Nguyễn Thị Kim Ngân - Lê Hùng

SOS
CẼỌG
H à NỘI HI HỌC QUỐC CIA HÀ NỌI
 NGUYÊN THỊ KIM NGÂN - LÉ HÙNG

SINH HỌC PHÚNG XẠ

■ ■

NHÀ XUẤT BẢN ĐẠI

• HỌC
• QUỐC GIA HÀ NỘI
•
 nha XUấT BRN ĐỌI HỌC QUỐC OIR HÉ» n ộ i
16 Hàng Chuối - Hai Bà Trưng - Hà Nội
Điện thoại: (04) 9715012; (04) 7685236. Fax: (04) 9714899
E-maiỉ: nxb@vnu.edu.vn

Chịu
* trách n h iệm
• x u ấ t bản:

G iá m đốc: PHÙNG QUỐC BẢO

T ổ n g b iên tậ p : PHẠM THÀNH HƯNG

Chịu trách n h iệm nội dung:

Hội đ ồ n g n g h iệ m t h u giáo t r ì n h
T r ư ờ n g Đ H K H T N - Đại học Quốc gia H à Nội

Nhận xci: PG&TS.NGUYÊN NHƯ HIỂN

TS.ĐẬNG DĨỀM HỔNG

Biên tập và sử a bản in: PHẠM ĐỈNH KHANG

NGUYỄN THẾ HIỆN

Trình bày bìa: BẠCH LIÊN

SÍNH HỌC PHÓNG XẠ

Mã SỐ: 1 K. 04 41. 10304
In 300 cuốn, khổ 14,5 X 20,5 tại Nhà in Đại học Quốc gia Hà Nội
Số xuất bản* 29/98Í/CXB ngày 15/7/2004. s ố trích ngang 225 KH/XB
In xong vả nộp tưu chiểu quý IV năm 2004
M ụ c lục

Mở đ á u 5
C hư ơng 1. Đại cương vé hạt nhản nguyên tử 9
1 . 1 Cấu tạo nguyên tử và hạt nhân nguyên tử 9
1 .2 Hiện tượng phóng xạ và các dạng phân rã phóng xạ 27
C hư ơng 2 . Tương tác của bức xạ ion hoá với vật chất 43
2.1 Tương tác của các hạt năng mang điện 43
2.2 Tương tác của các điện tử với vật chất 44
2.3 Sự hấp thụ pozitron 47
2.4 Các chiết hị ghi do phóng xạ thường dùng 53
C hư ơng 3. Hoá học phóng xạ hệ thong nước 63
3 .1 Tác đụng của bức xạ ion hoá lén phán tử nước 63
3.2 Sự tham gia phàn ứng của các gốc tự do 66

3.3 Tác dụng cùa bức xạ lẻn axil am in,

c á c b a z a nitơ và hệ kco 70
C hương 4. Cơ chế tác dụng của bức xạ ion hoá
trong hệ thống sinh vật 73
4.1 Tính chat chung của các loại tia phóng xạ hoá
khi tương tác với vật chất 73
4 2 Tác dụng trực tiếp và tác dụng gián tiếp
cùa tia phóng xạ ion hoá lên hệ thống sinh vật 74

3
 4.3 Vấn đẻ ngưỡng liéu lượng 97
4.4 Bàn chất cùa sự tổn thương hoá học đáu tiỏn
trong hệ thống sống dưới tác dụng của tia phóng xạ 98
Chương 5. Tác dung cùa tia phóng xạ lèn phán tử tế bao vàmỏ 105
5.1 Tác dụng của bức xạ ion hoá lên các phân tử sinh hex: 105
5.2 Tác dụng của tia phóng xạ ion hoá lên tế bào 108
5.3 Tổn thương ở các m ô 116
Chương 6. Những thay dổi về sinh hoá trong cơ the song 121
6.1 S ự tié u th ụ o x y 121

6.2 Quá trình Irao đổi hydratcacbon 122

6.3 Rối loạn trao đổi lypit 123
Chương 7. Tác động của tia phóng xạ lén cơ thế song 127
7.1 Quá trình tác dụng của tia phóng xạ 127
7.2 Độ nhạy cam phóng xạ cúa hệ sinh học 128
7.3 Ngưỡng liều lượng 130
7.4 Các yếu tố ảnh hưởng đến tác dụng
cùa bức xạ ion hoá lén cơ thể sống 135
Chương 8. Những nguyên tảc vé an toàn phóng xạ 139
8.1 Những nguồn phóng xạ ảnh hường đến con người 139
8.2 Liểu tôì đa cho phép 140

8.3 Các biện pháp chù yếu để đảm bào an toàn phóngxạ 141
8.4 Tổ chức làm việc và iheo dõi kiểm tra 145
Chương 9. Sử dụng đồng VỊ phỏng xạ trong Y sinh học 149
9 .1 Phương pháp đánh dấu phóng xạ 149
9.2 Dùng nguồn chiếu xạ 151
Tài liệu tham khảo 157

4
Mở đ ầ u

S i n h h ọ c p h ó n g x ạ là m ộ t n g à n h k h o a h ọ c n g h i ê n c ứ u ả n h
h ư ở n g c ư a c á c t i a p h ó n g x ạ lê n s i n h v ậ t . Với s ự p h á t t r i ể n
n h a n h c h ó n g c ủ a k ỹ t h u ậ t h ạ t n h â n , r ấ t n h i ề u đ ồ n g vị p h ó n g x ạ
(O V PX ) c ủ a h ầ u h ế t c á c n g u y ê n t ố đ ã v à đ a n g đượ c s ả n x u ấ t v à
s ử d ụ n g . N g à y n a y , t r ê n t h ế giới, Đ V P X đ ư ợ c s ử d ụ n g r ấ t r ộ n g
r ã i t r o n g n g h i ê n c ử u Y học, S i n h h ọ c v à D ượ c h ọ c c ũ n g n h ư
t r o n g l â m s à n g , vì v ậ y n g h i ê n c ứ u cơ c h ế t á c d ự n g c ủ a p h ó n g xạ,
I ii r là c á c b ứ c xạ ion h ó a l ê n v ậ t c h ấ t n ó i c h u n g v à s i n h v ậ t nói
riê n g là r ấ t cần thiết.
G i á o t r ì n h s i n h h ọ c p h ó n g xạ c u n g c ấ p c h o s i n h v i ê n các
k i ế n t h ứ c c h ủ y ế u vế cơ sỏ v ậ t lý h ạ t n h â n t h e o h ư ớ n g ứ n g d ụ n g
t r o n g s i n h học p h ó n g x ạ , h i ế u biết v ề c á c n g h i ê n c ứ u v à £Ìả
t h u y ế t v ề c á c q u á t r ì n h s i n h h o á v à t á c đ ộ n g c ủ a p h ó n g x ạ lên
cơ t h ể s ò n g t h ô n g q u a c á c q u á t r ì n h s i n h h o á n à y . G i á o t r ì n h
( 'ù n g t r ì n h b à y c á c q u y đ ị n h về a n t o à n b ứ c x ạ c h o người l à m
v iệ c à các m ôi t r ư ờ n g k h á c n h a u . Nội d u n g v à đ ị n h h ư ớ n g k i ế n
t h ứ c c ủ a g i á o t r ì n h đ ư ợ c tố c h ứ c t h e o c á c c h ư ơ n g n h ư dưới đ â y .
■ Chương 1 : Dại c ư ơ n g vê h ạ t n h ả n n g u y ê n tử. C ấ u tạo c ủ a h ạ t
n h â n . C á c t í n h c h ấ t cơ b ả n c ủ a h ạ t n h â n , lực t ư ơ n g t á c g i ữ a
các n u c l e o n , n ă n g lư ợ n g liên k ế t . N g u ồ n p h ó n g x ạ ion h ó a . C á c
loại p h â n r ả p h ỏ n g x ạ / ? , / . C á c đ ị n h l u ậ t vê p h â n r ã và
p h ó n £ x ạ . C á c dơn vị liều lư ợ n g b ứ c xạ: l i ề u c h i ế u , liều h ấ p
t h ụ (ra đ ), liều t ư ơ n g đ ư ơ n g s i n h v ậ t r a d ( R e m ) v à s i v e r t (H).
■ ( ' h ư ơ n g 2: T ư ơ n g t á c c ủ a bức x ạ h ạ t n h â n với v ậ t c h ấ t .
T ư ơ ng t á c của hạt n ặ n g m a n g diện v à tư ơ n g tác c ủ a các diện

5
t ử với v ậ t c h ấ t . T ư ơ n g t á c c ủ a b ứ c x ạ đ i ệ n t ử VỚI v ậ t c h ấ t:
H iệu ứng q u an g điện, h iệu ứng Compton, hiệu ửng tạo cặp.
T ư ơ n g t á c c ủ a c á c n ơ t r ô n với v ậ t c h ấ t . S ự p h á t h i ệ n các bức
xạ: ô n g đ ế m d ù n g k h í , ố n g d ế m c h ấ t r á n . ố n g đ ế m n h ấ p
n h á y , b u ồ n g W i l l s o n , b u ồ n g bọt.
C h ư ơ n g 3: H ó a h ọ c p h ó n g x ạ h ệ t h ô n g nước. S ả n p h ẩ m đ ầ u
t i ê n c ủ a q u á t r ì n h p h ó n g x ạ nước: s ự t ạ o n ê n c á c gôc t ự d o v à
c á c s ả n p h ẩ m p h â n tử . S ự t h a m g ia p h ả n ứ n g c ù a c á c gốc tự
do. P h ả n ứ n g c ủ a c á c c h ấ t h ữ u cơ h ò a t a n t r o n g rutóc.
C h ư ơ n g 4: Cơ c h ế t á c đ ộ n g c ủ a b ứ c x ạ i o n h ó a t r o n g hệ
t h ô n g s i n h v ậ t . T á c d ụ n g t r ự c t iế p v à t á c d ụ n g g i á n t i ế p c ủ a
t i a p h ó n g x ạ i o n h ó a l ê n h ệ t h ố n g s i n h v ậ t. H i ệ u ử n g p h a
l o ã n g , h i ệ u ứ n g ox y , h i ệ u ứ n g b ả o v ệ v à h i ệ u ứ n g n h i ệ t độ.
T ư ơ n g q u a n g iữ a liề u lư ợ n g c ủ a tia bức xạ vói h iệ u ứ n g
p h ó n g x ạ t r o n g c á c h ệ t h ố n g h ó a h ọ c v à s i n h v ậ t học.
C h ư ơ n g 5: T ác động của tia phóng xạ lên các p h â n tử, t.ế bào
v à m ô. T á c đ ộ n g c ủ a t i a p h ó n g x ạ l ê n c ấ u t r ú c v à h à m lư ợ n g
c ủ a c á c p h â n t ử p r o t e i n , a x i t n u c le ic ; Á n h h ư ở n g c ủ a p h ó n g
x ạ tó i q u á t r ì n h p h â n b à o ; Ả n h h ư ở n g tố i q u á t r ì n h p h á t
triể n và điều k h iển ; V ai trò n h â n và n guyên sin h c h ấ t trong
t ổ n t h ư ơ n g d o p h ó n g x ạ g â y r a , t ổ n t h ư ơ n g c ủ a các m ô m á u
v à c á c cơ q u a n t ạ o m á u . T á c đ ộ n g c ủ a p h ó n g x ạ l ê n b à o t h a i ,
c á c m ô s i n h d ụ c , d a v à n i ê m m ạc.
Chương 6 : N h ữ n g t h a y đổi về s i n h h ó a t r o n g cơ t h ể sống.
T h a y đ ổ i t r o n g t i ê u t h ụ ox y , q u á t r ì n h t r a o đổi h y d r a t c á c b o n ,
R ố i l o ạ n t r a o đổi l y p i t , t r a o đổi p r o t e i n , S ự t h a y đổi c â n b ằ n g
c á c c h ấ t đ i ệ n ly, e n z y m .
C h ư ơ n g 7: T á c đ ộ n g c ủ a t i a p h ó n g x ạ l ê n cơ t h ể s ố n g . Q u á
t r ì n h t á c đ ộ n g c ủ a t i a p h ó n g x ạ , độ n h ạ y c ả m p h ó n g x ạ ,
n g ư õ n g li ề u lư ợ n g . C á c y ế u tô ả n h h ư ở n g đ ế n t á c đ ộ n g c ủ a
t i a p h ó n g xạ l ê n cd t h ể s ố n g n h ư b ả n c h ấ t n ă n g l ư ợ n g c ủ a
t i a , l i ề u lư ợ n g , s u ấ t l i ề u , tố c độ c h i ế u v à y ế u tô' t h ờ i g i a n .
■ Chương 8 : N h ữ n g nguyên t ắ c vỏ a n t o à n p h ó n g xạ. N h ừ n g
n g u ồ n x ạ ả n h h ư ơ n g đ ế n co n ngườ i, l i ề u tối đ a c h o p h é p , c á c
b i ệ n p h á p c h ủ y ế u đ ể đ ả m b ả o a n t o à n p h ó n g xạ. Đ i ể u c h i n h
n g u ồ n xạ, d i ề u chỉnh t r ư ờ n g c h i ế u , t ả n g k h o ả n g c á c h v à t h ờ i
g i a n t i ế p xúc. C á c b i ệ n p h á p c h e c h ắ n . Cơ sở l à m việc v à các
t r a n g t h i ế t bị p h ò n g hộ.
■ C h ư ơ n g 9: S ử d ụ n g d ồ n g vị p h ó n g x ạ t r o n g Y học v à S i n h
học. P h ư ơ n g p h á p đ á n h d ấ u p h ó n g x ạ , n g u ồ n c h i ế u xạ.

7
Chương 1
Đại cư ơ ng vể h ạ t n h â n n g u y ê n t ử

1.1 C ấ u tạ o n g u y ê n t ử và h ạ t n h â n n g u y ê n t ử

1.1.1 C âu tạo c ủ a n g u y ên tử

T ừ th ò i H y l ạ p c ổ đ ạ i , n g ư ò i t a cho r ằ n g m ọ i v ặ t đ ề u do
n h ữ n g p h ầ n tử h ế t sứ c n h ỏ bé, riê n g rẽ c ấ u tạ o th à n h . Đó là
n h ữ n g n g u y e n tử , p h â n tử . P h â n tử là p h ầ n t ử p h ứ c t ạ p gồ m
m ộ t s ố n g u y ê n t ử t ạ o t h à n h , c ò n n g u y ê n t ử là p h ầ n từ n h ò bé
n h ấ t c ủ a v ặ t c h ấ t , k h ô n g t h ể p h â n c h i a được.
Đ ế n cu ỏi t h ế k ỷ XIX, k h i n g h i ê n c ử u t i a â m cực, các n h à
h o á học đ à t ì m r a đ i ệ n t ử t r o n g t h à n h p h ầ n c ủ a m ọi n g u y ê n tử.
T ừ đ ó ngươi t a đ ã x á c n h ậ n r à n g n g u y ê n t ử có c ấ u t ạ o ph ức t ạ p ,
g ồ m n h ữ n g đ iệ n t ử m a n g đ i ệ n â m và n h ữ n g p h ầ n m a n g đ i ệ n
d ư ơ n g . Vì n g u y ê n t ử t r u n g h o à v ể đ iện n ê n độ lớn đ i ệ n tích d ư ơ n g
p h ả i b ằ n g tố n g đ i ệ n tích â m c ủ a các đ i ệ n tử. T u y n h i ê n các n h à
k h o a học c ò n c h ư a h ì n h d u n g được c ấ u t ạ o c ụ t h ể c ủ a n g u y ê n tử.

1.1.1.1 Mẩu nguyên tử của Rutherford

V à o đ ầ u t h ế k ỷ XX, n ă m 1911, E r n e s t R u t h e r f o r d , n h à b á c
h ọ c nổi t i ế n g người A n h , c ả n c ứ vào h à n g l o ạ t c á c k ế t q u ả t h ự c

9
n g h i ệ m c ủ a m ì n h , đ ã đ ể x u ấ t m ộ t m ẫ u lý t h u y ế t vể c ấ u tạo
n g u y ê n tử , gọi là m ẫ u h à n h t i n h n g u y ê n t ử R u t h e r f o r d .
T r o n g mô h ì n h n à y , R u t h e r f o r d đ ã giả t h i ế t r ằ n g khôi lư ợ n g
c ủ a mỗi n g u y ê n t ử đượ c t ậ p t r u n g lại t r o n g m ộ t h ạ t n h â n r ấ t n h ỏ
n ằ m ở t r u n g t â m . H ạ t n h â n n à y m a n g đ i ệ n tích d ư ơ n g và n h ư
vậy, các đ i ệ n tử bị g iữ lại t r o n g n g u y ê n t ử do tư ơ n g tá c C o u lo m b .
T r o n g n g u y ê n t ử t r u n g h o à , đ i ệ n tíc h c ủ a h ạ t n h ả n p h ả i b à n g
t ổ n g đ i ệ n tích c ủ a t ấ t c ả c á c đ i ệ n t ử ở x u n g q u a n h . Do (ló, ỏ m ột
m ứ c độ n h ấ t đ ị n h , n g u y ê n t ử c ủ a R u t h e r f o r d g iố n g n h ư h ệ m ặ t
trời: các đ i ệ n tử c h u y ể n đ ộ n g x u n g q u a n h h ạ t n h â n giống n h ư cảc
h à n h t i n h c h u y ể n đ ộ n g x u n g q u a n h m ặ t trời. Vì kh ô i lư ợ n g c ú a
các đ i ệ n t ử r ấ t n h ỏ so với kh ố i lư ợ n g c ủ a n g u y ê n t ử n è n
R u t h e r f o r d đ ă giả t h i ế t r ằ n g h ầ u n h ư t o à n bộ khối lư ợ n g c ù a
n g u y ẽ n t ử t ậ p t r u n g ở h ạ t n h â n v à h ạ t n h â n cỏ k íc h t h ư ớ c h ế t
sức n h ỏ so với t o à n hộ n g u y ê n tử.

1.1.1.2 Mầu nguyên tử của Bohr

N ă m 1913, N i e l s B o h r d ự a v ào t h u y ế t lư ợ n g t ử c ủ a P l a n c k
đ ã đ ư a r a m ộ t h ọ c t h u y ế t k h á c về c ấ u t ạ o n g u y ê n tử. Ô n g v ẩ n
g iữ m ẫ u n g u y ê n t ử c ủ a R u t h e r f o r d , n h ư n g đ ã b ổ s u n g c á c đ ị n h
đ ề n h ằ m g iả i q u y ế t đ ư ợ c n h ữ n g k h ó k h ă n c h í n h c ủ a m ẫ u h à n h
t i n h n g u y ê n tử.
T r o n g mô h ì n h c ủ a B o h r, mỗi đ iệ n tử k h ô n g t h ể c h u y ể n
đ ộ n g t r ê n n h ữ n g q u ì đ ạ o b ấ t k ỳ m à c h ỉ t r ê n n h ữ n g q u ì d ạ o có
b á n k í n h x á c đ ị n h gọi l à q u ĩ đ ạ o d ừ n g . K h i đ i ệ n t ử c h u y ê n
đ ộ n g tr ê n quĩ đạo xác đ ịn h thì n g u y ê n tử k h ô n g th u h a y p h á t
n ă n g lư ợ n g . N ế u đ i ệ n t ử c h u y ể n t ừ m ộ t q u ĩ đ ạ o l u ợ n g t ử có
n ă n g l ư ợ n g E I s a n g m ộ t q u ĩ đ ạ o k h á c g ầ n h ạ t n h â n h ơ n có
n à n g l ư ợ n g z?2 » n g u y ê n t ử s ẽ p h á t r a m ộ t p h o t o n VỚI t ầ n sô V,
tín h th e o biểu th ử c sau :

10
 h y = E r E 2i (1.1)
t r o n g đ ó h. là h ằ n g sô P l a n c k , có g iá t r ị / 1 = 6 , 6 . 1 0 34 J s.

