KONU ÖZETİ Genel Çekim Yasası

ÇEKİM İVMESİ
GENEL ÇEKİM YASASI
üm gezegenler, galaksilerindeki güneş etrafında be-
T
lirli kurallara ya da kanunlara uyarak hareket ederler.

GENEL ÇEKİM KUVVETİ

m1 m2
M⋅m MGez
G = Fçek m.g=G ⇒ g=G
r2 r2

4
M= V . d = π . r3 . d
  m1 ⋅ m2 3
F1 = − F2 ⇒ F1 = F2 = G ⋅
r2
SIRADIŞIANALİZ YAYINLARI

4
G : Genel çekim sabiti MGez π ⋅ r3 ⋅ d 4
= G 2 ⇒ g = G⋅
g 3 ⇒ g = π ⋅G⋅r ⋅d
Nm2 r r 2
3
G = 6, 67.10–11 
kg2 sbt
K
g=K.d.r

Çekim kuvveti cisimlerin kütlelerinin çarpımı ile doğ- (KaDeR)

ru, aralarındaki uzaklığın karesi ile ters orantılıdır.

Çekim ivmesi dünyanın merkezinden yüzeyine kadar
yarıçapla doğru orantılı olarak artar.
Çekim kuvveti
Bu doğrultuda çekim ivmesi formülü geçerli değildir.

Çekim ivmesi formülü Dünya yüzeyinde ve yüzeyin-

den sonraki mesafelerde geçerlidir.Çekim ivmesi,
Dünya yüzeyinden uzaklaştıkça cisimle Dünya mer-
kezi arasındaki uzaklığın karesi ile ters orantılı ola-
rak azalır.

Kütle - çekim kuvveti gezegenleri ve galaksileri bir Yerçekimi ivmesi, enleme göre değişir. Kutuplar basık

arada tutar ve bu kuvvet temel kuvvetler arasındaki olduğundan r azalacağından

(Güçlü çekirdek kuvveti, elekromanyetik kuvvet, za-
yıf kuvvet ve kütle-çekim kuvvveti) en zayıf kuvvettir. m
g=G : ifadesine göre ekvatordan, kutuplara gidil-
Kütle-çekim kuvveti temas gerektirmeyen uzun men- r2
zilli bir kuvvettir. dikçe g artar.

Çekim kuvveti vektörel ve türetilmiş büyüklüktür. gkutup > gekvator

274
 KONU ÖZETİ Genel Çekim Yasası

UYDUNUN GEZEGEN ETRAFINDA Gezegenin merkezinden d kadar yukarıda dolanan

uydunun toplam enerjisi,
DOLANMA HIZI
mUY ⋅ mGEZ
EKİN = G ⋅
ϑ 2d
mUY ⋅ mGEZ
m EPOT = −G ⋅
d


mUY ⋅ mGEZ
d  ETOP = EKİN + EPOT = −G ⋅
2d



Uydu gezegen etrafında dolanırken toplam enerjisi

(mekanik enerji) sabittir. Yani enerjinin korunumu bu-
m rada da vardır.

ETOP = EKİN + EPOT

Uyduya etki eden zıt yönlü Çekim Kuvveti (Fçek) ile
ETOP → sabit ⇒ EKİN → artarsa
Merkezkaç Kuvveti (Fmer) eşit olduğu sürece uydu yö-
rüngesinde sapmadan dolanır. ETOP → küçülür.

Fmer = Fçek
muy ⋅ ϑ 2 muy ⋅ mgez
= G⋅
d d2
mgez
⇒ ϑ = G⋅
d
KURTULMA HIZI VE ENERJİSİ
SIRADIŞIANALİZ YAYINLARI

