Najstarsze
pojedyncze drzewo
to Matuzalem – sosna
5 oścista w odmia-
Największą nie sędziwej (Pinus
powierzchnię korony longavea). Gatunek
ma figowiec bengal- ten rośnie w wyższych
ski (Ficus ben- partiach gór Nevady
ghalensis) zwany w południowo-zachod-
Thimmamma Mar- niej części USA i może
rimanu. Rośnie on osiągać nawet 5 tys.
w pobliżu indyjskiego lat. Wiek Matuzalema
miasta Kadiri. Korona szacuje się obecnie na
tego drzewa zajmuje 4850 lat.

chemiczne przetworzą nawet te fragmenty drzew, które

dziś nie przydają się do niczego, a palenie drewnem
w kominku będzie uznawane za marnotrawstwo.

DAJĄ CIEŃ, GROMADZĄ WODĘ

Z drzew rosnących w miastach można uzyskać niewiele
drewna, a ich znaczenie dla walki z katastrofą klima-
tyczną jest oczywiście mniejsze niż w przypadku lasów.
Tu jednak do głosu dochodzą inne zalety tych roślin.
– Drzewa trzeba traktować nie tylko jak element
ozdabiający przestrzeń miejską, choć to oczywiście też
ważne. Kluczowe jednak są usługi, które świadczą –
mówi prof. Jaroszewicz.
www.mazovia.pl
Zmiany klimatu sprawiają, że latem coraz częściej O r g a n i z a t o r: Współorganizator:
mamy do czynienia z falami upałów i suszami. Drze-
wa działają wówczas jak naturalne parasole – ich liście
P a r t n e r:
T E M AT NUMERU DRZEWO NA JLEPSZ Y PRZ YJACIEL CZŁOWIEK A
pochłaniają do 90 proc. promieni słonecznych, a cień
przez nie rzucany schładza powierzchnię gruntu nawet
o 20 st. C. Jednocześnie zatrzymują wodę deszczową,
która dzięki nim nie obciąża systemów kanalizacji.
– Amerykańska agenda rządowa US Forest Service
wyliczyła, że jeśli drzewa rosną obok budynku w odpo-
wiednim zagęszczeniu i układzie przestrzennym, pozwa-
lają zaoszczędzić energię zarówno latem, zmniejszając
koszty klimatyzacji o 30 proc., jak i zimą, osłaniając ścia-
ny przed wychładzającym je wiatrem, co z kolei zmniej-
sza koszty ogrzewania nawet o 50 proc. – wyjaśnia prof.
Jaroszewicz. I dodaje, że drzewa w mieście zwiększają
nawet komfort oddychania, nawilżając powietrze.
Badania wykazują, że dobrze zaprojektowana zieleń
miejska obniża poziom smogu nawet o 10 proc. Drzewa
znakomicie rozpraszają zanieczyszczenia – zmniejszają
prędkość wiatru nad miastem, jednocześnie wywołu-
jąc częstsze turbulencje, które pomagają rozrzedzić
toksyczne pyły i gazy. Część z nich gromadzi się też
w liściach i korze drzew.
– To najprostszy mechanizm – roślina jest filtrem,
bo na jej liściach czy igłach osadzają się zanieczyszcze-
nia pyłowe. Z drugiej strony liście pochłaniają takie
związki chemiczne, jak formaldehyd czy benzopiren.
Rośliny potrafią neutralizować te substancje lub skła-
dują je w swych tkankach – mówi dr hab. Marcin Zych
z Ogrodu Botanicznego Uniwersytetu Warszawskie-
go. W warunkach polskich latem najlepiej radzi sobie
z tym brzoza brodawkowata, wysoko w rankingu są
klon polny i lipa drobnolistna. Walkę ze smogiem zimą
ułatwiają natomiast drzewa iglaste, niezrzucające igieł
w czasie chłodnych miesięcy.
Usługi świadczone przez te rośliny można precy-
zyjnie wycenić. Analizy przeprowadzone w Warszawie
wykazały, że jedno drzewo przynosi miastu korzyści
o średniej wartości 167 zł rocznie (koszty jego utrzy-
mania oszacowano na 45 zł). Z kolei w Gnieźnie kwota ta
sięga 560 zł, a wszystkie rosnące tam drzewa wyceniono
na ponad 50 mln zł.
ZIELEŃ DLA ZDROWIA
Drzewa potrafią także skutecznie tłumić hałas, będący
zmorą dzisiejszych miast. Jednak ich korzystny wpływ
na naszą psychikę jest znacznie szerszy.
– W osiedlach pozbawionych zieleni zaobserwo-
waliśmy większą liczbę agresywnych konfliktów. Ich
mieszkańcy byli dla siebie mniej uprzejmi, gorzej opie-
kowali się dziećmi podczas ich zabaw na podwórku,
częściej popełniali przestępstwa przeciw mieniu, ma-
lowali więcej graffiti i bardziej śmiecili – mówi prof.
Frances Kuo, psycholog z Uniwersytetu Illinois.
Osoby te miały też większe problemy z koncentracją,
gorzej zarządzały codziennymi sprawami i słabiej kontro-
lowały impulsywność. Ich poczucie zadowolenia z życia
30 FOCUS WRZESIEŃ 2019
ŚRODOWISKO ZYSKI Z ZALESIANIA
CO ZAWDZIĘCZAMY
DRZEWOM?
Naukowcy potrafią obliczyć, jakie korzyści
daje konkretne drzewo. W wybranym przez nas
przypadku jest to brzoza o średnicy pnia wynoszącej
40 cm, rosnąca od ok. 70 lat
TLEN Fotosynteza zachodząca w liściach w ciągu roku pochłania
1 ok. 200 kg dwutlenku węgla i produkuje ok. 120 kg tlenu.
CHŁODZENIE Cień rzucany przez koronę drzewa w czasie
2 upałów obniża temperaturę nawet o 20˚C.
OSZCZĘDNOŚĆ ENERGII Drzewa rosnące w pobliżu budynku ob-
3 niżają koszty klimatyzacji latem (przez zacienienie) i ogrzewania
zimą (osłaniając ściany przed wiatrem).
OCZYSZCZANIE POWIETRZA Liście i kora zatrzymują pyły za-
4 wieszone oraz toksyczne gazy, takie jak ozon, tlenki siarki i azotu.
ODCIĄŻENIE KANALIZACJI Korzenie mogą zatrzymać 6,6 tys.
5 litrów wody deszczowej rocznie.
KORZYŚCI PSYCHOLOGICZNE Pozytywny wpływ na estetykę oto-
6 czenia i samopoczucie mieszkańców – drzewa rosnące w pobliżu
nieruchomości z reguły zwiększają jej wartość.
oraz zdrowia było niższe niż mieszkańców „zielonych”
osiedli. Wolniej dochodziły do siebie po operacjach chi-
rurgicznych, a ich dzieci częściej cierpiały na otyłość.
– Tereny zadrzewione to miejsca, gdzie ludzie chęt-
nie się spotykają i odpoczywają. Drzewa odgrywają
więc także rolę społeczną – dodaje prof. Jaroszewicz.
Zdaniem uczonych jesteśmy tak przystosowani
ewolucyjnie do oglądania zieleni, że bez stałego z nią
Najcenniejszy kontaktu po prostu gorzej funkcjonujemy. Spaceru po
składnik drewna to parku czy lesie nie zastąpi nam pomalowana na zie-
lono ściana w mieszkaniu czy biurze. Dlatego nawet
tzw. nanoceluloza,
jeśli drzewa nie uratują nas przed globalnym podgrze-
której włókna są waniem klimatu, i tak warto je chronić i sadzić nowe.
tak wytrzymałe jak Choćby dla własnego zdrowia psychicznego.
kevlar
prof. Lars Berglund Jan Stradowski – szef działu nauki „Focusa”, z wykształcenia
lekarz. W radiu TOK FM prowadzi audycję „Człowiek 2.0”.
FOT. ADOBE STOCK
TYSKIE
Przejdź na
W RÓŻNYCH STYLACH
Ty
Tyskie Pilzne, Pszenne i Palone – to trzy piwne nowości,
które stanęły na sklepowych półkach obok doskonale znanego,
Tyskie Gronie. Nowe style powstały dzięki doświadczeniu
browarników z Tyskich Browarów Książęcych, w oparciu
o tradycyjne receptury z XVIII, XIX i XX wieku.

yskie Browary Książęce to miej- Tyskie jednoczy Polaków – mówi

T sce, w którym od ponad 400 lat

z pasją i zaangażowaniem warzy
się piwo. Jego budynki są pełne dawnych
receptur stworzonych na bazie doświad-
czeń, umiejętności i pomysłów zbie-
ranych przez setki lat. Dla dzisiejszych
browarników, będących sercem tego
miejsca, jest kopalnią inspiracji i kołem
napędowym do promowania piwo-
warstwa sięgającego do tradycji. Dzięki
tym korzeniom, na bazie historycznych
przepisów i w oparciu o dawne kanony,
piwowarzy z Tychów uwarzyli 3 nowe
style piw Tyskie. Pszenne, Pilzne i Palone
– każde z nich nawiązuje do innego
stulecia, każde jest o odmiennym cha-
rakterze, innych składnikach i sposobie
warzenia. Pilzneński, goryczkowy lager
uwarzony tak, jak kiedyś – w czeskiej
technologii, ale z polskich składników
– hołduje XVIII-wiecznym tradycjom.
Pszenny wariant o złotym kolorze
i naturalnym zmętnieniu przypomina
o trwającej aż do XIX wieku polskiej
tradycji warzenia piw pszenicznych.
Natomiast ciemne, lekkie piwo Palone
o niskiej zawartości alkoholu to powrót
do hitu Tyskich Browarów Książęcych
z połowy XX wieku, znanego wtedy
jako „Kuracyjne”.
Mateusz Banach z marki Tyskie
– i dokładnie takie są nasze nowe style
Tyskiego, dla każdego. Polacy lubią próbo-
wać, sprawdzwać inne smaki, poznawać,
dlatego połączyliśmy to, co dobre i spraw-
dzone. W Tyskich Browarach Książęcych
mamy doskonałych piwowarów, wielowie-
kowe receptury. Nasz koronny lager,
czyli Gronie, jest znany chyba każdemu
w Polsce, teraz pora, aby przejść na TY
w różnych stylach – Tyskie Pszenne,
Pilzne i Palone.
Nowe warianty są w szerokiej
dystrybucji w całej Polsce. Stanęły
na półkach sklepowych obok Tyskiego
Gronia.
HISTORIA, DOŚWIADCZENIE
I PASJA TYSKICH BROWARNIKÓW
Tyskie Pilzne – polsko-czeskie
doświadczenie od XVIII w.
Pierwsze piwa pilzneńskie powstały
w połowie XVIII wieku. Klarowne,
o złotej barwie zrewolucjonizowały
świat piwa zarówno pod kątem doznań
smakowych, jak i wizualnych. Do tej
pory, mętne piwa o szaroburej barwie
były niedoskonałe. Piwa z Pilzna
na zawsze odmieniły ten stan.

Bliskie sąsiedztwo tyskich i czeskich
browarów zaowocowało wymianą
doświadczeń pomiędzy piwowara-
mi. Dzięki temu w latach 20-tych XX
wieku w Tyskich Browarach Książęcych
powstało piwo tysko-pilzneńskie. Lekkie
piwo o pełnym smaku zostało doskonale
przyjęte przez ówczesnych piwoszy.
Dziś piwowarzy z Tyskich Browarów
Książęcych czerpiąc inspirację z dawnych
receptur uwarzyli piwo w stylu Polski
Pilzner, łącząc polsko-czeską tradycję
współpracy, nowoczesną technologię
warzenia oraz piwowarską pasję
w jednym piwie, pod nazwą Tyskie
Pilzne. Tak, jak kiedyś, zaczęto od dobo-
ru rdzennie polskich składników. Miękka,
głębinowa woda z ujęcia „Gronie” nadaje
piwu delikatny, „okrągły” smak, dzięki
któremu wytrawna goryczka nabiera
miękkości i przyjemnego, taninowego
finiszu. Polskie odmiany chmielu tworzą
żywiczno-leśny bukiet aromatów oraz
goryczkę, z której słyną piwa typu
pilzneńskiego. Jasny słód jęczmienny daje
pełnię smaku oraz podbija nuty biszkop-
towo-zbożowe. Całości dopełniają
drożdże dolnej fermentacji. Zastosowa-
nie technologii potrójnej dekokcji
i połączenie jej z polskimi składnikami
zaowocowało powstaniem Polskiego
Pilznera – piwa, które dotąd nie wystę-
powało jako odrębny styl w klasyfikacji
piwnych gatunków. Tyskie Pilzne zgodnie
z niemieckim prawem czystości piwa,
ma 100% piwnych cech, bez niepożąda-
nych smaków i zapachów, a sam proces
warzenia jest droższy i bardziej czaso-
chłonny. W świecie piwowarów takie
piwa określa się mianem uczciwych.
Idealna temperatura serwowania
dla tego piwa to przedział 5-7oC.
W tym zakresie temperatur piwo jest
lekkie i orzeźwiające, ale jednocześnie
dobrze ukazuje bukiet słodowo-chmie-
lowy i pełnię smaku.
PROMOCJA
Tyskie Palone
– ciemne,
lekkie od śląskich
piwowarów
Jednym z kultowych ciemnych piw
na polskim rynku było warzone od początku
XX w. Piwo Kuracyjne z Tyskich Browarów
Książęcych. Kuracyjne było piwem lekkim,
z małą zawartością alkoholu i jednocześnie
pełnym aromatu. To właśnie dlatego zdobyło
uznanie nie tylko miłośników, ale także miłośni-
czek piwa. Traktowano je bardziej jak podpiwek,
czyli orzeźwiający i aromatyczny napój, niż jako
regularne piwo.
Tyskie Palone to spadkobierca tradycji
warzenia w Tyskich Browarach Książęcych
aromatycznego piwa o niewielkiej zawartości
alkoholu. W jego prostocie zawiera się cała
prawda o ciemnych piwach. Mają cieszyć zmysły
karmelową pełnią smaku z nutami toffi i cze-
kolady i orzeźwiać posmakiem palonego ziarna
słodu. Drożdże piwowarskie przerabiają tylko
część cukrów pochodzących ze słodu na alkohol.
Dzięki temu piwosze mogą cieszyć się smakiem
pełnego piwa bez wysokiej zawartości alkoholu.
Tyskie Palone najlepiej podawać
w temperaturze około 5-6 stopni Celsjusza.
W takiej temperaturze piwo nabiera cech
charakterystycznych dla mrożonej kawy.
Aromatyczny bukiet jest stonowany
i uwydatnia się stopniowo w trakcie degustacji.
Tyskie Pszenne
– powrót do polskiej
specjalności
Pszenica to jedno z najstarszych
zbóż, używanych przez piwowarów
do warzenia piwa. Tradycja wyrobu piw
pszenicznych sięga czasów starożytnych
i na przestrzeni dziejów ewoluowała tworząc
różne gatunki piwa, które możemy nazywać
pszenicznymi. Do XIX wieku na ziemiach polskich
to właśnie one były polską specjalnością. Idąc
tym tropem piwowarzy Tyskich Browarów
Książęcych stworzyli recepturę Tyskiego Pszenne-
go, czyli pszenicznego lagera dolnej fermentacji.
Udało się w ten sposób połączyć najlepsze cechy
piw pszenicznych i jęczmiennych w jednym.
Złota barwa i naturalne zmętnienie
to efekt zastosowania dwóch rodzajów słodu
- jęczmiennego i pszenicznego, oraz celowego
pominięcia filtracji piwa. Aby zachować lekki
i rześki charakter piwa, browarnicy zastosowali
do warzenia Tyskiego Pszennego dokładnie
wymierzoną, niewielką dawkę chmielu. Dzięki
temu, piwo nie ma goryczki, która jest zastąpio-
na delikatnym taninowo-kwaskowym finiszem.
Dzięki temu Tyskie Pszenne doskonale orzeźwia.
F E L I E T ON LEON MÓZGOWIEC
PODŁĄCZYĆ SIĘ
DO NEURONÓW
Coraz więcej firm obiecuje nam, że już niedługo będziemy mogli
sterować komputerami za pomocą myśli. Jakie będą konsekwencje
N
stosowania takiej technologii?
astawiasz ekspres do kawy na ulubione
espresso, zamawiasz śniadanie w apli-
kacji, rezerwujesz stolik w restauracji
na wieczór i ogarniasz maile z pracy.
Wszystko w ciągu paru chwil, bez wsta-
wania z fotela, bez kiwnięcia palcem.
Za pomocą myśli, które odczytuje twój
komputer. Kiedy naprawdę będziemy mogli zintegrować
w ten sposób nasze mózgi z elektroniką?
Jeszcze kilka lat temu interfejsami mózg-komputer
zajmowali się przede wszystkim naukowcy w laborato-
riach i ewentualnie niewielkie firmy przez nich założone.
Postęp prac był dość wolny. Potem jednak do gry weszli
wielcy gracze. Elon Musk powołał do życia firmę Neu-
ralink, obiecującą m.in. sterowane myślami protezy oraz
leczenie depresji i schizofrenii za pomocą bezpośredniej
stymulacji mózgu. W tego typu badania zainwestował też
Facebook, zapowiadając możliwość czytania w myślach
w tempie stu słów na minutę – pięć razy szybciej niż przy
pisaniu na telefonie.
Obie firmy niedawno pokazały pierwsze efekty swoich
prac. Jedno trzeba im przyznać – nie stosowały typowego
dla takich przedsięwzięć „brain porn”, czyli obiecywania
gruszek na wierzbie okraszonego mądrze brzmiącą termi-
nologią neurologiczną. Ich rozwiązania są jednak na razie
bardzo inwazyjne. Musk i Facebook podłączają się bezpo-
średnio do tkanki nerwowej.
Neuralink stawia na dość przełomową technologię
wszczepiania dużej liczby elastycznych elektrod bezpo-
średnio do mózgu. Firma zaprojektowała w tym celu
robota, który ponoć radzi sobie z zabiegiem lepiej niż
konkurencyjne rozwiązania. Szczegółów jednak brak –
badacze chwalą się tylko 85,5-procentową skutecznością
wszczepiania elektrod u szczurów. Nie wiadomo jednak,
jak długo mogą one działać bez konieczności wymiany na
nowe oraz jak dobrej jakości są dane zbierane z mózgu.
Na razie wprowadzanie elektrod wiąże się z koniecznością
34 FOCUS WRZESIEŃ 2019
Leon Ciechanowski – kognitywista, filozof,
kulturoznawca, specjalista od interakcji człowiek-komputer.
Pracuje na Uniwersytecie SWPS i w Akademii Leona Koźmińskiego,
współpracuje z Massachusetts Institute of Technology i Fundacją „Mózg!”
przewiercenia czaszki, natomiast w przyszłości Musk z ze-
społem planują użycie lasera.
Z kolei Facebook współpracuje z uczonymi z Uniwersyte-
tu Kalifornijskiego w San Francisco, którzy eksperymentują
z elektrodami umieszczanymi na powierzchni kory mózgo-
wej. Analizując zebrane w ten sposób dane, chcą stworzyć
algorytmy odczytujące nasz „wewnętrzny głos” – słowa, któ-
rych nie musimy wypowiadać na głos, a tylko o nich pomyśli-
my. Nie ujawnia jednak szczegółów badań. Wiadomo tylko,
że w bliżej nieokreślonej przyszłości odczytywanie myśli ma
się odbywać nieinwazyjnie – za pomocą lasera pracującego
w podczerwieni i przenikającego przez kości czaszki.
W obu przypadkach od samych badań ważniejsza może
być dyskusja na temat ich etycznych konsekwencji. Firmy
takie jak Facebook potrafią już dziś zbierać ogromne ilości
danych na nasz temat. Czy jesteśmy gotowi na to, by przekro-
czyć ostatnią barierę prywatności – udostępnić im zawartość
naszych mózgów? A jeśli tak, to za jaką cenę? Odpowiedzi
musimy znaleźć szybko, bo postęp w tych badaniach może
zaskoczyć nawet wizjonerów.
Dziś „czytanie w myślach” umożliwiają w pewnym zakresie
technologie takie jak elektroencefalografia (EEG). Inżynie-
rowie zapowiadają jednak, że w przyszłości będą w stanie pod-
łączyć się do naszych mózgów za pomocą elektrod lub lasera.
FOT. SHUTTERSTOCK

BUTELKI ŻYCIE PO ŻYCIU
Politereftalan etylenu zwany potocznie PET jest tworzywem sztucznym wykorzystywanym
między innymi jako surowiec do produkcji butelek na napoje bezalkoholowe. Jedną z jego
najważniejszych cech jest to, że łatwo poddaje się recyklingowi.
hemicznie i fizyczne właściwości PET spra-
C wiają, że jest bardzo elastyczny i łatwy do
formowania. Bez trudu można go obrabiać
między temperaturą zeszklenia wynoszącą 75
st. C, a temperaturą topnienia wynoszącą 225
st. C. Po ochłodzeniu wraca do postaci stałej.
To właśnie dzięki tej termoplastyczności łatwo
poddaje się recyklingowi. A ponieważ łańcuch
polimerowy rozpada się w stosunkowo niskiej
temperaturze, nie zmieniając swoich właściwo-
ści, można go przetwarzać wiele razy. Trwają
również obecnie prace nad recyklingiem nowej
generacji, który pozwoli przetwarzać np. butelki
PET nieskończoną ilość razy!
Sam proces recyklingu butelek PET nie jest
skomplikowany. Co ważniejsze, wszystkie butelki
PET można poddać temu procesowi. Pierwszym
etapem jest oczywiście selektywna zbiórka butelek
z gospodarstw domowych, biur, restauracji, itp.,
a następnie odpowiednie przygotowanie ich do
przetworzenia. W zakładzie recyklingu butelki są
sortowane, myte, usuwa się z nich resztki płynów
czy etykiety. Gotowe do przetworzenia butelki są
rozdrabniane na płatki, ponownie myte, a następnie
topione w celu uzyskania granulatu. Granulat ten
– wielkości porównywalnej do ziarnka ryżu – jest
gotowym surowcem do produkcji np. kolejnych
butelek, mebli, zabawek czy nawet geowłókniny
pod autostrady.
Recykling oznacza nie tylko mniej zanieczysz-
czone środowisko naturalne, lecz także oszczęd-
M A T E R I A Ł P O W S T A Ł W E W S P Ó Ł P R A C Y Z M A R K Ą Ż Y W PI ER C
OMZO
DRCÓ
J AJ
ności surowcowe. Z 5 zużytych półtoralitrowych
butelek PET da się wyprodukować koszulkę,
z 36 – dywan, a z 25 geowłókninę pod kawałek
chodnika miejskiego o wymiarach 2 na 2 metry.
Wielokrotne wykorzystanie surowca pozwala
także zmniejszyć zużycie zasobów naturalnych,
takich jak ropa naftowa i woda oraz ograniczyć
emisję gazów cieplarnianych (czyli zmniejszyć
tzw. „ślad węglowy”). Poniższy przykład pozwala
wyobrazić sobie skalę i znaczenie odpowie-
dzialnego podejścia do przetwarzania tworzyw
sztucznych. W tym roku Żywiec Zdrój wprowa-
dził na rynek pierwszą w swojej ofercie butelkę
w całości wykonaną z odzyskanego i przetwo-
rzonego plastiku. Pozwoliło to zmniejszyć jej ślad CZY WIESZ, ŻE:
węglowy o 45 proc. w porównaniu do butelki
PET o identycznej pojemności. Czy to dużo czy » 9 na 10 Polaków twierdzi,
mało? Dość powiedzieć, że dzięki temu w ciągu że zmiany klimatu to ważny
roku do atmosfery trafiło o tyle mniej CO2, ile problem
generuje np. 7 samolotów lecących z Warszawy
do Nowego Jorku, wioząc na pokładach 1734 » Jedynie 40% plastikowych
osoby, lub 1000 samochodów z napędem Diesla opakowań w Polsce podlega
pokonujących trasę z Siedlec do Krasnojarska recyklingowi
(około 4420 km). » Z plastikowych butelek moż-
Segregacja odpadów jest oczywiście kwestią na wyprodukować t-shirt,
wyrobienia w sobie odpowiednich nawyków, śpiwór, a nawet dywan!
ale gdy już zaczniemy postępować odpowie-
dzialnie ze zużytymi butelkami i zaczniemy » Żywiec wprowadził 5-litrowe
wrzucać je do żółtego kosza, okaże się, jak butelki wyprodukowane
znacząco nasze działania mogą wpłynąć na w 100% z plastiku pochodzą-
ochronę środowiska. cego z recyklingu.
FOT. MATERIAŁY PRASOWE
O D K R Y C I A MEDYCYNA

KREW
Z FABRYKI
Nie można jej
wyprodukować, można
tylko oddać – przekonują
kampanie na rzecz
krwiodawstwa. Jednak
dzięki polskim uczonym
syntetyczna krew może
w końcu trafić do szpitali

Marcin Powęska, Jan Stradowski

Organizm dorosłego człowieka zawiera

ok. 2,5 kg szpiku kostnego (widocznego
na zdjęciu wykonanym za pomocą mikroskopu
elektronowego). Jego najważniejszą funkcją
jest produkowanie erytrocytów (kolor czerwony).

36 FOCUS WRZESIEŃ 2019 FOT. SPL/INDIGO

W
kwietniu świat obiegła
wiadomość o częścio-
wym przywróceniu do
życia mózgów świń,
które zostały zabite
cztery godziny wcześniej. Kluczową rolę
w tym kontrowersyjnym eksperymencie
odegrało urządzenie BrainEx, które pompo-
wało do naczyń krwionośnych zwierząt płyn
zastępujący krew. Tym płynem był preparat
Hemopure, produkowany przez firmę Hemo-
globin Oxygen Therapeutics.
Choć powstał on już w 2001 r., do dziś nie
dopuszczono go do powszechnego stosowa-
nia u ludzi nigdzie poza RPA, gdzie z powo-
du wysokiego odsetka osób zakażonych HIV
dramatycznie brakuje krwiodawców. W USA
Hemopure można podać pacjentowi tylko
w wyjątkowych okolicznościach. Np. świad-
kom Jehowy, którzy z przyczyn religijnych nie
zgadzają się na transfuzje ludzkiej krwi.
Jednak to wkrótce może się zmienić. Krwi
brakuje na całym świecie, także w Polsce,
gdzie mamy ok. 600 tys. honorowych krwio-
dawców – wciąż za mało. Dlaczego? Bo krew
nie może być długo przechowywana. Prze-
noszące tlen czerwone krwinki zwane ery-
trocytami zaczynają się rozpadać już w kilka
godzin po pobraniu, jeśli są przechowywane
w temperaturze pokojowej. W chłodziarce ta
płynna tkanka przestaje się nadawać do użyt-
ku najdalej po 42 dniach.
– Co dwie sekundy ktoś na świecie po-
trzebuje krwi. Jedna jej jednostka to 450 ml,
a tylko w USA każdego dnia przetacza się
36 tys. takich jednostek. W 2030 r. tylko
w tym kraju brakować będzie 3 mln jedno-
stek. Dlatego pracujemy nad substytutem
czerwonych krwinek – wyjaśnia Agata Ste-
fanek, szefowa polskiej firmy NanoSanguis,
pracującej nad syntetycznym odpowiedni-
kiem ludzkiej krwi.