N g ư ợ c lại. k h i đ i ệ n t ử h ấ p t h ụ m ộ t p h o t o n có n ă n g lư ợ n g hv,
nó s ẽ c h u y ể n t ừ q u ỹ đ ạ o g ầ n h ạ t n h â n s a n g q u ỹ đ ạ o x a h ạ t n h â n
hơ n , c á c giá tr ị E u Eo ứ n g với h a i q u ỹ đ ạ o đ ó p h ả i t u â n t h e o (1.1).

N ă n g lượng của điện t ử k h i c h u y ể n đ ộ n g tr ê n m ột quí đạo

( t h ử n) là:

E' J j ò ệ ỉ L „ , 2)
n h

N h ư v ậ y , t a t h ấ y r ằ n g , ứ n g với m ộ t g iá t r ị xác đ ị n h n
khác 1 , đ i ệ n t ử có t h ể c h u y ể n đ ộ n g t r ê n n h ữ n g q u i đ ạ o k h á c
n h a u , n h ư n g có c ù n g m ộ t m ứ c n ă n g l ư ợ n g .

1.1.1.3 Mẩu nguyên tử theo cơ học lượng tử

T h e o cơ học lư ợ n g từ, t r o n g n g u y ê n t ử ( h a y p h â n tử ), các
d iệ n t ử k h ô n g c h u y ể n đ ộ n g th e o các q u ĩ đ ạ o h o à n to à n xác đ ịn h
m à t ạ o t h à n h c á c “đ á m m â y đ i ệ n t ử b a o q u a n h h ạ t n h â n ”.
T r ạ n g t h á i c ủ a m ỗi đ i ệ n t ử đ ư ợ c đ ặ c t r ư n g b ằ n g các m ứ c n ă n g
l ư ợ n g v à đ ư ợ c x á c đ ị n h b ằ n g 4 s ô ' l ư ợ n g t ử , gồm :
• Sô' l ư ợ n g t ử c h í n h n n h ậ n c á c g i á t r ị n g u y ê n d ư ơ n g
( 1 , 2, 3, 4...)* x á c đ ị n h m ứ c n ă n g l ư ợ n g c ủ a đ i ệ n t ử ứ n g
với q u ĩ đ ạ o c ủ a nó.
• SỐ l ư ợ n g t ử / có t h ể n h ậ n các g i á t r ị n g u y ê n , d ư ơ n g t ừ 0
đ ế n ( n - 1 ) (với n là so> l ư ợ n g t ử c h í n h ) , đ ặ c t r ư n g c h o
m ô - m e n q u ĩ đ ạ o c ủ a đ i ệ n tử.

■ Sô" lượng t ử t ừ ra, đ ặ c t r ư n g ch o m ô m e n t ừ quĩ đ ạ o c ủ a

d iệ n tủ, n h ậ n các giá tr ị n g u y ê n t ừ - / đ ế n +z, k ể cả giá t r ị 0 .

11
 ■ S ô lượng t ử s p i n , đ ặ c t r ư n g c h o sự t ự q u a y c ù a đ i ệ n từ
q u a n h t r ụ c r i ê n g c ủ a nó. S p i n chỉ có t h ể n h ậ n h a i giá
t r ị + 1 / 2 và - 1 / 2 . Ở m ộ t t r ạ n g t h á i ứ n g với 3 s ố l ư ợ n g tử
n ó i t r ê n có t h ể có tới h a i đ i ệ n t ử và h a i đ i ệ n t ử n à y tự
q u a y q u a n h trụ c c ủ a m ìn h th eo hai h ư ớ n g ngược n h a u ,
t ạ o t h à n h m ộ t c ặ p có s p i n đối s o n g so n g .
Lớp m â y đ iệ n t ử c ủ a n g u y ê n t ử được t ạ o n ê n th e o m ộ t qui
luật xác định và chặt chẽ. T r o n g tất cả các trạng thái khả dì ở
n g u y ê n tử, các d i ệ n t ử lu ô n lu ô n c h iế m t r ạ n g t h á i s a o c h o n ă n g
lư ợ n g c ủ a c h ú n g là cực tiể u , đ ồ n g thòi k h ô n g k h i n à o tồn t ạ i h ai
đ i ệ n tử có bôn s ố lư ợ n g t ử h o à n to à n gióng n h a u ( n g u y ê n lý P au li)
t r o n g c ù n g m ột n g u y ê n tử. T r ạ n g th á i c ủ a n g u y ê n t ử h a y p h â n tử
sẽ t h a y đổi khi có í t n h ấ t m ộ t s ố l ư ợ n g t ử c ủ a m ộ t đ i ệ n tử t h a y đổi.

1.1.2 Các lực cơ b ả n tro n g nguyên tử

và h ạ t n h â n

C á c h ạ t t í c h đ i ệ n t h ô n g t h ư ờ n g t á c d ụ n g l ê n n h a u m ộ t lực
gọi là lực đ i ệ n (còn gọi là lực C o u lo m b ) , lực n à y là lực h ú t n ế u
c á c đ i ệ n tíc h t r á i d ấ u n h a u v à là lực đ ẩ y n ế u h a i đ i ệ n t íc h c ù n g
d ấ u . K h i k h o ả n g c á c h g i ữ a c á c h ạ t t íc h đ i ệ n c à n g x a th ì lực đ iộ n
càng VCU và ngược lại, v à sự biến thiên n h ư vậy tuân theo quy
l u ậ t b ì n h p h ư ơ n g c ủ a k h o ả n g cách . C h í n h lực h ú t c ủ a h ạ t n h â n
b a o gồ m c á c p r o t o n t í c h đ i ệ n d ư ơ n g đ ã giừ c h o đ i ệ n t ử t ồ n tạ i
t r ê n q u ĩ đ ạ o q u a n h h ạ t n h â n . Đ i ệ n t ử ở g ầ n h ạ t n h â n s è bị h ú t
m ạ n h hơ n. T r o n g đ i ể u k i ệ n b ì n h t h ư ờ n g , các n g u y ê n l ử đ ể u
t r u n g h o à v ế đ i ệ n , vì t ổ n g đ i ệ n tích d ư ơ n g c ủ a c á c p r o t o n v ừ a
b ằ n g t ổ n g đ i ệ n t í c h â m c ủ a c á c đ i ệ n t ử t r ê n q u ỹ d ạ o . N ê u có m ộ t
đ i ệ n t ử n à o bị b ặ t r a t h ì n g u y ê n t ử t r ở t h à n h t í c h đ i ệ n d ư ơ n g
(tứ c là t r ở t h à n h m ộ t i o n d ư ơ n g ) v à s ẽ h ú t b ấ t k ỷ đ i ệ n t ử t ự d o
n à o ỏ g ầ n c ạ n h đ ể t r ở lại t r ạ n g t h á i t r u n g h o à vể đ i ệ n .

12
 N gườ i t a (lã biêt rủng, h ạ t n h ả n n g u y ê n t ử trư ớ c h ê t đượ c
cấ u t ạ o l ừ c á c h ạ t p r o t o n v à n ơ t r o n , gọi c h u n g là c á c n u c le o n .
N ơ tro n t r u n g lio à vẽ d iệ n n ê n k h ô n g có lự c d iộ n tư ơ n g tá c giửĩì
hai n ơ t r o n h o ặ c g iữ a p r o t o n v à n ơ i r o n . T r á i lại, có lực d à y r ấ t
lớn g iữ a c á c p r o t o n với n h a u vì c h ú n g đ ề u m a n g đ iệ n tíc h
dươ n g . N h ư n g các h ạ t p r o t o n t í c h đ i ệ n d ư ơ n g n à y v ẫ n t ồ n t ạ i
c ạ n h n h a u c ù n g với c á c n ơ t r o n t r o n g h ạ t n h â n . Đ ó là nhờ có m ộ t
loại lực t h ử hni, gọi là lự c t ư ơ n g t á c m ạ n h . Lực n à y m ặ c d ù
m ạ n h hon lực đ i ệ n n h i ề u l ầ n k h i h a i h ạ t k ể n h a u , n h ư n g sẽ
gi à nì r ấ t n h a n h tới 0 khi các h ạ t cấu th à n h củ a h ạ t n h â n cách
n h a u m ộ t k h o ả n g lớn h ơ n 10 13 c m . Lực t ư ơ n g t á c m ạ n h g i ữ a c á c
n u c l e o n là n h ư n h a u .
M ộ t lự c t h ử b a r ấ t đ á n g đ ư ợ c c h ú ý vì n ó có t h ổ l à m c h u y ế n
(lỏi p r o t o n t h à n h n ơ t r o n v à n g ư ợ c lại. L ự c n à y n h ỏ hơ n lực đ i ệ n
và r ù n g n h ỏ h ơ n cả lực t ư ơ n g t á c m ạ n h n ê n dược gọi là lực
t ư ơ n g t á c y ế u . Lực t ư ơ n g t á c y ế u có t á c d ụ n g t r o n g p h ạ m vi g ầ n
k ể t ấ t c ả c á c h ạ t cơ b ả n v à p h ạ m vi h i ệ u lự c là dưới 1 0 14 cm.
C ò n cỏ m ộ t lực t h ứ t ư t á c d ụ n g l ê n t ấ t c á c á c t h à n h p h ầ n
c ủ a n g u y ê n t ứ là lực h ấ p d ẫ n . Đ ó l à lự c h ú t dôi với t ấ t cả c á c đôi
tư ợ n g có k h ô i lượng. T u y n h i ê n , v ê c ư ờ n g độ t h ì lực h ấ p d ẫ n n h ỏ
h ơ n lực đ i ệ n k h o ả n g 1 0 l(> l ầ n , n ê n t r o n g t h ự c t ế lực n à y k h ô n g có
tá c d ộ n g £Ì đ ế n n g u y ê n tử.

1.1.3 C âu tạo củ a h ạ t n h â n nguyên tử

N g ư ờ i t a đ ã b i ế t r à n g , h ạ t n h â n n g u y ê n t ử tr ư ớ c h ế t đ ược
c ấ u t ạ o t ừ c á c h ạ t p r o t o n v à n ơ t r o n , gọi c h u n g là c á c n u c l e o n . Sô"
lư ợ n g p r o t o n t r o n g m ộ t h ạ t n h â n n g u y ê n t ử đượ c ký h i ệ u b ằ n g
c h ừ Zy c ù n g c ò n dượ c d ù n g n h ư là chi s ố đ i ệ n t í c h c ủ a h ạ t n h â n .
Sô n à y b ằ n g sỏ đ i ệ n t ử c ủ a n g u y ê n t ử v à vì vậv, z cò n được gọi

13
là n g u y ê n t ử số. Sô n à y , d o đ ó c ù n g c h o b i ế t vị t r í c ủ a n g u y ê n lô
t r o n g b ả n g t u ầ n h o à n M e n đ ê l ê e p . T r o n g k h i đó, sỏ lư ợ n g n ơ t r o n
có t r o n g m ộ t h ạ t n h â n đ ư ợ c k ý h i ệ u b ằ n g c h ữ N.
K h i có sự k h ô n g c â n b ằ n g v ê sô" đ i ệ n t ử v à số p r o t o n ,
n g u y ê n t ử sẽ k h ô n g cò n t r o n g t r ạ n g t h á i t r u n g h o à về đ i ệ n và
tr ớ t h à n h m ộ t ion.

SỐ’ lư ợ n g n u c l e o n t r o n g h ạ t n h â n đ ư ợ c k ý h i ệ u b à n g c h ữ A.
N h ư v ậ y A là t ổ n g c ủ a z (sô proton) v à N (sô n ơ t r o n ) và vì t h ê A
cò n có t ê n là sô k h ô i. T r ê n t h ự c t ế , k h ỏ i lư ợ n g c ủ a n g u y ê n t ử
n ằ m ỏ h ạ t n h â n c ủ a n g u y ê n tử.

C h ú n g t a b i ế t r ằ n g c á c đ ặ c t í n h h o á học c ủ a m ộ t n g u y ê n t ố
là d o sô" đ i ệ n t ử q u y ế t đ ị n h , vì v ậ y n g u y ê n t ử s ố z d ặ c t r ư n g ch o
các n g u y ê n t ố h o á h ọ c k h á c n h a u .
Nuelií* là loại n g u y ê n t ử b ấ t k ỳ đ ư ợ c t h ể h i ệ n với sỏ p r o t o n
v à n ơ t r o n c ủ a nó.

M ộ t vài nuclit được gọi b ằ n g n h ữ n g tên độc biột vi n h ữ n g

n g u y ê n n h â n lịch sử, ví d ụ như:

| H ! hoặc Ị) Prot-on ịH 2 h o ặ c d Đơteron

lH3hoặc t Triton >He1hoặctt Hạt alpha
Đ ồ n g vị p h ó n g x ạ c ủ a m ộ t n g u y ê n tỏ là c á c n u c l i t với sô z
g i ố n g n h a u n h ư n g s ố N k h á c n h a u . Vì c á c đ ồ n g vị p h ó n g xạ có
c ù n g sô đ i ệ n tử, n ê n c h ú n g có t í n h c h ấ t h o á học h o à n t o à n n h ư
n h a u . V í d ụ , có m ộ t sô" đ ồ n g vị c ủ a l ố t n h ư : m ỉy ẳ27l và Ị3 ỉi.
N g ư ò i t a c ũ n g còn p h â n b i ệ t các c h á t có c ù n g sô n ơ t r o n là
c á c đ ồ n g n d t r o n , t ứ c ỉà các n u c l i t có s ố N g iố n g n h a u n h ư n g sô z
k h á c n h a u . N goài r a , các c h ấ t đ ồ n g k h ố i là các n u c l it có sô A
g iố n g n h a u .

14
 H i ệ n n a y , n g ư ờ i t a d ã b i ế t k h o ả n g h ơ n 3 0 0 đ ồ n g vị p h ó n g
x ạ (ự n h i ê n v à g ầ n 1 0 0 0 đ ồ n g vị p h ó n g x ạ n h â n tạo . Các đ ồ n g vị
p h ổ n g x ạ t r o n g t ự n h i ê n t h ư ờ n g ở d ạ n g b ể n , có t h ò i g i a n b á n rã
r a t đài. Do đó, c h ú n g k h ô n g t h ỏ a m ã n các y ê u c ầ u s ử d ụ n g c ho
c á c ử n g d ụ n g t r o n g Y học v à S i n h học. T r o n g t h ự c tế , c á c đ ồ n g
VỊỊ ì h â n t ạ o d ù n g t r o n g Y học v à S i n h h ọ c đ ề u là các đ ồ n g vị
n h ố n tạ o , do con n g ư ờ i t ạ o r a t r o n g các m á y g i a tốc, h o ặ c l à s á n
p h ẩ m của quá tr ìn h p h â n hạch của u r a n iu m h a y plutonium
t r o r .g các lò p h ả n ứ n g h ạ t n h â n .
Cơ học lượng t ử đ ã có n h ữ n g t h à n h c ô n g lớn t r o n g việc giải
t h í c h <:áf t r ạ n g t h á i n ă n g lượng c ủ a các đ iệ n tử, các lực liên k ế t và
c a n tạo c ủ a n g u y ê n t ử v à do đó, c ũ n g được á p d ụ n g đ ể lí giải các
l i ê n k ế t và c ấ u t ạ o c ủ a h ạ t n h â n . T r ê n cơ sở n à y đ ã có n h ữ n g m ô
himh vể c ấ u t ạ o c ủ a h ạ t n h â n n h ư t r ì n h b à y n g ắ n g ọn dưới đảy.

1*. 13.1 Mẩu lớp

T h e o n g u y ê n lý l o ạ i t r ừ P a u l i , mồi m ứ c h ạ t n h â n có t h ể có
b ô n h ạ t : h a i p r o t o n vói s p i n n g ư ợ c c h i ể u n h a u v à h a i n ơ t r o n với
spur, n glide c h i ể u n h a u . Đ i ề u đ ó k h á c với c á c lớp vỏ c ủ a n g u y ê n
tủi' đ i ỉ g ồ m h a i đ i ệ n t ử với s p i n ngược c h i ề u n h á u t r o n g m ỗ i m ứ c
m ă n g lư ợ n g , s ở d ĩ có s ự k h á c n h a u n h ư v ậ y là vì t r o n g h ạ t n h â n
cói hai loại h ạ t k h á c n h a u có t h ể c ù n g c h i ế m c á c m ức n ã n g
lư/Ợrg, t r o n g k h i đ ó t r o n g n g u y ê n t ử chỉ có các đ i ệ n t ử c h i ê m c á c
111 ứ( n ă n g lượng. Vì v ậ y n g ư ờ i t a giả t h i ế t h ạ t n h â n được c ấ u t ạ o
tìử c í c lớp m à các lóp vối c á c m ứ c n ă n g l ư ợ n g t ư ơ n g ứ n g được l a p
đ ẩ y l ầ n lượ t b ằ n g c á c n u c l e o n , v à n h ư v ậ y , lớp đ ư ợ c h íp đ ầ y đ ầ u
t i ê n sõ c h ứ a 2 proton và 2 n ờ t r o n , t ư ơ n g ứ n g với h ạ t n h â n c ủ a
H<êl, t ứ c là oHe4. T h ự c n g h i ệ m cho t h ấ y «>He4 b i ể u lộ n h i ề u đ ặ c
đ i i ể n m à m ộ t h ạ t n h â n với lỏp vỏ đ ầ y s ẽ có, đó là: 2 H e 4 l i ê n k ế t
chiặt h ơ n n h i ể u so với c á c h ạ t n h â n k h á c b ê n c ạ n h ; n ó có r ấ t ít
k h ìả n ă n g b ắ t t h ê m n ơ t r o n .

15
 • •
A A Ạ Ạ

...n -..aA
A A
f

0 o -
A A

; . 0 o

# (a) Nơtron o (b) Proton

Hinh 1.1
Sơ đổ biểu diẻn mửc độ làm đấy cảc lớp của hạt nhãn

T ương lự n h ư tro n g các nguyên tử, tro n g các hnt n h â n , số

p r o t o n v à sô" n ơ t r o n d ù n g dê t ạ o n ê n các lớp l ấ p đ ầ y sẽ t ă n g d ầ n
t ừ c á c h ạ t n h â n n h ẹ lê n đ ế n các h ạ t n h â n n ạ n g , sao c h o c á c
n u c l e o n lu ô n t ạ o t h ả n h c ặ p t ừ n g dôi m ộ t ở m ỗi m ứ c n ă n g lư ợ n g .
M a ỵ e r v à J e n s e n d ã c h ứ n g m i n h r ằ n g với lý t h u y ế t l ư ợ n g t ử
dựa trê n mẫu lớp ta có th ể tiên đoán sô" nucleon trong các lớp
đ ầ y . M ộ t b ằ n g c h ứ n g t h ự c n g h i ệ m k h á c có t h ể g iả i t h í c h đ ược
b ằ n g m ẫ u lớp là h ầ u n h ư k h ô n g t ồ n t ạ i c á c h ạ t n h â n b ể n có s ố
n ơ t r o n là m ộ t s ố lẻ h o ặ c có m ộ t s ố lẻ c á c p r o t o n . T a h ã y h ì n h
d u n g c á c n u c l e o n l iê n k ế t với n h a u t r o n g m ộ t h ô t h ê n á n g n h ư ờ
h ì n h l . l a , m à t r o n g dó c á c c h ấ m m à u s á n g b i ể u t h ị các p r o t o n
v à c á c c h ấ m m à u đ e n b i ể u th ị các n ơ t r o n . N h ư v ậ y , h ì n h l . l a
m ô t ả m ộ t h ạ t n h â n với sô z lẻ v à sô N lẻ (do dó m à A c h a n ) .
Nếu thông qua một qu á trìn h nào đó, nơtron đơn lẻ (không tạo
c ặ p ) b i ế n đổi t h à n h m ộ t p r o t o n th ì sẽ x u ấ t h i ệ n một h ạ t n h â n
n h ư m ô t á ở h ì n h i . l b . H ạ t n h ả n n à y cỏ z c h ẵ n v à JV c h ằ n , v à
n ă n g lư ợ n g liên k ế t đ a t à n g lê n vì c á c lớp co n c h ử a các n d t r o n

16
 và proton đểu (lược lấp (tầy. Các h ạt n h â n VỚI sô khỏi A lẻ phái
lu ô n lu ô n có m ột n u c l e o n k h ô n g g h é p c ặ p và n h ư v ậ y sẽ k h ô n g
cỏ h i ệ u ứng t ư ơ n g tự. T í n h c h ấ t n à y đượ c gọi là " h iệ u ứ n g g h é p
c ậ p " vì nó p h ả n á n h k h u y n h h ư ớ n g c á c n ơ t r o n v ả các p r o t o n
x u ấ t h i ệ n t h à n h t ừ n g c ặ p với c á c t h à n h v i ê n t r o n g c ặ p th u ộ c
v à o c ù n g m ộ t loại. R õ r à n g là h i ệ u ứ n g g h é p c ặ p m ạ n h cho t h ấ y
các h ạ t n h ả n với z lẻ - N lẻ l u ô n lu ô n là k h ô n g b ể n .