Uydunun gezegen etrafında dönme hızı kendi küt-

Dünyadan fırlatılan uzay mekiğinin uzaya çıkabilme-
lesine bağlı değildir. Etrafında dolandığı gezegenin
si için belirli bir kinetik enerjiye sahip olması gerekir.
kütlesi ile doğru, dolandığı yörüngenin yarıçapı (d) ile Bu kinetik enerji çekim potansiyel enerjisine eşit ol-
ters orantılıdır. malıdır.
ϑKUR
Uydunun dolanma kinetik enerjisi mRDK
1
EKİN = ⋅ mUY ⋅ ϑDOL 2
2
mGEZ m ⋅m
ϑDOL = G ⋅ ⇒ EKİN = G ⋅ GEZ UY
d 2d R

Kütlesi mGEZ olan bir gezegenin merkezinden d kadar

mGEZ
uzaklıkta dolanan uydunun çekim potansiyel enerjisi;
KE = PE
EPOT = mUY ⋅ g ⋅ d 1 m ⋅m
⋅ mROK ⋅ ϑ KUR2 = G ⋅ ROK 2 GEZ
mGEZ mUY ⋅ mGEZ 2 R
g = G⋅ ⇒ EPOT = G ⋅
d2 d mGEZ
⇒ ϑKUR = 2G ⋅
R
Çekim potansiyel enerjisi sonsuz uzaklıkta en büyük
değerini alır, bu değer sıfırdır. Yani çekim potansiyel Kurtulma hızı uydunun kütlesine bağlı değildir, han-
enerjisinin en büyük değeri sıfırdır. Dolayısıyla her- gi gezegenden fırlatılmış ise o gezegenin kütlesine
hangi bir konumda çekim potansiyel enerjisi negatif (doğru orantılı) ve yarıçapına (ters orantılı) bağlıdır.
(–) değerdedir.
Bu durumda uydunun kurtulma kinetik enerjisi
m ⋅m 1 m ⋅m
EPOT = −G ⋅ UY GEZ EKUR = ⋅ mROK ⋅ ϑ KUR2 ⇒ E KUR = G ⋅ ROK GEZ
d 2 R

275
 KONU ÖZETİ Genel Çekim Yasası

Kurtulma enerjisi gezegenden fırlatılan roketin geze- 2- Alanlar Kanunu:

genin çekim etkisinden kurtulup uzaya çıkabilmesi
Güneşi gezegene birleştiren yarıçap vektörü eşit za-
için sahip olması gereken en küçük enerjidir.
man aralıklarında eşit alanlar tarar.
Kurtulma enerjisi aynı zamanda roket dünya üzerinde
iken roketin toplam enerjisini sıfırlayan enerjidir. Dün-
ya üzerinde duran roketin kinetik enerjisi sıfır oldu-
ğundan toplam enerjisi çekim potansiyel enerjisidir.
A1= A2
m ⋅m
E TOP = EKİN + EPOT = −R ⋅ ROK GEZ
R
m ⋅m
⇒ EKUR = + G ⋅ ROK GEZ
R Gezegen güneşe yaklaştıkça hızlanır, uzaklaştıkça
yavaşlar.

BAĞLANMA ENERJİSİ
3- Periyotlar Kanunu:
Gezegenin yörüngesindeki bir cismin yörüngeden
Bütün gezegenler için ortalama yörünge yarıçapının
ayrılabilmesi için belirli bir enerjisinin olması gerekir.
küpünün, periyodun karesine oranı sabittir.
Gezegenin yörüngesinde dolanan bir cismi gezege-
nin çekim etkisinden kurtarmak için cisme verilmesi
gereken en küçük enerji bağlanma enerjisidir. R3 m3
2
= sbt = K = 3,35 ⋅ 1018 2
T s
Bağlama enerjisi yörüngede dolanan cismin toplam
enerjisini sıfırlayan enerjidir.
T1 ϑ2
SIRADIŞIANALİZ YAYINLARI

E TOP = EKİN + EPOT T2

ϑ1 r1
mcis ⋅ mGEZ  m ⋅m 
= G⋅ +  −G ⋅ cis GEZ  r2
2d  d 
mcis ⋅ mGEZ
= −G ⋅
d
m ⋅m r13 r3
⇒ EBAĞ = G ⋅ cis GEZ = 22
2d T12
T2