PROSTO OD KROWY
Zgodnie z prognozami globalny rynek synte-
tycznej krwi może być wart nawet 5 mld dola-
rów. Teoretycznie taki produkt będzie można
podać pacjentowi z dowolną, nawet bardzo
rzadką grupą krwi i bez ryzyka przeniesienia
chorób zakaźnych. Jednak firmy, które pró-
bowały do tej pory wprowadzić coś takiego
do użytku, zmagały się z ogromnymi proble-
mami, a niektóre nawet zbankrutowały. Taki
los spotkał m.in. Biopure, która opracowała

NAUKA ZMIENIA ŚWIAT 37

O D K R Y C I A MEDYCYNA
FIZJOLOGIA P O W S TAWA N I E K R W I
JAK PRODUKOWANE SĄ KRWINKI?
Wszystkie elementy
komórkowe krwi
pochodzą od
uniwersalnych komórek
macierzystych. Proces
ich przemiany to
tzw. hemopoeza MIELOIDOWA KOMÓRKA
PROGENITOROWA
PŁYTKI KRWI
bazofil
ERYTROCYTY
wspomniany preparat Hemopure. Badania
pokazały, że nie jest on w pełni bezpieczny
– pacjenci, którzy otrzymali taką transfuzję,
trzykrotnie częściej dostawali potem zawału
serca niż ci, którzy dostali zwykłą krew.
Ale Hemoglobin Oxygen Therapeutics,
która przejęła prawa do produkcji Hemopu-
re, nie poddaje się. – Nasz preparat uratował
już ponad 2 tys. ludzi. Mamy nadzieję, że
nowe wyniki badań przekonają agencje takie
jak FDA, że warto dopuścić Hemopure do
powszechnego użytku – mówi prezes firmy
Zafiris Zafirelis.
Hemopure to substancja oparta na he-
moglobinie – przenoszącym tlen białku
znajdującym się w czerwonych krwinkach.
Hemoglobin Oxygen Therapeutics uzyskuje
ją z krwi pobieranej od cieląt, które hoduje
się w starannie kontrolowanych warunkach.
Jednak pacjentom nie można podać „czystej”
38 FOCUS WRZESIEŃ 2019
KOMÓRKA MACIERZYSTA
HEMOPOEZY
MIELOBLAST
neutrofil eozynofil
Sztuczna krew ma być wolna
od patogenów. Da się ją bezpiecznie
przechowywać przez wiele miesięcy
hemoglobiny. Jej cząstki są tak małe, że mog-
łyby nieodwracalnie uszkodzić nerki. Dla-
tego uczeni łączą hemoglobinę w większe
struktury, zwane polimerami.
HEMOGLOBINA W PROSZKU
Jednak nawet tak zmieniona hemoglobina
potrafi wywoływać komplikacje u pacjentów,
prowadząc m.in. do niebezpiecznego skur-
czu tętnic. Naukowcy muszą zadbać o to, by
nie wydostawała się z naczyń krwionośnych
i nie przenikała do tkanek, a także by nie była
atakowana przez układ odpornościowy pa-
cjenta. Dlatego jednym z pomysłów jest za-
LIMFOIDALNA KOMÓRKA
PROGENITOROWA
LIMFOBLAST
monocyt limfocyt T limfocyt B
mknięcie tego białka w syntetycznej otoczce,
a więc stworzenie czegoś przypominającego
erytrocyt.
Nad takim preparatem, zwanym Eyrthro-
Mer, pracuje zespół prof. Allana Doctora
z Uniwersytetu Waszyngton. Jeśli wyniki
testów wypadną pomyślnie, syntetyczna
krew trafi za kilka lat do karetek pogoto-
wia, na statki wycieczkowe, a nawet na Mię-
dzynarodową Stację Kosmiczną – wszędzie
tam, gdzie może być potrzebna do transfuzji
w nagłych wypadkach.
EyrthroMer ma mieć postać suchego
proszku, który można przechowywać w tem-
FOT. SHUTTERSTOCK (2); MICHAL LAGODA
 TERAPIA CO MAMY WE KRWI

czerwonych (KKCz) zawiera

KONCENTRAT, KOŻUSZEK I OSOCZE
Krew pobraną od krwiodawcy można rozdzielić, tworząc z niej kilka
różnych produktów leczniczych
punkcie krwiodawstwa
W krew trafia do sterylnych,
jednorazowych pojemników
z tworzywa sztucznego. Dodaje
się do niej substancje zapo-
biegające krzepnięciu lub wy-
dłużające żywotność krwinek.
Konieczne jest stałe mieszanie
Polscy krwiodawcy co roku
oddają krew, z której produkuje
się ok. 3 mln jednostek
koncentratu krwinek i osocza.
To wciąż za mało, by zaspokoić
potrzeby pacjentów.
krwi podczas pobierania, Pacjenci rzadko wymaga-
aby zapobiec jej krzepnięciu.
Odbywa się to na aparatach
ją przetoczenia tzw. pełnej
krwi, zawierającej wszystkie
zwanych wagomieszarkami, składniki. Dlatego najczęściej
które mają też za zadanie kon- zostaje ona rozdzielona za po-
trolować ilość pobranej krwi. mocą wirowania. W ten sposób
Jej standardowa jednostka ma uzyskujemy trzy podstawowe
objętość 450 ml. frakcje. Koncentrat krwinek
głównie komórki przenoszące
tlen i niewielką ilość osocza.
Jego okres przydatności do
użycia to 42 dni, o ile jest
przechowywany w chłodziarce.
W tzw. kożuszku leukocytar-
no-płytkowym (KKP) znajdują
się pozostałe komórki oraz
płytki krwi, bardzo ważne
dla cierpiących na zaburze-
nia krzepnięcia. Ten składnik
należy przetoczyć w ciągu 5–7
dni od pobrania. Trzecia frakcja
to osocze, czyli płynna część
krwi, którą trzeba jak najszyb-
ciej zamrozić. Jeśli zrobimy to
przed upływem ośmiu godzin
i osiągniemy temperaturę
minus 30 st. C, uzys-
kujemy tzw. osocze świeżo
mrożone (FFP), które można
przechowywać przez trzy lata.
Aby pobraną krew można
było przetoczyć pacjentom,
konieczne jest przeprowa-
dzenie badań wykluczających
obecność patogenów takich jak
HIV, wirusy zapalenia wątroby
itd. Konieczne jest także po-
twierdzenie grupy krwi dawcy.
Potem krew jest oficjalnie
dopuszczana do użytku przez
komisję, sprawdzającą wszyst-
kie testy.

peraturze pokojowej nawet przez 6 miesięcy, unikatowe właściwości znalazły zastosowa-

a w razie potrzeby rozcieńczyć sterylną wodą
i podać pacjentowi.
– Od 50 lat nikomu nie udało się opra-
cować bezpiecznej i skutecznej syntetycznej
krwi. My chcemy być pierwsi – zapowiada
prof. Doctor, który w tym celu założył firmę
KaloCyte.
POLSKI SYNTETYK
Możliwe jednak, że w tym wyścigu zwyciężą
Polacy. Pracuje nad tym zespół uczonych wy-
wodzących się z Politechniki Warszawskiej,
a kierowany przez dr. hab. Tomasza Ciacha
i Agatę Stefanek. Preparat firmy NanoSan-
guis to półprzezroczysta, mleczna ciecz, która
nie zawiera hemoglobiny, lecz tzw. perfluoro-
węglowodory (PFC).
Te substancje są nietoksyczne, nie mają
barwy ani zapachu. Ze względu na swoje
nie w medycynie. Już w latach 60. XX wieku
uczeni testowali je jako nośniki tlenu zastępu-
jące krew. W 1989 r. w USA dopuszczono na-
wet do użytku substytut krwi zwany Fluosol-
-DA-20, bazujący na PFC. Jednak ze względu
na poważne skutki uboczne został on wycofa-
ny z obiegu zaledwie pięć lat później.
Badacze z NanoSanguis poszli podobnym
tropem, co twórcy ErythroMer. Substancję
przenoszącą tlen zamknęli w osłonce zbudo-
wanej z polisacharydów. W ten sposób po-
wstały sztuczne, kuliste erytrocyty – mniej-
sze od naturalnych i dobrze tolerowane przez
organizm. Po podaniu preparat NanoSanguis
ulega powolnej biodegradacji. Można go
przechowywać w warunkach chłodniczych Zastępujący krew preparat firmy
nawet rok. NanoSanguis został już przetestowany
– Nasz preparat znajdzie szerokie zasto- na zwierzętach. Wkrótce ma zostać
sowanie w uzupełnianiu ubytków krwi na zarejestrowany w Polsce.

NAUKA ZMIENIA ŚWIAT 39

O D K R Y C I A MEDYCYNA

JAK ZBUDOWANY JEST ERYTROCYT?

Ta specyficzna komórka nie zawiera jądra komórkowego. Jej wnętrze wypełnia przenosząca
tlen hemoglobina. Każdy erytrocyt zawiera ok. 270 mln jej cząstek.
skutek poważnego wypadku lub skompliko-
wanej operacji chirurgicznej. Możliwe będzie błona komórkowa
również zastosowanie preparatu we wspo-
maganiu leczenia niedokrwienia narządów,
nowotworów krwi, anemii oraz do przecho-
wywania organów przed transplantacją – wy-
jaśnia Agata Stefanek. Substancja przechodzi
badania laboratoryjne i na narządach zwie-
rząt, a firma wkrótce zamierza ją oficjalnie
zarejestrować jako produkt medyczny.
cząsteczka hemu
KRWINKI Z HODOWLI („rusztowanie”
Naukowcy pracujący nad syntetyczną krwią dla atomów
żelaza)
nie ukrywają, że ma ona pomóc przede
wszystkim w sytuacjach nagłych, np. po
krwotokach, gdy pacjent potrzebuje dotle-
nienia. Na dłuższą metę nic jednak nie zastąpi atomy żelaza łańcuch białkowy
(transportują tlen) hemoglobiny
prawdziwej tkanki, zawierającej komórki.
W 2011 r. po raz pierwszy udało się ją
wyhodować w warunkach laboratoryjnych.
Zespół prof. Luca Douaya z Uniwersytetu
Pierre i Marie Curie w Paryżu pobrał od w krwioobiegu ochotników nadal krążyło dań klinicznych z udziałem ludzi. – Wygląda
ochotników komórki macierzyste ze szpiku co najmniej 94 proc. z nich, a po 26 dniach na to, że mamy w zasięgu ręki technologię
kostnego, a następnie umieścił je w pożywce pozostało ich od 41 do 63 proc. Oznacza to, dającą nam nieograniczone zapasy krwi –
zawierającej czynniki wzrostu. W ten sposób że miały taką samą żywotność, jak komórki mówi prof. Douay. Najbliższe lata pokażą,
udało się wyhodować czerwone krwinki. wyprodukowane przez szpik kostny. Wyho- czy ma rację.
Wyhodowane erytrocyty zostały wstrzyk- dowane w laboratorium krwinki również
nięte tym samym osobom, od których wcześ- identycznie wiązały tlen i rozprowadzały go
Marcin Powęska – biolog, dziennikarz publikujący
niej uczeni pobrali komórki macierzyste. w organizmie. m.in. na portalu Interia i w magazynie „Wiedza i Życie”.
Każda z nich otrzymała po 10 miliardów Francuscy naukowcy założyli firmę Ery- Jan Stradowski – szef działu nauki „Focusa”,
czerwonych krwinek, czyli tyle, ile byłoby Pharm i pracują nad bardziej wydajną meto- z wykształcenia lekarz. W radiu TOK FM prowadzi
w dwóch mililitrach krwi. Po pięciu dniach dą produkcji krwi. Przymierzają się do ba- audycję „Człowiek 2.0”.

BIOLOGIA N O W E A LT E R N AT Y W Y D L A K R W I

BARWNIK Z MORZA HEMOGLOBINA

kolor: czerwony
CHLOROKRU-
ORYNA
człowiek i więk- kolor: zielony
Przenosząca tlen hemoglobina może szość kręgowców niektóre morskie
wywoływać niepożądane reakcje w organizmie bezkręgowce
człowieka, dlatego uczeni szukają substancji,
które mogłyby ją zastąpić
edną z obiecujących kandydatek -Dumitrescu opracowali sztuczną
J jest hemoerytryna – barwnik
oddechowy występujący u mor-
krew składającą się m.in. z białek
zwanych albuminami i hemoerytry-
OD CZEGO ZALEŻY KOLOR KRWI?
Decyduje o tym barwnik oddechowy, czyli substancja,
która u danego gatunku przenosi tlen.
skich bezkręgowców (ramienio- ny. Preparat przetestowano już na
HEMOCYJANINA HEMOERYTRYNA
nogów i sikwaków). Ma ona inną myszach, a wyniki eksperymentu kolor: niebieski kolor: fioletowy
budowę chemiczną niż hemoglo- są obiecujące – taki substytut krwi pajęczaki, niektóre morskie
bina, a po połączeniu się z tlenem nie wywołuje reakcji niepożąda- skorupiaki, bezkręgowce
głowonogi
przybiera barwę fioletoworóżo- nych. Prof. Silaghi-Dumitrescu
wą. Naukowcy z rumuńskiego zapowiada, że preparat będzie
Uniwersytetu Babeș-Bolyai pod gotowy do badań klinicznych
kierownictwem prof. Radu Silaghi- najwcześniej za dwa lata.

40 FOCUS WRZESIEŃ 2019 FOT. SPL/INDIGO; SHUTTERSTOCK (4)

O D K R Y C I A KOSMOS

D O K O G O N A L E Ż Y

KOSMOS W teorii – do wszystkich mieszkańców

Ziemi. W praktyce jednak reguły
wciąż ustalają najsilniejsze państwa
i wywodzące się z nich koncerny
Marcin Bójko

Jeśli bazę kosmiczną na

Marsie zbuduje NASA,
będzie ona podlegać prawu
amerykańskiemu. Możliwe
jednak, że pierwsza będzie
firma, np. Elona Muska.
Wówczas marsjańska
kolonia mogłaby się stać
prywatnym państwem,
należącym do korporacji.

42 FOCUS WRZESIEŃ 2019

K
osmos przypomina dziś wczes-
ny internet. Przez wiele lat do-
stęp do niego miały tylko agen-
cje rządowe i naukowcy, teraz
otwiera się na biznes. Musimy
pilnować, by działo się to w sposób odpo-
wiedzialny i z pożytkiem dla całej ludzkości
– uważa prof. Joi Ito, szef słynnego Media Lab
na amerykańskim Massachusetts Institute of
Technology. Jego zdaniem w planowaniu
eksploracji kosmosu powinni brać udział
specjaliści z różnych dziedzin, w tym także
humanistycznych czy artystycznych. – Na
naszych oczach kosmos zmienia się w antro-
pokosmos, kształtowany przez człowieka. Ten
proces powinien być jak najbardziej demo-
kratyczny – uważa uczony.
Choć wizja zdominowania przestrzeni
kosmicznej przez Homo sapiens wydaje się
nadal bardzo odległa, rozpoczęcie dysku-
sji na ten temat przez prof. Ito jest całkiem
uzasadnione. Już dziś pojawiają się proble-
my z uregulowaniem tego, co dzieje się na
orbicie okołoziemskiej. Wynikają one m.in.
z przestarzałego prawa.
WSPÓLNA PRZESTRZEŃ
Obowiązujący do dziś „Układ o zasadach
działalności państw w zakresie badań i użyt-
kowania przestrzeni kosmicznej łącznie
z Księżycem i innymi ciałami niebieskimi”,
zwany w skrócie Traktatem o przestrzeni
kosmicznej, powstał w 1967 r. Polska jest –
obok USA i Rosji – jednym z jego 132 sy-
gnatariuszy. Na mocy tego układu przestrzeń
kosmiczna jest dobrem wspólnym całej ludz-
kości. W kosmosie nie można umieszczać
broni masowego rażenia ani wojsk, testować
broni czy budować fortyfikacji (czyli baza
wojskowa na Księżycu odpada).
Traktat zabrania też traktowania po-
wierzchni innych ciał niebieskich jako tery-
torium jakiegokolwiek państwa. Jednocześnie
nakłada obowiązek pilnowania pojazdów
kosmicznych. Np. jeśli amerykańska rakie-
ta wyrządzi jakieś szkody, odpowiada za nie
rząd USA.
Już dziś widać jednak, że to nie wystar-
cza. Przykładem może być głośna niedawno
sprawa rosyjskiej firmy StartRocket, która
chce wyświetlać na nocnym niebie reklamy,
używając do tego konstelacji niewielkich sate-
litów. Pomysł wzbudził oburzenie, ale nie jest
wcale nowy. W USA planowano takie dzia-
FOT. SHUTTERSTOCK; WIKIPEDIA; NASA
GEOGRAFIA PORTY KOSMICZNE
KTO MA
KOSMODROM?
Własnymi rakietami dysponują dziś
nie tylko supermocarstwa
o tej pory tylko trzy kraje – Rosja, USA i Chiny – były
D w stanie wysłać ludzi w kosmos. One też mają naj-
więcej kosmodromów, czyli miejsc, z których można wy-
strzelić pojazdy kosmiczne. Jednak lista państw, które
dysponują takimi możliwościami, jest większa. Własne
porty kosmiczne, umożliwiające start rakiet i np. wy-
noszenie satelitów na orbitę, posiadają także Japonia,
Francja (w Gujanie Francuskiej), Indie, Izrael, Iran, Korea
Południowa, Korea Północna i Nowa Zelandia.
HISTORIA CO TO JEST KOSMOS 4.0?
CZTERY FAZY EKSPLORACJI
Czy w niedalekiej przyszłości każdy obywatel będzie miał
udział w kosmicznej aktywności naszej cywilizacji?
uropejska Agencja Sputnika przez Rosjan, dem jest Międzynaro-
E Kosmiczna (ESA)
podzieliła naszą do-
a jej kulminacją był ame-
rykański program Apollo
dowa Stacja Kosmiczna
(ISS). Kosmos 4.0 we-
tychczasową aktywność i lądowanie na Księżycu dług ESA ma być jeszcze
w kosmosie na cztery 50 lat temu. W tym okre- bardziej demokratyczny –
fazy. Kosmos 1.0 to naj- sie eksploracja kosmosu w planowaniu eksploracji
dłuższy okres, obejmują- była domeną dwóch su- przestrzeni pozaziemskiej
cy wszystkie obserwacje permocarstw i opierała się mają wziąć udział nie tylko
astronomiczne i prace przede wszystkim na kon- rządy i podległe im agen-
teoretyczne nad lotami kurencji. Faza 3.0 przesu- cje kosmiczne, ale też fir-
kosmicznymi. Faza 2.0 nęła akcenty na współ- my komercyjne, instytucje
rozpoczęła się w 1957 r. od pracę między państwami, naukowe czy organizacje
wystrzelenia pierwszego a jej najlepszym przykła- pozarządowe.
łania już pod koniec XX wieku. Były na tyle dowodzi spór o tzw. orbitę geostacjonarną.
konkretne, że w 1993 r. amerykańskie władze Umieszczony na niej satelita stale „wisi”
formalnie zakazały „wyświetlania” reklam na nad jednym punktem naszej planety, co
niebie za pomocą statków kosmicznych. jest bardzo ważne np. dla firm telekomu-
nikacyjnych. Taka orbita jest tylko jedna –
DOKĄD SIĘGA GRANICA PAŃSTWA? przebiega nad równikiem Ziemi – i można
W kosmosie obowiązują podobne zasady jak umieścić na niej najwyżej ok. 2000 pojazdów
na morzu czy w powietrzu. Pokład statku kosmicznych takich jak satelity. Miejsca na
kosmicznego jest uznawany za terytorium niej przydziela Międzynarodowy Związek
kraju, z którego on pochodzi, a więc obo- Telekomunikacyjny (Polska też ma tam swój
wiązują na nim lokalne, ziemskie przepisy. kawałek).
W efekcie amerykańskie satelity nie mogą Państwa położone wzdłuż równika próbo-
wyświetlać reklam, ale rosyjskim nikt tego wały uszczknąć kawałek tego tortu. W 1976 r.
nie zabroni. Wystarczy, że znajdują się nad Brazylia, Kolumbia, Kongo, Ekwador, Indo-
tzw. linią Kármána, czyli na wysokości po- nezja, Kenia, Uganda i Zair podpisały w Bo-
nad 100 km. Większość państw uznaje, że gocie deklarację uznającą fragmenty orbity
właśnie w tym miejscu zaczyna się kosmos. geostacjonarnej leżące nad ich państwami za
Nie jest to jednak do końca oczywiste, czego część ich terytoriów.
NAUKA ZMIENIA ŚWIAT 43
O D K R Y C I A KOSMOS

Innymi słowy, chciały przesunąć granicę

wspólnej przestrzeni kosmicznej ze 100 km
na 35 tys. km od powierzchni Ziemi. Sygna-
tariusze porozumienia liczyli na zyski z „wy-
najmowania” orbity, ale nic z tego nie wyszło
– inne państwa nie uznają deklaracji bogo-
tańskiej, a miejsca satelitom wciąż przydziela
Międzynarodowy Związek Telekomunikacyj-
Wydobywanie metali
ny (notabene jest to najstarsza na świecie glo-
z asteroid może
balna organizacja międzynarodowa).
przynieść ogromne
zyski. Wciąż jednak nie
DZIKI ZACHÓD NA ASTEROIDZIE
wiadomo, do kogo
Na eksploracji kosmosu już dziś można nieźle
powinny one trafić.
zarabiać. Najprostszym przykładem są sateli-
ty telekomunikacyjne zapewniające łączność
między odległymi punktami na Ziemi. Bran-
ża telekomunikacyjna ma dzięki nim bardzo przemysłu wykorzystuje tzw. metale ziem czać nam ogromnych ilości energii dzięki
konkretne przychody. rzadkich, które – jak sama nazwa wskazu- fuzji termojądrowej.
SpaceX należąca do Elona Muska dostar- je – trudno znaleźć na naszej planecie. Nic Pytanie brzmi, do kogo należałyby wydo-
cza już na Międzynarodową Stację Kosmicz- dziwnego, ponieważ powstały w kosmosie, byte w ten sposób surowce? Traktat z 1967 r.
ną ładunki dzięki rządowym kontraktom. a na Ziemię trafiły podczas bombardowania nie przewidywał czegoś takiego. Dlatego
Podobne usługi ma świadczyć niedługo Blue przez komety i planetoidy miliardy lat temu. w 1979 roku w ramach ONZ opracowano
Origin, kierowana przez Jeffa Bezosa, szefa Teoretycznie wystarczy polecieć rakietą na „Układ księżycowy”, który w teorii reguluje
Amazon.com i jednego z najbogatszych ludzi takie ciało niebieskie, by uzyskać dostęp do różne aspekty związane z eksploracją naszego
na świecie. Virgin Galactic miliardera Richar- ogromnych ilości neodymu, holmu, iterbu naturalnego satelity. Na mocy tego dokumen-
da Bransona od lat zapowiada uruchomienie czy samaru. Te metale będą coraz bardziej tu zasoby Księżyca są uznawane za wspólne
turystycznych lotów kosmicznych – na razie potrzebne m.in. do produkcji samochodów dziedzictwo ludzkości, a państwa czy firmy,
do linii Kármána i z powrotem. elektrycznych i ogniw fotowoltaicznych. które by je eksploatowały, musiałyby dzielić
Ogromne pieniądze może przynieść po- Z kolei na Księżycu znajdują się bogate za- się zyskami z całym światem. Niestety, układ
zaziemskie górnictwo. Coraz więcej gałęzi soby helu-3, który w przyszłości ma dostar- podpisały tylko mniejsze państwa.

ASTRONAUTYKA CZYM JEST LINIA KÁRMÁNA

GDZIE ZACZYNA SIĘ WARSTWY ATMOSFERY ZIEMSKIEJ

PRZESTRZEŃ KOSMICZNA?
egzosfera
Atmosfera ziemska staje się coraz rzadsza i trudno (500–2000 km) termopauza
wskazać ostrą granicę między nią a kosmosem (500–1000 km)
termosfera
(85–500 km)
dpowiedź na to pytanie pró- mosferę ziemską od kosmosu na-
O bował znaleźć m.in. ame-
rykański inżynier Theodore von
zwano linią Kármána. Większość
państw i organizacji respektuje tę
linia Kármána
(100 km)
mezosfera
(50–85 km)
Kármán. W latach 60. ubiegłego granicę. Wyjątkiem jest np. mary- stratosfera
stulecia obliczył, że na wysokości narka wojenna USA, która uważa, (12–50 km)
ok. 100 km siła nośna pochodzą- że kosmos zaczyna się wcześniej warstwa ozonowa
ca od ziemskiej atmosfery jest na – na wysokości 50 mil, czyli około troposfera (20–40 km)
tyle mała, że samoloty nie mo- 80 km. Na tej wysokości kończy się (do 12 km)
głyby już tam latać (a dokładniej warstwa atmosfery zwana me-
– mogłyby, ale z prędkością ponad zosferą, a zaczyna się termosfera.
28 tys. km/godz., typową już dla
pojazdów kosmicznych). Dlatego Na schemacie pokazujemy strukturę
umowną linię rozgraniczającą at- atmosfery bez zachowania proporcji.

44 FOCUS WRZESIEŃ 2019 FOT. SHUTTERSTOCK; NASA

 REKLAMA
Prawdziwe potęgi kosmicznego rynku –
USA, Rosja, Francja i Wielka Brytania – nie
przystąpiły do niego. Co więcej, Amerykanie
w 2015 r. uznali, że ich firmy wykorzystujące
zasoby pozaziemskie mają prawo do czerpa-
nia z tego zysków na wyłączność (byle tylko
płaciły podatki). Przypomina to trochę sytu-
ację z kolonizacją Dzikiego Zachodu i gorącz-
ką złota – kto pierwszy, ten lepszy.

MARS SPÓŁKA Z O.O.

Prywatyzacja może poważnie zaszkodzić idei
demokratycznej eksploracji kosmosu. O ile
bowiem wysłanie małego satelity na orbitę
jest dziś w zasięgu możliwości nawet małych
firm czy organizacji studenckich, to już da-
lekosiężne plany budowania kolonii poza-
ziemskich wymagają gigantycznego kapitału.
Ten zaś rządzi się swoimi
prawami.
„Jeśli plany Elona Muska Przepisy
się spełnią, pierwsza kolonia dotyczące
na Marsie będzie sponsoro-
wana przez prywatną fir- kosmosu są
mę. Oznacza to, że w takiej przestarzałe,
kolonii będą respektowane
prawa tej firmy, a priory- a wiele państw
tetem będzie zarabianie” nie chce ich
– przewiduje w książce
„Człowiek – istota kosmicz- przestrzegać
na” dr Grzegorz Brona, fi-
zyk i były szef Polskiej Agencji Kosmicznej.
„Trudno odmówić Muskowi pięknych idei,
ale prędzej czy później pojawią się inwestorzy
i zapytają o zwrot z zainwestowanego kapita-
łu. Po 100 latach taka kolonia będzie liczyła
tysiące, może miliony ludzi. Prywatna firma
stanie się wówczas nowym bytem. Państwem
w kosmosie”.
Do czego może być zdolne prywatne pań-
stwo nastawione na zysk? W książkach z cyklu
„The Expanse” i serialu na nich opartym ko-
smiczne korporacje mają siły zbrojne i potrafią
wywołać międzyplanetarną wojnę tylko po to,
by zwiększyć przychody. Dlatego ściślejsze pra-
wo regulujące działalność komercyjną w ko-
smosie jest potrzebne już dziś. Inaczej za kilka-
dziesiąt lat możemy mieć z kosmosem równie
wielkie problemy, jakie dziś stwarza nam słabo
kontrolowany przez przepisy internet.

Marcin Bójko – dziennikarz specjalizujący się

w naukach ścisłych i nowych technologiach,
z wykształcenia – matematyk.
O D K R Y C I A KOSMOS

WIELKIE ZAWODY
MARSJAŃSKICH
ROBOTÓW
Prawie pół tysiąca
konstruktorów z całego świata
przyjedzie we wrześniu do Kielc,
by wziąć udział w zmaganiach
marsjańskich łazików European
Rover Challenge

F
inał piątej edycji ERC odbędzie
się 13–15 września na terenie Po-
litechniki Świętokrzyskiej. „Focus”
objął to wydarzenie patronatem.
Organizatorzy zapowiadają udział
40 zespołów, m.in. z Niemiec, USA, Wielkiej
Brytanii, Turcji, Indii czy Australii. Po raz
pierwszy European Rover Challenge gościć
będzie także zespoły z Peru i Sri Lanki.
Wśród finalistów nie zabraknie silnej re-
prezentacji z Polski. O zwycięstwo walczyć
będą m.in. gliwicki Silesian Phoenix, biało-
stocki ARGO, a także RAPTORS z Łodzi.
Największe wyzwanie stoi przed ubiegłorocz-
nym triumfatorem ERC – zespołem IMPULS
z Politechniki Świętokrzyskiej. W czerwcu
2019 r. zajęli pierwsze miejsce w University
Rover Challenge, zawodach odbywających się
w amerykańskim stanie Utah. Jeśli IMPULS
wygra piątą edycję ERC, będzie pierwszym
zespołem na świecie, który w tym samym
roku zdobył dwa złote medale na najważ-
niejszych zawodach robotów marsjańskich.
Na potrzeby zawodów na kampusie kie-
leckiej uczelni uformowane zostanie pole
marsjańskie. – Zespoły będą rywalizować
w czterech konkurencjach terenowych, in-
Teren zawodów i tor testowy kształtem,
kolorem i składem geologicznym
przypominają powierzchnię Marsa.
spirowanych dokumentami wytyczającymi
kierunki rozwoju przyszłych misji robotycz-
nych NASA i Europejskiej Agencji Kosmicz-
nej ESA – mówi Piotr Węclewski, szef składu
sędziowskiego ERC, specjalista w dziale ro-
botyki kosmicznej firmy Airbus.
Roboty marsjańskie będą musiały m.in.
pobrać próbkę gleby z jej głębszych warstw
i odpowiednio ją zabezpieczyć (Science
Task); pokonać wyznaczoną trasę do panelu
kontrolnego, przy którym należy wykonać
szereg operacji (Maintenance Task); odna-
leźć i zebrać na pokład pojemniki z próbkami
naukowymi (Collection Task). – Najtrudniej-
szym zadaniem jest konkurencja tzw. ślepej
nawigacji, czyli Traverse Task. Zespoły mu-
szą dotrzeć robotem w wyznaczone na ma-
pie miejsca – mówi Marcin Wygachiewicz,
kierownik projektów w SENER Polska, jeden
z jurorów zawodów. – Członkowie drużyny
nie mogą w nawigacji posługiwać się wido-
kiem z kamery robota, powinien on nawigo-
wać samodzielnie, bazując na mapie terenu.
W Strefie Pokazów Naukowo-Technolo-
gicznych na pasjonatów nauki czekać będą
m.in. pokazy eksperymentów, warsztaty
budowy robotów, symulacje hologramowe
i przejazdy bolidów. Zobaczyć będzie moż-
na także polskie urządzenia wykorzystywane
w misjach NASA i ESA. – Układając program,
dbamy o to, by nasze wydarzenie nie tylko
było trampoliną do kosmicznej kariery dla
uczestników, ale również stanowiło inspirację
dla tysięcy ludzi, którzy co roku odwiedzają
zawody – tłumaczy Marcin Perz, prezes Spe-
cjalnej Strefy Ekonomicznej „Starachowice”
S.A., współorganizator wydarzenia.
Piąta edycja European Rover Challenge
odbędzie się w dniach 13–15 września
na Politechnice Świętokrzyskiej w Kielcach.
Wstęp wolny. Więcej na www.roverchallenge.eu

46 FOCUS WRZESIEŃ 2019 FOT. NASA (2)

O D K R Y C I A TECHNOLOGIE

Z elektronicznego dowodu
osobistego korzysta 98 proc.
Estończyków. Po włożeniu
do czytnika połączonego z kompu-
terem wyposażony w chip dokument
umożliwia m.in. logowanie się
do internetowych banków
i na forach dyskusyjnych,
a także głosowanie online.