T ư ơ n g t ự n h ư n g u y ê n t ử k h i bị k íc h t h í c h s ẽ p h á t ra q u a n g
p h ố v ạ c h t h ì các h ạ t n h â n k h i bị k ích t h í c h sẽ p h á t r a bửc xạ có
n à n g l ư ợ n g g iá n đ o ạ n t ư ơ n g t ự n h ư c á c q u a n g p h ổ v ạ c h , v ề m ặ t
lịch sử, b ứ c x ạ n à y đượ c n h ậ n b i ế t n h ư là m ộ t t r o n g b a loại bức
xạ do c á c c h ấ t p h ó n g xạ p h á t r a v à được gọi là "bức xạ g a m m a " .
N g à y n a v t u y b i ế t b ứ c x ạ y có b ả n c h ấ t đ i ệ n t ừ n h ư c h í n h c á c t ia
X, người t a v ẫ n d ù n g t e n t i a g a m m a v à k ý h i ệ u Ỵ đ ể chi' b ứ c xạ
điện từ do hạt nhân phát ra.
T uy n h iên , h ạ t n h â n k h ô n g n h ấ t th iế t phải p h á t ra tia y để
l à m g i ả m n ả n g lư ợ n g k íc h t h í c h . Có m ộ t q u á t r ì n h t h ử h a i gọi là
"sự b i ế n h o á n n ộ i” c ạ n h t r a n h t r ự c t i ế p với s ự p h á t xạ t ia Ỵ.
T r o n g q u á t r ì n h n à y , h ạ t n h â n t r u y ề n n ă n g l ư ợ n g c ủ a nó t r ự c
t i ế p ch o đ i ệ n t ử c ủ a n g u y ê n t ử v à đ i ệ n t ử b a y r a với đ ộ n g n ă n g :

Ee= w -B „ (1.3)
với w là h i ệ u n ă n g l ư ợ n g g i ữ a h a i m ứ c n ă n g lư ợ n g c ủ a h ạ t n h â n
v à B< là n ă n g lương liê n k ế t c ủ a d i ệ n tử với h ạ t n h â n .

N ă n g lư ợ n g l i ê n k ế t B x u ấ t h iện dưới d ạ n g các tia X khi

c h ỗ t r ố n g t r o n g n g u y ê n t ử dượ c l â p d ầ y.

Nói c h u n g có t h ể d ù n g i n ẫ u lớp đ ể g iải th íc h m ộ t sô tí n h c h ấ t

q u a n t r ọ n g q u a n s á t dược b ằ n g t h ự c n g h i ệ m c ủ a các h ạ t n h â n . T u y
Iìhíên, m ẫ u lớp k h ô n g giải th í c h đ ư ợ c rv á h đổ m ặ t d ộ h ầ u n h ư
k h ô n g dổi c ủ a h ạ t n h â n , s ố n ơ t r o n d ư Ịtrong các h ạ t n h â n có s ố
i

... • , ,
Tí : i CỈ *Ỉ L k

Ị s ỏ ’ IX /J 0 Ể y ỉ
khôi A lớn, q u á t r ì n h p h ả n h ạ c h và các q u á t r ì n h p h á n râ p h ó n g xạ
a và p. Đ ể giải th íc h các h i ệ n tượng n à y m ộ t cách t h o ả đ á n g , ngươi
ta c ù n g đ â để x u ấ t m ộ t m ẫ u h ạ t n h â n k h á c • m ẫ u giọt chất lỏng.

1.1.3.2 Mau giọt chất lỏng

M ẫ u giọt c h â t lò n g coi h ạ t n h â n n h ư m ộ t n h ó m các h ạ t
t ư ơ n g t á c m ạ n h v à các t í n h c h ấ t t ổ n g t h ể c ủ a h ạ t n h â n được x e m
là t r u n g b ì n h c ủ a t ấ t cả c á c h ạ t đó d ó n g góp d ồ n g thời. C á c
n u c l e o n được x e m n h ư r ấ t giống với các p h â n t ử t r o n g m ộ t giọt
c h a t lỏ n g ở chỗ các h ạ t đ ề u góp p h ầ n n h ư n h a u vào các t í n h c h ấ t
t ô n g th ể . Đ iều n à y h o à n t o à n k h á c với m ẫ u lớp: ỏ đó m ột n u c l e o n
(cụ t h ể là các n u c le o n l à m đ ầ y m ộ t lớp) có t h ể l à m t h a y đổi các
t í n h c h ấ t m ột c á c h c ả n b ả n . Đ ể đ ặ c t r ư n g m ẫ n n à y ngươi t a sử
d ụ n g b a t í n h ch ấ t:
■ C h ấ t lỏng h ạ t n h â n có t í n h c h ị u n é n c a o và t ấ t cả các
h ạ t n h â n có m ậ t độ n h ư n h a u .

■ G iữ a các n u c le o n có h a i lực tư ơ n g tác: lực C oulom b giữa

các p r o to n và lực t ư ơ n g tác m ạ n h cỏ c ù n g độ lốn g iữ a t ấ t
cả các nucleon.

■ M ộ t n u c l e o n chỉ có t h ể t ư ơ n g t á c m ạ n h vói m ộ t sô h ữ u
h ạ n n u c l e o n n à m x u n g q u a n h nó.

1.1.3.3 Mẩu tập thể

M ẫ u t ậ p t h ể là s ự k ế t h ợ p c á c đ ặ c đ i ể m c ủ a m ẫ u lớp và
m ẫ u g i ọ t c h ấ t l ỏ n g đ ể x â y d ự n g m ộ t lý t h u y ế t có k h ả n à n g lý
g i ả i t ấ t c ả c á c h i ệ n t ư ợ n g h ạ t n h â n đ ã q u a n s á t được. T r o n g
m ẫ u n à y , h ạ t n h â n được h ì n h d u n g n h ư là có m ộ t lõi gồm các
lớp c h ứ a đ ầ y c á c n ơ t r o n v à p r o t o n . C á c n ơ t r ô n v à p r o t o n còn lại
được coi là có liên k ế t y ế u với bê m ặ t c ủ a lõi t r u n g t â m . Lớp bề
18

*
ị
 m ậ t n à v có t h ể có n h ữ n g loại c h u y ể n đ ộ n g và c ấ u h ì n h h ì n h học
k h á c n h a u đối vỏi lõi t r u n g t â m . N h ư v ậ y lõi t r u n g t á m có các
l í n h ( 'h ấ t k h á g i ô n g với các línlì c h ấ t t iê n đ o á n t h e o m ẫ u giọt
c h ấ t lóng, c òn các t h a y dối t r ê n b ê m ặ t h ạ t n h â n c h o ta n h i ề u
h i ệ u ứ n g p h ù hợp với s ự t i ê n đ o á n t h e o m ẫ u lớp.
T h à n h công c ủ a lý t h u y ế t n à y là ỏ ch ỗ n ó đ ã t i ê n đ o á n dược
s ụ t ồ n t ạ i c á c m ứ c q u a y t r o n g h ạ t n h â n . N h ữ n g m ứ c đó t ư ơ n g tự
n h ư c á c m ứ c q u a y t r o n g p h á n tử, l à m x u ấ t h i ệ n n h ữ n g giải
n a n g lư ụ u g q u a y t r o n g p h ố p h â n tử . T a có t h ể d ù n g m ẫ u t ậ p th ê
đ ể tiô n đ o á n n ă n g lư ợ n g v à k h o ả n g c á c h c ủ a c á c m ứ c q u a y đó
m ộ t c á c h r ấ t c h í n h x á c đói với c á c h ạ t n h ả n đ ấ t h i ế m . Đó là lý
t h u y ế t (!ầu t i ê n đ ã t i ê n đ o á n với m ộ t độ c h í n h xác h ợ p lý k h o ả n g
c á c h c ủ a c á c m ú c n ă n g lư ợ n g c ủ a h ạ t n h â n .

1.1.4 Các tín h c h ấ t cơ b ản của h ạ t n h ân

N h ữ n g lực c h í n h g i ữ a c á c n u c le o n t r o n g h ạ t n h â n gồm h a i
loại. M ột loại là lực đ ẩ y t ì n h d i ệ n C o u l o m b g iử a các p r o t o n . Lực
n à y cỏ đ ộ lớn tỷ lệ với t í c h c ủ a c á c đ i ệ n tíc h v à tỷ lệ n g h ị c h với
b ì n h p h ư ơ n g c ủ a k h o ả n g c á c h g iữ a c h ú n g . L o ạ i t h ử h a i là lực
h ú t r ấ t m ạ n h g iữ a t ấ t cả các n u c l e o n vỏi n h a u m à t a gọi là lực
tư ơ n g tác m ạ n h .
T h ự c n g h i ệ m đ â c h ứ n g tỏ r ằ n g lực n ó i t r ê n c h ỉ t ồ n t ạ i k h i
c á c n u c l e o n n ằ m r ấ t g ầ n n h a u với k h o ả n g c á c h 1 0 15 m và độ lớn
(.ủa lực cló l à n h ư n h a u g i ữ a h a i n u c l e o n b ấ t k ý t r o n g p h ạ m vi
đ ộ c h í n h x á c c ủ a c á c p h é p đo.

Đ ặ c đ i ể m t h ứ h a i c ủ a lực n à y là t í n h b ã o h ò a . M ộ t n u c le o n
c h ỉ t ư ơ n g t á c với m ộ t sỏ h ữ u h ạ n các n u c l e o n k h á c . T r o n g h o á
học, nguyên tử Oacbon có boil liên kết, khi bốn liên kết này
t ư ơ n g t á c với r á c n g u y ê n t ử l â n c ậ n t h i n g u y ê n t ử C a c b o n t r ở

19
nên trơ. Các liên kết đà được nói đến là bão hoà. Tương tự, ta có
thế giải thích tính bâo hoà của lực h ạ t n h ã n bàng cách coi nó là
một lực trao đổi, nếu các nucleon trong một cấu trúc phửc tạp
của hạt nhân và thực sự tương tác trao đối với nhau qua một
h ạ t nào đó. Ý tương này cõng tương tự như khi xem x ét tác
dụng của các lực điện từ trong trưòng điện từ, gọi là tương tác
điện từ, với các photon giữ vai trò là h ạ t tru yền tương tác. Năm
1936, Yukawa đã giả th iế t loại h ạ t tru y ền tương tác đó và gọi đó
là "mezon". Anderson và N eđ d enn ey er sau đó đã tìm ra m ột sô'
loại mezon khác n h a u có khôi lượng từ 200 đến 300 lần khổĩ
lượng điện tử và có th ể m ang điện tích dương, âm hoặc không
m ang điện.
Q ua Ihực nghiệm (phương pháp tá n xạ Rutherford), người
ta đã ước tính được bán kính của hạt nhán theo biểu thức sau:
% f i = i ? 0A1/3m , (1.4)
với: R 0 là bán kính h ạ t n h â n đơn vị, có giá trị xác dịnh bằng
thực nghiệm là 1,5. 10 15 m,
R là bán kính hiệu dụng và

A là số khối của h ạ t n h ân tương ứng.

1.1.5 Năng lượng liên k ế t củ a h ạ t n h â n

Ta có thể xem xét n ă n g lương h ạ t n h ân là nản g lượng cần

thiết để ị ả c ì ì tất cả các nucleon ra xa nhau tới một khoảng cách
đủ lỏn sao cho lực tương tác m ạnh giữa các nucleon không còn
nữa. Ta cũng có th ể xét n ăn g lượng liên k ết theo chiếu ngược
lại, tửc là coi nó như n ă n g lượng được giải phóng khi các
nucleon tự do hợp n h ấ t lại để tạo th à n h h ạ t nhân. Tuy nhiên, ta
không thể đo được công nàng dùng để tách một hạt nhân Ưrani
th ả n h các nucleon riêng rè, nh ư n g ta có th ể thực hiện một phép

*20
cỉo t ư ơ n g d ư ơ n g q u a k hô i lư ợ n g c ủ a h ệ n h ò hộ t h ứ c n ă n g lượng
K m s to i n :

(1.5)
VÓI c là tôc độ ánh sáng.
C á c k ế t q u á t h ự c n g h i ệ m đo khôi lư ợ n g n g u y ê n t ử cho t h ấ y
k h ô i lư ợ n g h ạ t n h â n lu ô n n h ỏ h ơ n t ố n g khố i lư ợ n g c á c n u c le o n
h ợ p t h à n h . Đó là h iộ n t ư ợ n g h ụ t khỏi v à lư ợ n g h ụ t k h ô i ctó được
t í n h b ằ n g b i ể u t h ứ c sa u :

â m = Z m v + (A - Z) m n - m hn, ( 1.6)
t r o n g dó: m v là khôi lượng c ủ a proton;
TOtỉ là kh ô i lư ợ n g c ủ a n ơ t r o n ;
m hn là kh ố i lư ợ n g c ủ a h ạ t n h â n .
H i ệ n t ư ợ n g h ụ t k h ố i đượ c g i ả i t h í c h n h ư s a u :
Khi c h ư a tạ o t h à n h h ạ t n h â n , z p r o t o n v à (A —Z) n ơ t r o n có
n ã n g l ư ợ n g t ố n g c ộ n g là:

z mp c~ + (A - Z) mn c2 = [z mp + (A - Z) m j c2 (1.7)
K h i d ã tạ o t h à n h h ạ t n h â n với k h ô i l ư ợ n g m hn thì t ổ n g
n ã n g híỢng liên k ế t tương ứng là m hn C2.
N à n g lư ợ n g lié n k ế t n à y n h ỏ h ơ n t ổ n g n ă n g lư ợ n g c ủ a c á c
n u d c o n r i ê n g rẽ nói ỏ t r ê n . Đó là vì t a c h ư a x é t đ ế n m ộ t p h ẩ n
nang lượng q u a n t r ọ n g , tử c là p h ầ n n ă n g lư ợ n g đ ể liê n k ế t các
nuclcon VỚI n h a u t h à n h h ạ t n h â n . C h í n h sự h ụ t khôi ứng với
n ă n g lư ơ n g liên k ế t h ạ t n h â n . N h ư v ậ y , n ă n g l ư ợ n g liên k ế t
t o à n p h a n c ủ a h ạ t n h â n /X Á s ẽ là:

AE = \z m v + (A - Z) m n] c2 - m hn c 2 ( 1 .8 )
Ví d u :

E ( v H e 1) “ Ị(2m,, + 2 m n) - m ( 2 H c ’1)] c 2 (1.9 )

= [ 2 .1 ,0 0 7 5 9 + 2. ] «,00898 - 4,00 2 76 ] c 2 = 2 8 , 2 8 M eV

21
 Đ ê d á n h g iá c h í n h xác h ơ n dộ b ể n v ữ n g c ủ a m ộ t h ạ t n h â n ,
người t a p h ả i t í n h đ ế n n ă n g lư ợ n g h ê n k ế t r i ê n g , đó là n ă n g
lư ợ n g l i ê n k ế t t í n h t r u n g b i n h cho m ộ t n u c l e o n t r o n g h ạ t n h â n .
N ế u gọi n ă n g lư ợ n g liên k ế t r i ê n g là € , t a có:

AE Am 2
£ ( 1. 10)

Nói c h u n g , h ạ t n h â n n à o có € c à n g lớn t h ì h ạ t n h â n đó c à n g
b ề n . N ă n g lư ợ n g l i ê n k ế t r i ê n g ở c á c h ạ t n h â n k h á c n h a u p h ụ
thu ộ c vào số khối củ a chúng, n h ư chỉ ra m ột cách đ ịn h tín h ỏ
hình 1 . 2 dưới đ â y .

Số khối A
Hình 1.2:
Mối quan hệ giữa năng lượng liên két riêng và số khối
của cảc nguyên tổ

H ì n h (1.2) c h o t h ấ y r ằ n g :

• C ác h ạ t n h â n n h ẹ , n ă n g lượng liên k ế t riêng tă n g

n h a n h t ừ 1,2 M e V ( j H 2) đ ế n 2 ,8 M e V ( , H 3) v à đ ạ t đ ế n
7 M e V ( 2 H e 4).

22
 • T r o n g c á c h ạ t n h â n n ặ n g , với s ô k h ỏ i A t ừ 140 đ ê n
240. n à n g lượng lion k ế t r i ê n g g iả m d ầ n n h ư n g r ấ t
ch ậ m từ 8 M eV đ ế n 7 MeV.

• C ác h ạ t nhản t r u n g bình, với sô khôi A t ừ 40 đên 140, có

n à n g lượng h ê n k ế t r i è n g VỚI g iá tr ị lớn n h ấ t n à m t r o n g
k h o ả n g 7' 8 ,6 MeV. Đ i ể u n à y g iải th í c h tạ i s a o t r o n g t h ự c
tế, c á c h ạ t n h â n t r u n g b i n h lại b ể n n h ấ t . Vì h ầ u h ê t các
h ạ t n h â n đ ể u có n ă n g lư ợ n g liê n k ế t r i ê n g tr o n g k h o ả n g
7-8,6 M eV n ê n có t h ể x e m giá t r ị c ủ a n ă n g lượng liê n k ết
r i ê n g t r o n g k h o à n g đó là k h ô n g đổi v à x e m n ó là g iá tr ị
b à o hoà. G iá t r ị b ã o h o à c ủ a n ă n g lư ợ n g liên k ế t r i ê n g
dược giải t h í c h là do k h o ả n g t á c d ụ n g n g ắ n v à có t í n h b ão
h o à c ủ a c á c lực h ạ t n h â n . S ự s u y g i ả m c h ậ m c ủ a n ả n g
lư ợ n g liên k ế t r i ê n g v ể p h í a các h ạ t n h â n n ặ n g là do lực
d ẩ y C o u l o m b t ă n g lê n k h i s ố p r o t o n t ả n g lên.

N ế u h ạ t n h â n có k h ô i l ư ợ n g t ĩ n h ?MÁ t h ì n à n g lư ợ n g t o à n
p h ầ n c ủ a n ó sè là: E = M (Z , A) c 2 và t h e o c á c p h ư ơ n g t r ì n h (1.7)
v à ( 1 . 8 ), t a có:

A z* (A -2 Z )
E~(Z M +(A-Z) Mn) c2 - a y - A - a s ■Aì ~ a c •— - ứ , ------ — ± ồ
A A

C ô n g t h ứ c ( 1 . 1 1 ) c h o t a b i ế t n ă n g lư ợ n g c ủ a m ộ t h ạ t n h â n ỏ
t r ạ n g t h á i cơ b ả n . C ủ n g t ư ơ n g t ự n h ư n g u y ê n t ử , h ạ t n h â n có
t h ể t ồ n t ạ i ỏ n h ữ n g m ứ c n ă n g lư ợ n g g i á n đ o ạ n k h á c n h a u , cao
h ơ n m ứ c n ă n g lư ợ n g cơ b à n k h i c h ú n g được bô s u n g n ă n g l ư ợ n g
d o m ộ t t á c n h â n k íc h t h í c h n à o đó. K h i h ạ t n h â n c h u y ể n t r ạ n g
t h á i n ă n g l ư ợ n g t ừ m ứ c c a o t r ở v ề m ứ c t h ấ p h ơ n c ù n g phát, ra

23
n h ữ n g p h o t o n có t ầ n sô" x á c đ ị n h vì t h ự c tê h ạ t n h â n c ù n g là
m ộ t h ệ lư ợ n g tử.