Kurtulma enerjisi roketin dünya yüzeyinden ayrılabil-

mesi için gerekli enerji iken, bağlanma enerjisi roketin
dünya yörüngesinden kurtulabilmesi için gerekli olan MGEZ kütleli gezegen etrafında, d yarıçaplı yörüngede
enerjidir.
dolanan suni uydunun (haberleşme veya askeri uydu
M
gibi) dolanma hızını bulmak için ϑDOL = G ⋅ GEZ
KEPLER KANUNLARI d
formülü kullanılır.
epler gezegenlerin güneş etrafındaki hareketlerini
K
üç kanunla açıklamıştır. u mekanikte uydu kendi etrafında dönmez ve uydu-
B
nun açısal hızı ile gezegenin açısal hızı aynıdır.
1- Yörüngeler Kanunu:
Her gezegen odaklarından birinde güneş bulunan
Güneşin etrafında dolanan bir gezegen dolanma hızı
elips şeklinde bir yörünge izler.
bulunurken açısal momentumun korunumu mantığı
kullanılır. Burada Güneşin etrafında dönen gezegen
ϑ2 kendi etrafında da döner ve Güneşin açısal hızı ile
ϑ1 gezegenin açısal hızı aynı değildir.

L1 = L 2
m ⋅ V1 ⋅ r1 = m ⋅ V2 ⋅ r2

276
 TEST 1 Genel Çekim Yasası
1. Kütlesi m, yarıçapı R olan bir gezegenin çekim 4.
ivmesi g olduğuna göre, kütlesi 2m, yarıçapı
2R olan başka bir gezegenin çekim ivmesi kaç
g’dir?

1 1
A)   B)   C) 1  D) 2  E) 4
4 2 Dünya etrafında dolanan X uydusunun kütlesi 2m,
Y uydusunun kütlesi ise m’dir.
Uyduların dünya etrafındaki dolanma yarıçapları
4R ve R kadardır.
Buna göre uyduların dünya etrafındaki dolan-
VX
ma çizgisel hızlarının oranı nedir?
VY

1 1
A)   B)   C) 1  D) 2  E) 4
4 2

2. Özkütlesi d olan bir gezegenin, yarıçapı R, yerçe-

kimi ivmesi g1 dir. Özkütlesi 2d olan başka bir ge-
zegenin yarıçapı 2R, yerçekimi ivmesi g2 dir.

g1
Buna göre oranı nedir?
g2
SIRADIŞIANALİZ YAYINLARI

1 1
A)   B)   C) 1  D) 2  E) 4
4 2

5.

3.

Güneş etrafında dolanan K, L, M gezegenlerinin

güneşe uzaklığı R1, R2, R3 iken hızları V1, V2, V3
Şekildeki gezegenlerin kütleleri 4m, m ve 9m, mer-
dür.
kezleri arasındaki mesafe 2d ve 3d kadardır.
R2>R3>R1 olduğuna göre V1, V2, V3 arasındaki
X gezegeninin Y gezegenine uyguladığı çekim
kuvveti 6N olduğuna göre, X ve Z gezegeninin ilişki nedir?
Y gezegenine uyguladığı toplam çekim kuvveti
kaç N’dir? A) V2 > V3 V1  B) V1 > V3 >V2  C) V1= V2= V3

A) 6  B) 9  C) 12  D) 18  E) 24 D) V1= V3 > V2 E) V2 > V1 =V3

277
 TEST 1 Genel Çekim Yasası

6. Güneş etrafında dolanan bir gezegenin yörüngesi- 9.

nin ortalama yarıçapı R, periyodu T kadardır.
Buna göre güneş etrafında dolanan başka bir
gezegenin yörüngesinin ortalama yarıçapı 4R
ise periyodu nedir?
Şekildeki K, L gezegenlerinin kütleleri 9m, m yarı-
A) T  B) 2T  C) 4T  D) 8T  E) 16T çapları ise 2R ve R kadardır.
Buna göre gezegenler arasında, L gezegenine
kaç R uzaklığında çekim ivmesi sıfırdır?
9 9 3 3
A)   B)   C)   D)   E) 1
4 2 2 4