48 FOCUS WRZESIEŃ 2019 FOT. EUROPEAN UNION 2014 – EUROPEAN PARLIAMENT

 SIĘ BOI
E-WYBORÓW
Przez internet robimy przelewy, kupujemy i umawiamy się na randki.
Dlaczego nie mielibyśmy w ten sposób głosować?
W
ponad 700-osobowej
grupie, jaką stanowią
posłowie Parlamentu
Europejskiego, łatwo
przeoczyć siedmio-
osobową reprezentację Estonii. Jest to jed-
nak wyjątkowe grono – nie tylko dlatego, że
znajdziemy w nim byłych premiera, szefa ar-
mii i trzech ministrów spraw zagranicznych,
ale przede wszystkim z powodu sposobu,
w jaki zostali wybrani. Podczas ostatnich eu-
rowyborów w Estonii niemal połowę głosów
oddano przez internet.
Jest to absolutny rekord w 14-letniej przy-
godzie tego nadbałtyckiego kraju z interne-
tową demokracją. Co więcej, z wyborów na
wybory odsetek głosów oddanych przez sieć
rośnie. Jest to także wyjątek na skalę światową.
SZYBKO I WYGODNIE
W ciągu ostatnich 20 lat wiele krajów ekspe-
rymentowało z głosowaniem przez internet.
Najczęściej dotyczyło to tylko niektórych
grup wyborców (np. żołnierzy podczas misji
zagranicznych lub obywateli mieszkających
w innych krajach) i po jakimś czasie zosta-
ło zarzucone. Jednak nigdzie e-głosowanie
nie zostało wprowadzone na taką skalę, jak
w Estonii, która reklamuje się jako najbardziej
cyfrowe państwo na świecie.
Estończycy przywykli do wygody, jaką
daje e-głosowanie. Od dawna mają do dys-
pozycji dowody osobiste z chipami, które
można odczytać poprzez urządzenie pod-
łączane do komputera przez port USB (koszt
czytnika to ok. 80 zł). W ten sposób każdy
obywatel może potwierdzić swą tożsamość
online – także podczas wyborów. Może to
zrobić również za pomocą telefonu komór-
kowego wyposażonego w specjalną kartę
SIM.
Potem wystarczy ściągnąć aplikację ze
strony estońskiej komisji wyborczej, podać
kod PIN (z listy otrzymanej wraz z dowo-
dem lub kartą) i zagłosować. Całość zajmuje
mniej więcej dwie minuty.
Pierwszy raz Estończycy mogli głosować
podczas wyborów samorządowych w 2005 r.,
ale wówczas skorzystało z tego mniej niż
2 proc. z nich. Dziś odsetek ten wynosi już
46,7 proc. Władze podkreślają, że daje to
konkretne oszczędności – głos oddany przez
internet kosztuje budżet państwa tylko po-
łowę tego, co tradycyjny.
ALE CZY BEZPIECZNIE...
Estonia utrzymuje, że głosowanie przez inter-
net jest bezpieczne i w przeszłości nie docho-
dziło do żadnych zakłóceń podczas wyborów.
Jednak eksperci ostrzegają, że lista potencjal-
nych zagrożeń jest długa.
– Zabezpieczyć trzeba serwery zarządza-
jące całym procesem i to od razu w sposób
pozwalający na uniknięcie bardzo skom-
Barbara Sowa
plikowanego technicznie ataku – wyjaśnia
prof. Alex Halderman, specjalista od cyber-
bezpieczeństwa z Uniwersytetu Michigan.
– Trzeba też znaleźć sposób na upewnienie
się, że komputery samych wyborców nie są
zainfekowane złośliwym oprogramowaniem.
Jego zdaniem Estonia jako jedyna dopusz-
cza e-głosowanie na dużą skalę nie dlatego,
że ma doskonałe zabezpieczenia, tylko dlate-
go, że podjęła taką decyzję mimo zagrożeń.
– Ich system zresztą nie wytrzymałby dobrze
zaplanowanego ataku – uważa prof. Halder-
man. I przypomina, że z e-głosowania wyco-
fała się w tym roku Szwajcaria. Testy wykaza-
ły, że stosowane w tym kraju oprogramowanie
miało poważne luki w zabezpieczeniach.
Podobnie było w przypadku głosomatów,
czyli elektronicznych urządzeń stojących
w lokalach wyborczych. Z ich stosowania
zrezygnowała m.in. Holandia i wiele stanów
USA, ponieważ władze obawiały się ataków
hakerskich.
... I ANONIMOWO?
Do tego dochodzi dodatkowy problem.
Gdy logujemy się do banku, robimy zakupy
online albo wysyłamy przez internet pismo
do urzędu, system cały czas wie, kim jesteśmy.
Tymczasem podczas wyborów musi o tym
w pewnym momencie zapomnieć, ponieważ
wyborca powinien mieć pewność, że nikt się
nie dowie, na kogo głosował.
NAUKA ZMIENIA ŚWIAT 49
O D K R Y C I A TECHNOLOGIE

– Bardzo trudno jest pogodzić bezpie- Rzeczywistość wygląda jednak inaczej.

czeństwo i anonimowość głosowania. Choć-
by dlatego, że w razie wątpliwości komisja
wyborcza musi mieć możliwość zweryfiko-
wania głosów. Jak to zrobić, by jednocześnie
nie naruszyć prywatności wyborców? Na
razie nikt nie znalazł idealnego rozwiązania
– mówi prof. David Dill z Uniwersytetu Stan-
forda, obecnie pracujący dla Facebooka nad
technologią blockchain.
Zdaniem części ekspertów to właśnie ona
może sprawić, że e-głosowanie w końcu sta-
nie się powszechne. Blockchain to wyjątkowo
bezpieczny sposób zapisu transakcji, który
stanowi fundament cyfrowych walut takich
jak bitcoin. – Ta technologia oferuje bezpie-
czeństwo, bo każda informacja znajduje się
na tysiącach komputerów i jest weryfikowa-
na. Ale wciąż istnieje słabe ogniwo, bo sam
blockchain może i jest bezpieczny, ale kom-
putery czy smartfony użytkowników już nie –
mówi Andrzej Kozłowski, redaktor naczelny
portalu CyberDefense24.pl.
FREKWENCJA NIE ROŚNIE
Zwolennicy głosowania przez internet czę-
sto podkreślają, że jest to najlepszy sposób
na zaradzenie jednej z bolączek demokracji
– niskiej frekwencji. W takiej sytuacji władza
jest wybierana tylko przez część obywateli
i nie można jej uznać za reprezentację całego
społeczeństwa. Tymczasem badania ankieto-
we pokazują, że np. w USA aż jedna trzecia
wyborców chętnie by głosowała za pomocą
urządzenia podłączonego do internetu, ta-
kiego jak smartfon.
To, że głosować można łatwiej, nie oznacza
wcale, że ludzie z tego skorzystają. W liczącej
900 tys. wyborców Estonii europosłów wy-
bierało zaledwie 37,6 proc. uprawnionych,
choć frekwencja w odbywających się dwa
miesiące wcześniej wyborach parlamentar-
nych wyniosła 63,7 proc. (głosujących przez
sieć było odpowiednio 155 tys. i 247 tys.).
Znikomy wpływ na frekwencję był po-
wodem, dla którego z głosowania przez in-
ternet zrezygnowali ostatecznie Norwegowie.
Na początku tej dekady zorganizowali dwa
pilotażowe przedsięwzięcia, których podsta-
wowym celem było zbadanie, na ile wygoda
zachęci obywateli do udziału w wyborach.
W 2014 r. okazało się, że ten wpływ jest ze-
rowy. Podobne wyniki dały analizy przepro-
wadzone w Kanadzie.
PAPIER NADAL NAJLEPSZY
Prof. Halderman od lat prowadzi krucjatę za
powrotem do wyborów, w których używać
będziemy tylko papieru i długopisu. Uwa-
ża, że tylko w ten sposób można zabezpie-
czyć proces wyborczy. Podobnego zdania są
inni eksperci. – Czy podłączylibyście toster
do linii wysokiego napięcia? Umożliwienie
głosowania przez sieć to właśnie coś takie-
go. Mamy lepsze, bezpieczniejsze opcje do
wyboru. E-wybory to proszenie się o kłopoty
– uważa Ron Rivest z Massachusetts Institute
of Technology, jeden z ojców współczesnej
kryptografii.
Głosowanie przez internet może mieć
jeszcze inne, mniej oczywiste skutki. Jak
Maszyny do głosowania, stosowane
m.in. w niektórych stanach USA, są krytykowane
z powodu wysokich cen i luk w zabezpieczeniach.
podkreśla prof. Jarosław Flis, socjolog z Uni-
wersytetu Jagiellońskiego, w wyborach ważna
jest również „bariera głosowania” – fakt, że
do oddania głosu potrzebny jest pewien wy-
siłek. – Chroni to przed, jak ja to nazywam
„elektoratem zgrywy”, czyli głosowaniem pod
wpływem impulsu, memu czy też, jak mawia
młodzież, dla beki – wyjaśnia badacz.
Nie jest to wydumany scenariusz, ponie-
waż na scenach politycznych wielu krajów od
czasu do czasu pojawiają się egzotyczne par-
tie, które socjolog nazywa „tymczasowymi
ugrupowaniami protestu”. Przykładem może
być założona dla żartu islandzka Najlepsza
Partia, która w 2010 r. wygrała wybory do
rady miejskiej Reykjavíku, obiecując m.in.
niedotrzymywanie obietnic wyborczych.
– Takie organizacje są krzykiem rozpa-
czy, ale nie rozwiązują problemów, a wręcz
to utrudniają. Warto szukać innego sposo-
bu na to, aby wyrazić protest. Niekoniecznie

APLIKACJE S Z Y F R Y, B L O C K C H A I N I B I O M E T R I A W S Ł U Ż B I E P O L I T Y K Ó W

GŁOSOWANIE Mimo wątpliwości dotyczących zabezpieczeń władze USA

W SMARTFONIE
osłużyć ma do tego
P aplikacja opracowa-
na przez zatrudniający
12 osób startup Voatz.
Wyborca instaluje ją na
swoim smartfonie (w grę
wchodzą tylko najnowsze
modele iPhone i telefonów
z systemem Android),
a bezpieczeństwo mają
chcą umożliwić elektroniczne głosowanie już podczas
wyborów prezydenckich w 2020 r.
zapewnić m.in. biometria nia – skorzystały
i technologia blockchain.
Tego typu e-głosowanie
z niej wówczas 144 osoby.
Mimo zastrzeżeń eks-
ma być przeznaczone dla pertów podkreślających,
amerykańskich żołnierzy że firma nie ujawnia
stacjonujących poza grani- szczegółów stosowanych
cami kraju. Aplikacja Voatz zabezpieczeń, usługami
była testowana w zeszłym Voatz zainteresowane są
roku podczas wyborów inne amerykańskie stany
w stanie Wirginia Zachod- i miasta. Voatz może też służyć do badania opinii publicznej.

50 FOCUS WRZESIEŃ 2019 FOT. SHUTTERSTOCK

 REKLAMA
w głosowaniu, które dokona się jednym klik-
nięciem – uważa prof. Flis.

POLSKA TRZYMA SIĘ TRADYCJI

Nic więc dziwnego, że w naszym kraju e-głoso-
wanie nie jest na razie brane pod uwagę. Tak-
że dlatego, że wprowadzenie takiego systemu
oznaczałoby konieczność zainwestowania
dużych pieniędzy na początek.
– Stworzenie bezpiecznego i niezawod-
nego systemu e-głosowania dla 30 milionów
wyborców byłoby jednym z najbardziej am-
bitnych przedsięwzięć w cyfryzacji państwa
– mówi Andrzej Kozłowski. Ekspert wskazuje
przy tym, że z takimi przedsięwzięciami mamy
wiele problemów. Nasze dowody osobiste
wciąż nie mają wbudowanych chipów, choć
planowano to już wiele lat temu. Potwierdza-
nie tożsamości online jest więc trudniejsze
niż w Estonii, gdzie
e-dowód ma 98 proc.
obywateli.
Co gorsza, nawet te
Serwis
usługi publiczne, które dla polskich
już są dostępne on-
line, bywają zawodne.
e-wyborców
Systemy przyjmujące musiałby obsłużyć
elektroniczne rozli-
czenia podatkowe czy
miliony osób
wnioski o 500+ potrafią w ciągu zaledwie
się zatkać, gdy próbuje
z nich skorzystać zbyt
jednego dnia.
wielu obywateli naraz. Awarie miałyby
W przypadku wybo-
rów, na które przezna-
fatalne skutki
czony jest u nas tylko
jeden dzień, zawieszająca się strona do e-gło-
sowania mogłaby zniechęcić wyborców, a na-
wet uniemożliwić im oddanie głosu.
Najgorsze jest jednak to, że natychmiast
pojawiłyby się podejrzenia, że wybory zosta-
ły zmanipulowane. Wystarczy przypomnieć
nieprawidłowości podczas wyborów samo-
rządowych w 2014 r. Długie oczekiwanie na
wyniki miało wówczas związek m.in. z wadli-
wym działaniem systemów informatycznych.
Gdyby coś takiego wydarzyło się podczas
e-głosowania, trudno sobie wyobrazić roz-
miary skandalu. Dlatego technologia jeszcze
przez wiele lat nie zastąpi u nas wizyty w lokalu
wyborczym.

Barbara Sowa – redaktorka „Pismo. Magazyn opinii”.

współpraca: Jan Stradowski
O D K R Y C I A

Wyspy Marshalla są
Latem 1946 USA zdetonowały dwie bomby
atomowe na atolu Bikini w ramach operacji
Crossroads. Wykazała ona, że okręty podwod-

radioaktywne od 70 lat
ne, które były ponad 1 km od eksplozji, ocalały.

P o zrzuceniu bomby atomowej na Hi-

roszimę i Nagasaki Stany Zjednoczone
kontynuowały próby nuklearne na Wyspach
Marshalla leżących na Oceanie Spokojnym
(zajęły te wyspy w 1944 roku i włączyły je do
Powierniczych Wysp Pacyfiku).
Na czas eksperymentów (1946–1958)
wysiedlono mieszkańców atoli Bikini i Ene-
wetak. W latach 60. i 70. zaczęli wracać do
domów i zapadać na chorobę popromienną.
Wyspy Marshalla odzyskały niepodległość
w 1986 roku i są republiką. Na 1225 wysep-
kach mieszka 55 tys. osób, wiele z nich cho-
ruje. Naukowcy z Uniwersytetu Columbia
postanowili niedawno zmierzyć tam poziom
promieniowania. Zbadali glebę na północ-
nych wyspach (Bikini, Enewetak, Rongelap,
Utirik), mierząc ilość znajdujących się w niej
promieniotwórczych izotopów plutonu-239
i plutonu-240. Okazało się, że w niektórych
miejscach promieniowanie jest tysiąckrotnie
wyższe niż w Fukushimie i dziesięciokrotnie
wyższe niż w strefie zamkniętej wokół Czar-
nobyla – w obu tych miastach doszło do awarii
elektrowni jądrowych.
Amerykańscy naukowcy przebadali rów-
nież ponad 200 owoców. W tych pochodzą-
cych z wysp Bikini i Rongelap stwierdzili
niebezpieczny poziom cezu-137, choć od
detonacji minęło już 70 lat. (jn)

FA K T Y I L I C Z BY

Siła eksplozji
Tsutomu Yamaguchi
jest jedynym
Główne przyczyny zgonów
w Republice Wysp Marshalla
67 bomby wodorowej
Castle Bravo
15
człowiekiem,
który przeżył wybuchy
to cukrzyca i nowotwory
– te drugie wywołane
bomb na Bikini była megaton
bomb i w Hiroszimie,
i w Nagasaki.
prawdopodobnie wysokim
poziomem promieniowania.
nuklearnych zdetono-
wano na Wyspach 1000 razy to moc największej
bomby zrzuconej na
Marshalla. większa niż zrzuconej
Bikini.
na Hiroszimę.
52 FOCUS WRZESIEŃ 2019
Ryby mogą mieć CZYM SIĘ RÓŻNIĄ:

cztery źrenice
Wielka Ściana

MAG NEZ
zawiera miliardy
galaktyk.

Ż yjące w wodach przybrzeżnych

Ameryki Środkowej i Południo-
wej czworooki – ryby z rodziny Mg
karpieńcokształtnych – zachowują
się jak pstrągi, płynąc pod prąd, lecz
wyróżnia je osobliwa budowa oka.
Zarówno rogówka, jak i tęczówka są
podzielone na dwie części ciemną
przesłoną. Dzięki temu czworooki
mogą jednocześnie widzieć, co znaj-
Wielka Ściana to największa
duje się nad, jak i pod wodą. Grubość struktura we Wszechświecie PIERW IASTEK CH EM ICZNY
1
ich soczewek jest zróżnicowana, by
należy do grupy metali
zrekompensować różnicę kąta za-
łamywania światła przechodzącego O czywiście w znanym nam Wszechświecie. Znaj-
duje się 10 mld lat świetlnych od nas na granicy
gwiazdozbioru Herkulesa i Korony Północnej. Ma
2
występuje w skorupie
przez wodę oraz powietrze. (jn)
10 mld lat świetlnych długości i 900 mln lat świetl- ziemskiej
nych szerokości. Struktura ta składa się z wielu 3

połączonych ze sobą supergromad, zawiera miliar- jest srebrzystobiały,

dy galaktyk, a z daleka wygląda jak pajęczyna. Jej łatwopalny
długość stanowi 10 proc. długości obserwowanego 4

Wszechświata. nie może być magnesem,

Wielką Ścianę w Herkulesie-Koronie Północnej od- niczego nie przyciąga
kryli w 2013 roku węgierscy i amerykańscy astronomo- 5

wie, a ponieważ do jej odkrycia przyczynił się program najwięcej magnezu

Czworooki z pyska przypominają żaby, Swift Gamma-Ray Burst Mission, struktura ta bywa też zawierają pestki z dyni
z wyglądu węgorze, a z zachowania pstrągi. nazywana Wielką Ścianą GRB. (jn) i gorzkie kakao

W oceanach jest 30 tysięcy gór MAG NES

óry podmorskie to wzniesienia, których szczyty leżą poniżej poziomu wody
G i które osiągają wysokość ponad tysiąca metrów od dna morskiego. Stanowią one
efekt działalności wulkanów i dotychczas naliczono ich ok. 30 tysięcy. Zaledwie kilka
z nich zostało zbadanych. To biologiczne centra bioróżnorodności, a ich zbocza czę-
sto porastają koralowce. Góry podmorskie zakłócają prądy morskie, wynosząc wody
głębinowe. Zjawisko to wzbogaca ubogie w składniki odżywcze wody powierzchnio-
we. Natomiast osuwanie się gór podmorskich może wywołać tsunami. (jn)
OBIEK T
W YTWAR ZAJĄCY POLE
MAGN ETYC ZNE
1
zwykle metal z grupy
ferromagnetyków,
np. żelazo i stal
2
przyciąga metale
ferromagnetyczne
oraz inne magnesy
3
jest w kompasach, silnikach
Jedna z niewielu przebadanych elektryczych i prądnicach
gór podwodnych, Noroit na dnie 4
Morza Karaibskiego. jego końce mogą się
Bbjdw dw dwkd cihdw dwdw dwdwdw Naczy
przyciągać lub odpychać

FOT. GETTY IMAGES (2); ADOBE STOCK; DR (4); NOAA OCEAN EXPLORER NAUKA ZMIENIA ŚWIAT 53
O D K R Y C I A PRZ YRODA

2
1

SUPERCH
Nie boją się herbicydów, produkują mnóstwo nasion i zajmują coraz
więcej pól uprawnych. Także w Polsce niepożądane rośliny zaczynają
przysparzać rolnikom dodatkowych kłopotów
Ewa Nieckuła

O
d ponad 75 lat do tępienia
nieproszonych gości na po-
lach służą herbicydy. Nieste-
ty, tak jak antybiotyki wy-
wołują lekooporność wśród
bakterii, tak środki ochrony roślin powodują
odporność u chwastów. Sytuacja staje się po-
ważna – do tzw. superchwastów zalicza się już
256 gatunków, które uodporniły się na 167
różnych herbicydów i stwarzają poważne
problemy w 70 krajach z całego świata. To
najbardziej kosztowna plaga nękająca rolnic-
two – konkurujące z roślinami uprawnymi
chwasty powodują straty sięgające 100 mi-
liardów dolarów rocznie.
– Odporność na herbicydy najszybciej
pojawiła się w krajach, które od dłuższego
czasu miały intensywne rolnictwo – mówi
prof. Danuta Parylak z Instytutu Agroeko-
logii i Produkcji Roślinnej Uniwersytetu
Przyrodniczego we Wrocławiu. – Stosowanie
wyższych dawek herbicydów nasila presję na
środowisko, a w efekcie łatwiej dochodzi tam
do mutacji genetycznych, które potem z na-
sionami przenoszą się na następne pokolenia
roślin. W Polsce nie mamy jeszcze groźnej
sytuacji, choć zdarzają się i u nas plantacje,

54 FOCUS WRZESIEŃ 2019 FOT. SHUTTERSTOCK (2); ADOBE STOCK; JAN THOMAS JOHANSSON; BOB KESSELER/BBC
 3
HWASTY
które są makabrycznie zachwaszczone, a rol-
nicy nie potrafią poradzić sobie z gatunkami,
które pojawiły się na ich polu.
W Europie największy problem z odpor-
nymi na środki ochrony intruzami ma Fran-
cja. Powierzchnia pól zaatakowanych przez
superchwasty wynosi w tym kraju 2,6 mln
hektarów, w Wielkiej Brytanii 1,5 mln ha,
Niemczech 800 tys. ha, a w Polsce – 400 tys.
hektarów. Liczby te rosną z roku na rok.
NIEMIECKA INWAZJA
Chwasty to wyjątkowo odporne gatun-
ki, świetnie przygotowane do konkurencji
o wodę, składniki pokarmowe i światło.
4 5
Wykorzystują różne strategie, by wedrzeć
się na pola uprawne. Nasiona chwastów są
wyjątkowo liczne i odporne, potrafią bardzo
szybko kiełkować, gdy tylko dotrze do nich
trochę światła (to znak, że właśnie zwolniło
się miejsce na powierzchni gleby). Od same-
go początku mają wielki apetyt na substan-
cje pokarmowe, które podbierają roślinom
uprawnym.
– Zwłaszcza w północnej Polsce, na War-
mii i Mazurach, w uprawach zbóż jest bar-
dzo duży problem z odporną na herbicydy
miotłą zbożową. Wystarczy, że 5–10 roślin
tego gatunku rośnie na metrze kwadratowym
pola i rolnik traci nawet do 10 proc. plonu.
Najgroźniejsze chwasty:
1 Chaber bławatek
(Centaurea cyanus)
2 Miotła zbożowa
(Apera spica-venti)
3 Wyczyniec łąkowy
(Alopecurus pratensis)
4 Owies głuchy (Avena
fatua) 5 Mak polny
(Papaver rhoeas)
Miotła potrafi występować w bardzo dużym
zagęszczeniu i te straty mogą być naprawdę
znaczne – mówi dr Kinga Matysiak z Za-
kładu Herbologii i Techniki Ochrony Roślin
w poznańskim Instytucie Ochrony Roślin
PIB. To tu naukowcy tworzą polskie mapy
odporności chwastów. – W pasie zachodnich
województw mamy coraz więcej wyczyńca
i właściwie nie wiemy, skąd się wzięły w Pol-
sce jego formy odporne. Najprawdopodob-
niej zostały przeniesione wraz z materiałem
nasiennym. Możliwe też, że wiatr przynosi
nasiona wyczyńca z terenu Niemiec, gdzie co-
raz trudniej jest z nim walczyć – podejrzewa
dr Matysiak.
NAUKA ZMIENIA ŚWIAT 55
O D K R Y C I A PRZ YRODA
W Polsce sieje się bardzo dużo zbóż. Ozi-
ma pszenica, pszenżyto i żyto zajmują ponad
70 proc. powierzchni upraw w naszym kraju.
I wyczyniec, i miotła zasiedlają właśnie pola
ozimin. – Oba te gatunki to rośliny jednoli-
ścienne (czyli trawy), a do ich tępienia sto-
suje się herbicydy o dwóch mechanizmach
działania. A więc jeśli zaczyna się pojawiać
odporność na polu, łatwo może dojść do sy-
tuacji, w której nie będzie czym ich zwalczać
– podkreśla dr Matysiak.
Na liście groźnych intruzów na polach
zbóż są też niewinnie wyglądające chaber bła-
watek i mak polny. O ile na miedzach stano-
wią ozdobę i źródło pożywienia dla owadów
zapylających, to ich pojawienie się na polach
zwiastuje katastrofę. Wystarczy pięć chabrów
albo maków na metrze kwadratowym, by rol-
nik boleśnie odczuł spadek plonów. Obawy
budzi również gatunek dzikiej trawy – owies
głuchy, występujący tylko tam, gdzie upra-
wia się zboża jare. W sumie w Polsce na liście
superchwastów jest już ponad 20 gatunków.
W innych krajach sytuacja wygląda jesz-
cze groźniej. Amerykańskie pola bawełny i soi
atakuje m.in. odporny na większość herbicy-
dów szarłat Palmera. Rośnie błyskawicznie,
jego łodygi mogą mieć nawet 240 cm wyso-
kości i są tak twarde, że uszkadzają maszyny
rolnicze. Inny gatunek szarłatu, Amaranthus
tuberculatus w przeszłości można było zwal-
czać dziewięcioma rodzajami herbicydów.
Dziś naukowcy alarmują, że ten chwast nie
reaguje już na siedem z nich.
NOWEJ BRONI BRAK
Skąd biorą się superchwasty? Powstają w po-
dobny sposób, jak oporne na antybiotyki
superbakterie – przede wszystkim wskutek
ludzkiej niefrasobliwości.
Herbicydy mogą atakować chwasty na
wiele sposobów. Jedne blokują fotosyntezę,
inne produkcję białek, jeszcze inne barw-
ników. Rolnik nie powinien stosować wciąż
tego samego środka, tylko zmieniać go, by nie
doprowadzić do wyselekcjonowania odmian
odpornych. A najlepiej by było, gdyby jeszcze
zmieniał uprawy na polu, czyli stosował pło-
dozmian. Wówczas co roku ma do czynienia
z innymi chwastami i może stosować inne
herbicydy.
– Niestety, rolnicy często przez 3–4 lata
z rzędu uprawiają zboża, stosując podobnie
działające środki ochrony roślin. I to jest
56 FOCUS WRZESIEŃ 2019
Najbardziej
zaawansowane
maszyny rolnicze
korzystają
ze sztucznej inte-
ligencji, by rozpo-
znawać wszystkie
gatunki roślin,
jakie pojawiają
się na polach. Na
zdjęciu: traktor Blue
River Technology.
Rolnikom
może pomóc
powrót do tradycji:
stosowanie nawozów
naturalnych, które
przyspieszają rozkład
nasion chwastów
główna przyczyna pojawiania się odporno-
ści wśród chwastów. Zagrożenie szczególnie
wzrasta, gdy na rynku pojawia się atrakcyjny
dla rolnika herbicyd, czyli skuteczny i tani –
mówi prof. Parylak.
Nowe środki coraz szybciej stają się bez-
użyteczne. Herbicydy z grupy regulatorów
wzrostu, które wprowadzono do powszech-
nego użycia w latach 60. XX wieku, przesta-
wały działać po 20–30 latach.
– Kilkakrotnie szybciej wykształca się
odporność na inhibitory ALS (np. sulfony-
lomoczniki), które zaburzają syntezę białek.
Te herbicydy to rolniczy hit z lat 90. ubiegłego
wieku – zwalczają wiele różnych chwastów –
ale już po pięciu latach rokrocznego stosowa-
nia w tym samym miejscu mogą się stać mało
skuteczne – wyjaśnia dr Matysiak.
Rolnicy czekają na nową broń – środki che-
miczne, które stosowałyby jakiś nowy, niewy-
korzystywany dotąd mechanizm zwalczania
chwastów. Jednak od wielu lat nie pojawił się
żaden taki produkt. Ta sytuacja znów przypo-
mina tę, z którą mamy do czynienia w medy-
cynie – brakuje nowych antybiotyków, które
mogłyby powstrzymać superbakterie. Chwa-
sty ewoluują w tak szybkim tempie, że walka
z odpornością na herbicydy to jedno z najtrud-
niejszych wyzwań dla światowego rolnictwa.
SZYBCIEJ I PRECYZYJNEJ
By stawić mu czoła, trzeba przede wszystkim
mądrzej i oszczędniej stosować herbicydy.
W Instytucie Ochrony Roślin PIB pod kierun-
kiem prof. Tadeusza Praczyka powstaje pro-
gram komputerowy ResiHerb, który ma być
dostępny w sieci. Pomoże rolnikowi rozpoznać
gatunek chwastu, skalkuluje ryzyko powsta-
nia odporności, wskaże odpowiedni środek
ochrony i doradzi, w jakiej dawce i terminie
go zastosować, by na jego polu zadziałał.
ResiHerb wpisuje się w trend tzw. rolnic-
twa precyzyjnego, które wykorzystuje także
roboty. Niektóre z nich – np. te konstruowane
przez amerykańską firmę Blue River Techno-
logy – potrafią rozpoznać rosnący na polu
chwast i precyzyjnie spryskać go herbicydem.
Inne, takie jak duński Robovator, stosują me-
chaniczne pielenie – wyrywają niepożądane
rośliny, pozostawiając nietknięte rzędy sadzo-
nek brokułów czy sałaty. Z kolei prof. Stevan
Knezevic z Uniwersytetu Nebraska-Lincoln
proponuje wypalanie chwastów. Służą do tego
maszyny, które jeżdżą po polu i „czyszczą”
FOT. MATERIAŁY PRASOWE (2); SHUTTERSTOCK
 Robovator korzysta z kamer, które filmują każdy rządek roślin. Następnie
komputer decyduje, które z nich to chwasty, a maszyna je usuwa.