1.1.6 P h ản ứng h ạ t n h ân

N h ư t a đ ã t h ấ y , p h ầ n lón các h ạ t n h â n là b ể n vững. M u ố n

l à m b iế n đổi m ột h ạ t n h â n b ể n t h à n h m ộ t h ạ t n h â n khác, c ầ n p h á i
c u n g c ấ p cho nó m ộ t n ă n g lượng r ấ t lớn, t h ư ờ n g là p h ả i b ắ n p h á
c h ú n g b ằ n g các h ạ t vi m ỏ (k h ô n g m a n g đ i ệ n h oặc m a n g điện). S ự
b ắ n p h á n à y sẽ g â y n ê n s ự m ấ t c â n b ằ n g t ạ m th ò i tr o n g h ạ t n h ả n
d ù n g l à m bia. K ế t q u ả s ẽ d ẫ n đ ế n việc p h á t ra m ộ t h ạ t h o ặ c m ộ t
s ó n g đ i ệ n t ừ và s ự t h a y đổi vê c â u t r ú c c ủ a h ạ t n h â n n g u y ê n tử.
Q u á t r ì n h n à y còn được gọi là là p h ả n ứ n g h ạ t n h â n .

Có t h ể v i ế t t ó m t ắ t m ộ t p h ả n ứ n g h ạ t n h â n n h ư s a u :

a + A -> b + B h o ặ c A (a,b )B ,
t r o n g đó:

a: là h ạ t vi m ô d ù n g l à m “đ ạ n ” b á n p h á ;

A: là h ạ t n h â n bị b ắ n p h á t r o n g p h ả n ứng;

b: là h ạ t vi m ô p h á t r a t ừ p h ả n ứng;

B: là h ạ t n h ả n m ớ i h i n h t h à n h s a u p h ả n ử n g .

C á c h ạ t d ù n g đ ể b ắ n p h á các h ạ t n h â n t h ư ò n g là p r o to n ,
n ơ t r o n , đ ơ te r i, đ i ệ n t ử h o ặ c a l p h a .. . C á c h ạ t đ ược p h á t r a t ừ
p h ả n ứ n g h ạ t n h ả n t h ư ờ n g là n d t r o n , p r o t o n , g a m m a , a l p h a
h o ặ c b e t a . Đôi k h i t r o n g q u á t r ì n h b ắ n p h á n à y , c á c h ạ t n h â n bị
b ắ n p h á có t h ê bị p h â n c h i a (ký h i ệ u 0 t ạ o t h à n h h a i h ạ t n h ân
mới n h ẹ hơ n. N ế u x é t vể c á c lo ại '‘đ ạ n ” b á n p h á v à các h ạ t p h á t
r a s a u đó, người t a đ ã t h ự c h i ệ n đượ c c á c p h ả n ứ n g h ạ t n h â n
n h ư sau:

24
 (a.n). (p.n), ( d,n), (n.n), (y.n);
(a .p ), (p.p), (d.p), (n .p), (y.p);
(a.y), (p. y ), (d. y), (n. y), (y.a);
( a .0 , (p. a), (d. a), (n. a), (y 0

(p.f). (d. 0 , (n. f).

R u t h e r f o r d là n g ư ờ i t h ự c h i ệ n đượ c p h ả n ứ n g h ạ t n h â n đ ầ u
t i ê n v à o n ă m 1 9 1 9 b ằ n g c á c h d ù n g các h ạ t a l p h a t ừ p h ó n g xạ
c ủ a n g u y ê n t ố R a đ i b ắ n p h á n g u y ê n t ử Nitd.

7 N w + 2H e4 - > 80 17 + 1H 1 (1.12)

P h ả n ứ n g n à y đ ược v i ế t t ắ t là N M( a , p ) O j 7.

T r o n g p h ả n ứ n g h ạ t n h â n c ũ n g t ồ n t ạ i q u i l u ậ t b ả o t o à n vể
n ă n g lư ợ n g , đ ộ n g lượ ng, s p i n , n h u n g t h ư ờ n g đ ược l ư u ý n h ấ t là
s ự b ả o t o à n về đ i ệ n tích (tứ c sô p r o t o n Z) v à sô' k h ô i A (tứ c s ố
n u c l e o n ) ở cáo h ạ t t h a m g ia v à t ạ o t h à n h s a u p h ả n ứng. N ế u các
h ạ t t h a m g ia v à t ạ o t h à n h s a u p h ả n ứ n g được k ý h i ệ u l ầ n lượ t
là 1 , 2 ,3,4 t h ì t h e o c á c đ ị n h l u ậ t b ả o t o à n đ i ệ n t í c h và sô" k h ố i
t r o n g p h ả n ứ n g h ạ t n h â n , có t h ể v iế t n h ư s a u :

Zj+ Z-J= Z'J+Z 4

A j + A 2 =A 3 + A 4

Ờ p h ả n ủ n g t r o n g p h ư ơ n g t r ì n h (1.12) c ủ a R u t h e r f o r d , qui
lu ậ t bảo to à n điện tích th ể hiện:

7 + 2 = 8+1

và bảo to à n số k h ố i: 14+4 =17+ 1.

M ộ t t r o n g n h ừ n g p h ả n ứ n g h ạ t n h â n q u a n t r ọ n g có g iá tr ị
lịch s ử do I r e n e v à F r i e d r i c h J o l i o t - C u r i e t h ự c h i ệ n là:

,Be* +, H e 4 6 C 1 2 +OH1

25
 T u y vậy, m ã i đ ế n n ă m 1934 ô n g b à J o l i o t - C u r i e mơi t h u
được đồng vị phóng xạ đầu ticn khi dùng hạt alpha bán p há các
h ạ t n h â n nhôm:

,3 AF + 2 He4 - 15 p “ +0n '

C ó t h ể v iế t t ắ t p h à n ứ n g n à y là ,3 A 2 7 ( a . n ) Ị5 P ,w.
15p;ỉ0t h u được s a u p h ả n ử n g là m ộ t d ồ n g vị p h ó n g xạ. N ó
p h á t r a t i a b e t a d ư ơ n g đ ể b i ế n t h à n h H S i 30:

l5P 30 -> „ Si30 + r .

P h ả n ử n g n à y là cơ sỏ c h o m ộ t kỹ t h u ậ t mới đ ể s ả n x u ấ t
c á c đ ồ n g vị p h ó n g x ạ n h ả n tạo. v ể s a u người t a đ ã t ì m c á c h b ắ n
p h á các h ạ t n h â n n g u y ê n t ử c ủ a n h i ề u n g u y ê n tô k h á c n h a u đ ê
s ả n x u ấ t các đ ổ n g vị p h ó n g x ạ n h â n tạo . K ế t q u ả c ủ a p h ả n ử n g
n à y t u ỷ t h u ộ c v à o h ạ t n h â n c ủ a đ ồ n g vị b ề n , b ả n c h ấ t v à n ấ n g
lư ợ n g c ủ a h ạ t b ắ n p h á . P h ư ơ n g p h á p cơ b ả n là d ù n g c á c h ạ t
không m ang điện tích (nơtron). Nơtron không cần có dộng nấn g
lớn v ẫ n có t h ể t h â m n h ậ p v à o h ạ t n h â n n g u y ê n tử. H ơ n t h ế a ữ a
c á c n ơ t r o n c à n g c h ậ m c à n g có n h i ề u k h ả n ă n g g â y c á c p h ả n ứ n g
h ạ t n h â n , bởi vì t r o n g đ i ề u k i ệ n đó, x á c s u ấ t t ư ơ n g tá c vói các
h ạ t n h â n t ả n g lẽn. C á c n ơ t r o n n h i ệ t (là c á c n ơ t r o n c h u y ể n đ ộ n g
với đ ộ n g n ă n g t r u n g b ì n h t ư ơ n g đ ư ơ n g với đ ộ n g n à n g t r o n g
c h u y ể n đ ộ n g n h i ệ t , v à o k h o ả n g 0,03 eV ỏ n h i ệ t độ 2 0 ° C ) có k h ả
n ă n g g â y p h ả n ứ n g h ạ t n h â n n h i ề u h ơ n cả. C ó t h ể là m c h ậ m
n ơ t r o n b ằ n g n h i ể u c h ấ t l à m c h ậ m k h á c n h a u . N g ư ờ i t a t h u được
n ơ t r o n t ừ m ộ t vài n g u ồ n d ồ n g vị p h ó n g x ạ h o ặ c t ừ lò p h ả n ử n g
p h â n c h i a các h ạ t n h â n n ặ n g , c h ả n g h ạ n n h ư 92Ư235. C á c h ạ t
nhân u235v à P u 23* k h i h ấ p t h ụ n ơ t r o n sẽ c h u y ể n s a n g t r ạ n g t h á i
k í c h t h í c h và bị p h â n c h i a t h à n h h a i m ả n h v à k h i đó m ộ t sô
n ơ t r o n k h á c được p h á t r a . Vì v ậ y q u á t r ì n h đó đ ư ợ c ký h i ệ u là
(n.f). P h à n ứ n g đ ược v i ế t n h ư s a u :

92 u 235 + o n 1 ~> , 8 SiJ H +2 0 n* + Y + ‘2 0 0 M e V

26
 D ưới t á c d ụ n g c ủ a lực C o u l o m b , h a i m ả n h p h â n h ạ c h đ ó sẽ
c h u y ể n đ ộ n g ngược c h i ề u n h a u với đ ộ n g n ă n g r ấ t lớn. N ơ t r o n
c ù a p h ả n ứ n g p h â n h ạ c h n à y lại có t h ể g â y n ê n n h ữ n g s ự p h â n
h ạ c h t i ế p t h e o ỏ c á c h ạ t n h â n k h á c . C ứ n h ư vậy, k h i có m ộ t h ạ t
n h ả n bị p h â n c h i a l à m “m ồi l ử a ” sẽ d ẫ n đ ế n m ộ t d â y c h u y ề n các
p h ả n ứ n g k ê tiếp n h a u . Q u a đó, ng ư ờ i t a t h u được m ộ t lư ợ n g
n ă n g l ư ợ n g lớn dưới d ạ n g n ă n g lư ợ n g n h i ệ t , các b ứ c xạ nơ trorì
v à y. Đ ó l à p h ả n ứ n g h ạ t n h â n d â y c h u y ể n .
N g à y n a y , các h ạ t m a n g đ iệ n n h ư đ iệ n tử, proton, đơteri...
c ủ n g được d ù n g l à m “đ ạ n b ắ n p h á ”. C h ú n g p h ả i có đ ộ n g n à n g lớn
mới có t h ể g â y được p h ả n ứ n g h ạ t n h â n . Các m á y gia tóc có t h ể
c u n g c ấ p đ ộ n g n ă n g c ầ n t h i ế t cho các h ạ t vi m ô n à y . H iệ n n a y đ ă
có n h ữ n g m á y gia tốc cho n ă n g lượng d ò n g h ạ t tới h à n g v ạ n MeV.

1.2. H iệ n tượng p h ỏ n g xạ v à c á c d ạ n g
p h â n rã p h ó n g xạ

1.2,1 H iện tượng p h ỏ ng xạ

N ă m 1892, H e n r i B e c q u e r e l đ ã q u a n s á t t h ấ y U r a n i u m và
n h ừ n g h ợ p châ't m u ố i c ủ a nó có k h ả n ă n g p h á t r a những tia
k h ô n g n h ì n t h ấ y với s ứ c đ ả m x u y ê n m ạ n h . B ằ n g c á c h đ ặ t n g u ồ n
b ứ c x ạ v à o đ i ệ n tr ư ờ n g , n g ư ò i t a đ ã t h ấ y r ằ n g c h ù m t i a bức x ạ đó
gồ m 3 t h à n h p h ầ n là t i a a l p h a (a), t i a b e t a (p) v à t i a g a m m a (y).
Vê s a u , các n g h i ê n c ứ u c ủ a M a r i e C u r i e v à P i e r r e C u r i e đâ c h ứ n g
tỏ r ằ n g c á c c h ù m t i a đó p h á t r a t ừ h ạ t n h â n c h ứ k h ô n g p h ả i từ
lớp vỏ n g u y ê n t ử c ủ a U r a n i u m v à đó là t í n h c h ấ t c h u n g c ủ a m ộ t
n h ó m c á c n g u v ê n tô" có t í n h p h ó n g xạ. N g à y n a y , h i ệ n t ư ợ n g
p h ỏ n g x ạ dượ c h i ể u là m ộ t q u á t r ì n h b ấ t kỳ, t r o n g đó h ạ t n h â n
b i ế n đổi m ộ t cách tự p h á t k è m th e o s ự giải p h ó n g n ă n g lư ợ n g

27
dưới m ộ t d ạ n g bức x ạ n à o đó, h a y nói m ộ t cách k h á c (ió là h iệ n
tượng h ạ t n h ả n nguyên tử Lự biến đối dể trỏ th à n h h ạ t n h ả n
n g u y ên tử của m ột n g u y ê n tố khác hoặc t ừ một tr ạ n g th ái n ăn g
lư ợ n g cao về m ộ t t r ạ n g t h á i n ă n g lư ợ n g t h ấ p hơn. T r o n g q u á
t r ì n h b iế n đổi đó h ạ t n h â n p h á t r a t i a p h ó n g xạ h a y bức x ạ h ạ t
nhân. Những đồng vị mà h ạ t nhân của I1 Ó m ang tính phóng xạ
được gọi là các đồng vị phóng xạ.
Đồng vị bển là nhửng đồng vị có hạt nhân ỏ trạng thải ổn
đ ịn h . T ừ th ự c n g h i ệ m , người l a t h ấ y các đ ồ n g vị có t ý sô
n ơ tr o n /p r o to n tr o n g k h o ả n g 1 - 1 ,6 là các đ ồ n g vị bền. N ế u n h ư s ố
n d t r o n q u á n h i ề u h o ặ c q u á ít th ì h ạ t n h ả n sẽ k h ô n g tổ n tại lâ u và
sẽ bị p h â n rã , t ạ o t h à n h n h ữ n g h ạ t n h ả n c ủ a các n g u y ê n tô khác.
C á c n g u y ê n tô"đó dược gọi là các c h ấ t đ ồ n g vị p h ó n g xạ k h ô n g bến.

Đ ể b i ể u đ iể n n g ắ n g ọ n h i ệ n t ư ợ n g p h ó n g x ạ c ủ a m ộ t đ ổ n g
vị, n g ư ờ i t a đ ù n g sơ đồ p h â n r ã p h ó n g xạ. T r ê n sờ đồ n à y , người
t a g h i k ý h i ệ u c ủ a các h ạ t n h â n tr ư ớ c v à s a u k h i x ả y r a q u á
t r ì n h p h ó n g xạ, c h u k ỳ b á n r ã và xác s u ấ t t í n h t h e o p h ầ n t r ả m
c ủ a m ỗi d ạ n g p h â n rã . T r ạ n g t h á i cơ b ả n c ủ a h ạ t n h â n tr ư ớ c và
s a u q u á t r ì n h p h ó n g xạ được b i ể u d i ễ n b ằ n g m ộ t v ạ c h đ ậ m n é t
n ằ m n g a n g , các t r ạ n g t h á i bị k íc h t h í c h c ú a h ạ t n h â n tạ o t h à n h
s a u p h â n r ã được b i ể u d i ễ n b ằ n g c á c v ạ c h n ằ m n g a n g VỚI n é t
n h ạ t h ơ n có ghi k è m t h e o g i á t r ị c ủ a m ứ c n à n g lư ợ n g t ư ơ n g ứng.
Q u á t r ì n h p h â n r à d ẫ n đ ế n việc t ạ o t h à n h h ạ t n h â n mới có đ iện
tích lớn h ơ n h ạ t n h â n b a n đ ầ u được ký h i ệ u b ằ n g m ũ i t ê n đi
x u ố h g v à h ư ớ n g về p h í a b ê n p h ả i . N ế u h ạ t n h â n mới có đ iện
tíc h n h ỏ h ơ n h ạ t n h â n b a n đ ầ u thì q u á t r ì n h p h â n rã đ ược ký
hiệu bằng mũi tên đi xuống và hướng về phía bôn trái. Quá
t r ì n h p h â n r ã k h ô n g l à m t h a y đổi đ i ệ n tích c ủ a h ạ t n h â n thì

28
(lược ký h i ệ u b ằ n g m ù i t ê n h ì n h sóng, di x u ố n g và t h e o p h ư ơ n g
th a n g đứng.

Oôi với một h ạ t n h â n p h ó n g xạ, cỏ t h ể x ả y r a các q u á t r ì n h

b i ê n đổi l i ê n tiếp h o ặ c đ ồ n g thời với n h ữ n g x á c s u ấ t n h ấ t đ ị n h .
Mỗi q u á t r ì n h b i ế n dổi đó đ ư ợ c gọi là m ộ t p h â n r ã p h ó n g xạ.

1.2.2 Các dạng p h â n rả phóng xạ

ỉ .2.2.1 Phân rả Ịi

P h â n 1 ‘ă p là loại p h â n r ã m à tr o n g đó h ạ t n h â n biến đổi m ộ t

cách t ự p h á t , giải p h ó n g n ă n g lượng v à giữ n g u y ê n sô khối A. M ặ c
d ù A k h ô n g đổi s o n g tỷ sô n ơ tr o n / p r o to n t h a y đổi, do đó z t h a y đổi.
Vì d i ệ n tích p h ải b ả o t o à n c h o n ê n p h ả i có s ự p h á t xạ hoặc b ắ t m ộ t
đ iệ n tử. M ộ t số h ạ t n h â n k h ô n g b ến là do c h ú n g có q u á n h i ề u
n ớ t r o n và m ộ t số ’ h ạ t n h â n k h á c lại k h ô n g b ề n do c h ú n g có q u á
n h i ề u proton. Vì các lý do đó n ê n có hai loại p h â n r ã [ỉ k h á c n h a u .

1.2.2.1.1 Phàn rá p
Với những đ i ể u k i ệ n n h ấ t đ ịn h , t r o n g h ạ t n h â n của n h ữ n g
đ ồ n g vị có s ố n ơ t r o n n h i ề u h ơ n sô" p r o t o n có t h ê x ảy r a h i ệ n
tượng một nơtron biên thành một proton đồng thòi phát ra một
đ i ệ n t ử ( h ạ t p ).

un ! -> i P 1 + p u P 32 (14,3 ngày)

Rỏ r à n g có m ộ t pro ton với p 0.71 MeV)

d iệ n tích +e sinh r a th ì theo
đ ị n h l u ậ t b à o t o à n đ iện tích
phái có m ộ t điện tích -e (3 ) được
phát ra. T u y nhiên, đ ể cho
m ô-m en x u n g lượng được b ả o ,5

29
toàn, người ta đã giả thiết rằng phải tồn tại một loại hạt trong phán
ứ n g đó. H ạ t n à y k h ô n g m a n g điện, khôi lượng t i n h b ằ n g 0 và được gọi
là nơtrio.
T r o n g kiểu p h ả n r ã này, c h ấ t mới được tạo r a có sô khối A
k h ô n g đổi n h ư n g n g u y ê n t ử s ố là (Z + 1 ), vì t h ế nó dịch s a n g b ê n
ph ả i m ộ t ô tro n g b ả n g t u ầ n h o à n M e n đ ê l ê e p .