7. I. Tüm gezegenler güneş etrafında dolanır.

II. Gezegen güneşe yaklaştığında hızı azalır. 10. Dünya yüzeyinden merkezine olan doğrultuda
III. Gezegen güneş etrafında dolanırken, gezegeni çekim ivmesinin (g), mesafeye (d) bağlı değişi-
güneşe birleştiren yarıçap vektörü, eşit zaman mi aşağıdakilerden hangisi gibidir?
aralıklarında eşit alanlar tarar. g g g
İfadelerinden hangileri doğrudur? A) B) C)

A) Yalnız I  B) Yalnız II  C) I ve II

SIRADIŞIANALİZ YAYINLARI

d d d
D) II ve III E) I ve III
g g
D) E)

d d

8.
11.

Şekildeki gibi Güneş etrafında dolanan X geze- Güneş etrafında dolanan bir gezegen yörüngesi-
geni Y gezegeni yörüngesinde dolansaydı; nin K-L arasını 2t sürede M-N arasını 4t sürede al-
I. Kinetik enerjisi artardı. maktadır.
II. Potansiyel enerjisi azalırdı. Bu süre içinde gezegeni güneşe birleştiren ya-
III. Toplam enerjisi değişmezdi. A
rıçap vektörünün taradığı alanların oranı 1
ifadelerinden hangileri gerçekleşirdi? A2
nedir?
A) Yalnız I  B) Yalnız II  C) Yalnız II 1 1
A)   B)   C) 1  D) 2  E) 4
4 2
D) I ve III E) I, II ve III
278
 TEST 1 Genel Çekim Yasası
12. m kütleli bir gezegen, 4m kütleli bir gezegeni F 15. VK
kuvveti ile çekmektedir.
Buna göre 4m kütleli gezegen, m kütleli geze- Mars
geni kaç F kuvvet ile çeker? 4R K
Güneş
F F
A) 4F  B)   C) F  D) 2F  E)
4 2
R

VL
L
Güneş etrafında dolanan Mars gezegeni şekildeki
eliptik yörüngeyi izlemektedir.
Mars gezegeninin çizgisel sürati K ve L noktaların-
dan geçerken VK, VL olmaktadır.
VK
13. Buna göre oranı nedir?
VL

O A B C 1 1 1
A)   B) 4  C)   D) 2  E)
4 2 8

Yerin merkezinden (O), C noktasına kadar olan

doğrultu şekildeki gibi eşit aralıklara bölünmüştür.
Buna göre A noktasının çekim ivmesi g A ile C
SIRADIŞIANALİZ YAYINLARI

g
noktasının çekim ivmesi g C arasındaki A
gC
oranı nedir?

1 1 8 9 2
A)   B)   C)   D)   E)
3 9 9 8 9

14. Aşağıdakilerden hangisi yanlıştır?

A) Her gezegen elips şeklinde bir yörüngede dola-

nır.

B) Gezegeni Güneş’e birleştiren yarıçap vektörü

eşit zamanlarda eşit alanlar tarar.

C) Gezegenlerin yörünlerinin ortalama yarıçapları, 16. Jüpiter gezegeni Güneş etrafında dolanırken,
Güneş’e olan maksimum ve minimum uzaklık- I. Eşit zaman aralıklarında eşit yollar alır.
lar toplamının yarısıdır. II. Güneşe yaklaşırken sürati artar.
III. Mekanik enerjisi korunur.
D) Yarıçapı R olan yer yüzeyinden, R kadar yük- ifadelerinden hangileri doğrudur?
sekteki çekim ivmesi, yer yüzeyindekinin yarısı
kadardır. A) Yalnız I  B) II ve III  C) I ve III