ziemię między rzędami roślin uprawnych za H E R B I CY DY J A K W Y H O D O WAĆ M U TA N TA

pomocą palników. Wylatujący z nich ogień

o temperaturze 1100 st. C niszczy niemal
wszystkie chwasty i ich nasiona, nawet jeśli
UWAGA NA GLIFOSAT
znajdują się w mokrej glebie. Ten związek chemiczny najbardziej znany jest pod nazwą
Niestety, takie maszyny wciąż są raczej Roundup. Zawiera kilkanaście środków ochrony roślin
ciekawostką niż czymś dostępnym dla każ-
dego rolnika. Na wstępnym etapie są również lifosat to herbicyd to-
badania nad naturalnymi substancjami ha-
mującymi wzrost chwastów. Wytwarzają je
G talny – zabija wszyst-
ko, co zielone, a więc
które nawet ten środek
już nie działa. W Polsce
nie mamy takich upraw,
przymiotno kanadyjskie.
Po raz pierwszy rośliny
tego gatunku niewrażliwe
m.in. rośliny uprawne, takie jak żyto, rzod- także rośliny uprawne, ale ale doczekaliśmy się na działanie herbicydu
kiew czy rzepak – w ramach swoistej che- badania wykazują, że nie jednego chwastu od- odkryto kilka lat temu na
micznej samoobrony. jest toksyczny dla ludzi. pornego na glifosat – to przedmieściach Poznania.
Na razie jednym z rozwiązań może być W Polsce stosowany jest
powrót do tradycji. Wiadomo, że nasiona głównie na torach kole-
chwastów w glebie rozkładają się, jeśli zamiast jowych i w sadach, gdzie Przymiotno kana-
nawozów sztucznych rolnik zastosuje te natu- trzeba utrzymać pas na- dyjskie (Erigeron
ralne, np. obornik. Dobrym pomysłem jest też giej ziemi pod drzewami. canadensis) to super-
głęboka orka. Gdy nasiona chwastów znajdą Zupełnie inaczej sytuacja chwast, który wystę-
się kilkanaście centymetrów pod powierzch- wygląda w Stanach Zjed- puje już na wszyst-
nią gleby, nie będą w stanie wykiełkować noczonych, Kanadzie czy kich kontynentach
i zgniją. Niestety, bardziej tradycyjne metody Australii, gdzie na dużą (poza Antarktydą).
mogą też oznaczać większą pracochłonność skalę uprawia się gatunki
lub wyższe koszty produkcji, a to trudno za- zmodyfikowanej gene-
akceptować rolnikom zmagającym się dodat- tycznie soi, bawełny i ku-
kowo z suszą wynikającą ze zmian klimatu. kurydzy, którym wszcze-
Wygląda więc na to, że problem z superchwa- piono gen odporności na
stami będzie tylko narastać. glifosat. Dzięki tej zmianie
można było często prys-
kać pola herbicydem bez
Ewa Nieckuła – niezależna dziennikarka, popularyzuje strachu, że zaszkodzi on
biologię, antropologię, psychologię ewolucyjną. uprawom. Efekt – poja-
współpraca: Wojciech Mikołuszko wiły się superchwasty, na

NAUKA ZMIENIA ŚWIAT 57

F E L I E T ON CZŁOWIEK 2.0
ZIELONE ŚWIATŁO
DLA LUDZI
Nie trzeba wyrafinowanych technologii, by poprawić bezpieczeństwo
pieszych w Polsce. Wystarczą tak banalne rzeczy, jak sensownie
ustawiona sygnalizacja świetlna
S
krzyżowanie ulic Lwowskiej i Koszykowej
w Warszawie nieustannie mnie zadziwia. To
dość cichy zakątek w centrum stolicy, gdzie
ruch samochodowy jest z reguły niewielki.
Jednak sygnalizacja świetlna w tym miejscu
bije niechlubne rekordy. Na przejście przez
ul. Koszykową pieszy ma tu… sześć sekund.
Po tym czasie zielone światło zaczyna migać, a po kolejnych
trzech zmienia się na czerwone.
Spokojnie idący dorosły człowiek nie jest w stanie przejść
przez pasy, zanim światła się zmienią, a co dopiero osoba
starsza, niepełnosprawna lub z małym dzieckiem. To skrzy-
żowanie pokazuje jednak, że w Polsce wciąż najważniejsze
są samochody, nawet jeśli – jak w tym miejscu – jest ich
niewiele. To one mają zapewnioną płynność ruchu, a nie
piesi, którzy muszą się śpieszyć albo – w przypadku ulic
wielopasmowych – czekać na wysepkach, by znów pojawiło
się zielone światło.
Co ciekawe, w miastach takich jak Barcelona tego typu
problemów nie widać. Światła są tak zaprogramowane, by
Przejścia dla pieszych w Polsce wciąż są miejscami niebezpiecznymi. Rośnie liczba
wypadków na nich, zwłaszcza tych z udziałem osób powyżej 60. roku życia.
58 FOCUS WRZESIEŃ 2019
Jan Stradowski – szef działu nauki „Focusa”
z wykształcenia lekarz, z zamiłowania biolog i przyrodnik.
W radiu TOK FM prowadzi audycję „Człowiek 2.0”
jan.stradowski@burdamedia.pl
można było spokojnie przejść po pasach. Samochodów nie
widzi się tam zbyt często, bo miasto aktywnie stara się ogra-
niczyć ruch uliczny. Efekty widać w statystykach. Tylko 25
proc. przestrzeni miejskiej w Barcelonie zajmują samocho-
dy, podczas gdy np. w Houston jest to 60 proc. Obawiam
się, że w tej kwestii polskim miastom bliżej jest do USA
niż Katalonii.
Oczywiście nie sposób wybudować sygnalizacji świetlnej
przy każdym przejściu dla pieszych. Ale nie możemy też
liczyć na to, że kierowcy zaczną sami z siebie zwracać na
nich baczniejszą uwagę. Z badań przeprowadzonych przez
Instytut Transportu Samochodowego wynika, że pod tym
względem jest u nas fatalnie. 90 proc. polskich kierowców
nie tylko nie zwalnia, dojeżdżając do przejścia dla pieszych,
ale wręcz przekracza dozwoloną prędkość. W ostatnich la-
tach liczba takich zachowań nie spadła, lecz wzrosła.
Z tych samych badań wynika, że tylko 45 proc. kierow-
ców ustępuje pierwszeństwa pieszym w okolicy i na przej-
ściu dla pieszych. Oczywiście różnie to wygląda – w War-
szawie takie zachowania faktycznie należą do rzadkości,
ale już 30 km od niej piesi są
traktowani w zauważalny spo-
sób lepiej. Potrzebujemy jednak
rozwiązań uniwersalnych, które
poprawią bezpieczeństwo na
drogach w całym kraju.
Wątpię, by pomogły tu bar-
dziej „inteligentne” samochody.
Kierowcom trzeba po prostu
utrudnić trochę życie. Rozwią-
zania takie jak zwężenia jezdni,
wysepki czy słupki oczywiście
zmniejszają płynność ruchu
samochodów. Jednak pieszym
– czyli, nadal, większości z nas
– mogą nie tylko ułatwić, ale
nawet uratować życie.
FOT. SHUTTERSTOCK
C Z Ł OW I EK SPOŁECZEŃST WO

MAGIA
Światowa Organizacja Zdrowia
uznała tradycyjną medycynę
chińską za formę leczenia. Czy
tkwiące w średniowieczu praktyki

ROGI
mogą coś dać współczesnej nauce?
Joanna Nikodemska

I MEDYCYNA

Z żywych żab suszonych przez

wiele dni na słońcu pozyskuje się
w północnych prowincjach Chin
olej hasma, używany do leczenia
chorób układu oddechowego
i wrzodów żołądka.

60 FOCUS WRZESIEŃ 2019
 54-dniowe
dziecko
poddawane

T
kąpieli odkaża-
jącej w ziołach. radycyjna medycyna chińska
Kąpiel ma również opiera się na pięciu filarach:
schłodzić ciało akupunkturze, akupresurze, ma-
i usunąć gorączkę sażach, preparatach naturalnych
– przekonują i zabiegach z wykorzystaniem
specjaliści z kliniki baniek chińskich. Zakłada istnienie energii
chińskiej medy- qi (czy też chi), której zaburzony przepływ
cyny tradycyjnej ma powodować schorzenia. Istnienia takiej
Mu Ming Tang energii w medycynie zachodniej, opartej na
w Chengdu. dowodach naukowych, nie stwierdzono.
– To system, który działa według innego
paradygmatu niż medycyna zachodnia. Jest
holistyczny, nie dzieli człowieka na ciało i du-
cha, nie zajmuje się chorobami konkretnych
narządów – wyjaśnia dr Marek Kalmus, ty-
betolog, założyciel i dyrektor Instytutu Medy-
cyny Chińskiej i Profilaktyki Zdrowia, prezes
Ważący Polskiego Towarzystwa Medycyny Chińskiej.
240 kilo- – Medycyna chińska traktuje człowieka jako
gramów były całość, również w relacji z całym środowi-
mistrz judo skiem. To sztuka utrzymywania ogólnego
Sun Hongtao dobrostanu, a nie tylko leczenia dolegliwości,
podczas terapii kiedy się pojawią.
odchudzającej Chińska medycyna tradycyjna nigdy nie
polegającej na była jednolitym systemem. Wiedzę leczniczą
podpaleniu maty przekazywano z ojca na syna, z dziadka na
na brzuchu. wnuczka itd. Jeszcze dziś w Chinach, na Taj-
Zabieg wykona- wanie i w Hongkongu można spotkać osoby
no w szpitalu leczące zgodnie ze swymi rodowymi liniami
Chang- medycznymi, sięgającymi kilkudziesięciu po-
chun w pro- koleń wstecz. Była główną formą opieki zdro-
wincji Jilin. wotnej w Chinach do początków XX w., kiedy
ostatni cesarz z dynastii Qing został obalony
przez Sun Jat-sena. Ten studiował medycynę
zachodnią i promował ją w swoim kraju.
– Większość osób jest przekonanych, że
określenie „tradycyjna medycyna chińska”
Uniwersytet odnosi się do tradycji medycznej sięgającej
Chengdu po- starożytności. Tymczasem określenie to uku-
siada własny to w latach 50. i 60. XX wieku, kiedy to władze
Wydział komunistycznych Chin, kierowanych przez
Tradycyjnej Mao Zedonga, podjęły decyzję o utworzeniu
Medycyny akademickiego systemu nauczania medycyny
Chińskiej. chińskiej. Było to niezbędne ze względu na
Studenci uczą się brak lekarzy w zniszczonych wojną domową
tu m.in. nakładania Chinach – mówi dr Marek Kalmus.
ziołowych kompre- Pierwszy Uniwersytet Tradycyjnej Medy-
sów chłodzących, cyny Chińskiej powstał dopiero w 1954 roku
których skład w Nankinie.
zmienia się
w zależności PROSZEK Z KOŚCI NA GORĄCZKĘ
od pory roku. Niewiele tematów budzi tak gorące spo-
ry wśród lekarzy jak tradycyjna medycyna
chińska. Jedni traktują ją jako pseudonaukę

FOT. IMAGINECHINA/EAST NEWS (2); FRITZ HOFFMANN/REDUX/EAST NEWS (2) NAUKA ZMIENIA ŚWIAT 61
C Z Ł OW I EK SPOŁECZEŃST WO
i szarlatanerię, wskazując na jej najbardziej
dziwaczne przejawy, takie jak ordynowanie
petard w celu przepędzenia demonów. Inni
pomstują, że wśród składników preparatów
są ciała dzikich zwierząt, co przyczynia się do
ich zagłady. Chodzi o tygrysy, dzioborożce,
nosorożce, łuskowce, słonie, niedźwiedzie
i wiele innych.
Choć w 2010 roku Światowa Federacja
Stowarzyszeń Medycyny Chińskiej wydała
oświadczenie, że nie ma dowodów na sku-
teczność sproszkowanych kości tygrysa czy
rogu nosorożca (to czysta keratyna, z której
składają się także nasze paznokcie), nadal
powszechnie uważa się je za substancje lecz-
nicze. Zwierzęta hodowlane (także tysiące ty-
grysów) nie zaspokajają rosnących potrzeb,
więc żyjące na wolności osobniki należące do
chronionych gatunków często padają ofiarą
kłusowników.
W ubiegłym roku w Chinach zniesiono
zakaz stosowania części ciał tygrysów i no-
sorożców w tradycyjnej medycynie. Zakaz
ten wprowadzono zaledwie w 1993 roku. –
Nacisk międzynarodowej opinii publicznej,
z dużym udziałem organizacji WWF, do-
prowadził do wstrzymania przez Chiny de-
cyzji dotyczącej ponownego zalegalizowania
krajowego handlu kośćmi tygrysa i rogami
nosorożców – mówi Monika Łaskawska-Wol-
szczak z WWF. – Niestety, mimo to na czar-
nym rynku nadal możemy znaleźć mnóstwo
produktów pochodzących z chronionych
i zagrożonych gatunków, które rzekomo (bo
EKOLOGIA C I E M N A S T R O N A P O S T Ę P U C Y W I L I Z A C YJ N E G O
SZÓSTE WYMIERANIE
Spadek bioróżnorodności to efekt
działalności człowieka – sądzą naukowcy
iędzynarodowa a 6435 gatunków jest
M Unia Ochrony
Przyrody opublikowała
bliskich zagrożenia.
O ile poprzednie zagłady
wiosną tego roku nową były wywoływane przez
wersję Czerwonej Księgi, erupcje superwulkanów
oceniając dobrostan czy uderzenia planetoid,
przeszło 100 tys. gatun- obecne wielkie wymie-
ków zwierząt. Okazuje ranie – szóste w dziejach
się, że niemal jedna Ziemi – jest spowo-
trzecia jest zagrożona dowane działalnością
wyginięciem (28 338), człowieka.
62 FOCUS WRZESIEŃ 2019
Rok temu Chiny
zniosły zakaz
stosowania części
ciał nosorożców
i tygrysów na
potrzeby medycyny
badania naukowe tego nie potwierdzają)
mają leczyć choroby, zwiększać laktację czy
poprawiać sprawność seksualną. Nielegalny
handel zagrożonymi gatunkami i produkta-
mi z nich pochodzącymi, biorąc pod uwagę
również inne zagrożenia, z którymi bory-
kają się zwierzęta (jak utrata i fragmentacja
siedlisk), w znacznej mierze przyczynia się
do wymierania gatunków – dodaje Monika
Łaskawska-Wolszczak.
KURCZAK NA WRZODY
Po uznaniu przez WHO tradycyjnej medy-
cyny chińskiej za równoprawną z medycyną
zachodnią opartą na faktach/dowodach (tzw.
EBM – Evidence Based Medicine) czy biome-
dycyną wielu ekspertów zaniepokoiło się, że
decyzja ta doprowadzi do zdziesiątkowania
przedstawicieli gatunków zagrożonych. Rogi
nosorożca, rozmaite elementy ciała tygrysa –
kły, oczy, pazury, prącie itd. – ciosy słonia itp.,
to stałe i szalenie drogie składniki chińskiej
farmakopei.
Trofea myśliwskie i surowce do wyrobu leków przechwycone przez policję Hongkongu.
FOT. GETTY IMAGES; ALAMY/BE&W; ALEX THOMAS/EXCLUSIVE PIX MEDIA/BE&W (3); SORFOTO/BE&W
– Trzeba jednak pamiętać, że zooterapia
występowała we wszystkich rejonach globu
i miała wszędzie długi rodowód – wyjaśnia
dr Katarzyna Pękacka-Falkowska z Zakładu
Historii i Filozofii Nauk Medycznych Uni-
wersytetu Medycznego w Poznaniu. – Staro-
żytni mieszkańcy Bliskiego oraz Dalekiego
Wschodu, Rzymianie i Grecy, wielkie ludy
Mezoameryki, północnoamerykańscy In-
dianie, a nawet neandertalczycy, wszyscy
oni chętnie korzystali z surowców leczniczych
pochodzenia zwierzęcego
Polska nie była tu wyjątkiem. Również od
wieków nasi przodkowie sięgali po: tłuszcz,
pazury, kości, żółć, skórę, narządy, wydzieliny
i wydaliny zwierząt dzikich i domowych.
– Sadło z psa, krew z koguta i kozła,
końskie łajno, żółć z wieprza i rozpłatana
kokosza to stałe elementy polskiej medycy-
ny ludowej jeszcze na początku XX wieku –
wylicza dr Pękacka-Falkowska. I dodaje, że
także w medycynie wysokiej nie stroniono
od składników z regni animali pod posta-
cią surowców oraz jako składników leków
złożonych. – W XVII w. Andreas Cnoeffel,
medyk nadworny polskich Wazów, opraco-
wywał liczne medykamenty na bazie żab,
ropuch, oczu ryb i raków. Król Jan Kazi-
mierz przeciwko hemoroidom przyjmował
specyfik z żabim skrzekiem, a Władysław IV
przeciwko bólowi głowy – miksturę z cybe-
tem (to ekstrakt z wysuszonych gruczołów
okołoodbytniczych niewielkich ssaków cy-
wet – przyp. red.). Królowa Cecylia Renata

1 5 kości i rogi
korzystała z proszku do zębów z dodatkiem
ambry i piżma, a Maria Ludwika w przypad-
ku zatrzymania miesiączki używała emulsji
ze skrzekiem. Składnikiem teriaku, słynnego
panaceum i leku przeciw dżumie, były m.in.
sproszkowane żmije, bezoary i rogi jednoroż-
ca (czyli zęby narwala). W skład królewskich
leków na potencję wchodziły sproszkowane
poroża łosia, jelenie prącie, pulweryzowane
żmije, cios słoniowy. Leczyć miało też ka-
storeum – wydzielina gruczołów skórnych
bobra usytuowanych w okolicach ogona,
a także skóra, pazury oraz żółć z niedźwie-
dzia, i wiele innych elementów ciał fauny ro-
dzimej – wymienia dr Pękacka-Falkowska.
– Jeśli wierzyć świadkom z epoki, w Toruniu
w 1708 r. w trakcie epidemii dżumy zamiast
opatrunków do zbierania ropy stosowano
wysuszone żaby i ropuchy, które działały ni-
czym gąbki. W zadżumionym Krakowie na
rany morowe kładziono rozpłatane, jeszcze
ciepłe kury i gołębie. W przypadku bólów
reumatycznych i podagrycznych zakładano
na stopy puchate gniazda remizów.
CODZIENNE CZARY-MARY
Dlaczego jednak we wszystkich wysoko roz-
winiętych krajach wykorzystanie zwierząt
do celów leczniczych się skończyło, a w Azji
nie? „Chiny to kraj bardzo konserwatywny,
tradycja odgrywa tam o wiele większą rolę
niż w Europie. W Chinach mamy wiele rze-
czy starożytnych, archaicznych, które wciąż
żyją. To istotne dla rozumienia wszystkich
krajów cywilizacji buddyjsko-konfucjańskiej,
jak Korea, Japonia, Wietnam” – zauważa prof.
2
Specyfiki 3
z chińskiej
apteki: 1 kość
tygrysa kosztują-
ca 70 tys. dolarów
2 suszone węże –
i lek , i przysmak
3 mięso krokodyla
mające wzmacniać
ciało 4 zagrożone
wyginięciem koniki
morskie traktowa-
ne jako afrodyzjak
4
5
(w państwowej
hurtowni)
naród bardzo praktyczny i pragmatyczny.
Ludzie kupują jakieś dziwne specyfiki z rogu
czy moczu, a potem idą do lekarza medycyny
dr hab. Krzysztof Gawlikowski, politolog i ba- zachodniej, palą Bogu świeczkę i diabłu oga-
dacz Chin, dyrektor katedry Studiów Azja- rek. Kwintesencją tego myślenia jest popular-
tyckich Uniwersytetu SWPS. Przywołuje on ny domowy lek na przeziębienia, czyli imbir
brytyjskiego historiozofa Arnolda Toynbee, gotowany w coca-coli – dodaje Godlewski.
jednego z najważniejszych teoretyków cywi-
lizacji, który spostrzegł, iż Azjaci zupełnie KLINIKA DLA TURYSTÓW
inaczej podchodzą do „rzeczy starych”. My Lekarze reprezentujący obie frakcje też ze
w Europie, jak pisał, starą rzecz zastępujemy sobą współpracują, czego dowodem jest roz-
nową i w rezultacie historia ma budowę war- wijająca się w Chinach tzw. medycyna inte-
stwową. Azjaci nie zapominają ani nie likwi- gracyjna. Pacjenci w szpitalach mogą wybrać,
dują starych wzorców, technik, mód, tylko czy chcą być leczeni medycyną zachodnią,
dokładają do nich nowe. czy chińską, a w dużych placówkach są pod
To jeden z powodów, dlaczego wciąż obec- opieką lekarzy i takich, i takich. Jednak za-
na jest tu wiara w leczniczą moc zwierząt. fascynowani Zachodem młodzi Chińczycy
– Od tysięcy lat uważano, że ukryte w da- coraz częściej krytycznie podchodzą do tych
nej części ciała żywego stworzenia sekretne praktyk. Wolą zrobić badania krwi czy prze-
„moce i siły” przejdą do ciała osoby spożywa- świetlenie, niż polegać na diagnozie z pulsu
jącej tę część, zapewniając witalność, wigor, krwi i wyglądu języka.
przywracając nadszarpnięte siły – wyjaśnia Im więcej Chińczyków przenosi się do
dr Pękacka-Falkowska. – Myślenie magiczne, miast, tym bardziej rola tradycyjnej medy-
oparte na prawie analogii i prawie styczności, cyny chińskiej maleje. Dr Marek Kalmus sza-
o czym pisał w „Złotej gałęzi” James Frazer, cuje, że obecnie ma jakieś 20–25 proc. rynku
powodowało, że płodne płazy, drapieżne medycznego w Chinach (reszta to medycyna
tygrysy, żywotne jelenie itd. były i nadal zachodnia). Rząd robi jednak wszystko, by
są pożądanymi składnikami tradycyjnych to zmienić i rozwijać dziedzictwo, na któ-
farmakopei. rym świetnie zarabia, m.in. dzięki turystom
Myślenie magiczne wciąż jest bliskie przyjeżdżającym do Chin się leczyć. W roku
Chińczykom, którzy powszechnie wierzą też 2016 prezydent Xi Jinping ogłosił program
w horoskopy i numerologię. – Tutaj rządzi promocji i dofinansowania tradycyjnej
partia komunistyczna, która urządziła Olim- medycyny chińskiej.
piadę 2018.08.08 o godz. 8.8 – zauważa Kon- XXI stulecie nowym złotym wiekiem
rad Godlewski, sinolog i dziennikarz od lat medycyny tradycyjnej? Może tak się
mieszkający w Chinach. – Z drugiej strony to stać, szczególnie po uznaniu przez WHO
NAUKA ZMIENIA ŚWIAT 63
C Z Ł OW I EK SPOŁECZEŃST WO
Mimo że Chińczycy coraz częściej ufają zachodniej nauce, do mistrzów medycyny trady-
cyjnej ustawiają się kolejki. Zalecenia znachorów respektują państwowe szpitale i apteki.
tradycyjnej medycyny chińskiej za formę
leczenia. Rzecznik WHO wyjaśnił, że ak-
ceptacja dla diagnoz medycyny chińskiej nie
oznacza jednak, iż organizacja ta zaleca lub
aprobuje wykorzystywanie części zwierzę-
cych. WHO zaleca egzekwowanie konwencji
o międzynarodowym handlu dzikimi zwie-
rzętami i roślinami gatunków zagrożonych
wyginięciem, która chroni nosorożce, ty-
grysy i inne gatunki. – Chcemy po prostu
lepiej poznać chińską tradycyjną medycynę,
zrozumieć ją i zebrać informacje, jaki ma
wpływ na zdrowie ludzi – oświadczyła Pa-
loma Cuchi z WHO.
LEKI Z CESARSKIEJ APTEKI
Różne kultury wypracowały własne zestawy
tradycyjnych leków. Chiny, dysponujące jed-
nym z najstarszych nieprzerwanych zbiorów
udokumentowanych obserwacji medycz-
nych, oferują naukowcom największą skarb-
nicę. A tego, że może kryć perły, dowodzi
historia Tu Youyou.
Chińska farmakolożka w latach 60. XX w.
została wyznaczona do pracy przy tajnym
projekcie wojskowym mającym pomóc
w walce z malarią. Zachodni badacze też szu-
kali leku, sprawdzając ponad 200 tys. związ-
ków chemicznych. Natomiast Tu sięgnęła do
klasycznych chińskich tekstów medycznych.
Znalazła remedium oparte na bylicy rocznej
(Artemisia annua). Lek, który opracowała,
zwany artemizyniną, uratował miliony lu-
dzi i przyniósł jej w 2015 r. Nagrodę Nobla
w dziedzinie medycyny.
Wiele badań dowiodło też skuteczno-
ści akupunktury, która dziś jest uznaną
64 FOCUS WRZESIEŃ 2019
(i w Polsce refundowaną przez NFZ) me-
todą leczenia m.in. bólu. Chińczycy wierzą,
że w ciele znajdują się powiązane z konkret-
nymi organami meridiany – kanały, którymi
przemieszcza się energia życiowa. Wzdłuż
każdego z meridianów układają się punkty
aktywności. To śluzy energetyczne, w któ-
rych energia ulega czasami zablokowaniu.
Efektem jest choroba organu „obsługiwa-
nego” przez dany meridian. Masowanie,
nakłuwanie, ogrzewanie lub ochładzanie
punktu aktywności pomaga udrożnić śluzę,
a w efekcie usuwa przyczynę choroby or-
ganu. Natomiast medycyna zachodnia tłu-
maczy fenomen skuteczności akupunktury
odruchami skóra-narząd, które związane są
z istnieniem tzw. pól Heada.
Prof. Paul Iaizzo z Uniwersytetu Minne-
soty bada żółć niedźwiedzi, którą od VIII w.
Chińczycy piją na problemy z gorączką,
wątrobę, hemoroidy i inne dolegliwości.
Prof. Iaizzo sprawdza, w jaki sposób związ-
ki chemiczne chronią narządy niedźwiedzi
w czasie snu zimowego. Wówczas zwierzęta
te oddychają zaledwie dwa razy na minutę;
ich temperatura spada o 10 proc. (co u lu-
dzi wywołałoby hipotermię); tracą ponad
połowę tkanki tłuszczowej, ale nie ubywa
im mięśni; ich serca potrafią zatrzymać
się na 20 sekund, ale krew im nie krzepnie
(ludziom grożą śmiertelne zakrzepy już po
kilku sekundach).
W 1902 r. pewien szwedzki naukowiec
wyodrębnił jeden ze związków żółci niedź-
wiedzia, nazwany później kwasem ursodeok-
sycholowym, używany dziś w lekach na cho-
roby wątroby i kamienie żółciowe. Prof. Iaizzo
Korzenie
żeń-szenia
to najlepiej
rozpoznawalny
lek medycyny
tradycyjnej kra-
jów Azji. Z powodu
ogromnego zain-
teresowania jego
właściwościami
i intensywnych
zbiorów, dziś jest
rośliną chro-
nioną w Rosji
i Chinach.
Korzystanie
z tradycyjnej wiedzy
przyniosło chińskiej
badaczce Tu Youyou
medycznego Nobla
w 2015 roku
uważa, że żółć niedźwiedzia, produkowana
przez wątrobę, przechowywana w woreczku
żółciowym i wydzielana w postaci hormonów
do krwiobiegu, może skrywać jeszcze wiele
innych tajemnic. Zidentyfikował w żółci trzy
kategorie związków, które prawdopodobnie
wywołują sen zimowy i mogą pomóc pacjen-
tom z chorobami serca. Mieszaninę tych sub-
stancji wstrzykiwał do ochronnej membrany
wokół bijącego serca, aby zanurzyć w niej na-
rząd na godzinę przed usunięciem. W efekcie
serce biło dwa razy dłużej niż zwykle zdarza
się to poza organizmem – to odkrycie mogło-
by znaleźć zastosowanie przy transplantacji
organów u ludzi – uważa prof. Iaizzo.
Naukowiec nie akceptuje natomiast maka-
brycznego procederu hodowania niedźwiedzi
na żółć (zwierzęta są trzymane w ciasnych
klatkach ze stale podpiętym do wątroby cew-
nikiem). Badacz podkreśla, że związki wcho-
dzące w skład niedźwiedziej żółci można już
syntetyzować. I w tę stronę powinna zmierzać
medycyna – czerpać z mądrości przodków
i rdzennych kultur, by leczyć ludzi, nie krzyw-
dząc zwierząt.
Joanna Nikodemska – dziennikarka i redaktorka
popularyzująca wiedzę z zakresu socjologii i ekologii.
FOT. FRITZ HOFFMANN/REDUX/EAST NEWS; SIPA PRESS/EAST NEWS
 NOWY MAGAZYN