Ví dụ: P h ả n ứ n g p h â n r ã : l 5 P 3 2 -» 16 S 32 + p
được biểu diễn b ằn g giản đồ p h ân rà như h ìn h trên.

N ă n g lư ợ n g c ủ a t i a p p h á t ra t r o n g q u á t r ì n h n à y k h ô n g
đ ồ n g đ ề u m à r ả i r a t ừ 0 -> 2?max. T a nói p h ổ n ả n g lư ợ n g c ủ a b ứ c
x ạ p là m ộ t p h ố l i ê n tụ c.

1.2.2.1.2 P h ả n ră pozitron (ft)

T r o n g h ạ t n h â n c ủ a n h ữ n g đ ồ n g vị có vS ố proton n h iều hơn
sô' n d t r o n có t h ể x ả y r a h i ệ n t ư ợ n g m ộ t p r o t o n b i ế n t h à n h m ộ t
n ơ t r o n đ ồ n g th ò i p h á t r a m ộ t h ạ t p o z it r o n ( h ạ t p*) v à m ộ t p h ả n
h ạ t n ơ t r i n o . H ạ t p o z i t r o n có k h ô i lư ợ n g đ ú n g b ằ n g khối lư ợ n g
c ủ a đ i ệ n tử, đ iệ n tíc h b ằ n g đ i ệ n tích c ủ a đ i ệ n t ử n h ư n g t r á i d ấ u ,
vì v ậ y n ó còn được gọi là đ i ệ n t ử d ư ơ n g (e+).

V í dụ:

Hạt này đượ c ghi

7N 13 (10 phút)
n h ậ n nhờ quan s á t và p. ^ 20
(V (1,20 MeV)
th ấ y đ ư ờ n g cong q u ĩ đ ạo
c ủ a nó c o n g lệch về p h í a 100 %

ngược với phương lệch

của quỹ dạo thông 6C13
thường của điện tử. khi
30
r h u y ó n d ộ n g t r o n g t ừ t r ư ờ n g . Q u a n s á t n à y do A ncỉerson t h ự c
h i ệ n b à n g th ự c n g h i ệ m v à o n ă m 1932, b ằ n g c á c h c h ụ p ả n h
I n i ồ n g s ư ơ n g mù.
T r o n g k iể u p h á n r à n à y , c h â t mới t ạ o r a có sô khôi A k h ô n g
đối n h ư n g n g u y ê n t ử s ố g i ả m đi (Z 1 ). Do đỏ, n g u y ê n tỏ m ới d ịch
s a n g b ê n t r á i m ộ t ô t r o n g b à n g t u ầ n h o à n . P h ô n ả n g lượng c ủ a
|V t ư ơ n g t ự (3. P h a n rà n à y được b iể u d i ễ n b ả n g g i ả n đồ p h â n r ã
n h ư ở h ì n h trê n .
P o z itro n ít gặp tro n g tự n h i ê n vì nó tồn tại tr o n g k h o ả n g thòi
p a n r ấ t n g ắ n (lơ*giây), nó r ấ t dễ k ế t hợp với m ộ t điện tử quĩ đạo nào
đó đ ê tạ o r a hai photon có n ă n g lượng 0,51 MeV.

1.2.2.1.3 Hiện tưựng bắt điện tử

T r o n g kiểu p h â n rã n à y , m ột p ro to n của h ạ t n h â n n g u y ê n
t ử c h u y ể n t h à n h n ơ t r o n b à n g cách c h i ê m m ộ t đ i ệ n tử c ủ a quĩ
d ạ o K t r o n g c ù n g , đỏi k h i có t h ể là đ i ệ n t ử c ủ a q u ì đ ạ o L h a y M.
N g u v ê n t ử mói t ạ o t h à n h có sô k h ô i A k h ô n g đổi n h ư n g n g u y ê n
t ư sô z g i ả m đi 1. Việc c h i ế m đ o ạ t m ộ t đ i ệ n t ử lu ỏ n đi k e m với
việc p h á t t i a X đ ặ c t r ư n g , do đ i ệ n t ử ỏ c á c q u ĩ đ ạ o n g o à i n h ả y
v à o c h i ế m c h ỗ t r ỏ n g c ủ a đ i ệ n t ử v ừ a bị m ấ t .

1.2.2.3 Phân rả a

L o ạ i p h â n r ã n à y c h ỉ x ả y ra ỏ các h ạ t n h â n c ủ a n h ữ n g
n g u y ê n tô có số k h ô i lớn. H ạ i a là h ạ t n h â n c ủ a n g u y ê n t ừ H êli
b a o g ồ m m ộ t c ặ p p r o t o n v à m ộ t c ặ p n ơ t r o n l iê n k ế t r ấ t m ạ n h
với n h a u . Q u á t r ì n h p h â n r ã a l à m g i ả m k h ố i lư ợ n g v à đ i ệ n
tích của h ạ t n h â n một cách đáng kể (khôi lưựng giảm 4, điện
tích g iả m 2 đơn vị).

31
 Phương trình biến đổi của phản râ a là:
*Xa - > m YA'4 + 2H e4 + Qo.
ở đ â y , Qa là n ă n g lư ợ n g được giải p h ó n g t r o n g q u á t r ì n h
p h ả n r ã a . Do h ạ t a n h ẹ h ơ n r ấ t n h i ề u so với h ạ t n h â n con n ê n
h ầ u h ế t n ả n g lư ơ n g n à y là do h ạ t a m a n g . C á c h ạ t tt p h á t r a t ừ
c ù n g m ộ t loại p h â n r ã c ủ a m ộ t h ạ t n h â n đ ể u có n ă n g lư ợ n g giông
n h a u . Đó là đặc đ i ể m đơ n n ă n g lượng (đơn sắc) c ủ a c h ù m h ạ t a.
Do có k h ố i lượng v à đ iệ n tíc h lớn so với các h ạ t k h á c n ê n h ạ t a có
k h ả n ă n g ion hoá cao. M ậ t độ ion h o á do t ia a g â y r a có t h è d ạ t từ
3 0 0 0 - 4 5 0 0 ion t r ê n q u ã n g đ ư ò n g l j i m t r o n g m ô s i n h học.

D ây p h á n rà p h ó n g xạ
T ấ t câ các h ạ t n h â n có s ố k h ố i A lớn, v ể m ặ t n à n g lư ợ n g
đ ể u là k h ô n g b ề n dối với p h â n r ã a n ô n có t h ể t ạ o t h à n h d ã y
phân rã phóng xạ.
a a a
A -> B -> c -> D ...

N gườ i t a đ ã q u a n s á t được n h ữ n g d ã y p h ó n g xạ n h ư v ậ y
t r o n g t ự n h iê n . M ộ t v í d ụ đ i ể n h ì n h là d à y U r a n i u m :
T a t h â y d ãy a p h á t r a liê n tiếp đỏi k h i có x c n v à o q u á t r i n h
phản rã 3 . Ví d ụ n h ư 92 Ư238CÓ tỷ sỏ"

"="*=1.59
p 92

Sau phồn rả a, t a có:

" = 1 5 1 = 1.6
p 90

Vì t h ế CÓ k h u y n h h ư ớ n g dôi d ư n ơ tr o n . R õ r à n g k h i tỷ s ố
nlp , tứ c là tỷ số g ữ a s ố n ơ t r o n v à s ố ’ p r o t o n g iừ n g u y ê n t h ì m ộ t

32
nơ t r o n p h ả i b i ế n đôi t h à n h p r o t o n s a u m ộ t vài l a n p h á t xạ t i a 0 .;
(ỉó c h í n h là q u á t r ì n h p h â n r ã |}.
Vổ m ặ t lịch su . B e c q u e r e l l ầ n đ ầ u t i ê n d ã k h á m p h á r a
lìiện t ư ợ n g p h ó n g xạ d ự a v à o d ã y U r a n i u m . R a đ i u m , được
M a r i e C u r i e n h ậ n b i ế t là n g u y ê n t ố p h ó n g x ạ đ ầ u tiên, chỉ là
m ộ t m á t x íc h c ủ a d ã y n à y . N h ư v ậ y s a u m ỗi l ầ n p h â n r ã a . sô
k h ỏ i A g i ả m di m ộ t lư ợ n g b ằ n g 4.

SỐ n g u y ê n tử - z

Hình 1.3
Giản đố phản rả cùa dãy Uranium

H ình 1.3 t r ì n h b à y g i ả n d ồ p h â n r ã c ủ a d ã y U r a n i u m .
Đ ư ờ n g x i ê n chi c á c p h â n r â a n p h a và đ ư ờ n g n ằ m n g a n g chí các
p h â n rã beta.
X e m x é t m ộ t ví d ụ với p h â n r ã ư c ủ a MR a 226. T r o n g
tr ư ờ n g hợp n à y , h ạ t n h â n con dịch c h u y ể n hai k h o ả n g vể b ê n
t r á i . C á c v ạ c h n ằ m n g a n g c h ỉ k h ô i l ư ợ n g n g h ỉ c ủ a các s ả n

33
p h ẩ m đ ầ u v à cuôì. T r o n g k h i đó, h i ệ u g iữ a v ạ c h iS8 R a-2íi v à v ạ c h
ttjKn22* + 2 H e 4 là n ă n g lư ợ n g được g iả i p h ó n g t r o n g q u á t r ì n h
p h ả n rã. Đ iểu cỉáng c h ú ý là k h ô n g p h ả i t ấ t c ả các h ạ t n h â n con
đ ể u n ằ m ở t r ạ n g t h á i cơ b ả n m à có t h ể n ằ m ờ t r ạ n g t h á i kích
thích và sau đó p h á t ra các tia V (hoặc biến hoán nội).

1.2.2.4 Phát xạ tia gamma (y) từ hạt nhân

K hi c h u y ể n t ừ t r ạ n g t h á i bị kích t h í c h v ề t r ạ n g t h á i cơ b ả n
( h a y v ề m ộ t t r ạ n g t h á i k í c h th í c h t h ấ p hơn), h ạ t n h â n s ẽ p h á t
ra tia g a m m a (y). B ả n c h ấ t t i a Y là s ó n g đ i ệ n t ừ có bước: s ó n g cực
n g ắ n . Vì v ậ y q u á t r ì n h p h á t t i a y k h ô n g l à m t h a y đổi t h à n h
p h ầ n c ấ u t ạ o c ủ a h ạ t n h â n m à chỉ l à m t h a y đổi t r ạ n g t h á i n ă n g
lư ợ n g c ủ a nó.

Đ a số các h ạ t n h â n mới t ạ o t h à n h s a u các p h ầ n rã u đ ề u ở

t r ạ n g t h á i bị k íc h t h íc h . Vì v ậ y , s a u các p h â n r ã n à y t h ư ờ n g có
p h á t r a t ia y.

T ó m lại c á c c h ấ t p h ó n g x ạ tự n h i ê n k h ô n g p h á t r a đ ủ b a
lo ạ i t i a a , (ì và y. N g ư ò i t a t h ư ờ n g q u a n s á t được h a i loại p h â n
r ã là a v à p, mỗi loại đ ể u k è m t h e o s ự p h â n r ã Ỵ.

1.2.2.5 Phát xạ tia X

7 > o n g n g u y ê n tử , k h i m ộ t d i ệ n t ứ t ừ m ộ t q u ỹ d ạ o x a h ạ t
n h â n ( t h ế n ă n g cao) c h u y ể n x u ố n g m ộ t q u ỹ đ ạ o g ầ n h ạ t n h ả n
( t h ế n ă n g t h ấ p ) s ẽ d ư t h ừ a n à n g lượng. T h e o đ ị n h l u ậ t b ả o t o à n
n ă n g lượng, n ă n g lư ợ n g d ư t h ừ a k h ô n g t h ể m ấ t di m à c h u y ể n
t h à n h d ạ n g n ă n g l ư ợ n g k h á c . 0 đ â y , n ă n g lư ợ n g n à y dược
c h u y ể n h ó a t h à n h b ứ c x ạ s ó n g đ i ệ n t ừ ( t h ư ờ n g gọi là b ứ c x ạ tia
X đ ặ c t r ư n g h a y còn gọi là b ứ c x ạ h u ỳ n h q u a n g ) . B ức x ạ n à y có

34
n ă n g l ư ợ n g vừa b ằ n g sự c h ê n h lệch n ã n g lư ợ n g g i ữ a h a i q u ỹ đ ạ o
c ù a d i ộ n tử. Gọi là d á c t r ư n g vì c h ỉ có n g u y ê n t ủ đó mới cỏ
n h ữ n g b ứ c xạ với n ă n g l ư ợ n g n h ư v ậ y, n g u y ê n t ử k h á c sẽ p h á t
r a n h ữ n g b ứ c xạ có n ả n g lư ợ n g k h á c , k h ô n g t h ể t r ù n g hợp.
C h ù m đ iệ n t ử k h i bị h ã m đ ộ t n g ộ t t r o n g m ộ t v ậ t liệu c ũ n g
p h á t r a b ứ c x ạ a i ệ n t ừ m à t a b i ế t đó c h í n h là t i a X v à vì t h ế , b ứ c
x ạ t i a X n à y còn được gọi l à b ứ c x ạ hãm*
T i a X là m ộ t c h ù m p h o t o n m a n g n ă n g l ư ợ n g lớn. Khi đ â m
x u y ê n v à o v ậ t c h ấ t , c á c p h o t o n n à y t r u y ề n n ă n g lư ợ n g c h u các
n g u y ê n t ử c ủ a v ậ t c h ấ t l à m c h ú n g bị k íc h t h í c h v à bị ion h o á .

1,2.3 Đ inh lu ật p h â n rả phóng xạ

P h â n r ã p h ó n g xạ l à s ự c h u y ế n dổi h ạ t n h â n n g u y ê n t ử c ủ a
m ộ t đ ổ n g vị n à y t h à n h h ạ t n h â n c ủ a m ộ t đ ồ n g vị k h á c k è m t h e o
việc p h á t r a các h ạ t v à s ó n g đ i ệ n từ, t ứ c là các b ứ c xạ.
T r o n g m ộ t n g u ồ n p h ó n g xạ, sô' h ạ t n h ã n có t í n h p h ó n g xạ
s ẽ g i ả m d ầ n t h e o th ò i g i a n . G i ả s ử t ạ i t h ò i đ i ể m t sô h ạ t n h â n có
t í n h p h ỏ n g xạ là N { t h ì s a u m ộ t k h o ả n g thòi g i a n d /, s ố h ạ t
n h â n có t í n h p h ó n g xạ g i ả m đi là dN. s ố n à y t ỷ lệ với N x v à d /
t h e o q u y l u ậ t sa u :

dJVt = - XN.dt. (1.14)

( L ư u V r ằ n g d ấ u t r ừ c h ì sự giảm c ủ a N ị).
T r o n g đ ó X là h à n g số p h ả n rã, p h ụ t h u ộ c v à o b ả n c h ấ t c ủ a
h ạ t n h ã n có t í n h p h ó n g xạ. C h í n h Ầ là x á c s u ấ t đ ê m ộ t h ạ t n h â n
p h â n r à t r o n g m ộ t đơn vị t h ờ i g i a n v à n h ư v ậ y đ ơ n vị c ủ a n ó là
n g h ị c h đ ả o c ủ a thời g ia n .
T ừ 1.14 t a có:

^ - = -Á-àí ( 1. 15)
Nt

35
 Lấy tích phân phương trình (1.15), ta có:
N t = N ữ. e , (1.16)
với N 0 là h ằ n g sô tí c h p h â n v à đó c h í n h là sô" h ạ t n h ả n ở th ò i
đ i ể m b a n đ ầ u (t = 0 ), c ò n là sô h ạ t n h â n có m ặ t ởth ờ i đ i ể m t.

T a t h ấ y sô' h ạ t n h â n p h ó n g xạ g i ả m t h e o th ờ i g ian t h e o q u i
l u ậ t (1.16). Với m ỗi c h ấ t p h ó n g xạ c h o trước, Ằ là m ộ t h ằ n g số, và
được gọi là h ằ n g s ố p h â n rã . H ằ n g s ố p h â n r ã q u i đ ị n h tốc độ
p h â n r ã v à đặc t r ư n g ch o t ừ n g đ ồ n g vị p h ó n g xạ. Ví d ụ l 1 3 2 cỏ A =
0,307 g iờ 1 v à I 1 3 1 có Ầ = 0 ,0 0 3 6 giờ 1. N h ư t h ế , I 1 3 2 p h â n r ã n h a n h
h ơ n I 1 3 1 k h o ả n g 100 lầ n . Với I 132, đ i ể u n à y có n g h ĩ a là t r o n g 1 giò
s ô ' p h â n r ã là 3 0 6 % 0 h a y t r o n g 10 giờ có 3 h ạ t p h â n rã.

N g ư ò i ta cò n d ù n g m ộ t sô' đ ạ i l ư ợ n g k h á c đ ể b i ể u d i ễ n q u y
lu ật phó n g xạ như:

H o ạ t độ p h ó n g x ạ ( h o ạ t t í n h p h ó n g xạ)

G i ả sử cỏ h ạ t n h â n p h ó n g x ạ với h ằ n g sô" p h â n r ã là Ả th ì
t ổ n g số ’ p h â n r ã t r o n g m ộ t đ ơ n vị t h ò i g i a n đ ư ợ c gọi là h o ạ t độ
p h ó n g xạ. T ừ (3.3), t a có:

ả N.
Q = = ẢN{ (1.17)
át

Q ò đ â y là s ố p h â n r ã t r o n g m ộ t giây.
N h ư v ậ y độ p h ó n g x ạ g i ả m t h e o q u y l u ậ t h à m e m ũ . Nó
k h ô n g n h ữ n g p h ụ t h u ộ c v à o b ả n c h ấ t c ủ a h ạ t n h â n p h ỏ n g xạ
c ủ a n g u ồ n , m à còn p h ụ t h u ộ c v ào sô lư ợ n g h ạ t n h â n có tí n h
p h ó n g x ạ đó t ồ n t ạ i t r o n g n g u ồ n t ạ i t h ờ i đ i ể m đ a n g x é t (N t).
N g ư ờ i t a thường đo đ ộ p h ó n g x ạ t h e o đ ơ n vị C u r i . C u r i (Ci) là sô"
p h â n r ã t r o n g 1 g i â y c ủ a 1 g r a m R a d i v à b ằ n g 3 , 7 x l 0 10.

36
 H iệ n n a y Ci ch i là m ộ t t r o n g các đ ơ n vị đượ c s ử d ụ n g . Đơn
VỊ <ỊU(Vc tế mới la Becquerel (I3q). Một Bq là tốc clộ phân rã của
nguồn nià tr u n g bình cử mồi giây có một h ạ t n h ân bị phán rã.

1 Ci = 3,7 10 1 0 B q

So với Ci, Bq r ấ t n h ỏ n ô n t h ư ờ n g d ù n g bội s ố c ủ a n ó n h ư :

M e g a b e c q u e r e l (MBq): 10ft Bq; G i g a b e c q u e r e l (GBq): 109 Bq.

Người t a c ũ n g t h ư ờ n g d ù n g đơn vị n iC i v à ỊiCi:

] inCi = 3 ,7 x l0 7 íiq = 37 MBq.

1 ỊiCi = 1 0 ' m C i = 3,7x10* Bq = 3 7 KBq.

1 nCi = 1 0 9 Ci = 3 ,7 x 1 0 Bq.

C h u k ỳ b á n r à ( n ử a thời g i a n s ố n g T m >t h ể h i ệ n tốc độ p h â n r ã

c ù a h ạ t n h â n p h ó n g xạ).