E) Yer merkezinde çekim ivmesi sıfırdır. D) Yalnız III E) I, II ve III

279
 TEST 2 Genel Çekim Yasası

1. X gezegeninin yüzeyinden düşey yukarı atılan bir 3. Bir gezegenin kütlesi sabit tutulup, özkütlesi 8 katı-
cisim V0 hızıyla düşey yukarı atıldığında en fazla h na çıkarılmaktadır.
kadar, aynı hızla Y gezegeninin yüzeyinden düşey Buna göre g olan çekim ivmesi kaç g olur?
yukarı atıldığında en fazla 4h kadar yukarı çıkabil-
mektedir.
A) 2  B) 4  C) 8  D) 16  E) 64
X gezegeninin yarıçapı 2R, Y gezegeninin ise R
kadar olduğuna göre, gezegenlerin özkütleleri
d
oranı x nedir?
dy

1 1
A)   B)   C) 1  D) 2  E) 4
4 2

4.

d yarıçaplı bir yörüngede dolanan uydu şekilde gö-

rülmektedir.
Uydu yarıçapı daha küçük bir yörüngede do-
SIRADIŞIANALİZ YAYINLARI

laşsaydı,
I. Gezegen uyduya daha büyük bir kuvvetle çe-
kerdi.
II. Uydunun potansiyel daha büyük olurdu.
III. Uydunun dolanma hızı artardı.
ifadelerinden hangileri gerçekleşirdi?

A) Yalnız I  B) Yalnız III  C) I ve II

2.
D) II ve III E) I ve III

M1 kütleli bir gezegenin etrafında M2 kütleli bir

uydu d yarıçaplı bir yörüngede V dolanma hızı ha-
reket etmektedir.
V dolanma hızı; 5. Güneş etrafında aynı yörüngede aynı yarıçapta
dolanan farklı kütleli gezegenlerin
I. M1
II. M2 I. Dolanma hızları
III. d II. Çekim potansiyel enerjileri
IV. çekim ivmesi sabiti. III. Gezegenlerin özkütleleri
niceliklerinden hangilerine bağlıdır? niceliklerinden hangileri kesinlikle eşittir?

A) I ve III  B) II ve III  C) I, III ve IV A) Yalnız I  B) Yalnız II  C) Yalnız III

D) II, III ve IV E) Hepsine D) I ve II E) I ve III

280
 TEST 2 Genel Çekim Yasası
6. Dünya etrafında dolanan Türksat-B uydusunun m
merkezcil ivmesi, 9. kütleli bir uydu m kütleli bir gezegen etrafında d
2
I. Dünyanın kütlesi yarıçaplı yörüngede dolanırken periyodu T1 olmak-
II. Uydunun kütlesi tadır. 2m kütleli bir uydu 4 m kütleli bir gezegen
III. Dünyanın şekli
etrafında 4d yarıçaplı yörüngede dolanırken peri-
niceliklerinden hangilerine bağlıdır?
yodu T2 olmaktadır.
A) Yalnız I  B) Yalnız II  C) Yalnız III
T1
Buna göre oranı nedir?
D) I ve II E) I ve III T2

1 1
A)   B)   C) 1  D) 2  E) 4
4 2

10. 3m 2m
7. m

r
3r 2r
g2
g1 g3
SIRADIŞIANALİZ YAYINLARI

Kütleleri 3m, 2m, m yarıçapları 3r, 2r ve r kadar

olan gezegenlerin çekim ivmeleri g1, g2 ve g3 ka-
dardır.
M2 kütleli bir haberleşme uydusu, M1 kütleli yerküre-
Buna göre g1, g2, g3 arasındaki ilişki nedir?
nin etrafında d yarıçaplı yörüngede dolanmaktadır.
Buna göre, uydunun açısal hızı aşağıdakiler- A) g1 > g 2 > g 3 B) g 3 > g 2 > g1
den hangisidir?
C) g1 = g 2 = g 3 D) g1 > g 3 > g 2
1 M 1 M ⋅M M
A) G 2   B) G 1 2   C) d ⋅ G 1 E) g > g > g
d d d d d 3 1 2