WSZYSTKO O ZDROWYM ODŻYWIANIU

Już w sprzedaży!
C Z Ł OW I EK PSYCHOLOGIA

UCZCIWY
JAK POLAK
Jeśli zgubić portfel, to lepiej nad Wisłą
niż nad Renem – odkryli naukowcy.
Dlaczego? Bo Polacy chętniej oddadzą
go właścicielowi niż Niemcy – i wiele
innych nacji
Mirosław Konkel

66 FOCUS WRZESIEŃ 2019 FOT. SHUTTERSTOCK

P
rzez lata za Odrą krążył dowcip: „Jedź do Polski,
twój samochód już tam jest”. A reklama jednej
sieci sklepów z elektroniką przedstawiała nas jako
złodziei spodni. Teraz Niemcy muszą przyznać:
„W Polsce mało kradną”. Dokładnie pod takim
tytułem „Frankfurter Allgemeine Zeitung” opublikował pod-
sumowanie badań uczciwości mieszkańców 40 państw, zreali-
zowane przez zespół naukowców ze szwajcarskich i amerykań-
skich uniwersytetów. W teście zgubionego portfela zajęliśmy
szóste miejsce, podczas gdy nasi zachodni sąsiedzi – dopiero
dziewiąte.
„Polacy okazali się szczególnie uczciwi i usiłowali w czterech
na pięć przypadków oddać znalezione portfele właścicielom”
– nie ukrywał zdziwienia niemiecki dziennik.
Najbardziej zaskoczeni jesteśmy chyba my sami: zwykliśmy
nisko oceniać standardy moralne swoich rodaków. Dziś wiemy,
że to błąd. Ale od początku.

W MORALNEJ ELICIE
Autorami szwajcarskich badań byli Michel André Maréchal
i Christian Lukas Zünd (obaj z Wydziału Ekonomii Uniwer-
sytetu w Zurychu), a wspierali ich amerykańscy koledzy Alain
Cohn (Uniwersytet Michigan) i David Tannenbaum (Uniwer-
sytet Utah). Impulsem do przeprowadzenia eksperymentu było
przekonanie, że uczciwość nie jest wyłącznie kwestią osobistej
moralności, ale że ma zasadnicze znaczenie dla rozwoju spo-
łecznego i gospodarczego. Bez niej trudno byłoby egzekwować
jakiekolwiek umowy, uzgodnienia stałyby się bezprzedmioto-
we, a podatki pozostawałyby niezapłacone.
Celem zakrojonego na dużą skalę badania była więc prze-
studiowanie wyborów, jakich dokonują ludzie rozdarci między
altruizmem, troską o swój wizerunek, a psychologicznie uwa-
runkowanym dbaniem o własne korzyści. O tym, jak dużą wagę
przywiązywano do rzetelności eksperymentu, świadczy fakt, że
jego budżet opiewał na ponad pół miliona dolarów, a wyniki,
w czerwcu tego roku, zostały opublikowane w prestiżowym
magazynie „Science”.
Badanie przeprowadzono w 355 miastach położonych
w 40 krajach rozrzuconych po całym świecie. Z każdego kraju
zebrano około 400 obserwacji. Punkt wyjścia wyglądał nastę-
pująco: do stanowisk obsługi w teatrach, muzeach, hotelach,
urzędach i bankach podchodzili asystenci badaczy i wręczali
pracownikom portfele, które rzekomo znaleźli na ulicy. Mówili,
że się spieszą, i prosili osobę za kontuarem, aby „jakoś się tym
zajęła”. Nie chcieli pokwitowania odbioru. Wszystkie portfele –
dokładnie 17 303 sztuki – wykonano z przezroczystego plastiku,
więc od razu było widać znajdujące się w środku wizytówki
z adresem mailowym. Portmonetki zawierały także listy zaku-
pów w lokalnych językach.
W części z nich w ogóle nie było pieniędzy, w części umiesz-
czono po 13,45 dolara lub równowartość tej kwoty. W Stanach
Zjednoczonych, Wielkiej Brytanii i Polsce, którym chciano się
przyjrzeć wnikliwiej, w portmonetkach było znacznie więcej
pieniędzy: 94,15 dolara.

NAUKA ZMIENIA ŚWIAT 67

 C Z Ł OW I EK PSYCHOLOGIA

Dla każdego portfela założony został

osobny adres e-mailowy i właśnie to, czy
dany pracownik przesłał na ten adres in-
formację o zgubie, decydowało o wynikach
poszczególnych eksperymentów.
Najwyższy wskaźnik zwrotów odno-
towano, jak można się było spodziewać,
w zamożnej Szwajcarii, Holandii oraz trzech
krajach skandynawskich: Norwegii, Danii
i Szwecji. Wszystkich zaskoczył natomiast
doskonały wynik Polski. Zajęliśmy szóstą
lokatę, wyprzedzając Niemców i Francuzów
i daleko pozostawiając w tyle takie oazy bo-
gactwa, jak Wielka Brytania, Kanada czy USA.
Eksperyment wykazał pewną zaskakującą tendencję: portfele
zwracane były częściej, gdy zawierały pieniądze. Ale na tym tle
także wyróżniła się Polska. U nas zanotowano zbliżony wysoki
odsetek zwrotów zarówno w przypadku bezwartościowych, jak
i bardziej cennych znalezisk (odpowiednio 65 proc. i 70 proc.).
Egzamin Także w wariancie z „dużymi pieniędzmi”,
czyli kwotą 94,15, okazaliśmy się wzorem
z portfelem oblali uczciwości, tym razem dla Brytyjczyków
mieszkańcy Peru i Amerykanów.
W osobnej ankiecie przewidującej
i Maroka – choć do wyniki eksperymentu aż 73 proc. prze-
pytanych (prawie 300 osób) wyraziło
wiary przyznaje się przekonanie, że do właścicieli wrócą
tam ponad 80 proc. przede wszystkim portfele bez pieniędzy.
Podobnie pesymistyczną opinię wyrazili
obywateli ekonomiści i specjaliści w dziedzinie za-
chowań społecznych – także uznali, że
w razie większej kwoty pokusa może się
okazać trudna do zwalczenia. Płynie stąd wniosek, że choć sami
jesteśmy uczciwi, nie do końca wierzymy w prawość innych.
WEWNĘTRZNY KOMPAS
Od czego może zależeć altruizm społeczeństwa – abstrahując
od narodowości obywateli? Czy znaczącą rolę odgrywają tu

TEST PORTFELA WYNIKI EKSPERYMENTU

RANKING UCZCIWOŚCI
Szwajcaria
Norwegia
Holandia
Dania
Badania wykazały, że częściej zwrócimy znaleziony Szwecja
Polska
na ulicy portfel, jeśli w środku są pieniądze Czechy
Nowa Zelandia
czerwcu w magazynie „Science” opublikowano wyniki Niemcy
W badania przeprowadzonego w 40 krajach i 355 miastach.
Naukowcy porzucali na ulicach portfele, żeby sprawdzić, ile z nich
Francja
Serbia
Australia
zostanie zwróconych właścicielom. Okazało się, że najuczciwszym Chorwacja
Hiszpania
państwem świata jest Szwajcaria, zaś portfela lepiej nie gubić Rosja
w Chinach. Rumunia
Kanada
Argentyna
Izrael
100 Portugalia
ODSETEK ZWROTÓW Stany Zjednoczone
Wielka Brytania
90
ZALEŻNIE OD ZAWARTOŚCI Grecja
PORTFELA Włochy
Chile
80 Brazylia
Polska Republika Południowej Afryki
Wielka Brytania
Zwrócone portfele (%)

Tajlandia
70 Meksyk
Stany Zjednoczone Indie
Turcja
60 Ghana
Indonezja
50 Zjednoczone Emiraty Arabskie
Malezja Portfele
Kenia niezawierające
40 Kazachstan pieniędzy
Peru
Maroko zawierające
30 Chiny pieniądze

20 Portfel z małą z dużą 0 10 20 30 40 50 60 70 80

pusty kwotą kwotą Zwrócone portfele (%)

68 FOCUS WRZESIEŃ 2019 FOT. A.COHN@SCIENCE/AFP/EAST NEWS

religia, środowisko, a może warunki ekonomiczne? Wbrew
temu, co można by przypuszczać, poglądy religijne niczego
nie przesądzają. Wynika to również z opisywanego badania.
Co najmniej 75 proc. obywateli Szwecji, Danii i Czech (siódme
miejsce w zestawieniu) deklaruje, że religia nie odgrywa zna-
czącej roli w ich życiu. A mimo to właśnie ich rodacy egzamin
z uczciwości zdali śpiewająco. Oblali go natomiast mieszkań-
cy Peru i Maroka – choć do wiary przyznaje się tam ponad
80 proc. obywateli, w żadnym z obu państw odsetek zgłoszeń
od znalazców nie przekroczył 25 proc.
Czy zatem religia w żaden sposób nie dyscyplinuje? Dyscy-
plinuje, ale na krótką metę – odpowiada Daniel Ariely, amery-
kański profesor psychologii i ekonomii behawioralnej, powo-
łując się na eksperyment, którego uczestnicy mieli przytoczyć
z pamięci dekalog. Mimo że większość przypomniała sobie
tylko trzy przykazania, wszyscy postąpili uczciwiej niż grupa
kontrolna. W innym badaniu przysięgano na Biblię – nawet
ateiści oszukiwali potem mniej. Ariely tłumaczy to tak: gdy
ludzi skłania się do refleksji nad własną moralnością, postępują
ostrożniej i zgodnie z jej wymogami. Często jednak działamy na
autopilocie. Nasz wewnętrzny kompas moralny, czyli sumienie,
bywa w uśpieniu.
– Zasadniczo chcemy być uczciwi, ale tyle rzeczy w każdej
chwili walczy o naszą energię i uwagę, że jakoś to nam umy-
ka – wskazuje dr Julia Kołodko, doradca w dziedzinie nauk
behawioralnych. – Roztargnienie, stres, pośpiech... Wystarczy
drobiazg, by wyłączyć naszą wrażliwość na drugiego człowieka.
Specjalistka przytacza słynny eksperyment „Od Jerozolimy
do Jerycha”, który w roku 1970 przeprowadzili psychologowie
John Darley i Daniel Baton wśród studentów seminarium du-
chownego. Kleryków poproszono, by udali się do budynku po
przeciwnej stronie ulicy. Części powiedziano, że już są spóź-
REKLAMA
nieni i powinni biec w te pędy, pozostałych poinformowano, że
mają aż nadto czasu i mogą pójść spacerkiem. Jedni usłyszeli,
że po dotarciu do celu ich zadaniem będzie przygotowanie
wystąpienia o dobrym Samarytaninie, innych czekała zwykła
rozmowa o swojej pracy. Na chodniku leżał aktor udający po-
trzebującego, choć jego wygląd nie pozwalał określić, czy jest
chory, nieprzytomny, czy pijany.
Pomocy mężczyźnie udzieliło 63 proc. seminarzystów, któ-
rzy nie musieli się śpieszyć, natomiast w grupie „spóźnionych”
odsetek ten wyniósł tylko 10 proc. Nie miało znaczenia, czy
badani szli porozmawiać o pracy, czy po to, by przygotować
wykład o dobrym Samarytaninie.
– Łatwiej o altruizm, jeśli wiąże się on z minimalnym na-
kładem czasu, energii i myślenia. Świadczy to nie tyle o na-
szym wygodnictwie, ile zawrotnym tempie życia i przeciążeniu
obowiązkami – komentuje Kołodko. – Skupiamy się na swoim
zadaniu, a wszystko inne znika z pola uwagi – wskazuje kon-
sultantka. – Jak obudzić troskę o drugiego człowieka? Trzeba
się zresetować, odzyskać energię mentalną.
Dr Ariely zapytał kiedyś znajomego rabina, którego z 10 przy-
kazań powinno się przestrzegać, gdyby trzeba było wybrać tylko
jedno. Spodziewał się, że będzie to zakaz zabijania lub oddawania
czci obcym bogom. Tymczasem usłyszał, że najważniejszy jest
nakaz zachowania szabatu jako dnia odpoczynku i refleksji. Jeśli
ktoś będzie wierny tylko temu przykazaniu, z pozostałymi też
sobie poradzi – argumentował rabin.
JAK KAMELEONY
Co jeszcze sprzyja uczciwości? Psychologia społeczna sta-
wia sprawę tak: osoby żyjące w poczuciu niesprawiedliwości,
krzywdy czy wykluczenia mają mniejsze opory przed nieuczci-
wością. – Nasza moralność w dużym stopniu zależy od tego,
C Z Ł OW I EK PSYCHOLOGIA
w jakim środowisku się obracamy – przeko-
nuje Kołodko. – Człowiek nie chce wyjść na
nieudacznika, jeśli wszyscy wokół uciekają
z łupem. Jednak ma więcej skrupułów, gdy
jego najbliżsi starają się być z moralnością
i prawem za pan brat.
W podobnym tonie wypowiada się
dr Wiesław Baryła, adiunkt w Zakładzie
Psychologii Społecznej i Metodologii Ba-
dań na Uniwersytecie SWPS w Sopocie:
– Jesteśmy jak kameleony, które dosto-
sowują kolor do otoczenia, z tą różnicą, że
w ludziach zmianie podlegają zachowa-
nia i postawy. Komuś, ktoś chce skończyć
z kłamstwem, zdradą bądź przekrętami,
a ciągle ulega pokusom, pozostaje jedno:
zmienić towarzystwo.
Według psychologa z SWPS uczestnicy
portfelowego eksperymentu to grupa koja-
rzona z uczciwością. Jego zdaniem istnieją
zawody i branże o mniejszej wrażliwości
moralnej, których przedstawiciele zapewne
rzadziej oddawaliby zgubione przez kogoś
pieniądze. To bardzo prawdopodobne, nie- Ludzie oszukują
mniej nie mamy powodów przypuszczać,
że gdyby w eksperymencie porównywano
na ogół mniej,
inne środowiska, wyniki byłyby dla nas niż by mogli.
mniej optymistyczne.
Powstrzymuje
BILANS ZYSKÓW I STRAT ich konkretna siła
Dan Ariely przytacza w jednej ze swoich
książek rozmowę, którą odbył kiedyś z oso-
– dobre mniemanie
bą wychowaną w patologicznym domu. Od o sobie
kołyski słyszała ona, że to żaden grzech
oszukać urząd skarbowy, klientów, ob-
cych. Co innego członków rodziny – oni
muszą sobie wzajemnie ufać. Wniosek? Bezosobowość strony
poszkodowanej sprawia, że pozwalamy sobie na więcej i nie
mamy z tego powodu wyrzutów sumienia. Ba! – w pewnych
okolicznościach występek staje się cnotą.
Młodzież w USA i Kanadzie bez skrupułów ściąga pliki z sie-
ci, ale bardziej traktuje to jako walkę o wolność niż kradzież.
Francuzi już dawno przestali rozpatrywać zdradę fizyczną w ka-
tegoriach etycznych. Polscy studenci dziwią się z kolei, że kara-
ne jest ściąganie na egzaminie, skoro „nikomu to nie szkodzi”.
– W moralności niektórych jednostek czy grup ujawnia się
efekt krótkiej kołdry: braki w jednej dziedzinie rekompensują
gorliwością w drugiej – zauważa dr Kołodko. – Zapewne miesz-
kańcy niektórych państw równie chętnie zwracają znalezione
rzeczy, jak płacą podatki. W innych krajach postawy obywa-
telskie bywają rzadsze, za to panuje przekonanie, że nie godzi
się oszukiwać czy okradać zwykłych ludzi – lub na odwrót.
– Gorsza część naszej natury podpowiada, że „znalezione,
nie kradzione” – dodaje dr Baryła. – Na szczęście jest jeszcze
70 FOCUS WRZESIEŃ 2019
Portfele użyte
w eksperymencie
były przezroczyste,
zawierały wizytów-
ki, listę zakupów,
w części z nich były
także pieniądze.
tradycyjnie pojęty honor, który wielu
osobom na całym świecie nie pozwala
zatrzymać sobie cudzej własności lub
w jakikolwiek inny sposób zachować
się nieetycznie.
To samo mówi Dan Ariely: ludzie
oszukują na ogół mniej, niż by mogli.
Powstrzymuje ich konkretna siła: dobre
mniemanie o sobie.
Niektórzy sprowadzają decyzje
człowieka do bilansu zysków i strat. Na
kradzieży można skorzystać, ale jeśli
wpadniemy, to biada. Dla paru groszy
nie warto narażać się na infamię. Czyżby to znaczyło, że oszu-
kujemy bardziej, gdy stawka jest wysoka? Nic bardziej mylnego
– pamiętajmy, że w eksperymencie z portfelami oddawano je
częściej, gdy w środku było więcej pieniędzy. W świetle odkryć
prof. Ariely’ego jest to oczywistość: niepodobna przywłaszczyć
sobie dużą kwotę i zachować wysoką samoocenę. Jeśli nie chce-
my rujnować pozytywnego obrazu własnej osoby, nadal mo-
żemy dopuszczać się nieuczciwości, byleby była ona drobna
– zaznacza amerykański psycholog.
Tę prawdę doskonale oddał angielski pisarz Jerome K. Jero-
me w powieści „Trzech panów w łódce (nie licząc psa)”: „Zna-
łem kiedyś pewnego młodzieńca, który był człowiekiem bardzo
rzetelnym. Kiedy zajął się łowieniem na muszkę, poprzysiągł
sobie, że nie będzie wyolbrzymiać swych połowów o więcej
niż 25 procent”.
Mirosław Konkel – dziennikarz. Tematem, który szczególnie go fascynuje,
jest opisywanie interakcji pomiędzy technologią, psychologią a pracą.
FOT. CHRISTIAN ZÜND/AFP/EAST NEWS
NOWE TRENDY W COACHINGU I PSYCHOLOGII
DOŚWIADCZENI EKSPERCI
WIĘCEJ NARZĘDZI
magazyncoaching.pl facebook.com/MagazynCoaching/ JUŻ W SPRZEDAŻY
C Z Ł OW I EK

Ludzie, którzy
się zgubili,
chodzą w kółko
I le jest prawdy w obiegowej opinii, że ludzie, którzy błą-
dzą, chodzą w kółko? Postanowili to sprawdzić naukowcy
z niemieckiego Instytutu Cybernetyki Biologicznej im. Maksa
Plancka w Tybindze. Za pomocą nadajników GPS przeanali-
zowali trasy, po jakich chodzili badani – zagubieni na Saharze
i w niemieckim lesie. Okazało się, że piechurzy byli w stanie
chodzić prosto jedynie wtedy, kiedy widzieli słońce lub księ-
życ. Gdy tylko słońce zachodziło za chmury, zaczynali się
kręcić, nawet tego nie zauważając.
Naukowcy różnie tłumaczą ten fenomen. Niektórzy są-
dzą, że większość ludzi ma jedną nogę dłuższą lub silniejszą
od drugiej. Jeżeli – z powodu mgły lub ciemności – zostają
pozbawieni punktów odniesienia, takich jak wieża, góra czy
słońce, nie mogą się poruszać w linii prostej – noga dominują-
ca powoduje odchylenie kierunku marszu i kręcą się w kółko.
– Poprosiliśmy uczestników, by szli w linii prostej z za-
wiązanymi oczami, co miało wyeliminować wpływ wzroku.
Większość badanych kręciła się w kółko, czasami bardzo Badani wyruszali z miejsc oznaczonych czerwonymi kółkami.
niewielkie, o średnicy poniżej 20 metrów – tłumaczył jeden Ci ukryci pod literami RF, PS i KS wędrowali w pochmurny dzień,
z autorów badania, Jan Souman. (jn) natomiast SM szedł przez las Bienwald w pełnym słońcu.

FA K T Y I L I C Z BY

Wizerunek Labirynt znano i stosowano w sta-

labiryntu umiesz-
czano na greckich
rożytnej Mezopotamii i w Egipcie,
np. w grobowcach. 95 proc.
W 2017 r.
zgłoszono w Polsce 2 lata
czekają na właściciela
domach w celu
zmylenia złych
zaginionych dzieci trafia
do domu w ciągu 7 dni.
19 563 przedmioty w biurze
duchów. zaginięcia osób. rzeczy znalezionych.

72 FOCUS WRZESIEŃ 2019
 TA J E M N I C Z E S ŁO W O !

A L FA B E T
SKĄD SIĘ WZIĘŁO?
Słowo alfabet
pochodzi od
greckich liter alfa
Ozdobą Muzeum i beta. Początki
Słoniny są alfabetu sięgają
rzeźby czasów Fenicjan,
wykonane których pismo
z tłustego (XI w. p.n.e.)
przysmaku. składało się
z 22 znaków
(nie zawierało
samogłosek,
a zapisywano je
od prawej do lewej
strony). Alfabet
fenicki przejęli
Grecy, zmienili

Na Ukrainie jest muzeum słoniny kierunek i kształt

pisma oraz dodali
samogłoski. Z kolei
odskórna tkanka tłuszczowa pozyskana z grzbietu, tylnej części tułowia i boków świni (ze
P skórą lub bez) to niezwykle kaloryczny rarytas, który w dawnych czasach dawał – niczym
batonik energetyczny – zastrzyk energii żołnierzom i robotnikom. Nic dziwnego, bo 100 g tego
od Greków alfabet
przejęli Rzymianie
za pośrednictwem
produktu to 816 kalorii. W czasach szlacheckich słonina stale gościła na naszych stołach, wyparta Etrusków
później przez smalec. Na wschodzie wciąż jest bardzo popularna, o czym świadczy poświęcone w VII w. p.n.e.
słoninie muzeum we Lwowie. W Museum Salo przedstawiono historię słoniny, a w przeszklonych
lodówkach wyeksponowano wykonane z tłuszczu eksponaty: popiersie Franciszka Józefa, usta CO OZNACZA?
Marilyn Monroe, bijące serce. Można się tu zaopatrzyć w kultowe pralinki – słoninę w czekoladzie, System zapisywania
a w znajdującej się obok restauracji spróbować słonin w różnych smakach. (jn) mowy, zestaw liter.