7 *1 / 2 là k h o ả n g th ò i g i a n c ầ n t h i ế t đ ê h o ạ t độ p h ó n g x ạ g i ả m
đi m ộ t n ử a . Nói c á c h k h á c đó là th ò i g i a n c ầ n t h i ế t đô s ố h ạ t
n h â n có t í n h p h ó n g x ạ c ủ a n g u ồ n đó g i ả m x u ố n g c ò n m ộ t n ử a so
với b a n đ ầ u do p h â n r ã p h ó n g xạ.

T ừ (1.17), s u y ra:

ỉn N, = l n N„ PA' , (1.18)

In (N JN J = À t. (1.19)

S a u t h ò i g i a n T ]r>th ì: Nị = 1/2 N 0 h a y N J N t = ‘2 .
Do dó: ln 2 = Ả T ỉt2y
Hay: T m = ( l n 2)1Ả = 0,693/X.
N h ư v ậ y . c h u kỳ b á n r ã c ủ a m ộ t n g u ồ n c h ỉ p h ụ t h u ộ c v à o
b à n c h ấ t c ủ a h ạ t n h â n có t í n h p h ó n g xạ c ù a n g u ồ n đ ó tức là nó
d ặ c t r ư n g c h o n g u y ê n tô p h ó n g xạ.

37
 Tịf2 được t í n h đơn vị th ờ i gian: g iâ y , p h ú t , giờ, n g à y h a y
n ồ m . Đ â y là k h á ) n i ệ m r ấ t t h ô n g d ụ n g .
V í d ụ : T ư2 c ủ a A u 198 là 2 ,6 9 n g à y ; c ủ a I U1 là 8 n g à y ; c ủ a
CoC0 là 5 ,2 7 n g à y ; c ủ a S 3Ỗ là 87 n g à y và c ủ a H 3 là 12,4 n á m .

N ế u d ã y p h â n r ã p h ó n g x ạ chỉ gồ m h a i c h ấ t t r o n g đ ó thời
gian b á n rã của c h ấ t 1 lớn h ơ n r ấ t n h i ề u t h ò i g i a n b á n r ã c ủ a
chất 2 t h ì t h ư ờ n g c h ú n g đ ư ợ c d ù n g đ ể t ạ o c á c đ ồ n g vị p h ó n g x ạ
có t h ò i g i a n b á n r ã t h ậ t n g ắ n ( k h o ả n g v à i giò) đ ể s ử ( lụ n g
tr o n g V học.
Ví d ụ : M o" - m Tc": T m = 67 giờ, T m - 6 giờ;
S n ỉl3m - I u 113m: T ìrì~ 14 n g à y , 7 7 , , = 1 , 9 giò.

C á c c h ả t m ẹ M o " ; S n 113được gọi là n g u ồ n s i n h ( g e n e r a t o r )

h a y còn được gọi là “b ò đ ồ n g vị" (iso to p e cow).

1.2.4 Các đơn vị đo liều lượng bức xạ

Đ ể g ắ n k ế t t r ư ờ n g b ứ c x ạ với t á c đ ộ n g c ủ a n ó t r ê n c á c đối
t ư ợ n g s i n h học, t a c ầ n p h ả i có h ệ đ ơ n vị đo đ ó về lượng b ứ c xạ
m à c á c dối tư ợ n g s i n h học n h ậ n được. L iề u l ư ợ n g bức x ạ nói
c h u n g ( R a d i a t i o n d o se ) đượ c đ ị n h n g h í a b à n g n ă n g lư ợ n g bị h ấ p
t h ụ đốĩ với mỗi dơn vị t r ọ n g lư ợ n g ỏ t h ờ i đ i ể m đ a n g xét. Còn
s u ấ t liều lượng là l i ề u l ư ợ n g t r o n g m ộ t đ ơ n vị t h ờ i gia n . T r o n g
t h ự c t ế t u ỳ t r ư ơ n g hợ p c ụ t h ể người t a d ù n g h a i loại liều lượng:
l iề u lư ợ n g h ấ p t h ụ v à l iề u lư ợ n g c h iế u .
• Liều lượng hấp th ụ : L i ể u lư ợ n g h ấ p t h ụ D là tý sô" giữa
n â n g lư ợ n g bức x ạ g â y io n h o á bị v ậ t h ấ p t h ụ (i\E) v à t r ọ n g
l ư ợ n g (Am) c ủ a nó:

D = —— (1.21)
Am

38
 X
• Liều chiếu : L iế u lư ợ n g c h i ế u chỉ d ù n g c h o tia Ỵ và tia? Liều
l ơ ổ n g c h i ế u là đ ạ i lư ợ n g c h o b i ê t t ố n g sô đ i ệ n tíc h c ủ a các
lon c ù n g d ấ u đ ược t ạ o r a trong m ộ t đ ơ n vị kh ỏ i lư ợ n g k h ô n g
k h í ở đ i ề u k i ệ n tiê u c h u ẩ n clo t i a y h o ặ c tia X tư ơ n g t á c với
c á c n g u y ê n tử , p h â n t ứ k h í.

D' = — (1.22)
Am

Dưới đ â y s ẽ t r ì n h b à y c h i t i ế t về các đơ n vị liều lư ợ n g cd

b ả n đ a n g được s ử (lụng.

1.2.4.1 R ơ n g h e n

R ơ n g h e n (ký h i ộ u R) là l i ề u l ư ợ n g b ứ c xạ t i a y h a y t i a
R ơ n g h e n (tia X) c ầ n t h i ế t đ ể có t h ể t ạ o r a 2,08.10* c ặ p ion t r o n g
1 cnv* k h ô n g k h í k h ỏ . Đ iể u n à y có n g h ĩ a là k h i c h i ế u liều lư ợ n g
1 K ư n g h e n t h ì 1 g a m k h ô n g k h í sẽ h ấ p t h ụ m ộ t n ă n g lư ợ n g là
84 e r g . N g ư ờ i ta lại t h ấ y n ế u c h i ế u l iề u 1R t h ì nấng lư ợ n g hâ'p
t h ụ được t r o n g m ô i t r ư ờ n g n ư ớ c là 93 e rg/g , t r o n g c á c tô c h ứ c m ô
m ề m là 9 7 e r g / g v à t r o n g t ổ c h ứ c x ư ơ n g là 87 erg/g.

V ề m ặ t lịch s ử , R ơ n g h e n là d ơ n vị đ ầ u t i ê n đ ược d ù n g m ộ t
c á c h r ộ n g r ã i n h ư n g t r o n g t h ự c t ế n ó r ấ t r ắ c rối vì đ ị n h n g h í a
d ã d ự*a t r ê n c á c t ư ơ n g t á c t r o n g k h ô n g k h• í. R õ r à n g liều n ă n g
l ư ợ n g m à c ù n g m ộ t lư ợ n g b ứ c x ạ đó c u n g c ấ p c h o c á c m ô m ề m
k h á c với l i ề u n ă n g lư ợ n g m à n ó c u n g c ấ p c h o x ư ơ n g và k h ô n g
l i ê u l ư ợ n g n à o b à n g 84 e r g . Đ i ể u n à y s ỏ dì đ ú n g là vì xác s u à t
t ư ơ n g t á c t r o n g đ a sô t r ư ờ n g h ợ p c ò n p h ụ t h u ộ c c ả v à o b ả n
c h ấ t cùa c h ấ t h ấ p thụ.

39
 Đ ẻ k h ắ c p h ụ c k h ộ k h ã n n ê u t r ê n đ â y c ù a đ ơ n vị R, người ta
s ử d ụ n g m ộ t đdn vị k h á c là R a d .

1.2.4.2 Rad

R a đ là clơn vị c ủ a l i ề u h ấ p t h ụ v à c ũ n g có t h ể coi n h ư l i ể u
chiếu, được định nghía là lượng bức xạ cung cấp một năng lượng
100 erg (10‘5J) cho mỗi gam ch ất hấp th ụ ơ điểm đ an g xét.
Đ ơ n vị quốic t ế m ớ i h i ệ n n a y t h ư ờ n g d ù n g được đ ị n h
n g h ĩ a b à n g b i ể u t h ứ c : D = cLE/dm, t ê n gọi là G r a y , ký h i ệ u là
D với t h ử n g u y ê n là J - k g ‘ l . Đ ó là n ă n g l ư ợ n g AE t r u n g b ì n h
m à b ứ c x ạ ion h ó a t r u y ề n c h o k h ô i v ậ t c h ấ t có k h ố i l ư ợ n g ảm.
Đdn vị J kg”1 có tê n riên g là G ray và ký h iệu là Gy. Dơn vị
này có n h ữ n g đặc điểm sau:
• Q uan hệ VỚI Rad

1 G y = 100 r a d ,
1 R o d = 10 m G y ( m ứ c c h í n h xác c ủ a d ụ n g c ụ đo).

• T h a y đối k h i m ô i t r ư ờ n g v ậ t c h ấ t t h a y đổi.
V í d ụ t r o n g k h ô n g k h í D kk = 0 ,8 6 9 X.
D với đơ n vị G r a y được á p d ụ n g c h o b ấ t k ý loại bức x ạ n à o
trê n các dối tượng (Rad chỉ là một đơn vị đặc biệt).
• C ó m ộ t ý n g h í a q u a n t r ọ n g n ữ a c ầ n lư u ý là: liều c h i ế u 1
Rad các tia bức xạ loại này không gây ra hủy hoại sinh học
n h ư 1 Rad tia bức xạ loại khác. Điều này có nghía là cùng
một lượng n àn g lượng bức xạ nh ư n g hiệu ứng sinh học là
khác nhau đôì với các loại bức xạ khác n h au . Do đó, để có
một tiêu ch u ẩn về a n toàn phóng xạ cần có một đơn vị đo
đ ư ợ c liều l ư ợ n g c ủ a mỗi loại b ứ c x ạ b ằ n g t á c d ụ n g c ủ a nó

40
 t r o n g việc g ả y ra tố n th ư ơ n g . Đơn vị dỏ là R E M ( tư ơ n g
d ư ơ n g s i n h h ọ c c ủ a R ơ n g h e n ) và được đ ị n h n g h ĩ a là:
R E M = rad X RBE,
với R B E là h i ệ u ử n g s i n h học t ư ơ n g đối, m à:
RB K = 1 vói t i a X, y có n ă n g lư ợ n g 1 MeV;

= 1 với t i a P;
= 10 VỞ1 tia proton;
= 10 -ỉ- 2 0 với t i a a ;

= 10 với các n ơ t r ô n n h a n h ;
= 5 VỚI c á c n ơ t r ô n n h i ệ t .
N h ư v ậ y , 1 r a d t i a a g â y h i ệ u ứ n g s i n h học g ấ p 10 -ỉ- 2 0 l ầ n
so với 1 r a d t i a X h o ặ c t i a y.
Đ iế u lộ a n t o à n n h á t nói r ằ n g p h ả i d ù n g R B E , liều lư ợ n g
tố n g cộng do b ằ n g R E M = z (rad)i X ( R B E ) , .

41
Chương 2
Tương tác của bức xạ ion hoá với vật c h á t

T r o n g c h ư ơ n g n à y , t a x e m x ét v ấ n đ ể t ư ơ n g t á c c ủ a các b ử c
x ạ vói v ậ t c h ấ t . Có h i ế u dược b ả n c h ấ t c ủ a s ự t ư ơ n g tác n à y , ta
mới có t h ỏ s ử đ ụ n g được n ă n g lư ợ n g c ũ n g n h ư t á c d u n g khác
c ủ a c á c t i a p h ó n g xạ t r o n g đ i ề u trị, t r o n g n g h i ê n c ứ u k h o a học,
y họ c , Iiòng n g h i ệ p v à cơ sỏ b ả o vệ p h ó n g xạ.
( • h ú n g t a n g h i ê n c ứ u t h e o đ ặ c đ i ể m c ủ a t ừ n g loại bức xạ,
c h i a t h à n h bô n n h ó m n h ư s a u :
• Các h ạ t n ặ n g m a n g điện (p, d, ot...);
• C á c e le tr o n ;
• C á c bửc xạ đ i ệ n t ừ (y, x);
• C á c h ạ t n ơ tro n .

2.1 Tương tác của các hạt nặn g m ang điện

C á c h ạ t n ặ n g t h ư ờ n g c h u y ể n đ ộ n g t ư ơ n g đối c h ậ m , p h ầ n
lớn t ư ơ n g t á c là t ư ơ n g t á c C o u lo m b với h ệ đ i ệ n t ử t r o n g các
n g u y é n t ử c ủ a môi t r ư ờ n g m à c h ú n g đi q u a . K ế t q u ả c ủ a t ư ơ n g
t á c là n g u y ê n t ử bị ion h ó a (đ iệ n t ử bị b ộ t r a n g o à i) n ế u n ă n g
l ư ợ n g n h ậ n được đ ủ lỏn, h o ặ c bị kích t h í c h . N g o à i r a các h ạ t
n ặ n g cỏ t h ê t ư ơ n g t á c với h ạ t n h â n . C á c h ạ t n ặ n g c ũ n g có
k h u y n h h ư ớ n g b á t các đ iện từ đ ể trở t h à n h n g u y ê n tù t r u n g
h ò a , vì t ấ t c ả các h ạ t n ặ n g m a n g đ i ệ n đ ể u là các n g u y ê n t ủ bị

43
io n h ó a ( m ấ t d i ệ n tứ), ổ v ậ n tốc lớn (v > 1 0 7m/s), b ấ t kỳ đ i ệ n t ủ
n à o bị b á t s a u đó lại bị bứt r a n g a y t ứ c k h á c do v a c h ạ m t i ế p
s a u . Do đó tác đ ộ n g c ủ a q u á t r ì n h b ắ t v à m ấ t đ i ệ n t ử là r ấ t
n h ỏ . T u y n h i ê n k h i h ạ t b ắ t đ ầ u c h u y ể n đ ộ n g c h ậ m lại, th ờ i
g i a n đ i ệ n t ử ỏ t r ạ n g t h á i bị b ắ t lớn h ơ n . D o đó tốc độ m ấ t m á t
n ă n g l ư ợ n g c ủ a h ạ t t í c h đ i ệ n n ặ n g t ă n g lê n ơ g i a i đ o ạ n cuối
c ủ a q u i đ ạ o . D ự a v à o m ô h ì n h cơ học l ư ợ n g t ử , B e t h e v à Bloch
đ ư a r a m ộ t h ệ t h ứ c về đ ộ m ấ t m á t n ă n g l ư ợ n g t r ê n mỗi d ơ n vị
ch iều dài quĩ đạo n h ư sau:
CỈE A n e Z 1 Ằf n
— = . - y -A Ỉ - B , (2.1)
dx m Qv
t r o n g đó: m 0 là k h ố i l ư ợ n g n g h ỉ của đ i ệ n tử ; V là tốíc độ c ủ a hạt.
tới; z là đ i ệ n tích c ủ a h ạ t tới; N là sô" n g u y ê n t ử t r o n g l c m 3 chất
h ấ p t h ụ b ứ c xạ; B là n ă n g s u ấ t h ã m c ủ a n g u y ê n tử.
Q u a tín h to á n (nhờ hệ th ứ c trê n ) người ta th â y q u ã n g
đ ư ờ n g đi c ủ a các h ạ t n ặ n g t r o n g các châ't lỏ n g v à c h ấ t r ắ n là r ấ t
n g ắ n . C h ả n g h ạ n , m ộ t m ả n h g iấy có t h ể h ấ p t h ụ h o à n t o à n
c h ù m h ạ t a có n ă n g lư ợ n g 10 MeV.
Đối với các m ả n h p h â n h ạ c h , c h ú n g t h ư ờ n g m a n g d i ệ n tích
d ư ơ n g k h o ả n g 20 (+ 2 0 e). Vì bị m ấ t k h o ả n g 2 0 d i ệ n tử c h o n ê n
s ự b ắ t v à m ấ t đ i ệ n tíc h l à h i ệ u ứ n g q u a n t r ọ n g t r o n g t o à n bộ
q u á t r ì n h l à m c h ậ m . C h o tới n a y chỉ t i ê n đ o á n đ ư ợ c b ằ n g t h ự c
n g h i ệ m r ằ n g q u ã n g đ ư ờ n g c ủ a các m ả n h p h â n h ạ c h vỏi n à n g
l ư ợ n g E : 5 0 -4- 90 M e V t r o n g k h ô n g k h í là v à o k h o ả n g 2 - 3 cm.

2.2 Tương tác của các điện tử với v ật chất

Đ i ệ n t ử được s i n h r a t ừ n h i ề u n g u ồ n : p h â n r ã b ê t a â m .
đ i ệ n t ử b i ế n h o á n nội, t á n x ạ C o m p t o n , h ấ p t h ụ q u a n g đ iệ n , tạ o
cặ p . C á c đ iệ n t ử k h i c h u y ể n d ộ n g t r o n g v ậ t c h ấ t có t h ể bị đ ẩ y

44
bơi các đ i ệ n t ứ c ù n g d ấ u ở c á c lớp n g o à i c ủ a các n g u y ê n t ử v à có
t h ể bị h ú t bởi h ạ t n h ả n .

2.2.1 Tương tác điện tử - điện tử

K h i c h u y ế n đ ộ n g t r o n g m ôi t r ư ờ n g v ậ t c h ấ t , các đ iệ n t ử sẽ
v a c h ạ m với hệ đ i ệ n t ử c ủ a m ôi tr ư ờ n g , t r u y ề n n ă n g lượng c h o
c h ú n g v à t h a y đổi h ư ớ n g đi. K h ó m à x á c đ ị n h được đ â u là h ư ớ n g
đi c ủ a đ i ệ n t ử b a n đ ầ u , đ ả u là h ư ớ n g đi c ủ a đ i ệ n t ử t r o n g môi
t r ư ờ n g m ớ i di c h u y ể n do n h ậ n được n ă n g lư ợ n g t á n xạ. S a u
k h o ả n g 1 00 0 lấ n va c h ạ m , các đ i ệ n t ử s ẽ m ấ t h ầ u h ế t đ ộ n g n ă n g
b a n đ ầ u , q u ã n g d ư ờ n g đi c ủ a đ i ệ n t ử t r o n g v ậ t c h ấ t có d ạ n g g ấ p
k h ú c c h ừ chi và n g ắ n .

Hinh 2.1

Đoạn đường đi của điện tử trong vặt chất

C á c đ i ệ n t ử ở vòng n g o à i c ủ a n g u y ê n t ử k h i n h ậ n được
n ă n g l ư ợ n g c ủ a d i ệ n t ử tới có t h ể bị b ậ t r a k h ỏ i m ối liê n k ế t với
n g u y ê n t ử ( n g u y ê n t ử bị ion hoá). C ũ n g có t h ê n g u y ê n tử k h ô n g
bị ion h o á (điện t ử k h ô n g b a y r a n g o à i) m à chỉ c h u y ể n lên t r ạ n g
t h á i k íc h th íc h . N h ữ n g đ i ệ n t ủ bị b ậ t r a , có đ ủ n ă n g lư ợ n g đ ể
ion h o á n g u y ê n t ử k h á c đượ c gọi là các b ứ c xạ d e l t a .