1 M M1 ⋅ M2
D) G 1 E) d ⋅ G
d d d

11. Alfa gezegeninin kütlesi 4m, yarıçapı 2R, Beta ge-

zegeninin kütlesi 8m, yarıçapı R’dir.
Alfa gezegeninde 2 boyundaki bir ipin ucuna 4m
kütleli cisim asılıyor.
Beta gezegeninde l boyundaki ipin ucuna m kütleli
cisim asılıyor.
İpe bağlı cisimler harmonik hareket yaptırılıyor ve
hareketlerin periyotları Alfa gezegeninde TA, Beta
gezegeninde TB olarak ölçülüyor.
8. Periyotları oranı 8 olan iki gezegenin, güneşe
olan ortalama yörünge yarıçapları arasındaki TA
Buna göre oranı nedir?
oran aşağıdakilerden hangisi olabilir? TB
1 1 1 1 1
A)   B)   C)   D) 1  E) 64 A)   B)   C) 1  D) 2  E) 4
8 4 2 2 4

281
 TEST 2 Genel Çekim Yasası

12. Kütlesi m, yarıçapı r olan bir gezegenin yer çekimi 1

ivmesi g’dir.
Gezegenin özkütlesi sabit kalmak üzere yarıça-
pı 2r olduğunda, yer çekimi ivmesi kaç g olur?
1 1
A)   B) 4  C)  
4 8
15. Ay’ın çekim ivmesi, Dünya’nın çekim ivmesinin sıdır.
6
Bunun sebebi,
I. Ay’ın kütlesinin küçük olması
II. Ay’ın yarıçapının küçük olması
D) 8  E) 2
III. Ay’ın özkütlesinin küçük olması
ifadelerinden hangileri olabilir?

A) Yalnız I  B) Yalnız II  C) I ya da II

D) II ya da III E) I ya da II ya da III

16. T

13. M1 kütleli bir uydu, M2 kütleli bir gezegen etrafında

d yarıçaplı yörüngede dolanmaktadır. A1 A4

Uydunun periyodu T olduğuna göre, gezegenin F A

kütlesi aşağıdakilerden hangisidir? A2 A3
(G= Genel çekim sabiti)
SIRADIŞIANALİZ YAYINLARI

2π ⋅ d2 4π ⋅ d2 4π ⋅ d3
A)   B)   C) B
T ⋅G T2 ⋅ G T2 ⋅ G
Bir gezegen güneş etrafında şekildeki gibi bir yö-
4π2 ⋅ d3 4π2 ⋅ d2 rüngede dolanmaktadır.
D) E) Gezegen A’dan F’ye T1 sürede, T’den B’ye T2 sü-
T2 ⋅ G T2 ⋅ G
rede, B’den T’ye T3 sürede gelmektedir.
A3 = A4 > A1 = A2 olduğuna göre T1, T2, T3 arasın-
daki ilişki nedir?

A) T1 > T2 > T3  B) T3 > T1 > T2  C) T2 > T1 > T3

D) T3 > T2> T1 E) T2 > T3 > T1

14. A gezegenin kütlesi 2m, yarıçapı r’dir. 17. I. Roketin dünyanın yüzeyinden ayrılabilmesi için
B gezegenin kütlesi 8m, yarıçapı 4r’dir. sahip olması gereken enerji bağlanma enerjisi-
Kütlesi m olan bir cisim yayın ucuna bağlanıyor ve dir.
her iki gezegende yaylara harmonik hareket yaptı- II. Roketin dünyanın yörüngesinden ayrılabilmesi
rılıyor. için sahip olması gereken enerji kurtulma ener-
A ve B gezegenlerinde ölçülen yay sarkacı periyot- jisidir.
ları sırasıyla TA ve TB oluyor. III. Cismin sonsuz uzaklıkta sahip olduğu çekim
potansiyel enerjisi sıfırdır.
TA
Buna göre oranı nedir? İfadelerinden hangileri doğrudur?
TB

1 1 A) I ve II  B) II ve III  C) Yalnız III

A)   B)   C) 1  D) 4  E) 2
2 4 D) I, II ve III E) I ve III
282