Biblia to najczęściej Pierwszy McDonald's

tłumaczona książka powstał w 1940 r.
w San Bernardo w Ka-
stnieje ponad 600 prze-
I kładów Biblii oraz 2500
przekładów jej fragmentów.
lifornii. Był barem
z hamburgerami dla
zmotoryzowanych.
Stary Testament spisano
po hebrajsku, ale szybko
go przetłumaczono. Od II w.
p.n.e. istniały tylko tłuma-
czenia i Stary Testament
można było przeczytać po
grecku. W IV w. Biblię prze-
łożono na łacinę. Najstarsze
pełne wydanie w języku pol- Pierwsza Biblia
Hamburger pochodzi z Hamburga
skim to tzw. Biblia Leopo- po polsku wydana
lity z XVI wieku, natomiast drukiem ukazała hoć danie to kojarzy się przede bułką i cebulą, by mieć kotlet (zwa-
najbardziej popularna
jest Biblia Tysiąclecia
się w 1561 roku
w Krakowie.
C wszystkim z Ameryką, jednak
najsłynniejsza kanapka świata
ny u nas mielonym). To danie było
popularne zwłaszcza w Hamburgu,
z 1965 r. Druga najczęściej pochodzi z Niemiec. To w tym kraju a imigranci przywieźli je ze sobą do
tłumaczona książka świata wynaleziono bowiem młynek do USA. Amerykanie wsadzili kotlet
to „Pinokio” Carla Collodie- mielenia mięsa. Można je było drob- mielony w bułkę i uczynili z hambur-
go, ma 260 przekładów. (jn) no zemleć, wymieszać z pokruszoną gera swoje danie narodowe. (jn)

FOT. DR; WIKIPEDIA; ALAMY/BE&W; SHUTTERSTOCK (3) NAUKA ZMIENIA ŚWIAT 73

F E L I E T ON KIJ W MROWISKO Joanna Nikodemska – dziennikarka
specjalizująca się w tematyce społecznej
joanna.nikodemska@burdamedia.pl

POLOWANIE
NA NURDLE
Każdy plastikowy przedmiot kiedyś był nurdlem – niepozorną
plastikową granulką. Producenci gubią co roku tysiące ton tych
kuleczek, które lądują na plażach, gdzie mieszają się z piaskiem

M
am silną potrzebę szukania i zbie- skich, które często mylą je z jedzeniem. Do dziś na świecie
rania – to chyba atawizm odziedzi- wyprodukowano 8 mld ton plastiku, a tylko 9 proc. trafiło
czony po praprzodkach łowcach do ponownego użycia. Plastik znaleziono wszędzie, także
zbieraczach. Uwielbiałam zbierać w lodach Arktyki, Antarktyki i na dnie Rowu Mariańskiego.
grzyby w lesie, wyszukiwać pereł- Przenika do środowiska różnymi drogami, zagrażając zdro-
ki w sklepach ze starociami, znaj- wiu i życiu zwierząt, a w konsekwencji nam – mikroplastik
dować muszle i szkło morskie na został znaleziony również w ciałach ludzi.
plaży. Wzrok odpoczywa od ekranu, umysł się wycisza, a ja Jak to zmienić? Jako konsumenci możemy przede wszyst-
wpadam w stan bliski kontemplacji i medytacji. kim ograniczać zużycie plastiku we własnym zakresie. Może-
Wiosną byłam na urlopie w Egipcie na terenie Parku my też pomóc naukowcom w ramach nauki obywatelskiej.
Narodowego Wadi Dżimal. Morze Czerwone jest tam czy- Wystarczy na plaży wyznaczyć kwadrat o boku metra i na
ste, rafy koralowe jeszcze niezniszczone, nurkując można tym obszarze przesiać piasek znajdujący się na powierzchni
zobaczyć delfiny, żółwie i diugonie. Mimo to codziennie (do 3 cm w głąb). Zebrane nurdle trzeba włożyć do koperty
rano na plaży zbierałam śmieci, które nocą morze wyrzuciło lub woreczka, zanotować lokalizację, datę i głębokość, na
na brzeg. Zwróciłam też uwagę na drobne kuleczki, którymi jakiej się znajdowały, i wysłać na adres: Greenpece Polska,
pokryty był piasek. Mój partner, który jest biologiem, podej- Altowa 4, 02-386 Warszawa, z dopiskiem „nurdle”. Przesyłka
rzewał, że to kawałki koralowców. Mnie jednak te granulki zostanie przekazana do Instytutu Oceanografii PAN, gdzie
nie dawały spokoju, były bowiem zbyt podobne do siebie, specjaliści śledzą występowanie nurdli w ekosystemie Mo-
o regularnych kształtach, z małym wgłębieniem pośrodku. rza Bałtyckiego. Jeśli na swoim poletku nie znajdziesz pla-
Zabrałam więc ich garść do Polski. stikowych kulek, to również prześlij tę informację mailem
Od znajomych z Greenpeace dowiedziałam się, że to na adres: info@greenpeace.org.
nurdle – granulat z tworzyw sztucznych, będący półpro- Nie wiadomo bowiem, jak wielki jest to problem. Prze-
duktem do wytwarzania przed- mysł nie liczy tych strat, bo
miotów plastikowych. Podczas plastik jest tani, ale szacuje się,
produkcji i transportu ogromne że w całej Europie gubi się ok.
ilości tego granulatu przedosta- 230 tys. ton nurdli rocznie. Bar-
ją się do środowiska. Worki się dzo długo to konsumenci byli
rozrywają, statki gubią kontene- obwiniani za zanieczyszczenia
ry, podczas sprzątania hal pro- plastikiem, ale w tym wypadku
dukcyjnych nurdle są zmywane wina ewidentnie spoczywa po
bezpośrednio do kanalizacji. stronie producentów. Dlatego
Jak każdy plastik nurdle nie potrzebne są regulacje w mię-
znikają. Wraz z prądami mor- dzynarodowym prawodawstwie,
skimi krążą po całej ziemi, roz- które pozwoliłyby obciążyć pro-
padając się na coraz mniejsze ducentów odpowiedzialnością za
części. Stanowią ogromne za- Nurdle są wielkości ziarna soczewicy. Mogą mieć te zanieczyszczenia i zmusić do
grożenie dla ptaków i ryb mor- różne kolory, a pośrodku zwykle mają wgłębienie. działań, które uszczelnią system.

74 FOCUS WRZESIEŃ 2019 FOT. CAROLINE SOUTH

 NOWY MAGAZYN

CENA

14 99
zł

TLC, czyli najzdrowsza dieta świata

Ściąga dla cukrzyka – wybierz odpowiednie jedzenie i kosmetyki
Nowe życie bez cukru. Przekonasz się, że to możliwe

JUŻ W SPRZEDAŻY!
ZDROWIE i ŻYCIE kupisz m.in. tutaj: Empik, Saloniki Prasowe Kolportera, Świat Prasy, Tabak,
Relay, 1minute, Inmedio, Carrefour, Chata Polska, EKO, Piotr i Paweł oraz na www.kultowy.pl
k u
P R ZE WO DNI K
premiera
01.03
2019
TELEWIZJA
TAJEMNICE
II WOJNY ŚWIATOWEJ
Trzecia Rzesza pozostawiła po sobie wiele sekretów.
80 rocznica wybuchu wojny to dobra okazja, by je poznać
A dolf Hitler i jego głównodowodzący
uważali się za nadludzi i często wspo-
magali się używkami. W jakim stopniu nar-
kotyki przyczyniły się do zbudowania potęgi
Trzeciej Rzeszy? Na to pytanie odpowiada
dokument „Hitler i narkotyki”, który będzie
można obejrzeć we wrześniu na kanale HI-
STORY. Codziennie o godz. 21 będą emito-
wane filmy i programy o wydarzeniach mili-
tarnych, społecznych i politycznych z okresu
II wojny światowej.
Inny dokument, „Nazistowskie ewangelie”,
ukazuje okultystyczne wierzenia leżące u pod-
staw państwa nazistowskiego. Dowiadujemy
się o promowanej przez Himmlera koncep-
cji SS jako pradawnego zakonu rycerskiego,
tajnym Towarzystwie Thule i stowarzyszeniu
Ariozofów. A także o wyprawach do Tybetu,
poszukiwaniach Świętego Graala oraz o szalo-
nej kosmologii uprawianej przez Hansa Hörbi-
gera i specyficznych przekonaniach nazistow-
76 FOCUS WRZESIEŃ 2019
l t u r
skiego reżimu na temat życia seksualnego. Ta
mieszanina legend, rytuałów, religii i baśni po-
służyła Trzeciej Rzeszy do stworzenia własnej
wiary. Ona z kolei przyczyniła się do nowego
pojmowania ludzkiego życia, świata, zjawisk
nadprzyrodzonych, historii naszej planety oraz
funkcjonowania kosmosu.
Dwight D. Eisenhower, John F. Kennedy,
Lyndon B. Johnson, Richard Nixon, Gerald
Ford, Jimmy Carter, Ronald Reagan oraz
George H.W. Bush – to ośmiu niezwykłych
mężczyzn, którzy uczestniczyli w II wojnie
światowej, a potem pełnili zaszczytną funkcję
prezydenta kraju. Film pokazuje, jak wojenne
przeżycia ukształtowały ich dalsze losy, jak
w obliczu konfliktów stawali się przywód-
cami i jak doświadczenia z czasów wojny
wpływały na decyzje podejmowane przez
nich w Białym Domu.
Dwugodzinny film dokumentalny „Nie-
znany Holocaust” rzuca z kolei nowe światło
a
na mało znaną historię Holocaustu w Euro-
pie Wschodniej – dzięki materiałom, które
brytyjski historyk dr Jeremy Hicks znalazł
w rosyjskim Państwowym Archiwum Filmo-
wym w Krasnogorsku. Są to niepokazywane
wcześniej dowody masowych mordów po-
pełnianych na rosyjskich i polskich Żydach
jeszcze przed powstaniem obozów zagłady,
m.in. w wąwozie Babi Jar pod Kijowem czy
ludobójstwo w Kerczu.
Kolejny niezwykły dokument pokazuje naj-
ważniejsze momenty wojny w sposób niepre-
zentowany nigdy wcześniej. Na potrzeby filmu
„II wojna światowa z kosmosu” wygenerowa-
no komputerowo obraz satelitarny działań wo-
jennych. Przemieszczając się w czasie i prze-
strzeni, obserwujemy przebieg strategicznych
zdarzeń w globalnym kontekście. Pozwala to
zrozumieć, jak USA, państwo, które w 1939 r.
pod względem zasobów wojskowych było
19. na świecie, sześć lat później stało się jedy-
nym militarnym supermocarstwem dysponu-
jącym bronią atomową. Ta zmiana perspek-
tywy pozwala spojrzeć na wojnę z dystansu,
zrozumieć niektóre wydarzenia i długofalowe
skutki konkretnych sytuacji i decyzji. Pozwala
też odtworzyć sceny, których zwykła kamera
nie byłaby w stanie uchwycić.
Cykl programów dokumentalnych „Tajemnice
II wojny światowej”, wrzesień, godz. 21.00,
tylko na kanale HISTORY
FOT. MATERIAŁY PRASOWE
 KINO

POTĘGA PRZYPADKU
Głównym bohaterem filmu jest Salvador Mallo,
kultowy hiszpański reżyser, który stroni od me-
diów i strzeże swojej prywatności. Mężczyzna od-
najduje po latach osoby, które wywarły najwięk-
szy wpływ na jego życie. Wraca do dzieciństwa,
gdy wraz z rodzicami przeniósł się do małego
miasteczka. Przywołuje obrazy swojej pierwszej
namiętności, pierwszej wielkiej miłości i boles-
nego rozstania. Wspomina spotkanie z kinem,
które stało się sensem jego życia. Powracając
do najintensywniejszych doświadczeń, Salvador
odnajduje siłę, by zmierzyć się z teraźniejszością
i zamknąć niedokończone sprawy z przeszłości.
„Ból i blask” to najbardziej osobisty ze wszyst-
kich filmów Pedra Almodóvara, a jednocześnie,
jak uznali krytycy, najlepszy w jego karierze.
Opowiada w nim o roli przypadku w życiu, o sile
pierwszych fascynacji i o tym, co po latach zostaje
z relacji międzyludzkich, zwłaszcza miłosnych.
W filmie wystąpili ulubieńcy twórcy – jego muza
Penélope Cruz oraz Antonio Banderas, który za
rolę reżysera dostał nagrodę dla najlepszego
aktora na 72. Festiwalu w Cannes.
„Ból i blask”, reż. Pedro Almodovar, dystrybucja Gutek
Film, premiera 30 sierpnia

KONGRES

JAKA POWINNA BYĆ SZKOŁA?

„Od ośmiu lat podziwiamy w Programie E(x)plory
młodych innowatorów, ich pasje oraz niesamowite po-
mysły. Co zrobić, aby szkoła podążała za potencjałem
młodych ludzi? Jakie innowacje możemy wprowadzić
w edukacji już dziś? O tym będziemy dyskutować pod-
czas IX Kongresu E(x)plory” – mówi Joanna Gogoliń-
ska, dyrektor Fundacji Zaawansowanych Technologii,
która organizuje Program E(x)plory. Jego finałem jest
Gdynia E(x)plory Week, podczas którego odbywa się
Kongres Naukowy E(x)plory. Tegoroczna IX edycja
angażuje edukatorów i przedstawicieli instytucji, firm
i organizacji działających w obszarze edukacji.
Gośćmi specjalnymi kongresu będą m.in. dr hab.
Lech Mankiewicz z Centrum Fizyki Teoretycznej
PAN, realizujący projekt Khan Academy, dr Marzena
Żylińska, zajmująca się metodyką i neurodydaktyką,
oraz Anna Szulc – nauczycielka z 30-letnim stażem,
autorka książki „Nowa szkoła”.
Na kongresie zostaną poruszone tematy związane
z nowoczesną edukacją: jak powinna wyglądać nowa
szkoła? Jak współpracować ze zdolnym uczniem? Jak
pracować metodą projektów? Jak pozyskiwać fundu-
sze na dodatkowe działania? Jakie są alternatywy dla
tradycyjnego modelu oceniania (ocen)?
Kongres Naukowy E(x)plory, Pomorski Park Naukowo-
-Technologiczny w Gdyni, 23–24 października, www.explory.pl

NAUKA ZMIENIA ŚWIAT 77

P R ZE WO DNI K KSIĄŻKI

SEKRETY
GALICJI
Historycznie Królestwo Galicji
i Lodomerii to ziemie pierwszego zaboru
austryjackiego obejmujące terytorium
m.in. dzisiejszej Polski, Ukrainy i Rumunii

O to fascynująca w czasie po życiorysach, wydarzeniach

i miejscach związanych z Galicją. Autorka zebrała nie-
zwykłe opowieści z terenów od Roztocza po Bieszczady.
Kto tu nie mieszkał! Słynny atleta, który był obok Ignacego
Jana Paderewskiego najbardziej znanym Polakiem w Amery-
ce; wynalazca szczepionki przeciwko tyfusowi plamistemu;
cesarz Antarktydy i król Bieguna Północnego; przyjaciel Mar-
ca Chagalla, a nawet teść Marilyn Monroe!
Z książki można się też dowiedzieć, co łączy Rado-
myśl Wielki z Hollywood, Bieszczady z Grecją, Włocha-
mi i Egiptem; oraz dlaczego kilkoma mieszkańcami Rudy
Różanieckiej osobiście zainteresowali się niegdyś Heinrich
Himmler, Winston Churchill i Charles de Gaulle. Jest parę
niebanalnych życiorysów i mało znanych wydarzeń i miejsc.
Wszystko opatrzone zdjęciami i oparte na bogatym mate-
riale źródłowym.
„Krajobraz po życiu. Śladami Galicji. Opowieści o ludziach
i miejscach”, Barbara Gaweł, Editio

FIZYKA DLA SMYKA

Komórki dziecięcego
mózgu są dwa razy bardziej
aktywne od komórek mó-
zgu dorosłego, a to sprawia,
że maluchy błyskawicznie
i chętnie się uczą. Obser-
wują świat, eksperymen-
tują w zabawie i wyciągają
wnioski. Okres dorastania
to najlepszy czas na to,
by łagodnie wprowadzić
je w świat nauki. Zresztą
dzieciaki prawa fizyki już
znają i wykorzystują choćby
na zjeżdżalni czy karuzeli.
Rodzicom pozostaje tylko
je wyjaśnić.
O ile dla starszych dzieci
książek popularyzujących
naukę jest sporo, to dla
najmłodszych brzdąców
niczego do tej pory nie
było. Bo też mogłoby się
wydawać, że tematy takie
jak grawitacja, energia od-
nawialna, fizyka kwantowa
czy termodynamika to zbyt
skomplikowane zagadnienia
dla malucha. Jednak seria
książeczek „Bobas odkrywa
naukę” o sztywnych, odpor-
nych na szorstkie trakto-
wanie kartkach dowodzi, że
nawet najmłodsi spokojnie
mogą uczyć się fizyki.
Wystarczy uprościć język,
wyjaśnić skomplikowane
zagadnienia i obrazowo
pokazać je na przykładach,
z którymi dziecko styka się
na co dzień.
„Bobas odkrywa naukę.
Akademia mądrego dziecka”,
Ruth Spiro, wyd. Egmont

78 FOCUS WRZESIEŃ 2019 FOT. MATERIAŁY PRASOWE


„Słuchając
psa”,
Zofia Zaniew-
ska-Wojtków,
Piotr Wojtków ,
wyd. Buchmann
Nie wystarczy jedynie nakarmić psa
i wyjść z nim na spacer, aby czuł się przy nas
bezpiecznie. Jak go głaskać, by sprawiać mu
przyjemność? Co dla niego oznacza patrze-
nie prosto w oczy? Czy machanie ogonem
zawsze świadczy o radości? Dlaczego
tak ważne są zasady wprowadzone przez
opiekuna? „Słuchając psa” to książka, która
podpowiada, jak wychować psa na mądrego
i radosnego członka rodziny. Autorzy, Zofia
Zaniewska-Wojtków i Piotr Wojtków, to psi
behawioryści z długoletnią praktyką. Uczą
czytelników języka, jakim porozumiewają się
z nami czworonożni podopieczni.
REKLAMA
„Cały świat
jest cudem.
Ilustrowany
przewodnik po
tajemnicach
przyrody”,
Iris Gottlieb,
tłum. Hanna
Pasierska,
Nasza Księgarnia
Z nauką najlepiej stykać się namacal-
nie, przez fascynujące eksperymenty.
Ale trzeba mieć trochę szczęścia do
przewodników po tym świecie, przy-
dadzą się też dobre książki. Choć „Cały
świat jest cudem” wygląda jak książka
dla dzieci, nie tylko one mogą być zain-
teresowane jej treścią. Poruszane
tu zagadnienia podzielono na trzy działy:
nauki o życiu, nauki o Ziemi i nauki
fizyczne. Gwarancją rzetelności jest
armia konsultantów, a całość opatrzona
została atrakcyjnymi, choć realistyczny-
mi ilustracjami.
„Na dworze.
Przewodnik
dla odkrywców
przyrody”,
Maria Ana
Peixe Dias,
Inês Teixeira
do Rosàrio,
Bernardo P.
Carvalho, Dwie
Siostry
Czerwona okładka tej grubej książki
może mylić, nadając jej wygląd szkol-
nego podręcznika. Jednak wewnątrz
znajdziemy mnóstwo zaskakujących
informacji o przyrodzie. Wprawdzie
przewodnik powstał w Portugalii,
której fauna i flora nieco się od naszej
różnią, ale autor adaptacji i wydawca
wykonali kawał dobrej roboty. Dzię-
ki temu mamy przed sobą świetne
kompendium wiedzy o zwierzętach,
roślinach i skałach, które można spo-
tkać w Polsce nie tylko w rezerwatach,
ale też dosłownie przed domem.
P R ZE WO DNI K GRY

NA KOMPUTERY

POLOWANIE NA MORDERCĘ
Gry coraz skuteczniej odzwierciedlają rzeczywistość.
W „Judgment” można się poczuć jak rdzenny mieszkaniec Tokio

„ J udgment” to kolejna odsłona popular-

nej i cenionej przez graczy serii „Yakuza”.
Tym razem bohaterem nie jest jednak członek
japońskiej mafii, ale były prawnik. Trzy lata
temu mężczyzna uświadomił sobie, że broni
bandytów, i zrezygnował z zawodu. Został
prywatnym detektywem. Teraz wpada na
trop seryjnego mordercy, który zabija człon-
ków yakuzy, zaś ich ciała pozbawia oczu. Kim
jest i dlaczego to robi? Mści się czy też próbuje
wywołać wojnę gangów?
W grze można dość swobodnie przemiesz-
czać się po mieście, rozmawiać z napotkanymi
osobami, przesłuchiwać świadków, odwiedzać
salony gier i restauracje, wreszcie włamywać
się do części budynków. Można też toczyć efek-
towne walki karate, a nawet w ekwilibrystycz-
ny sposób pokonywać przeszkody terenowe.
Najciekawsza jest jednak fabuła. Zwroty akcji
i dobre dialogi to mocne strony programu.
Twórcy nie ukrywają, że zależało im na
wykreowaniu na ekranie wiarygodnego wir-
tualnego miasta. Chcieli, by gracz po ukoń-
czeniu „Judgment” miał wrażenie, że lepiej
zna Japonię, by poczuł jej klimat. I to się uda-
ło. Wędrówka po pełnym neonów Kamurocho
– dzielnicy wzorowanej na tokijskiej Kabuki-
cho – na długo zapada w pamięć. Coraz bliżej
czasów, w których podróżować będzie można
bez ruszania się z fotela.
„Judgment”,
Ryu Ga Gotoku Studio, PS4

PLANSZÓWKA

PODBÓJ KOLONII
Gra, która dwa lata temu zrobiła furorę na największych targach planszówek
na świecie. To wciągająca strategia, która przedstawia proces rozwoju kolonii
w Ameryce z XVI wieku. Co lepiej zrobić – zbadać okolicę, zająć się pozyski-
waniem surowców, a może ściągnąć mnichów, którzy dysponują przydatnymi
umiejętnościami? Olbrzymia liczba elementów może na początku przerażać.
Na szczęście dobrze napisana instrukcja wyjaśnia wszystkie zawiłości gry,
która wcale nie jest skomplikowana, a zarazem nie na tyle prosta, by nie dało
się stosować zmyślnych strategii. „Santa Maria”, Granna

80 FOCUS WRZESIEŃ 2019 FOT. MATERIAŁY PRASOWE

 PLANSZÓWKA

SKANDAL
NA FAKTACH
Planszówka, w której gracze wcielają się w du-
chownych i powiększają swoje majątki w nie
zawsze uczciwy sposób? To brzmi jak skandal.
Dlatego zaskakuje znajdująca się w pudełku
broszurka, która niczym dobra rozprawka
naukowa opisuje wszystkie kontrowersyjne wy-
darzenia z gry wraz z przypisami i odnośnikami
do artykułów prasowych. Sama gra wciąga. To
stare, dobre „Monopoly” wzbogacone o ruletkę,
kalambury, a także karty cudów i opatrzności.
Funkcję więzienia pełni parafia Wygwizdów, zaś
trzy nieruchomości otrzymuje się jeszcze przed
rozpoczęciem zabawy. Widać szefów na to stać.
„Kleropol”,
EFKO karton s.r.o.
NA KOMÓRKI
HARRY JAK POKEMON
Trzy lata temu „Pokemon Go”, gra
wykorzystująca tzw. rozszerzoną
rzeczywistość, na długie miesiące
podbiła serca komórkowych graczy.
Teraz przyszła pora na „Harry Potter:
Wizards Unite”. Tu również gracz
musi wyjść z domu i z telefonem
w garści szukać śladów magii. Jej
pojawienie się w naszym, ludzkim
świecie jest następstwem niebez-
piecznej katastrofy, która grozi
dekonspiracją. W programie można
rzucać czary, warzyć eliksiry, wal-
czyć z przeciwnikami, a przy okazji
zwiedzać najciekawsze miejsca
w okolicy. Oczywiście tej realnej,
a nie wirtualnej!
„Harry Potter: Wizards Unite”, Niantic
NA KOMÓRKI
ZABAWA W DOKTORA
W „Airway Ex”, „Gastro Ex”,
„Pulm Ex” i „Cardio Ex” – czte-
rech nowych grach firmy Level
Ex – gracze diagnozują pa-
cjentów oraz przeprowadzają
proste operacje. I nie robią tego
w konwencji zabawowej, uprasz-
czającej całą procedurę. Wręcz
przeciwnie – realistyczna grafika
i istotne informacje dotyczące
stanu pacjenta symulują sytu-
acje, z którymi lekarze spotykają
się na co dzień. Amerykańscy
studenci medycyny za dobre
wyniki dostaną punkty Conti-
nuing Medical Education – te
same, które otrzymują za udział
w konferencjach i szkoleniach!
„Cardio Ex”, Level Ex

NA KOMPUTERY

ŻYCIE NA MARSIE
Inspirowana filmem „Marsjanin” gra przygodowa wykorzystująca
technologię VR. W 2045 roku w ramach projektu Monolith III gracz
wyruszy razem z 18 innymi osobami na Czerwoną Planetę. Na
miejscu okaże się, że tamtejsza kolonia została zniszczona. Atak
terrorystów przeżyło zaledwie kilka osób. Trzeba więc nie tylko
zadbać o zapasy tlenu, jedzenia i picia, ale również wyjaśnić za-
gadkę ich ataku oraz znaleźć sposób na powrót na Ziemię. Atrakcją
„Mars Alive” mają być zmienne warunki pogodowe, zaskakujący
scenariusz, przejażdżki łazikiem (Mars Manned Rover), a także
możliwość eksplorowania okolic bazy. Da się nawet uprawiać
rośliny!
„Mars Alive”, Future Tech
NA KOMPUTERY
NA SŁUŻBIE
Dowód na to, że praca zwykłego dzielnicowego jest
niezwykle wymagająca. W „Police Simulator: Patrol Duty”
gracze wcielają się w osiedlowego stróża prawa i patrolują
niewielką dzielnicę. Mogą jeździć samochodem, a także
przemierzać ją na piechotę. Czeka ich wystawianie manda-
tów, aresztowanie łobuzów, wreszcie prowadzenie niezbyt
skomplikowanych spraw związanych z drobnymi kradzie-
żami czy włamaniami. Program powstał we współpracy
z przedstawicielami amerykańskich służb mundurowych
i w miarę wiarygodnie odtwarza realia ich pracy. Cóż, na
pewno nie jest ona tak ekscytująca, jak praca detektywów
z amerykańskich filmów, ale na nudę nie można narzekać.
„Police Simulator: Patrol Duty”, BigMoon Entertainment

NAUKA ZMIENIA ŚWIAT 81

HIS T O R I A

Sprzęt hakerów z „Solidarności”: 1. telewizor Neptun, 2. komputer ZX Spectrum, 3. zasilacz komputerowy, 4. magnetofon kasetowy, 5. interface
do ZX Spectrum, 6. wzmacniacz mocy, 7. antena, 8. zasilacz . W tle plakat „Solidarności” wzywający do bojkotu wyborów parlamentarnych z 1985 r.