45
2.2.2 T ương tá c đ iệ n t ử - p ro to n
Điện tử là hạt mang điện tích âm và gây tương tác
Coulomb có thể dẫn đến sự ion hóa và kích thích giông như các
hạt nặng mang điện. Tuy nhiên, quá trình hãm của các diện tử
trong vật chất có các đặc trưng khác với các hạt nặng tích điện.
Khôi lư ợ n g c ủ a đ i ệ n t ử n h ỏ h ơ n n h i ề u so với các h ạ t n ặ n g ; các
tương tác chỉ gồm có tán xạ đàn hồi và không đàn hổi với các
hạt nhản và điện tử của môi trường; không xảy ra hiện tượng
mất điện tích ỏ gần cuôì quĩ đạo. Lực tương tác duy nhất giữa
điện tử và hạt nhân là lực Coulomb và vì thế tán xạ đàn hồi
trên hạt nhân hoàn toàn giông tán xạ Rutherford. Vì khỏi lượng
hạt nhân lốn hơn khôi lượng điện tử hàng nghìn lần cho nên kết
quả va chạm là làm thay đối phương và hướng chuyến động của
điện tử mà không làm chúng mất mát năng lượng. Một phẩn
của chùm điện tử có thể bị tán xạ theo hướng ngược với hướng
chuyển động ban đầu.
T án xạ không đ à n hồi là n h ữ n g va c h ạ m mà t r o n g đó dộng
năng của hệ hạt không được bảo toàn. Phần năng lượng bị mất
của các điện tử biến thành năng lượng kích thích đối với nguyên
tử. Nguyên tủ bị kích thích có thể truyền năng lượng cho một
đ iện tử n à o đó củ a m ìn h . T ro n g khi tá n xạ trên h ạ t n h â n , gia

tốc của điện tứ bị thay đổi rất mạnh và nó sẽ bức xạ năng lượng
dưới dạng bức xạ điện từ có năng lượng h V. Đỏ là quá t r ì n h bức
xạ "tia X liên tục” hoặc "bức xạ hăm" (phổ tia X liên tục).
S ự ion hoá. Do không phản biệt được điện tử nào sau tán
xạ là điện tử tới nên người ta thường lấy điện tử có năng lượng
lớn nhất sau mỗi va chạm là điện tử tới. Điểu đó có nghĩa độ
mất mát năng lượng lớn nhất trong một va chạm mà ta quan
sát bằng 1/2 nàng lượng tới.

46
 Tô hợp của tất cà quá trình nói trên gây nên hiện tượng
híYp thự hoàn toàn nang ỉượng của điện tử. Nói chung, tinh toán
(l ộ m ấ t m át năng lư ợ n g c ủ a đ iệ n tử là m ộ t c ô n g v iệ c k h ó n ê n

thường phải dựa vào các hộ thức thực nghiệm. Qua tính toán
n^ười ta đã xác định được năng lượng bức xạ toàn phần bao gồm
n à n g lư ợ n g bửc x ạ h à m và n ă n g lượng ion hóa.

2.3 Sự h ấ p th ụ pozitron
Pozitron sẽ bị huỷ khi gặp điện tử và tạo thành hai lượng
tử gamma có nàng lượng là 511 KeV. Trong đa sô" trường hợp,
q u á t r ì n h n à y chỉ x ả y ra s a u khi p o z itro n đ ã d ừ n g lại vì v ậ y để
báo toàn xung lượng, bức xạ phát ra phải bao gồm hai lượng tủ
có nâng lượng hv = m vc~ = 0,51 MeV bay theo chiều ngược nhau.
Nhờ sự tồn tại của bức xạ này, người ta dễ dàng phân biệt
pozitron với điện tử bằng thực nghiệm.

2.3.1 C hiểu dày h ấ p thụ

Diện tử đi vào vật chất, qua một quãng đường dích dắc rồi
mất hêt năng lượng do va chạm và truyền năng lượng cho các
hạt trên chặng dường đi. Người ta có thể tính được đoạn đường
đi trung bình của các diện tủ đỏ trong vật chất. Ngưòi ta củng
có thể tính tổng quát chiểu dày mà các điện tử với năng lượng
nhất định không thể vượt qua trong một vật chất cho trước. Vậy
chiều dày hấp thụ là chiều dày của vật liệu đủ để làm dừng tất
cả các điện tử tới.
Vì dưòng đi của điện tử không phải là đưòng thảng nèn
tính trung bình đoạn cỉưòng đi có thê dài gấp hai lần chiểu dày
hấp thụ. Chiểu dày hấp thụ sẽ tỷ lộ thuận với năng lượng của
điện tử và tý lệ nghịch vói mật độ khôi của vật liệu.
Như vậy có thế nhận thấy rằng các điện tử từ các hạt
nhân phóng xạ dùng trong y học sẽ không xuyên quá được cơ
47
thể người bệnh và không ảnh hưởng gì đến việc ghi hình các
phủ tạng. Đổng thời chúng ta cũng thấy ràng việc che chắn các
điện tử này bảng vật liệu sẽ đơn giản hơn nhiều so với việc che
chắn tia gamma.

T r u y ê n n ă n g lư ợ n g tu y ế n tín h
Trên đường đi trong mô sinh học, năng lượng của các điện
tử được t r u y ề n n h i ề u cho mô th ì liều h ấ p t h ụ bứ c xạ c ủ a cơ t h ể
sẽ cao. Để đánh giá mức độ truyền năng lượng người ta dùng
khái niệm truyền nản g lượng thang tuyến (LET), tức là khả
năĩỊg truyền được nhiêu hay ít nàng lượng trên một đơn vị
khếảng cách. Truyền năng lượng cao trên một khoảng cách nhỏ
sẽ làm tổn hại tế bào, kể cả các nhiễm sắc thể.
Năng lượng của điện tử càng cao thì LET càng nhỏ và
ngược lại. Đó là do với năng lượng lớn điện tử sẽ di nhanh và
đ o ạ n đ ư ờ n g sẽ d à i vì v ậ y t r ê n m ộ t đ d n VỊ k h o ả n g cách, n ả n g
lượng mà lớp mô nhận dược sẽ thấp, ngược lại với năng lượng
thấp điện tử* sẽ di chuyển trong vật chất chậm hơn, cỏ nhiều
thòi gian hờn đê va chạm và truyền năng lượng, và đoạn đường
đi sẽ ngán hơn, năng lượng sẽ được truyền nhiều trên một dơn
vị khoảng cách.

2.3.2 Tương tác của bức xạ đ iện từ

Ta biết tia X và tia gamma là gồm các photon năng lượng
lớn, có bản chất là sóng điện từ với bước sóng cực ngắn. Khác
với các hạt vi mô tích điện, khi xuyên qua vặt chất, các photon
nàng lượng lớn truyền hết năng lượng của nó cho môi trường
vật chất không phải sau n h iều lẩn m à chỉ sau m ộ t lẩ n tư ơ n g
tác. Sản phẩm của quá trình tương tác dó là những hạt vi mô
tích điện có nảng lượng: lớn được phát ra. Các hạt vi mô này sẽ
lon hoá vật chất. Vì vậy người ta nói các photon nàng lượng l(ín
đ ả g iá n t i ế p lon h o á v ậ t c h ấ t.

48
 Tương tác của các photon năng lượng lớn với vật chất được
t lie hiện (|ua ba hiện tượng dưới đây.

2 .3 .3 T á n x ạ C o m p to n
Thuật ngủ “tán xạ” nói lên trạng thái photon khỉ va chạm
với v ậ t chất bị thay đối hướng chuyển động. Tán xạ photon xảy
ra khi các photon tương tác với Ìììột diện tử ơ vòng ngoài có liên
kết yêu với hạt nhân c ủ a một nguyên tử. Photon sẽ truyền cho
cliện tử dỏ một nâng lượng đủ đê điện tử bật ra khỏi nguyên tử
và bàn thân photon giảm năng lượng và thay đổi hưởng chuyển
(lộng dưới một góc 0 nhất định. Như vậy, năng lượng ban dầu
c ủ a photon tới bằng tổng năng lượng của diện tử bật ra và năng
lư ờ n g c ù a p h o to n t á n xạ.

Người ta thường biểu diễn tương tác này bằng mô hình

sau đáy:

Hình 2.2
Mô hinh tán xạ Compton

năng lượng tia toi. E 2' Nàng lượng truyền cho diện tử
ngoài cùng. E>\ Nàng lượng còn lại.
Nêu gọi 0 là góc của tán xạ, ta cỏ the xác định được nàng
lưỢng của tán xạ theo một sô'quy luật như sau:

49
• Góc ớ càng lớn thi photon tỏi càng mất nhiều nàng lượng
và năng lượng của photon tán xạ càng nhỏ. Nảng lượng của
photon tán xạ nhỏ nhất khi góc 180° và quá trình này
được gọi là tán xạ ngược.
• Năng lượng của photon tán xạ tỷ lệ tuyến tính với nàng
lượng photon tới.
• Năng lương của photon tán xạ với góc 180° không thể nhỏ hơn
2 0 0 K e V . C ô n g t h ứ c t í n h n ă n g l ư ợ n g p h o t o n t á n x ạ h v ’ là:

hy hv
= -------- ^ ------------------------

1+-—
mcc
y (1
h V
-COSỚ)
Tán xạ Compton gảy nhiều bất lợi cho các chẩn đoán y học
hạt nhân vì những tán xạ đỏ gây nhiễu, làm cho khó xác định vị
trí xảy ra tương tác, dồng thòi làm nhòe hình ảnh ghi được. Có
thể làm giảm ánh hưởng của tán xạ Compton lên kết quả thu
được bằng CÌKỈI giới hạn trong một khung cửa sô nhất định,
không cho cá bức xạ yếu lọt qua, tuy nhiên cũng không thể loại
trừ được hoàn toàn các bức xạ yếu này.

2 .3 .4 H ấ p t h ụ q u a n g - đ iệ n
Khi các photon có năng lượng đú mạnh và tương tác với
một điện tủ ỏ quỹ đạo gần hạt nhân (thường là lốp K) sẽ có
thể làm bật điện tử này ra khỏi nguyên tử. Tiếp theo đó,
nguyên tử phát ra một loạt bức xạ tia X đặc trưng do một
điện tử ở lớp ngoài nhảy vào chiếm chỗ của diện tử bị khuyết.
Hiện tượng này được gọi là hấp thụ quang điện.
Năng lượng của điện tử quang bàng hiệu của năng lượng
của photon tới và năng lượng liên kết của điện tử đó trong
nguyên tử, như được minh họa bằng phương trình sau đây:

50
 ^q«l photon ^lk (2.2)
Như vạy, trong trường hợp hấp thụ quang diện, điện tử ở
vòng Irong bật ra khỏi liên kêt của nguyên tử, photon hèt nàng
lượng và bị hấp thụ.

Hình 2.3
Sơ đổ hấp thụ quang điện

Năng lượng photon thấp hơn năng lượng liên kết của điện
t ờ ờ l ớ p n à o thì h i ệ u ứ n g q u a n g đ i ệ n s ẽ k h ô n g x ả y r a ở n h ữ n g
lớp đó. Ví dụ như khi năng lượng photon nhỏ hơn năng lượng
lión kết c ủ a điện tử lớp L thì sẽ không xây ra hiệu ứng quang
diện với các lớp K và L.

2.3.5 Sự tạo c ặ p đ iệ n tử - po zitro n

Khi photon đi vào vùng điện trường của hạt nhân nguyên
tử , d ư ỏ i n h ữ n g đ iê u k iệ n đ ặ c b iệ t, p h o to n có t h ể th ự c h iệ n m ộ t
phản ứng tạo thành một cặp hạt gồm điện tứ và pozitron.
Khi pozitron gặp một điện tử trong môi trường sẽ phát sinh
phản ứng huỷ cặp và tạo ra hai photon, mỗi photon 511 keV.
Theo thuyết bảo toàn năng lượng muôn tạo được cặp photon
n ă n g lượng 511 keV thì photon ban dầu phái cỏ náng lượng lớn
hơn 1022 kcV. Những hạt nhân phóng xạ dùng đê ghi hình
t r ong y học hạt nhân đều phát ra các photon có năng lượng nhỏ
hơn 1022 kcV nên không xảy ra hiộn tượng này.

51
2.3.6 C hiểu d ày m ộ t nửa

Điện tử

Pozitron

Hỉnh 2.4
Sự tạo cặp

Chùm p h o to n đi q u a m ộ t v ậ t c h ấ t có c h iể u dày X n h ấ t đ ịn h

sẽ suy giảm, cường độ của nó sẽ yếu đi do ba loại tương tác với

vật chất: tán xạ Compton, hấp thụ quang điện và tạo cập. Nêu
ta gọi ụ là hệ số suy giảm của dòng photon sau khi đi qua vật
chất ta sẽ có:

A=M-+/V+/V (2.3)
trong đó: /iị là hệ sô suy giảm tổng cộng; là hệ số suy giảm do
tán xạ Compton; / 1p,. là hệ sô" suy giảm do quá trình hấp thụ
quang điện và //Pị) là hệ số suy giảm do quá trình tạo cặp điện
tử - pozitron.
N ế u JV0 l à s ố p h o t o n đi vào c h iể u dày X củ a v á t c h ất, số

photon không bị cản lại sẽ là:

N = N 0e'rtx (2.4)
N ế u ch iều d à y X tă n g lên đ ế n m ứ c SỐN bị su y g iảm còn m ộ t

nửa N 0 (khi N = ~ N Ơ) thì khoảng cách đó được gọi là chiều dày

2
suy giảm một nửa(HVL), tính theo công thức: HVL = 0,693///j.
HVL phụ thuộc vào bản chất của vật liệu (tỷ trọng,nguyên tử
số) và nảng lượng của photon. HVL cho phép ta tính được chiểu

52
(lảy cua vạt liệu bảo vệ phóng xạ, tuỳ theo yêu cầu của an toàn
bức xạ. Sự thực, khi đi vào vật chất, photon còn tạo thành các
hức xạ thứ câp (bửc xạ tia X đặc trưng, các photon tán xạ, các
photon huv cặp...), vì vậy trong thực tế phải dùng lớp che chấn
dày hơn.

2.3.7 Đ ịnh lu ật 1/R2

Chúng ta biết có thể làm suy giảm cường độ chùm bức xạ
hằng ba cách:
• Dùng vật liệu che chắn;
• Giảm thời gian tiếp xúc;
• Tăng khoảng cách với nguồn bức xạ.
Cường độ chùm bức xạ sẽ giảm tỷ lệ nghịch với bình
phương khoảng cách.

2.4 C ác th iế t bị ghi đo p h ó n g xạ th ư ờ n g d ù n g

Nguyên lý của việc ghi đo bức xạ lơn hoá là dựa trcn các
phản ứng hoá học hoặc các hiệu ửng vật ]ý của vật chất hấp thụ
bức xạ. Dưới tác dụng của Lia phóng xạ, các nguyên tử, phân tử
cấu tạo nên vật chất bị kích thích và bị ion hóa, từ đó.gây ra các
hiệu ứng khác nhau. Mức độ các hiệu ứng dó xảy ra tuý thuộc
vào bán chất và năng lượng cúa chùm tia. Vì vậy, chúng ta có
thể dựa vào các hiệu ứng để ghi và đo các bức xạ ion hoá

2.4.1 Ghi đo phóng xạ dựa vào biến đổi hoá học

Các đặc tính của một sỏ hoá chất bị biến đôi khi chịu tác
dụng của bức xạ ion hoá. Một trong nhửng chất được áp tỉụng
rộng rãi nhất trong thực tế là tinh thể muối halogen bạc trong
nhũ tương. Cấu tạo của phim và nhũ tương ảnh bao gồm các
53
tinh thể muối halogen bạc phân bô' đều trong nhũ tương. Độ
nhạy của phim phụ thuộc vào mật độ, kích thước của tiiứí thổ
muối và bể dày của nhủ tương. Ví dụ: phim ảnh có lớp nhũ
tương dày khoảng 10 /im, kích thước tinh thể khoảng 0,5 đến 3
//m, mật độ tinh thể khoảng 6xl09/cnv\ Phim này thường dùng
để ghi đo tia• X, tia gamma.
Nguyên tắc của quá trình này là khi tia phóng xạ tương tác
với nhũ tương, các điện tử có thể bị bật ra khòi nguyên tử và bị
các ion Ag* bắt để trỏ thành nguyên tử Ag. Số lượng nguyên tử
Ag trong điểm đó phụ thuộc vào số điện tử tự do được tạo nên
tức là phụ thuộc vào cường độ chùm tia bức xạ.
Các nguvên tử Ag có khả năng làm xúc tác cho tinh thể muôi
dễ bị khử. Vì vậy khi nhúng các nhũ tương này vào các dung dịch
khử mạnh như hidroquinol, menthol thì các tinh thể có nguyên
tử Ag trong đó bị khử còn các tinh thể khác thì không. Tốc độ khử
cũng phụ thuộc vào sô' nguyên tử Ag có trong tinh thể.
Như vậy, sau khi tráng rửa các phim có phủ nhũ tương,
người ta có thể quan sát được các quá trình tương tác kể trên
bằng các dụng cụ đo mật độ quang học. Ngày nay người ta dùng
các loại phim và nhũ tương để ghi đo phóng xạ trong việc đo liều
cá nhân, trong kĩ thuật phỏng xạ tự chụp hình...

2.4.2 Ghi đo p h ó ng xạ dựa trê n đặc tín h

p h á t q u a n g của tin h th ể và đ u n g dịch
Một số tinh thể và dung dịch có khả năng phát quang sau
khi hấp thụ năng lượng của chùm tia phỏng xạ. Mật độ và mức
độ phát quang phụ thuộc vào lượng năng lượng hấp thụ được.
Do vậy có thể đo được năng lượng chùm tia đă truyền cho tinh
thể bằng cách đo năng lượng chùm tia thử cấp phát ra từ tinh
thể dó. Tinh thể có đặc tính phát quang thường được dùng là:

54
 • Tinh thô muối sunfua kẽm (ZnS) phát quang dưới tác
dụng của tia X, tia gamma.
• Tinh thể muối iôđua na tri (Nai) được hoạt hoá băng
Tali (Tl), phát quang dưới tác dụng của tia gamma.
• Tinh thể Antraxen phát quang khi hấp t h ụ năng lượng
chùm tia beta.
Các tinh thể này dược dùng để tạo ra đầu dò. Vì cường độ
của chùm photon phát quang rất yếu nên dòng photon này phải
(lược khuếch đại bàng các ông nhân quang điện. Các ỏng nhân
quang diện củng làm luôn nhiệm vụ chuyển tín hiệu quang
thành tín hiệu điện.
Dung dịch hỗn hợp PPO (2,5 diphenyl oxazol) và POPOP
(2,5 phenyloxazol benzen) hoà tan trong dung dịch toluen hay
dioxan, phát quang khi hấp thụ năng lượng của tia beta. Dung
dịch này là thành phần chính của kĩ thuật ghi đo đặc biệt gọi
là kì thuật nhấp nháy lỏng, thưòng dùng trong nghiên cứu Y,
Sinh học.
Tuy nhiên, thiết bị quan trọng nhất trong các thiết bị dựa
vào đặc tính phát quang là ống đếm nhấp nháy, được miêu tả
trên hình 2.5.

Hỉnh 2.5
Sơ đồ cấu tạo và nguyên lý hoạt động
của ónq đêm nhấp nhảv

55
 Một sô tinh thê và dung dịch có khả nàng phát ra photon
(phát quang) khi có bức xạ ion hoá tác dụng vào. sỏ lượng
photon phát quang tỷ lệ VỚI năng lượng của tia bức xạ tối m à
các tinh thể, dung dịch nhấp nháy hấp thụ dược. Trung binh cứ
30 - 50 eV năng lượng hấp thụ dược sẽ tạo ra một photon phát
quang. Như vậy một tia gamma có năng lượng khoảng 0,5 MeV
được hấp thụ sẽ tạo ra khoảng 10* photon thứ cấp trong tinh thể
phát quang. Nếu các photon phát quang đó đến được bản
photocatốt của ông nhân quang điộn thì sẽ làm photocatốt phát
ra một chùm điện tử. Các điện từ này được nhân lên trong ống
nhân quang điện. Ong nhân quang điện dược cấu tạo từ nhiều
bản đinôt, tức là các điện cực có điện thế dương so vói phôtcatất
và tảng dần theo từng điện cực đê khuếch dại từng bước số lượng
điện tủ phát ra từ photocatôt (xem trên hình 2.5). Điện tử được
gia tốc sẽ có (ỉủ năng lượng làm bửt ra các điện tử thứ cấp từ các
đinỏt. Sô' điện tử thứ câ'p thoát ra từ dincít sau luôn lớn hơn số
điện tử sơ cấp đi tới nó, khi tồn tĩụ điện áp đủ mạnh để gia tốc
các điện từ sơ cấp. Nhờ vậy, một ông nhân quang điện với
khoảng 10 - 14 đỏi điện cực có thể’khuếch đại số điện tử lên
khoảng 105 “ 108 lần.
Ngàv nay, óng đếm nhấp nháy dùng tinh thể vô cơ Nai (Tl)
được sử dụng rất phổ biến và có hiệu suất ghi c1lo, 20% - 30%
đối vỏi tia gamma và 100% đối với tia có bản chất là hạt. Đặc
biệt thời gian sống cưa chúng cũng rất dài.
Ong đếm nhấp nháy không những cho phép đo dược cường
độ bức xạ mà còn cho phép đo được cả phố năng lượng của các
tia phóng xạ. Khi clp phổ nảng lượng, cần sử dụng Ihêrn máy
phân tích biên độ.