82 FOCUS WRZESIEŃ 2019 FOT. WYDAWNICTWO PROFIL/II NAGRODA W KONKURSIE RKS; ROBERT GÓRECKI/AGENCJA GAZETA; MAT. PRASOWE; MAT. POGLĄDOWE SB
HAKERZY
Z PRL-U
T
o była sobota, 14 września 1985 r., godz. 21.15 – czas,
kiedy większość Polaków, z braku innych rozrywek,
zasiadła przed telewizorami. Mieszkańcy Torunia
oglądający program pierwszy Telewizji Polskiej
zauważyli na ekranach coś dziwnego. Na obraz
z powtórką Dziennika Telewizyjnego nałożony był biały napis
z wyraźnym symbolem Solidarności i przesuwającymi się ko-
munikatami: „Dość podwyżek, kłamstw, represji!”, oraz „Bojkot
wyborów naszym obowiązkiem”.
Pełniący wieczorny dyżur major Milicji Obywatelskiej Jó-
zef Młodzik przecierał oczy: ktoś przejął telewizję i nadaje wy-
wrotowe treści! Milicjant nie wiedział, że jest świadkiem chyba
najbardziej spektakularnej akcji podziemia solidarnościowego.
W czasie gdy major MO chwytał za słuchawkę, żeby za-
alarmować przełożonych, trzech mężczyzn w mieszkaniu na
10. piętrze bloku przy ulicy Bartosza Głowackiego w Toruniu
demontowało trzymetrową antenę i zwijało sprzęt po trwającej
około czterech minut akcji. „Transmisja wywołała piorunujące
wrażenie. Mieszkańcy Torunia dzwonili do znajomych, krzy-
cząc w słuchawki, by natychmiast włączali telewizory, a w Wo-
jewódzkim Urzędzie Spraw Wewnętrznych przy Grudziądzkiej
aż się zagotowało” – po latach opisywał to wydarzenie „Dziennik
Toruński Nowości”.
Reżim otrzymał niespodziewany cios: wrogi ośrodek emi-
tował treści godzące w socjalistyczny ustrój! Co gorsze, ktoś
podważał społeczną legitymację władzy. Kierownictwo kraju
potraktowało incydent bardzo poważnie. Minister Spraw We-
wnętrznych PRL i przełożony Służby Bezpieczeństwa Czesław
Kiszczak pisał do szefa Stasi Ericha Mielke: „Fakty emitowania
w oficjalnym programie telewizji wrogich haseł w znikomym
stopniu oddziaływują na społeczeństwo w kraju, jednak potwier-
dzenie istnienia i działalności struktur konspiracyjnych w Polsce
jest wyolbrzymiane i szeroko wykorzystywane przez dywersyjno-
-propagandowe wrogie ośrodki państw zachodnich. Doceniając
istniejące zagrożenie, resort spraw zagranicznych podjął inten-
sywne działanie operacyjne i radiokontrwywiadowcze”.
ASTRONOMOWIE WŁAMYWACZE
W rzeczywistości zaplecze „wrogich ośrodków” stanowili skrom-
ni naukowcy z Centrum Astronomii Uniwersytetu im. Mikołaja
Kopernika (CA UMK). Inicjatorem i mózgiem operacji był Jan
Hanasz, którego wspierał matematyk z UMK Grzegorz Drozdow-
ski. Hanasz tak po latach określi motywację, jaka przyświecała jego
środowisku w latach 80. w ryzykownej pracy opozycyjnej: „Trzeba
[było] uczestniczyć w tym, żeby ludzie nie tracili ducha”.
Hanasz już wcześniej zasłynął, tworząc w Toruniu tzw. radio ba-
lonowe, czyli nadawanie „treści godzących w ustrój Polski Ludowej”
W 1985 r. astronomowie
z Torunia ośmieszyli
komunistyczną telewizję
i bezpiekę. Wystarczył im do
tego komputer ZX Spectrum
Wo j c i e c h Kw i l e c k i
z nadajnika podwieszonego do unoszącego się balonu. Audycje te
przeszły do historii jako Radio Solidarność. Komórki konspira-
cyjne w całej Polsce wykonywały podobne akcje, polegające na
wchodzeniu na fonię państwowego radia, najczęściej korzystając
z górnych pięter wysokich bloków. Jednak wejście na wizję TVP
to była „wyższa szkoła jazdy”, wymagająca inwencji w dziedzinie
elektroniki i inżynierii, szczególnie w dobie niedoborów dosłownie
wszystkiego. Dotąd nikomu to się nie udało.
Pomysł wyświetlenia obrazów na tle programu telewizyjnego
należał do kolegów Jana Hanasza z pracy, radioastronomów Zyg-
munta Turły i Eugeniusza Pazderskiego. To oni zaprojektowali
i zbudowali aparaturę do „włamu” na wizję. Wcześniej dyskret-
nie testowali ją na obszarze Torunia, nadając niewielkie figury
geometryczne. Wtajemniczone osoby w określonych godzinach
szukały znaków na ekranach telewizorów i powiadamiały kon-
spiratorów o efektach. Eksperymenty pozostawały niezauważone
przez władze.
POZA GRANICE
Cały sprzęt „włamywaczy” składał się z kilku elementów połą-
czonych kłębowiskiem kabli. Serce systemu stanowił niepozor-
ny komputer produkcji brytyjskiej, Sinclair ZX Spectrum 48k.
Komputer, spięty z niewielkim czarno-białym telewizorem, ste-
rował specjalnie skonstruowanym modulatorem, który emito-
wał sygnał-planszę i przesyłał ją do nadajnika o mocy zaledwie
7 wat, połączonego z zamocowaną na balkonie anteną długości
Jan Hanasz otrzymane odznaczenia dedykował swo-
im kolegom. Od lewej: Eugeniusz Pazderski, Zygmunt
Turło, Jan Hanasz, Marcin Gładych (reżyser filmu o nich
„Hakerzy wolności”), Piotr Łukaszewski i Leszek Zaleski.
NAUKA ZMIENIA ŚWIAT 83
HIS T O R I A

3 metrów. Problemem konstrukcyjnym, które-

go rozwiązanie wymagało ogromnego talentu,
Sława wiadomość o Telewizji Solidarność szybko
przekroczyła granice Torunia, Polski, a na-
było zsynchronizowanie planszy z istniejącym tzw. procesu wet Europy.
sygnałem TV tak, by była stabilnie widoczna
na ekranach telewizorów. Specjalnie zaprogra-
astronomów PROCES
mowane ZX Spectrum pobierało oryginalny przekroczyła granice Konspiratorzy planowali regularne nada-
sygnał z telewizora, przeliczało w czasie rze-
czywistym parametry obrazu (tzw. synchroni-
kraju. Pisała o nim wanie. Kolejna emisja miała nastąpić 12 dni
później, 26 września 1985 r., w czasie popu-
zację poziomą i pionową) i modulowało sygnał szeroko prasa larnego serialu „07 zgłoś się” o przygodach
planszy, podając go do nadajnika.
Mimo że telewizyjny nadajnik toruński
na Zachodzie porucznika Borewicza.
Tuż po drugiej emisji, tym razem obejmu-
nadawał z bardzo małą mocą, był w stanie jącej Rubinkowo, gęsto zaludnioną zachodnią
nałożyć swój sygnał na emisję potężnego nadajnika TVP. Na- dzielnicę Torunia, do mieszkania konspiratorów wtargnęła jednak
mierzenie jego lokalizacji było technicznie niemal niemożliwe. Służba Bezpieczeństwa. Zatrzymała Jana Hanasza i jego kolegów:
Emisja plansz Solidarności, widoczna na ekranach telewizorów Zygmunta Turłę i Leszka Zaleskiego. Aresztowanie było wynikiem
w promieniu kilku kilometrów od konspiracyjnego nadajnika, inwigilacji środowiska PAN przez Służbę Bezpieczeństwa, która po
dotarła bezpośrednio do kilkudziesięciu tysięcy osób, jednak pierwszej emisji trafnie wytypowała sprawców spośród środowiska

ROZ M OWA E U G E N I U S Z PA Z D E R S K I , KO N S T R U K T O R A PA R AT U RY T V S O L I D A R N O Ś Ć

BYLIŚMY JEDYNI NA ŚWIECIE

Z naszych umiejętności chciała skorzystać nawet opozycja na Kubie
– mówi jeden z autorów pomysłu podmiany sygnału telewizyjnego

Focus: Czy Pan się zajmował
zawodowo w 1985 r. poza
działaniem w Solidarności?
Studiowałem astronomię,
kierunek skończyłem z wyróż-
nieniem. Pracy nie dostałem,
bo nie byłem partyjny. Wówczas
było to normalne. Poszedłem
więc do wojska, zaś po rocznej
służbie pojechałem do Insty-
tutu Astronomii UMK zapytać
o pracę. Okazało się, że zwalniał
się etat po jednym z pracowni-
ków inżynieryjno-technicznych.
Był niezadowolony z zarobków
i szedł do pracy w fabryce.
W fabryce można
było lepiej zarobić niż
w obserwatorium?
Nadal tak jest, tu się nic nie
zmieniło.
Niemniej zaczął Pan pracę
zgodną z wykształceniem.
Już na studiach budowałem
aparaturę do nowo powstałe-
go radioteleskopu. To dało mi
przepustkę do zatrudnienia
w obserwatorium. Moim zada-
niem było utrzymanie naszego
15-metrowego radioteleskopu
w europejskiej sieci radiowej
interferometrii wielkobazowej
(VLBI), w której skład wchodziły
radioteleskopy na całym świecie,
tworzące jeden wielki globalny
wirtualny radioteleskop do two-
rzenia obrazów nieba w wielkiej
rozdzielczości. Byliśmy pionie-
rami za żelazną kurtyną. Żyjąc
w wesołym więzieniu, jakim była
Polska, chcieliśmy mieć okno
na świat. To nam się udało. Bez
pieniędzy, stosując różne me-
tody, zbudowaliśmy aparaturę,
dzięki której mogliśmy się zgrać
z siecią światową.
Mieliście zza żelaznej kur-
tyny łączność ze wszystkimi
obserwatoriami na świecie?
Nie tyle łączność, co zdolność
do prowadzenia wspólnych
obserwacji. Kluczem do nich
była bardzo dokładna synchro-
nizacja zegarów we wszystkich
obserwatoriach należących do
sieci VLBI, abyśmy jednocześnie
prowadzili obserwację. W tam-
tych czasach nie było satelitów
GPS, które podają sygnał czasu.
Odbywało się to za pomocą tele-
wizji. W Bydgoszczy mogliśmy
odbierać Poznań. Poznań mógł
odbierać Poczdam. Poczdam
mógł odbierać Monachium,
a tamci odbierali Paryż, który
miał zegar atomowy z wzorcem
czasu. Pobierając sygnał synchro-
nizacji pionowej, nadawany 50
razy na sekundę przez każdy na-
dajnik telewizyjny, uwzględniając
opóźnienia, mogliśmy określić,
jak dokładnie wyregulować
nasze zegary co do mikrosekun-
dy. W ten sposób, przez swoisty
łańcuch obserwacji nadajników
telewizyjnych, cała sieć VLBI się
zgrywała i mogliśmy wykonywać
wspólne badania kosmosu z in-
Eugeniusz Pazderski
pracownik inżynieryjno-
-techniczny i specjalista
w Katedrze Radioastronomii
Centrum Astronomii UMK.
nymi ośrodkami na świecie. Przy
okazji, podstawą tej techniki było
„wyciąganie” z telewizora sygna-
łu synchronizacji pionowej, czyli
tzw. ramki, co nie było mi obce
jako człowiekowi od VLBI.
…i co było inspiracją dla TV
Solidarność.
Wpadłem na pomysł, że
technicznie możliwe jest zsyn-
chronizowanie naszego sygnału
z oficjalną emisją TV w celu
nałożenia na nią naszych treści.
Telewizję oglądali wszyscy –
mało było innych rozrywek. Po-
mysł omawiałem z kolegą z So-

84 FOCUS WRZESIEŃ 2019 FOT. HAKERZYWOLNOSCI.BLOGSPOT.COM ; MAT. PRASOWE (2)

 Swoimi transmi-
sjami opozycjo-
niści z Torunia
zakłócili odcinek
serialu „07 zgłoś
się” i Dziennik
Telewizyjny.

PAN i CA UMK, między innymi dzięki obserwacji i podsłuchom
telefonicznym. Dziś wydaje się to zabawne, ale raporty milicyjne
po aresztowaniu podkreślały, że zakłócenie emisji serialu „07 zgłoś
się” mogło wywołać szczególne wzburzenie społeczne.
Zatrzymanym astronomom nie było jednak do śmiechu. Grozi-
ły im wysokie wyroki. Przesłuchująca ich esbecja nie była w stanie
uwierzyć, że całą intrygę wymyślili pracownicy Centrum Astro-
nomicznego UMK i samodzielnie skonstruowali aparaturę zdolną
zakłócić sygnał TVP. Naturalnie ZX Spectrum wraz z telewizorem
Neptun, anteną i całym osprzętem stanowiły dowód w sprawie.
Sława tzw. procesu astronomów przekroczyła granice kraju. Pisała
o nim szeroko prasa na Zachodzie, w tym magazyn „Time” oraz
„Los Angeles Times”. Proces nagłośniono także podczas warszaw-
skiego Kongresu Intelektualistów.
Władze PRL nie chciały jednak eskalacji nastrojów. W stycz-
niu 1986 roku zapadły dość łagodne wyroki. Trzej oskarżeni:
Jan Hanasz, Zygmunt Turło i Leszek Zaleski, zostali skazani na
1,5 roku więzienia w zawieszeniu, a współpracujący z nimi Piotr

lidarności, Janem Hanaszem.
Opracowaliśmy założenia, że
skorzystamy z komputera, który
wygeneruje plansze z naszymi
treściami antyrządowymi.
To był poczciwy ZX Spec-
trum. Jak trafił do konspira-
cyjnego arsenału?
Mieliśmy w Zakładzie
Radioastronomii tylko jeden
komputer. Nie można go było
wykorzystać, gdyż był intensyw-
nie używany, głównie zresztą do
gier. Ostatecznie użyty został ZX
Spectrum z Zakładu Astrofizy-
ki, gdzie było ich sześć sztuk.
Gry komputerowe w pracy?
Tak, bo on tak naprawdę do
niczego więcej się nie nada-
wał. Jednak do naszych celów
pasował świetnie. Ja miałem
się zająć nadajnikiem, a Jan
Hanasz miał znaleźć kogoś, kto
zaprogramuje komputer i zrobi
przejściówkę do połączenia go
z innymi urządzeniami.
Skąd Pan miał części do
zbudowania nadajnika?
Na zakładzie mieliśmy dużo
części. Tranzystory do wzmac-
niacza sygnału leżały nieużywa-
ne, więc postanowiłem ich użyć
do szczytnego celu. Wykonałem
nadajnik o mocy 7 wat, który
wystarczał nam na emisję dla
połowy miasta.
Pozostawał komputer
– sterownik.
Ja się wywiązałem w maju
czy w czerwcu 1985 r., oddając
nadajnik Janowi Hanaszowi.
Zgodnie z zasadami konspiracji
nie wiedziałem, kto robił interfa-
ce do komputera. Ten powstawał
dłużej. Wykonał go Zygmunt
Turło, niesamowicie zdolny
astronom, elektronik i informa-
tyk. To był mistrz, który zrobił
wcześniej system sterowania dla
27 radioteleskopów w Nowym
Meksyku koło Albuquerque.
Zygmunt napisał program
w kodzie maszynowym – kto pa-
mięta tamte czasy, wie, że to była
„najwyższa szkoła jazdy” – oraz
skonstruował interface do ZX
Spectrum. Na zdjęciu milicyj-
nym widać to kłębowisko kabli.
Widział Pan emisję?
Tak, u siebie w domu.
Plansza była piękna, wyraźna
i bardzo elegancka. Poznałem
swój wkład po tym, że nałożo-
ny obraz lekko się przesuwał,
płynął. Był to prawdopodobnie
efekt mojej instrukcji dla pro-
gramisty, aby wprowadził ruch,
gdyż nadajnik emitujący obraz
statyczny mógł być łatwiejszy
do namierzenia przez SB –
zdolny matematyk zmierzyłby
odchylenia obrazu względem
lewego górnego rogu ekranu
telewizora w tym samym czasie
dla kilku miejsc w Toruniu
i wyznaczyłby obszar, na któ-
rym znajduje się nadajnik.
Jednak SB nie potrzebowa-
ło aż tak wyrafinowanych
metod.
Drobna nieostrożność spo-
wodowała, że nazwiska uczest-
ników przedsięwzięcia zostały
przekazane SB przez ich tajnego
współpracownika. Od tego mo-
mentu byliśmy pod obserwacją.
Chwilę po drugiej emisji kole-
gów aresztowano, a ja miałem
w domu przeszukanie i posze-
dłem siedzieć na 40 godzin.
Koledzy uczestniczący
w emisji siedzieli dłużej – po-
nad pół roku. Gdy Jan Hanasz
wyszedł z więzienia, poprosił
mnie o zrobienie dokumentacji
mojej części urządzenia, by inni
też mogli skorzystać z tej tech-
nologii. Z własnej inicjatywy
zająłem się też zbudowaniem
przestrajanego nadajnika umoż-
liwiającego emisję telewizyjną
w innych województwach.
Nadajnik ten jednak nigdy
nie został użyty, gdyż wkrótce
ustrój naprawdę zaczął się zwi-
jać i nasze podziemne działania
przestały być potrzebne.
Ktoś poza wami zrobił
podobną telewizję za
żelazną kurtyną?
Nie ma takich doniesień.
Raczej na pewno byliśmy
jedyni. Wiem, że były emisje
radiowe w różnych krajach, ale
na antenę TV nie wszedł nikt.
Epilog tej historii pochodzi
jednak z najnowszych czasów.
Jakieś 10–15 lat temu zgłosili się
do Jana Hanasza Kubańczycy
z opozycji, z prośbą o wsparcie
techniczne. Chcieli emitować
sygnał TV na Kubie. Zygmunt
Turło i ja przekazaliśmy im
dokumentację urządzeń, ale nie
wiem, czy im się udało.

NAUKA ZMIENIA ŚWIAT 85

HIS T O R I A
Łukaszewski – na rok pozbawienia wolności w zawieszeniu. Gdyby
prokuratorzy się upierali, a sąd uznał, że za sprawą stoi CIA lub
MI6 (bo przecież tylko zachodnie służby z użyciem zachodniej
techniki byłyby zdolne zaatakować TVP w czasie emisji serialu
o por. Borewiczu), wyroki mogły być o wiele wyższe. Zachował
się anonim do Komitetu Wojewódzkiego KC PZPR w Toruniu od
zaniepokojonego „lojalnego obywatela PRL”, który argumentował:
„Potrzebna jest gruntowna czystka w Centrum Astronomicznym
PAN i w samym PAN. Ależ tam dobrane towarzystwo i to jeszcze
docent, doktór fizyki i inny. Jak można było zatwierdzić takich
skurwysynów i płacić – pytanie za co? Sprawa w Sądzie – żadnych
amnestyj. Wyroki min. 15–20 lat odsiadki i dać przykład, by inni
nie wciągnęli się w parszywą robotę za dolary – nikomu to nie
potrzebne. Chcemy żyć w spokoju”.
Ku niezadowoleniu autora anonimu w 1986 r. oskarżonych obję-
ła amnestia. System powoli odpuszczał, jednak grupa astronomów
nie zamierzała składać broni. W 1987 r. SB udaremniło próbę wdro-
żenia produkcji seryjnej (!) urządzeń do nadawania na wizji. Miały
być używane przez komórki konspiracyjne na terenie całego kraju.
Ale to już była końcówka PRL. Rok później miała miejsce słynna
debata telewizyjna Wałęsa–Miodowicz. W 1988 r. rozpoczął obrady
Okrągły Stół, a w 1989 r. sąd ponownie zalegalizował Niezależny
Samorządny Związek Zawodowy „Solidarność”, co było początkiem
ostatecznego końca komunizmu w Polsce.
WIĘCEJ NIŻ CYBERATAK
Spektakularne włamanie do systemu telewizji za pomocą sprzętu
komputerowego zafascynowało amerykańskiego dziennikarza i pi-
sarza Bucka Bloombeckera. Pod koniec lat 80. przyjechał do Toru-
nia, by spotkać się z Janem Hanaszem, któremu poświęcił następnie
cały rozdział w wydanej w 1990 r. książce „Spectacular Computer
Crimes”, opisującej najsłynniejsze cyberataki lat 80.
„Jedna rzecz była jasna z perspektywy historycznej – pisał
Bloombecker – wyczyn Hanasza ma wszystkie cechy klasycznej
przestępczości komputerowej. Łączył odwagę, sprawczość i znacze-
nie, przyczyniając się w spektakularny sposób do ewolucji Polski
(…). Wiara Hanasza, że nawet komunistyczne rządy mogą zostać
obalone, jeśli brakuje im powszechnego poparcia, otrzymała spek-
takularny dowód. Jego przestępstwo spowodowało jedno z pierw-
szych pęknięć w żelaznej kurtynie, pomagając w przygotowaniu
gruntu pod obalenie muru berlińskiego”.
Co się stało z bohaterami tej historii po zmianie ustroju? Na-
dal zajmowali się pracą naukową: astronomią, astrofizyką i radio-
astronomią. Dziś są emerytami. Jan Hanasz w 1989 r. wrócił na
poprzednie stanowisko, a od 1994 r. był pracownikiem Centrum
Badań Kosmicznych PAN w Toruniu. Odznaczano go za wybitne
zasługi na rzecz przemian demokratycznych w Polsce i za osiągnię-
cia zawodowe. Kiedy w grudniu 2016 r. prof. Hanasz odbierał tytuł
Honorowego Obywatela Miasta Torunia, stwierdził: „Zaszczyt, któ-
rego dostąpiłem, dedykuję moim kolegom, bo bez nich to wszystko
byłoby niemożliwe”.
Wojciech Kwilecki – dziennikarz, interesuje się historią najnowszą, kulturą
i technologią lat 80. Publikował m.in. w „Polsce Zbrojnej”, „Uważam Rze Historia”.
86 FOCUS WRZESIEŃ 2019
OPINIA JAROSŁAW HORODECKI
KOMPUTERYZACJA
MIAST I WSI
ZX Spectrum długo był
w Polsce obiektem pożądania
inclair ZX Spectrum był pierwszym
S popularnym komputerem w rozsąd-
nej cenie. Pomysłodawca tej maszyny, Jarosław
sir Clive Sinclair, chciał, by komputery Horodecki
kolekcjoner kom-
trafiły pod strzechy. ZX Spectrum 48k,
puterów, dzien-
zwany gumiakiem od charakterystycznej nikarz, autor ser-
gumowej klawiatury, był maszyną znacz- wisu retrofan.pl.
nie tańszą od bezpośredniej konkurencji,
jak Commodore 64 czy Atari serii XL.
W 1985 r. Spectrum było już dość przestarzałe na Zacho-
dzie, gdzie sprzedawane je od 1982 r. Jednak w Polsce
jeszcze wiele lat później stanowiło obiekt pożądania.
Jego budowa i użytkowanie były proste, a jednocześnie
był to sprzęt o naprawdę dużych możliwościach. Mocny
procesor o taktowaniu 3,5 Mhz, 48 kb pamięci RAM oraz
układ kolorowej grafiki o wysokiej rozdzielczości 192 na
256 pikseli w zupełności wystarczyły do tworzenia wielu
popularnych gier, z których zresztą ten sprzęt słynął. Do
używania komputera wystarczył dowolny telewizor oraz
dowolny magnetofon kasetowy służący jako pamięć ze-
wnętrzna. ZX Spectrum był też wdzięcznym narzędziem
dla programisty, zaś obecna z tyłu szyna krawędziowa
pozwalała na podłączenie licznych urządzeń zewnętrz-
nych za pomocą przejściówki zwanej interface. Te cechy
sprawiły, że ZX Spectrum było optymalnym narzędziem
dla Telewizji Solidarność.
Trzeba pamiętać, że w tym czasie polski rynek kompute-
rowy dopiero raczkował. Komputery trzeba było sprowa-
dzać z innych krajów, prywatnie albo za pośrednictwem
tzw. firm polonijnych, które mogły prowadzić handel za-
graniczny. Taką oficjalną drogą domowe komputery po-
kroju ZX Spectrum, Commodore 64 czy Atari 800 XL były
sprowadzane przede wszystkim z Niemiec i Austrii. Co
ciekawe, w połowie lat 80. taki komputer jak Commodore
64, pochodzący z USA, obłożony był embargiem ze wzglę-
du na zastosowane w nim technologie.
Dla głodnych wiedzy
+ Buck Bloombecker - Spectacular computer crimes. What they are and how
they cost American business half a billion dollars a year! Irwin Professional
Pub. 1990
+ Wojciech Polak – Czas ludzi niepokornych. Wydawnictwo UMK 2003
+ Przemysław Wójtowicz – Hakerzy Solidarności w serwisie: www.pamiec.pl
FOT. ARCHIWUM REDAKCJI
 FACEBOOK.COM/MAGAZYNFOCUS
WWW.HISTORIA.FOCUS.PL

PAPIEŻ KONTRA HITLER

CZARY W SŁUŻBIE HIMMLERA
JAK MAFIA POMOGŁA AMERYKANOM
JUŻ W SPRZEDAŻY!
 nasz test
WA R T O K UP I Ć

Kamera
Netatmo ma
nowoczesny
wygląd, więc
jej obecność
nie będzie
razić nawet
w eleganckich
wnętrzach.

NETATMO
WELCOME

DANE

Typ: wewnętrzna
Rozdzielczość:
1080p
Kąt widzenia: 130 st.
Łączność: WiFi b/g/n,
LAN
KAMERA BEZPIECZEŃSTWA | N E TAT M O I N T E L I G E N T N A K A M E R A D O M O WA W E L C O M E
Gniazda: RJ-45

OKO ELEKTRONICZNEGO STRAŻNIKA

(LAN), czytnik kart
pamięci microSD,
microUSB
Funkcje: detektor
ruchu, tryb nocny,
Niewielka i prosta w obsłudze kamerka współpracująca ze smartfonem
rozpoznawanie to dobry sposób, aby poprawić bezpieczeństwo domu i najbliższych
twarzy,

U
powiadomienia
wysyłane na telefon
rządzenie francuskiej firmy nie przypomina wy- daje? Kamera sama tworzy raporty tekstowe o tym, co
Wymiary: 150 mm
glądem topornych zestawów stosowanych zwykle się dzieje w domu, i wysyła je na smartfona. Można
wysokości, 49 mm do zabezpieczania domu. Ma kształt walca w kolorze dostać powiadomienia o tym, kto i kiedy wrócił do
szerokości złota i z powodzeniem może stać na eksponowanym domu – i oczywiście alarmy, gdy system wykryje nie-
Cena: 899 zł miejscu w pokoju – takim, z którego widać znaną twarz (w domyśle – złodzieja). Dzięki
twarze wszystkich obecnych. Bo to właśnie czujnikowi podczerwieni kamerka działa też
PLUSY
jest kluczową cechą urządzenia – Welcome w nocy.
eleganckie potrafi rozpoznawać ludzi po twarzach i gdy Naturalnie można też podglądać zdjęcia
wzornictwo
pojawi się nieznany intruz – wszcząć alarm. i obraz z kamery na żywo. Zarówno podgląd,
rozpoznawanie
twarzy Ale po kolei. Konfiguracja jest banalnie jak i powiadomienia alarmowe działają jed-
dobra jakość obrazu prosta. Sprytnie rozwiązano problem bloko- nak z pewnym opóźnieniem – w przypadku
czujnik podczerwieni wania dostępu do kamerki hakerom – aby powiadomień to nawet kilka minut, co wy-
łatwa konfiguracja móc rozpocząć jej instalację, trzeba ją od- starczy złodziejowi na splądrowanie domu
powiadomienia wrócić do góry nogami (czyli trzeba mieć i ucieczkę. A ponieważ kamera nie ma żad-
tekstowe do kamery fizyczny dostęp). Całą operację nego awaryjnego zasilania ani niezależnej
karta pamięci można przeprowadzić przy użyciu smartfo- komunikacji – wystarczy, że włamywacz
w zestawie na i aplikacji ściągniętej ze sklepu Apple lub wyłączy korki.
Google. Do sieci domowej można podłączyć Kamerę można No właśnie – Welcome to raczej system
MINUSY
się bezprzewodowo lub kabelkiem. obsługiwać przez monitoringu, który świetnie sprawdzi się do
brak awaryjnego Po uruchomieniu Welcome zaczyna wygodną aplikację. kontrolowania opiekunki dziecka lub osób
zasilania
się uczyć twarzy domowników. Możemy w podeszłym wieku, lecz jako system alar-
opóźnienie
wysyłania przypisać imiona do zdjęć – pomagając elektronice mowy wypada słabiej. Jest też dość droga – podobne
powiadomień w rozpoznawaniu, kto „swój”, a kto „obcy”. Ta edu- kamery (bez funkcji rozpoznawania twarzy) kosztują
wysoka cena kacja może trwać nawet kilka–kilkanaście dni. Co to jedną trzecią tego, co gadżet Netatmo. (pk)

88 FOCUS WRZESIEŃ 2019 FOT. MATERIAŁY PRASOWE


Zdrowe
serce, lepsza
kondycja
kstrakty z głogu
E polecane są na pro-
blemy z układem krąże-
nia, ponieważ rozszerzają
naczynia krwionośne
i łagodnie obniżają ciśnie-
nie krwi. Są pomocne tak-
że w przypadku zawrotów
lub bólów głowy.
Z kolei żeń-szeń i imbir
ożywiają organizm, za-
pewniają dobrą kondycję,
zmniejszają zmęczenie,
przywracają siłę i spraw-
ność. Dodatkowo imbir
pomaga w przypadku
przeziębienia, kaszlu,
i gorączki. Do nabycia
tylko w aptekach i skle-
pach zielarskich.
Huawei
Mate 20 X
cena 4299 zł
Smartfon z siecią 5G
Reutter, ierwszy smartfon obsługujący nową sieć 5G można już
Cukierki
Głogowe
P kupić w Polsce. Huawei Mate 20 X teoretycznie może
osiągnąć prędkość transmisji danych do 4,6 Gb/s. Ale tylko tam, Mate 20 X
z ekstraktem gdzie operatorzy zdecydowali się uruchomić odpowiednią sieć ma na tylnej
głogu – na razie w naszym kraju działają tylko instalacje testowe. ściance potrójny
cena
ok. 7,50 zł
Wydajny modem to nie koniec atutów Mate 20 X. Ma 7,2-ca-
lowy ekran OLED o rozdzielczości 1080 na 2244 pikseli, po-
aparat sygnowa-
ny przez znaną
trójny aparat z tyłu (z szerokokątnym obiektywem) i akumu- firmę Leica.
Reutter, lator o pojemności 4200 mAh z funkcją szybkiego ładowania.
Cukierki Ciekawostką jest, użyta pierwszy raz w smartfonie, metoda
Żeńszeniowo- chłodzenia podzespołów wykorzystująca komorę parową.
-Imbirowe
z ekstraktem
z żeń-szenia
Aflofarm, Maxiluten
Suplement wspierający
Sokoli wzrok z luteiną
i imbiru
wzrok
cena dy w plamce żółtej oka jest wystarczająco dużo
ok. 8,00 zł
cena ok. 27 zł
G luteiny, działa ono niczym precyzyjna lupa. Maxiluten
zawiera wysoką dawką luteiny pochodzącą z wyciągu
z kwiatów aksamitki wzniesionej – aż 24 mg. W jego skład
wchodzą też cynk oraz wyciąg z kwiatów róży stulistnej,
które pomagają w utrzymaniu prawidłowego widzenia.
Preparat dostępny jest w aptekach.
Pyszne odchudzanie Dieta
Body Builder
adbaj o swoje ciało. To jedyne miejsce,
Z w którym możesz żyć – powiedział Jim
Rohn, amerykański strateg rozwoju osobiste-
Divine Food
kod rabatowy:
go. Aby pozostawać w dobrej formie i cieszyć FOCUS
się doskonałą sylwetką, trzeba przede wszystkim
kontrolować zawartość talerza. Od tego w 70 proc.
zależy utrzymanie prawidłowej masy ciała. Oczywiście aktywność
fizyczna również ma znaczenie, ale w dużo mniejszym stopniu
niż dieta. Codzienne zakupy, komponowanie posiłków, szukanie
przepisów to coś, co w zaganianym życiu zazwyczaj przerasta
nasze siły. Może więc przyszedł czas, by skorzystać ze sprawdzo-
nej diety zaplanowanej przez specjalistów? Divine Food – laureat
Diamentowego Serca Best of Health and Beauty – to catering diete-
tyczny oferujący dobry stosunek jakości do ceny. W wyborze posił-
ków o odpowiedniej kaloryczności pomaga doświadczony dietetyk.
Devine Food, Dieta Body Builder
Catering dietetyczny,
więcej na: www.divinefood.pl
NAUKA ZMIENIA ŚWIAT 89
WA R T O K UP I Ć

Więcej czadu!

J BL PartyBox 1000 to wielofunkcyjny system

nagłaśniający, który dzięki potężnej mocy
1100 W nagłośni sporą imprezę. Można podłą-
czyć do niego mikrofon lub gitarę i dać występ na
żywo, zaś za pomocą łącza bluetooth lub USB od-
tworzymy muzykę z zewnętrznych źródeł. W razie
potrzeby sparujemy dwa głośniki: bezprzewodo-
wo – dzięki funkcji TWS – lub przewodowo, łącząc
wyjście RCA z wejściem RCA.
Urządzenie obsługujemy, korzystając
Harman, z umieszczonego u góry obudowy pada bądź ge-
JBL PartyBox 1000 stami za pośrednictwem dołączonej do zestawu Umieszczony na szczycie głośnika pad
Głośniki na imprezę opaski Air Gesture. Dodatkowych atrakcji wizu- pozwala nie tylko sterować jego
cena ok. 4399 zł alnych dostarcza podświetlony przedni panel. funkcjami, lecz także tworzyć własne sample.

Skuteczna kuracja
A rnizenTM to produkt przeznaczony do
pielęgnacji skóry po zabiegach medy-
cyny estetycznej (wypełnianie zmarszczek,
mikrodermabrazja, mezoterapie itp.). Dzięki
zastosowaniu technologii liposomalnej neu-
ropeptyd zawarty w kosmeceutyku dociera
do głębszych warstw skóry, w konsekwencji
wszystkie niepożądane efekty uboczne (ta-
kie jak siniaki, obrzęki) ulegają zmniejsze-
Pharmann,
ArnizenTM
niu. Dodatkowo ekstrakty z arniki górskiej, Regeneracyjny
kasztanowca, oczaru wirginijskiego i kocan- krem-żel
ki włoskiej poprawiają wygląd skóry. cena ok. 100 zł

90 FOCUS WRZESIEŃ 2019 FOT. MATERIAŁY PRASOWE

Proliver, Aflofarm
Suplement
wspopomagający
wątrobę
cena ok. 11,70 zł
Zadbaj o wątrobę
roliver wspomaga, chroni, sty-
P muluje i odtruwa wątrobę. Zawarta
w nim cholina pomaga odbudować
uszkodzone komórki wątroby, wy-
ciąg z ziela karczocha przyczynia się
do komfortu jelitowego, a wyciąg
z korzenia cykorii wspomaga trawie-
nie, łagodzi wzdęcia, odbijanie się
i gazy. Dodatkowo zawarty w Prolive-
rze wyciąg z zielonej herbaty pomaga
utrzymać prawidłowy poziom choleste-
rolu we krwi.
Gdy bolą zęby
adwrażliwość zębów to przykra przypad-
N łość, niepozwalająca cieszyć się lodami
czy gorącą kawą. Co gorsza, nie pomoże na nią
jednorazowa wizyta u dentysty. Osoby cierpiące
na nadwrażliwość zębów muszą szczególnie dbać
o higienę jamy ustnej i stosować do jej pielęgnacji
specjalistyczne produkty. Oprócz ultramiękkiej
szczoteczki zaleca się używanie past i płynów do
płukania z azotanem potasu. Taką linię ma w swo-
jej ofercie japońska firma GUM. SensiVital+ chroni
i wzmacnia szkliwo, a także znieczula zakończenia
nerwowe. Do kupienia w dobrych aptekach lub
drogeriach.
Seria SensiVital+, GUM Sunstar
Więcej informacji na www.sunstargum.pl
Pasta do zębów cena 17,99 zł
Płyn do płukania jamy ustnej cena 26,99 zł
Domowa sieć
dla wymagających
D obry system Wi-Fi to jedno z najcenniej-
szych udogodnień, jakie możemy zainsta-
lować w domu. Dobór odpowiedniego sprzętu
zależy od kilku czynników: przede wszystkim
powierzchni, a ponadto urządzeń, które chcemy
1
obsługiwać bezprzewodowo. Wielokrotnie
nagradzana firma TP-Link, od lat pracująca
nad udoskonalaniem m.in. domowych sieci,
ma w swojej ofercie serię Deco rozwiązującą
problemy na kilku różnych poziomach. Deco M4
dzięki połączeniu kilku współpracujących ze
sobą urządzeń może stworzyć wydajny system
nawet w wielopiętrowym domu. Routery współ-
pracują ze sobą, aby tworzyć jednolitą sieć.
2
System umożliwia także kontrolę rodzicielską,
dbającą o bezpieczeństwo dziecka w internecie.
W Deco M5 mamy dodatkowo funkcję Home-
Care, która chroni przed wirusami i złośliwym
oprogramowaniem wszystkie urządzenia już
na poziomie routera. Oznacza to, że bezpieczne
są również urządzenia, których nie chroni
klasyczne oprogramowanie antywirusowe,
np. konsole do gier, kamery Cloud czy urządze-
nia automatyki domowej. Najbardziej zaawan-
sowane urządzenie Deco M9 Plus pełni funkcję
3
huba dla urządzeń Smart Home. Pozwala na
ustalanie reguł i harmonogramów działania
urządzeń różnych producentów, jest kompaty-
bilny m.in. z urządzeniami smart TP-Link, Nest,
Samsung czy żarówkami Phillips Hue. 1 System Wi-Fi Mesh
AC1200, Deco M4
TP-link: Deco M4 (2-pack) cena ok. 400 zł 2 System Wi-Fi Mesh
Deco M5 (3-pack) cena ok. 900 zł AC2200,Deco M9 Plus
Deco M9 (2-pack) Plus cena ok. 1300 zł 3 System Wi-Fi, Deco M5
Gniazdo
Kamera
Oświetlenie
i
Poł i-F
Czujnik ącz ie W
eni en
eW ł ącz
i-F
i Po
Internet
Włącznik
systemu
Deco wykorzystuje kilka urządzeń do stworzenia jednolitej sieci Wi-Fi. Potrafi obsłużyć
nawet do 100 urządzeń bezprzewodowych, m.in. źródła światła, kamery, czujniki.
NAUKA ZMIENIA ŚWIAT 91
Ibus. Aximpor a cus
wasze pytania
F O C U S O DP OW I AD A

Przychodzą ci do głowy pytania, na które nie wiesz, gdzie szukać odpowiedzi?

Przyślij je do nas na adres: focusodpowiada@burdamedia.pl.
Pytania przekażemy ekspertom, a odpowiedzi opublikujemy w „Focusie”.

Pawian płaszczowy dumnie

prezentuje swą najsłynniejszą
cechę rodzajową.

Dlaczego pawiany mają czerwone zadki?

edług legendy czerwone pupy pawianów
W to skutek ich bezczelności. Ponoć któryś
z bogów, kiedy stworzył ludzi, rozgniewał się,
pawiany bowiem wyśmiewały się z jego dzieła.
Za karę przypalił małpom zadki nad ogniem pie-
kielnym i dlatego są czerwone.
W rzeczywistości jednak czerwień zadka służy
pawianom głównie do porozumiewania się. Gdy
którejś z samiczek podoba się jakiś samiec, jej
pupa puchnie i nabiera jeszcze bardziej jaskra-
wych kolorów. Taką ozdobą macha mu przed
nosem, żeby zwrócić jego uwagę. Z kolei jeśli
dwóch samców się bije, a jeden czuje, że nie ma
szans, odwraca się pupą do rywala, dając mu do
zrozumienia, że się podaje.
Choć nabrzmiały czerwony zadek pawiana
wydaje się bardzo delikatny, w rzeczywistości
pokryty jest grubą, zrogowaciałą skórą. Dzięki
temu małpom tym wygodnie się siedzi nawet na
ostrych skałach.
dr Mikołaj Golachowski, biolog, polarnik, autor artyku-
łów i książek, m.in. „Pupy, ogonki i kuperki” (Babaryba)

92 FOCUS WRZESIEŃ 2019
 Która nazwa geograficzna jest najdłuższa?
dy w 1764 roku wojska birmańskie znisz-
G czyły dawną stolicę Syjamu (obecnej Taj-
landii), obóz warowny wybudowano w nie-
Tęczę widzimy, gdy światło wielkiej wiosce Bang Makok (Wieś Drzewek
słoneczne jest rozszczepiane Oliwnych). Podczas swojej koronacji w 1782 r.
przez krople deszczu. Rama I nadał swej stolicy nazwę składającą się
z 43 sylab. Przez następne lata dodano do tej
Czy tęcza nazwy jeszcze 21 sylab. Znany na całym świecie
ma koniec Bangkok to skrót, gdyż oficjalna nazwa miasta
stolica świata, ozdobiona dziewięcioma bez-
cennymi kamieniami szlachetnymi, ogromny
pałac królewski, przypominający niebiański
dom odrodzonego Boga, miasto podarowane
przez Indrę, a zbudowane przez Wisznu”. Choć
dzieci w Tajlandii muszą się uczyć tej nazwy na
pamięć, na drogowskazach widnieje zwykle
nazwa Krung Thep Maha Nakhon, a Tajowie
stosują skróconą nazwę i swą stolicę nazywają

i początek?
nie zmieściłaby się na żadnej tablicy informa- Krung Thep, czyli Miasto Aniołów.
cyjnej. Jest najdłuższą nazwą miejscowości na
świecie i figuruje w Księdze
rekordów Guinnessa.
N ie, ponieważ jest okrę-
giem! Z powierzchni Zie-
mi widzimy tylko połowę łuku
A brzmi: Krung Thep Maha-
nakhon Amon Rattanakosin
Bangkok jest rekordzistą w jeszcze innej dziedzinie
– to najgorętsza stolica świata.

tęczy. Aby zobaczyć drugą, Mahinthara Ayuthaya Maha-

należy wznieść się na pewną
wysokość. Ze szczytu wyso-
kiej góry lub z samolotu można
zobaczyć cały barwny okrąg,
ponieważ wtedy Ziemia go nie
zasłania. Kolory zawsze wy-
stępują w tej samej kolejności:
czerwony, pomarańczowy, żół-
ty, zielony, niebieski, granato-
wy i fioletowy.
dilok Phop Noppharat Ratcha-
thani Burirom Udomratchani-
wet Mahasathan Amon Piman
Awatan Sathit Sakkathattiya
Witsanukam Prasit. W wolnym
tłumaczeniu oznacza ona:
„Miasto aniołów, wielkie mia-
sto, w którym mieszka Szma-
ragdowy Budda, niezdobyte
miasto boga Indry, wielka

Kto wymyślił nazwy dni tygodnia?

zymianie do określenia dni tygodnia używali nazw planet,
R których – jak sądzili – jest siedem: Słońce, Księżyc, Mars,
Merkury, Jowisz, Wenus i Saturn (jak na przedstawionej poniżej
XIX-wiecznej włoskiej bransoletce dla dziecki do nauki dni
tygodnia). Od nazw łacińskich z kolei wzięła się większość nazw
dni tygodnia w językach germańskich (jak angielski i niemiecki).
Natomiast polski jest językiem słowiańskim i dla dni tygodnia
wymyślono inne nazwy, oznaczające ich kolejność.

Poniedziałek: Wtorek Środa: Czwartek: Piątek Sobota Niedziela

łac. dies Lunae, łac. dies Martes, łac. dies Mer- łac. dies Jovis, łac. dies Veneris, łac. Dies Saturni, łac. dies Solis,
czyli dzień czyli dzień curii, czyli dzień czyli dzień czyli dzień czyli dzień czyli dzień
księżyca Marsa. Merkurego Jowisza Wenus Saturna Słońca
W angielskim Polski wtorek Bóg Merkury Po germań- Bogini piękna Germanie nie Przetłumaczono
i niemieckim jest dniem stanowi odpo- sku nazywano i miłości to ger- zmienili tej bezpośred-
przetłumaczono wtórym, wiednik ger- Donar (Thor), mańska Frija, nazwy, stąd nio, stąd ang.
dosłownie, stąd czyli drugim mańskiego boga stąd Donner- stąd wziął się angielskie Sa- Sunday i niem.
Montag i Mon- po niedzieli. Wodana, stąd stag w niemiec- angielski Friday turday. Polska Sonntag. Polska
day, a w polskim ang. Wednes- kim i Thursday oraz niemiecki sobota i nie- nazwa pochodzi
poniedziałek day. W języku w angielskim. Freitag. Polski miecki Samstag od prasłowiań-
oznacza „dzień polskim to dzień Nasz czwartek piątek jest wywodzą się od skiego ne delati,
po niedzieli". środkowy. to czwarty dzień piątym dniem żydowskiego oznaczającego
tygodnia. tygodnia. słowa „szabat”. „nie pracować”.

FOT. SHUTTERSTOCK (3); DR NAUKA ZMIENIA ŚWIAT 93

 F O C U S O DP OW I AD A WASZE PY TANIA

JAK TO DZIAŁA

BASEN ZE SZTUCZNĄ FALĄ

Teren
Aquaparki z urządzeniami wytwarzającymi Cementowa
„plaża” rekreacyjny
fale pozwalają poczuć się jak nad morzem. ułożona
Filtr wody w półokrąg
Woda pompowana jest do zbiorników, z basenu
a stamtąd z dużą siłą spuszczana
do basenu. Następnie trafia
do kanału zwrotnego i jest
uzdatniana. Nieczystości
kierowane są do ścieków

Kanał
zwrotny
wody
z basenu

Zbiorniki
generatora
fal
ILE WODY W BASENIE?
Pompy Zbiorniki Gdyby napełnić po brzegi
generatorów wody basen olimpiski o wymiarach
fal 25 x 51,3 x 2, do środka należało-
by wlać 2 565 000 litrów wody.

Zbiorniki rezerwowe

NAJWIĘKSZY NA ŚWIECIE
BASEN ZE SZTUCZNĄ FALĄ
To Siam Park City znajdujący się
w Bangkoku. Ma powierzchnię
Stały dopływ wynoszącą 13 600 m kw. – tyle
czystej wody ile zajmują dwa międzynarodowe
boiska piłkarskie.

Pokój
kontrolny
System
Czysta woda oczyszczania Odpływ Zużyta woda
wody ścieków

JAK WYTWARZANA JEST FALA

Zbiornik
Wnętrze Fala
1 2 3
basenu Napełniony
Pompa
Siłownik zbiornik
hydrauliczny
Woda
Zawór dolny

DOPŁYW WODY NAPEŁNIANIE ZBIORNIKÓW FALA

Woda z basenu jest wstępnie Pompy o wydajności około Po otwarciu zaworu dolnego
filtrowana i uzdatniana. 140 000 litrów na minutę woda z dużą siłą spada na spe-
Następnie zespół pomp przepy- napełniają zbiorniki. Zajmuje im cjalnie wyprofilowane dno, które
cha ją do zbiorników generatora. to kilkadziesiąt sekund. wypycha wodę w stronę basenu.

94 FOCUS WRZESIEŃ 2019
INFOGRAFIKA: CARLOS AGUILERA
ROCZNA PRENUMERATA MAGAZYNU
FOCUS + VOUCHER NA AUDIOBOOKI

TYLKO
105 zł
Kod oferty:
FOC12V

PRENUMER ATA
ŁATWO ZAMÓWISZ
Internetowo:
Przelewem: Burda Media 04 1050 0086 1000 0090 3172 2706
(w tytule pełne dane adresowe do wysyłki + kod oferty)

Informujemy Państwa, że w przypadku zamówienia prenumerata Focus przekazane dane osobowe będą przetwarzane przez Burda Media Sp. z o.o.
w celu prawidłowej realizacji zamówienia. Prosimy o zapoznanie się ze szczegółami przetwarzania Państwa danych osobowych dostępnych pod adresem:
http://www.burdamedia.pl/przetwarzanie-danych-osobowych
K A LEND AR I UM

CO SIĘ ZDARZYŁO uderzeniowa o dużym ciśnieniu (i wysokiej temperaturze), która

11 WRZEŚNIA 2007 ROKU
rozchodzi się z ogromną prędkością, powodując duże zniszczenia.

PIERWSZY TEST
Broń stosuje się przeciwko polom minowym, pojazdom, samolotom
na lotniskach. W Afganistanie w 2017 roku Amerykanie w ten sposób

ROSYJSKIEJ BOMBY
niszczyli partyzanckie tunele, bunkry i schrony.
Według zastępcy szefa Sztabu Generalnego Sił Zbrojnych Fede-

PALIWOWO-LOTNICZEJ
racji Rosyjskiej, Aleksandra Rukszina, „testowaną bombę można
porównać pod względem mocy z ładunkiem jądrowym. Ma jednak
tę zaletę, że nie zanieczyszcza środowiska skażeniem promieniotwór-

B yła największa na świecie. Została określona jako „ekologiczna”,

ponieważ nie powoduje ani skażenia promieniotwórczego, ani
zatrucia chemicznego gleby.
Wcześniej, w 2003 roku, podobne próby prowadzili Amerykanie,
nazywając swoją największą niejądrową
bombę USA „matką wszystkich bomb”
(Mother of All Bombs). Jej prawdziwa
nazwa to Massive Ordnance Air Blast.
Rosjanie swoją, dwa razy silniejszą od
amerykańskiej, nazywali „ojcem wszyst-
kich bomb”, a oficjalnie AWBPM, czyli
Lotniczą Bombą Próżniową Zwiększonej
Mocy.
Zasada działania bomby paliwowo-
-powietrznej (zwanej też próżniową) po-
lega na rozpyleniu w powietrzu materiału
wybuchowego, a następnie zainicjowaniu Bomba paliwowo-lotnicza ma moc ładunku jądrowego.
jego eksplozji. Wybuch jest więc w istocie
sumą dwóch wybuchów – małego, który rozpyla w powietrzu dro-
binki materiału wybuchowego, i dużego, który jest efektem zapłonu
rozpylonego materiału.
Materiał wybuchowy to lotna ciecz lub proszek (rosyjski ładunek
wybuchowy składa się ze sproszkowanego aluminium, azotanu amo-
nu i tlenku etylenu). Mały ładunek rozrywa skorupę bomby i uwalnia
główny ładunek wybuchowy, który rozpyla się w powietrzu. Po kil-
ku milisekundach – po zadziałaniu drugiego zapalnika – powstały
aerozol wybucha. Skuteczność rażenia takich bomb ocenia się na
4–6 razy większą niż bomb trotylowych.
Pomysł wziął się z obserwacji przypadkowych eksplozji pyłów
i aerozoli w elewatorach zbożowych, kopalniach, młynach, silosach
lub zbiornikach z paliwem. Podczas wybuchu bomby powstaje fala
czym. Jest też od bomby jądrowej znacznie tańsza przy podobnych
efektach działania. Jej rozwój i ewentualne użycie nie narusza przy
tym umów międzynarodowych ograniczających zbrojenia”.
Testowana bomba zrzucona została z bombowca Tu-160 i opadała
na spadochronie. Na zdjęciach widać, że
na poligonie, na który spadł pocisk, stopił
się grunt.
Masa ładunku wybuchowego rosyjskiej
bomby wynosiła 7100 kg, ekwiwalent tro-
tylu – 44 t, a promień skutecznego rażenia
– 300 m. W porównaniu do bomby atomo-
wej Little Boy, która zniszczyła Hiroszimę,
ma 0,3% jej mocy wybuchowej.
Polską lotniczą bombę paliwowo-
-powietrzną pokazano po raz pierwszy
w 1998 roku. Bomba LBPP-100 (Lotnicza
Bomba Paliwowo-Powietrzna o wadze 100
kg) o kryptonimie „Teisy” znajduje się na
uzbrojeniu jednostek uderzeniowych Sił Powietrznych RP, wyposa-
żonych w samoloty szturmowe Su-22. (kp)
Do pierwszego strajku w historii doszło ponad
3 tys. lat temu w starożytnym Egipcie. Lecz to nie
Egipcjanie, a Polacy są światowymi liderami w or-
ganizowaniu akcji strajkowych. Tylko w ostatnich
200 latach przeprowadziliśmy ich kilkadziesiąt
tysięcy. Nawet gdy polscy smolarze trafili w 1619 r.
do Ameryki Północnej, zaraz zaczęli strajkować.
W tym numerze „Focusa Historia” piszemy też
o innych niecodziennych strajkach – w tym seksu-
alnych, organizowanych przez kobiety.

tel. +48 22 360 37 38, fax +48 22 360 39 90 STALI WSPÓŁPRACOWNICY WYDAWCA: Burda Media Polska Sp. z o.o.
www.focus.pl e-mail: focus@burdamedia.pl Hanna Adamkowska, Agnieszka Fiedorowicz, Michał Członek Izby Wydawców Prasy, ul. Marynarska 15, 02-674 Warszawa tel. 22 360 38 00; www.burdamedia.pl
Janowski, Agata Królik, Igor Morski, Marcin Powęska, SENIOR BUSINESS MANAGER Paweł Karczewski (digital) PRENUMERATA ZAGRANICZNA:
REDAKTOR NACZELNY
Andrzej Fedorowicz, Ewa Nieckuła, Kazimierz Pytko, Olga Sztąberska pawel.karczewski@burdamedia.pl Verlag-Hübsch & Matuszczyk KG: www.prenumerata.de
Piotr Kościelniak olga.sztaberska@burdamedia.pl
dr Piotr Szymczak , Anita Wygryz Lowell International Co.: www.polishmagazines.com
ZASTĘPCA RED. NACZ. BRAND MANAGER DISTRIBUTION DIRECTOR
ASYSTENTKA RED. NACZ. Monika Klimczuk FOCUS
Magdalena Salik Anna Piszczadowska Tomasz Kałuża G+J International Magazines GmbH International Brands
WWW.FOCUS.PL Agnieszka Wirtwein-Przerwa anna.piszczadowska@burdamedia.pl
SUBSCRIPTION MANAGER and Licenses Am Baumwall 11, 20459 Hamburg / Germany
DYREKTOR ARTYSTYCZNY
(szefowa serwisu), Hanna Gadomska (redaktorka), SEKRETARIAT BIURA REKLAMY Phone: +49 40 3703 6331, Fax: +49 40 3703 5867
Michał Janicki 22  360 36 03, fax +48 22 360 39 80, Piotr Pietrzak
Błażej Grygiel (redaktor) Websites: www.guj.de and www.guj-international-brands.com
REDAKCJA GRUPY FOCUS e-mail: reklama@burdamedia.pl ZESPÓŁ PRENUMERATY
PRODUKCJA & PREPRESS QUALITY CHIEF COMMERCIAL OFFICER MANAGING DIRECTOR
Joanna Nikodemska, Jan Stradowski (nauka),
Dariusz Jahn (dyr.), Stanisław Siemiński ORAZ SPRZEDAŻY WYSYŁKOWEJ
Michał Helman Rolf Heinz, Dr. Christian Bosse
Agnieszka Ucińska, Adam Węgłowski Piotr Jaworski, Danuta Kustra, Zuzanna Drozd, Robert Zalewski
SALES DIRECTOR HEAD OF INTERNATIONAL BRANDS AND LICENSES
SEKRETARZ REDAKCJI Małgorzata Nocuń-Zygmuntowicz BIURO OBSŁUGI KLIENTA Daniela Zimmer
Elżbieta Płużyczka-Krześlak DEPUTY SALES DIRECTOR ul. Marynarska 15, 02‒674 Warszawa DEPUTY
FOTOEDYCJA Katarzyna Nowakowska Infolinia tel: (22) 360 37 77 (pon.-pt., godz. 9‒17)
katarzyna.nowakowska@burdamedia.pl Daniel Gesse
Aleksandra Bajer, Roman Turos Redakcja nie zwraca materiałów niezamówionych, e-mail: bok@burdamedia.pl
ZESPÓŁ: This „Focus” is published under license from G+J International Magazines
STUDIO GRAFICZNE Robert Bany (z-ca dyr. art.), zastrzega sobie prawo redagowania nadesłanych tekstów Małgorzata Antoniewicz Numer rachunku bankowego do wpłaty za prenumeratę: GmbH. „FOCUS” and are intellectual property of G+J International
Marcin Sobczak i nie odpowiada za treść reklam malgorzata.antoniewicz@burdamedia.pl mBank: 32 1140 1977 0000 4186 6900 1017 Magazines GmbH

96 FOCUS WRZESIEŃ 2019
FOT. WIKIPEDIA
JUŻ W SPRZEDAŻY
Z A C Z YN A JĄ C OD KOŃC A WIADOMOŚCI PRAWIE NAUKOWE

On jest kobietą! poznać płeć puchacza – samce

ie lada zaskoczenie przeżyli
N opiekunowie pracujący
w ptasim sanktuarium w Glou-
cester w Wielkiej Brytanii.
Pewnego dnia Kaln, samiec
puchacza zwyczajnego przeby-
wający w tym miejscu od 23 lat,
złożył jajo! „Sądzę, że Kaln był
Puchacz tak samo zaskoczony jak my”
zwyczajny Kahn, – opisuje całą sytuację Vincent
który okazał Jones, założyciel sanktuarium.
się samicą. Całe zamieszanie wzięło się
z tego, że bardzo trudno roz-
i samice wyglądają niemal iden-
tycznie. Nawet ich genitalia nie
wykazują wielkich różnic. Na-
ukowcy często mylą się również
podczas badań genetycznych,
ponieważ chromosomy obu płci
są bardzo podobne. W Glou-
cester opiekunowie ustalają
płeć na podstawie zachowania
ptaków, a Kaln zawsze trakto-
wał opiekunów jak potencjalne
partnerki. „Teraz wiemy, że to
chłopczyca” – podsumowuje
zamieszanie Jones.

Zabójcza ekologiczna słomka Złota rybka

wyłowiona
-letnia Brytyjka zmarła po tym, gdy… upadła na meta-
60 lową słomkę. Elena Struthers-Gardner, emerytowana
dżokejka, niosła napój w kubku z zakręcaną pokrywką. Przewró-
w pobliżu
Buffalo.

ciła się tak niefortunnie, że metalowa rurka wbiła się jej w oko.
To nie pierwszy przypadek, kiedy ekologiczne słomki okazują
się niebezpieczne. W 2016 r. sieć Starbucks wycofała ze swoich
kawiarni metalowe rurki po tym, jak klienci skarżyli się, że ostre
przedmioty kaleczą podniebienia dzieci.

Focza muzyka C AŁ A P R AW DA O…

adacze z University of St. Andrews Gigantycznej

B w Szkocji nauczyli foki szare (Halichoerus
grypus) nucić motyw przewodni z „Gwiezdnych wojen”
oraz kołysankę „Twinkle, twinkle little star”. Co prawda,
zwierzęta umieją odtworzyć jedynie fragmenty utworów, i to
w niedoskonały sposób, jednak ich popisy i tak robią wrażenie.
Okazuje się, że morskie ssaki nie tylko potrafią odtworzyć dźwięki
spoza swojego „repertuaru”, lecz także używają do tego tych samych
struktur w krtani, co człowiek. „Może to w przyszłości pomóc stwo-
rzyć nowe metody badania zaburzeń mowy” – wyjaśnia Vincent Janik
z University of St. Andrews.
złotej rybce
W kanale Black Rock w stanie Nowy Jork
w pobliżu Buffalo została wyłowiona
36-centymetrowa złota rybka.
Prawdopodobnie trafiła na wolność przez
rurę kanalizacyjną po spuszczeniu w toalecie.
Niewykluczone również, że jej znudzony
opiekun wypuścił ją do rzeki w mniej
drastyczny sposób. Rzeka Niagara i pobliskie
Wielkie Jeziora to przyjazne środowisko
dla przedstawicieli gatunku Carassius
auratus auratus. Złote rybki mogą tam żyć
i rozmnażać się cały rok, dochodząc do takich
zaskakujących rozmiarów (w akwarium mają
zazwyczaj do 5 cm, choć zdarzają się większe
osobniki). Jednak ważącego 2 kg rekordzistę
wyłowiono w kalifornijskim jeziorze Tahoe
– mierzył 61 cm!

98 FOCUS WRZESIEŃ 2019 FOT. DR (2); SHUTTERSTOCK

NOWY MAGAZYN KRYMINAL NY
JUŻ W SPRZEDAŻY!
 Klasowy ulubieniec.

Poznaj idealnego partnera do nauki. Do 26 października 2019 r.

komputery Mac są dostępne w ofercie edukacyjnej ze zniżką 11%
oraz atrakcyjnym dodatkiem za jedyne 409 zł 49 zł.
Zapytaj o ofertę edukacyjną w salonie Cortland.

www.cortland.pl
 NEXTO
Zamówienie numer: 2927012