2.4,3 Ghi đo dựa vào sự ion hoá các c h ấ t khí

Các thiết bị đo dựa vào sự ion hoá các chất khí bao gồm các
loại sau đây:
56
• Buồng ion hoá (lùng đê do liêu cá nhân, liều chuẩn và báo
hiệu phóng xạ.
• Ỏng (lỏm tỷ lộ;
•Ông đỏm Geiger - Muller
Dê hiếu rõ cơ ché hoạt động và chức năng của từng loại
thiết bị này, chúng ta khảo sát hiện tượng ion hoá các chất khi.

2.4. ỉ. í Hiện tượng lon hoá các chất khí

Hình 2.6
Sơ đổ thí nghiệm hiện tượng ion hoá các chất khi

Người ta cung cấp cho hai điện cực một hiệu điện thế u
nhất định thông qua hệ thòng tụ điện và trở kháng (C-R). Các
chất khí ỏ điều kiện thường là không dẫn điện. Nhưng khi bức
xạ ion hoá đi qua, các nguyên tử và phân tử khí bị ion hoá. Dưới
ảnh hương cua điện trường giữa hai điện cực, các ion sẽ chuyến
vế các điện cực trái dấu. Do dó tạo ra dòng điện I qua chất khí
gọi lá dòng điện ion hóa. Hiện tương này được kháo sát ở các
điện thế khác nhau ta được đồ thị như hình 2.7.
• Đoạn I: Điện thể ỏ hai đầu điện cực còn quá bé dế có thể
hút hết các ion về phía các điện cực. Hầu hết chúng tái hợp

57
 với nhau (tê trờ thành phân tử (nguyên tử) khí trung hoà về
điện. Điện thế càng tăng sỏ lượng và vận tốc chuyên động
của các ion càng lớn, càng làm tăng dòng điện I và làm
giảm sô lượng các ion được tái tố hợp. Cường độ dòng điện

Hinh 2.7
Đó thị khảo sát dòng điện ion hóa ò cảc điện thế khác nhau

• Đoạn II: Cường độ dòng điện không tảng khi điện thế tảng,
d ò n g đ i ệ n đ ạ t g i á t r ị b à o h o à . S ở d ì c ó k ẻ t q u ả n h ư v ậ y vì lúc

đó toàn bộ các cặp ion do bức xạ ion hoá tạo ra dều bị hút về
các diện cực, không có hiện tượng tái hợp nào nữa. Người la
gọi miền này là miền ion hoá.
• Đoạn I I I : Diện thế tiếp tục tăng lên nữa thì dòng điện 1 tiếp
tục tăng lên. sở dĩ như vậy vì lúc này các ion có động năng
rất lớn có thể gây hiện tượng ion hoá thứ cấp dể tạo ra
những cặp ion mới. Sô" ion được chuyên về hai điện cực sẽ
càng lớn hơn và phụ thuộc vào điện thê ờ đó. Miền này gọi

58
 là miến tý lộ và là cơ sỏ đẻ tạo ra ông đèm tý lộ ghi đo
các hạt vi mô. f)ộ lỏn của cường độ dòng ion hoá phụ
thuộc vào năng lượng han đầu của hạt vi mô khi tương
tác với phán tử khí.
Đoạn IV: Đến cuối đoạn III, đầu đoạn IV các ion sơ cấp và
thứ cấp đã dược hút hét về các diện cực. Thực nghiệm cho
thấy hai đường cong A và B ứng với mửc nảng lượng E Ay E ị ị
của bửc xạ khác nhau có xu hướng trùng nhau. Miền này
gọi là miền Geiger - Muller, ở miền này c!ộ lớn của xung
không phụ thuộc vào năng lượng ban đầu của chùm tia và
điện thế nữa. Vì vậy ông đếm Geiger - Miiller chỉ đo được
cường độ mà không đo được nâng lượng ban đầu của bức xạ.

2 .4 ,3 .2 B u ồ n g ion hoá

Các buồng ion hoá

đểu có câu tạo như
miêu tả trên hình ‘2.8
Điện thế được cung
cấp bằng pin hoặc
acquy, trong bình chứa
không khí khô ỏ áp suất
thường. Buồng ion hoá
thường được dùng để đo
liều lượng bằng các tinh
điện kế có bảng thế
hiện kết quả theo đơn vị
chuẩn R/h, hay mR/s.
Mỗi loại buồng ion hoá
cỉo được một phạm vi Sơ đó cấu tạo của buồng ion hoá

59
liều lượng khác nhau: loại lớn đặt ỏ phỏng thí nghiệm, loại xách
tay, loại do liều cá nhản. Một dụng cụ do quan trọng thuộc loại
này là buồng chuẩn liêu, đó là một buồng ion hoá có điện kế
chính xác và một bộ phận chứa đựng các ống nghiệm cần xác
định liều lượng phóng xạ.

2 .4 .3 .3 Ô ng đếm tỷ lệ

Có rất nhiều loại ống đếm tỷ lệ và thường được dùng để ghi

đo các tia alpha và bêta, nhưng chúng đểu có chung một cấu tạo
được miêu tả trên hình 2.9.
Loại đơn
giản nhất gồm ----------------------- ^ c
một vò bàng
thuỷ tinh, 0
giữa có một dây
bằng vonphrarn í R
làm diện cực
+
dương, một lớp
kim loại tráng
mặt trong ống Hình 2.9
Cảu tạo của ống đếm lý lệ
được dùng làm
cực âm. Sau khi
đã hút hết không khí, người ta nạp khí mêtan (CH.ị) với áp suất
khoảng 10 cmHg vào buông thủy tinh. Ong đếm tỷ lộ có thể dùng
để đo các nguồn phóng xạ yếu vì nó có khả năng; ghi nhận được
tất cả các bức xạ phát ra từ nguồn.

2 .4 .3 .4 Ô ng đếm G eiger ■M idler (GM)

Ống đếm GM dược sử dụng rất rộng rãi, có nhiều loại ỏng
đếm (ÌM nhưng dựa vào bản chất chất khí bị ion hoá. người ta
60
chia chủng làm hai loại gồm các ông đếm khí hừu cơ và các ỏng
đèm khi halogen.
• Ỏng đếm hữu cơ cỏ cấu tạo gồm vò ngoài bằng thuý tinh
hình chuông có dường kính khoảng 20mm. Chính giữa ông
có một cực dương làm bàng một sợi vonphram rất mảnh với
đường kính khoảng 0,4mm. Cực âm là một sỢi dây đồng
cuộn ỏ trong ông và nổí với một sợi vonphram rồi dẫn ra
ngoài. Đáy ống làm bằng mica mòng để có thể cho bửc xạ
beta you lọt?.qua, còn được gọi là cửa sổ (hình 2.10). Sau khi
»
dâ hút hết không khí ở bên trong, ngưòi ta nạp vào các khí
hủu cơ (Benzen, ìsopentan, hơi rượu êtylic...) với áp suất
khoáng lmmHg và khí trơ thường là argon áp suả't khoảng
9mmHg.

Hỉnh 2.10
Cấu tạo ông đếm hữu cơ

• Ong đếm halogen có cấu tạo gồm cực dương ớ giữa là sợi
vonfram, cưc âm là một ống thép không ri cuộn bao bên
ngoài. Cảc khí halogen như clo, brom... được bơm vào ống.
Ong đếm halogen đo được tia beta và tia gamma (hình 2.11).

61
 Điện thẻ làm việc của
ông đếm GM nhìn chung là
cao (cỡ -1000-1200V), một
yếu tô quan trọng của ống
đếm GM là thời gian chết
(sống) khá ngắn. Một đặc
điểm khác là hiệu suất đếm
khá cao (đối với tia beta là
100%...).

62
Chương 3
H ó a h ọ c p h ó n g xạ h ệ t h ố n g n ư ớ c

Nước là thành phần cơ bản của cơ thế sổng. Nó không chỉ là

môi trưòng mà còn tham gia vào cấu trúc của tế bào động thực
vật. Trong cd thể người, trung bình nước chiếm 65% và trong
một sỏ Cờ quan nước chiếm tới 85%. Các nhà phóng xạ sinh học
đã chú ý rất nhiều tới những biên đổi hóa học của nước và các
chất hòa tan trong nước dưới tác dụng của tia phóng xạ ion hỏa.

3.1 T á c d ụ n g c ủ a b ứ c xạ io n h o á
lê n p h â n t ử n ư ớ c

Bức xạ ion hoá tác dụng lên các phân tử nước, gây nên
những biến đổi ở dó tạo ra các sản phẩm hoá học mới là các ion
dương hoặc ion âm (H20 , H .,0\ H \ OH ) và các phân tư ỏ trạng
thái kích thích (H20*, H*, OH2*). Các sản phẩm mới này sè gây
nôn các phàn ứng hoá học với các phán tử hữu cơ của tố chức
sinh học và làm biến dổi chúng. Như vậy nâng lượng của chùm
tia phóng xạ dã tác dụng lên các phân từ hữu cơ của tổ chức,
gián tiếp thông qua phân tử nước có trong đó.
Lee là người đầu tiên đã làm nhiều thí nghiệm và chứng
minh được các quá trình của cơ chế tác dụng gián tiếp. Có thể
tóm tắt cốc quá trình đó bằng sơ đồ sau đây:
63
 • Kích thích phản tử nước:
H,() + hv -> H,0* H*+OH* (3.1)
• lon hoá phân từ nước: Bửc xạ làm bật diện tử của phân lữ
nước và biến nó thành ion dương.
HọO -+ ( H ,0 )++ e = H4 + OH* (3. 2)
Phân tử nước có thể nhận được một điện tử và trỏ thành
ion âm.
H ,0 + e -> ( H20) • = OH' +H* (3.3)
Các phân tử ở trạng thái kích thích H* và OH* rất dỗ kết
hợp với nhau tạo ra các sản phẩm hoá học mối:
(3.4)
OH* + H* -+ H,0* (3.5)
OH* + OH* -> HA (3.6)
H A là một hợp chất rất dộc đỏì với các phân tử hữu cơ vi
đó là một chất oxy hoá mạnh. Trên thực tế, lượng HXX, dược sàn
sinh ra nhiều hơn vì có các phản ứng sau đây, nếu trong to chức
có nhiều 0 2.
H,0* + 0 , -> OH* +H 02* (3.7)
hoặc: H*+02-» H 0 2 (3.8)
H 02 +H 02->H 20 , +0 2 (3.9)
Nếu hàm lượng oxy trong môi trường càng nhiều thì lượng
HUOv được sản sinh ra càng lớn. Nếu trong nước có các chất hoà
tan thì 110,* sẽ lấy điện tử của chất đó và biến thành H0 > rồi
sau đó tương tác với H cũng đê thành peroxyd.
H O / + e - -> HO 2 + Hệ H20 2 (3.10)

64
 Phan lỏn các phán từ hữu cơ (RH) trong tô chức bị phá huý
hỏi các phán từ HvO Ngoài các gốc tự do (phán tù, nguyên từ 0
trạng thái kích thích), H*, OH* cũng dề phán ứng voi các phản
lủ lùm vd gay nôn những biến dối tại dó và tạo ra các gốc: kích
thích K* và RO./ thoo cơ chê sau đây:
RH + H* -> R* + H, (3.11)
và RH + OH* -> R* + H ,0 (3.12)
Các gổc R* bị kích thích cùng dễ gây ra các phán ứng hoá
học mới làm cho số lượng các phân tử hữu cơ bị tôn thương tăng
lên rất nhiều vì các phản ứng dâv chuyên sau dây:
R* + 0 ,- > RO,* (3.13)
RO * +RH -> ROOH +R* (3.14)
Tóm lại dưới tác dụng của tia phóng xạ ion hỏa, trong nước
hỉnh thành một sô lớn gốc lự do H* và OH*. Gốc H* có thời gian
sỏng ngán (10(; - 10 \s). Trong thòi gian đó có thể:
+ (3.15)
H* + OH* -» H20 4 (3.16)
H ' -> H* + e (3.17)
Côc OM cùng có thời gian sông tương tự. Chúng có khả
nàng tham gia phản ứng vối các phân tử trong nước.
• Cỏ thể một phán gốc tự do tương tác VỚI nhau ngay dể tạo
nẽn sàn phẩm phân từ. Sân phẩm này không tham gia phản
ứng với các chất hòa tan trong nước. Còn các gốc tự do khác
trong dung (lịch cỏ thể tham gia phân ứng.
• Phảnứng giữa hai phân tử bị kích thích cũng cóthe dẫn tỏi
sự tạo nõn lf>. HO.; (thướng ỏ tia có mật độ ion hoá cao).
Tuy nhiên Frok(\ Rise (1953) lại không nhộn dược H*, H>0.,

65
 trong nước lọc khi chiếu xạ tia Rờnghen vì sàn phấm phân
tử có lè bị phàn hủy theo kiểu phàn ứng dày chuyền.
H '+ H20 2 OH* + H20 (3.18)
OH* + H2 -> H* + H20 (3.19)
Hoặc: OH* + H20 2 -> H O V H ,0 (3.20)
H 02 + H2 H20 + OH (3.21)
Trong thí nghiệm ỏ trong môi trường nước không có không
khí hòa tan vẫn nhận được Ho, H2Oọ nhưng chỉ ỏ giai đoạn đầu,
sau đó tốc độ hình thành H2> H20 2 giảm đi và đạt £Ìá trị cân
bàng. Khi đó liều lượng tia có tăng thì nồng độ vẫn không dối.
Sự có mặt cùa các chất có khả năng tương tác với các gốc H,
OH sỗ l à m cho sản phẩm phân tử tăng lên. Nồng độ H>02 cân
bàng khi nó bàng nồng độ chất hòa tan.

3.2 S ự t h a m g ia p h ả n ứ n g c ủ a c á c gfốc t ự do

3.2.1 G ấcO H *

Gốc OH * tham gia vào phàn ứng chính sau đây:

• Oxi hoá:
Fe~ + OH* -> Fe*+++ OH (3.22)
Br + OH* Br + OH (3.23)
- Tách nguyên t ử hydro khỏi phán t ử h ữ u cd

CH3CH2OH + OH* -> CH ,CH* OH + H ,0 (3.24)

- Tạo liên kết với liên kết đôi:

66
 CH, = CH + OH* -> HOCH, - CH (3.25)
- Khử các chất oxy hóa mạnh:
H,() + o r + OH -> c r * + H A + H f (3..26 )
(Có ái lực cao với điện tử, OH là chất oxi hóa mạnh song có
mặt chất, oxy hỏa mạnh nó lại là chất khử).
• Trong dung (ỉịclì kiểm mạnh, gốc OH* bị phân li:
OH* -* H+ + 0 (3.27)

3.2.2 Gốc H*

Gốc H cũng cỏ khá năng trùng hợp và tách nguyên tử

hydro. Sự khác cờ bản là tính khử của nỏ rất mạnh:
IV
Fef" ---- > Fe++ (3.28)
H
Br — Br (3.29)
Kha nàng khử cao hơn trong sự oxi hóa của OH cho nên tác
đụng chung là khử. Song với các phàn ứng hóa học phóng xạ
nước (ngay cà khi có oxi) đặc trưng lại là phản ứng oxi hóa.
Trong dung dịch axit, H’ liên kết với H \
ir + H4 -> H./ (pK2= 2) (3.30)
H / có kha nàng khứ yếu hơn so với H* và đôi khi có tính oxi hóa.

3*2.3 Oxi th a m gia hai p h ản ứng

H+02 H 02 (3.31)
+ Liên kẽt với rác gôc hừu cơ

67
 RH + OH - > R + 11,0 (3.32)
tạo peroxyt:
R + 0 2 -» R(>, (3.33)
+Hiệu ứng oxi hoá chủ yếu do HO J
+ HOo là chất oxi hóa mạnh
HO 2 + e -> HO, (3.34)
+ Trong dưng dịch kiểm mạnh
HO, + H+ -» H ,0 2 (3.35)
+ Có khả năng tách H ra khỏi phân tử hữu cơ:

RH + H 02 -> R + H20 2 (3.36)

+ Có thể truyền oxy cho phân tử:

RNH2 + H 02 -> RNH20 + OH (3.37)

RH + OH -> R + H ,0 (3.38)
R + 0 2 ->R (), (3.39)
+ Phản ứng trao đôi:
RH + H 02 -> RO + H20 (3.40)

3.2.4 Sự tạo h y d ro peroxyt

Tia bức xạ có cường độ ion hóa thấp tác động lên nước trong
điếu kiện có oxi hòa tan sẽ tạo nên một lượng lớn H*0‘>. Nếu có
ít oxi thi tạo ít H20 2, trừ trưòng hợp tia có cường độ ion hóa cao.
Tốc độ tạo Ho0 2 lúc đầu tăng theo liều lượng, sau đạt giá trị cân
bằng chứng tỏ có phản ứng nghịch. Trong dung dịch axit sự tạo
H ,0 2 lúc dầu củng như lúc cân bằng có giá trị cao hơn giá trị
trung hòa pH = 7.

68
 Đỏ giải thích (lộng học của quá trình tạo H ,0 , khi có tác
tỉụiì£ của tia phóng xạ với cỉộ ion hóa thấp, cho tới nay chưa có
thiêt nào được roi là thoá dáng.
Theo Gray:
H 0 ,+ H O ,-* H A + 0 2 (3.41)
OH + OM -» H ,0 , (3.42)
Có phản ứng:
H 02 + OH -+ H20 + 0 , (3.43)
Khi nồng (lộ H,0.> đạt cực đại, trạng thái cân băng đạt dược
có lẽ là do:
OH + H20 2 -> H20 + H 02 (3.44)
HO, + H A -> H20 + 0 2 + OH (3.45)
Trong t rường hợp không có ôxi, đa sô các gốc chứa ion
tương tác với OH, sẽ ức chế các phán ứng nghịch và cỏ khả năng
tích lũy H Trong dung dịch có oxi, H >()v được tạo nên là do
các gốc.
Các chất dẻ tương tác với OH là các ion vô cơ (C l, N \..).
Nếu cho t.hõm chất khử thi HO? —> H20 2. Như vậy làm tăng
quá trình tạo H.,02 thi trong trường hợp này chi cần từ một gốc
IIO . tạo ra được một phân tử H>0>:
Tức là phán ứng:

HaOa-> H ,0, + 0 , (3.46)

dược thay bằng:
H 02+ H 02-> Ho0 2 (3.47)
Ví dụ: benzen. axit ascorbic, hydroquinol, xistein...
Với b ứ c xạ (X, h i ệ u s u ấ t c ủ a q u á t r ì n h t ạ o H.>(X p h ụ t h u ộ c v à o
chất thêm cùng như nồng độ 0>. Điểu này phù hợp với thực tê là
69
dại đa sô"các gốc tự do do tia a tạo ra không có khả năng tương t ác
VỚI các chất hòa tan, ngay cả khi nồng độ của nó rất cao.

3.3 T á c d ụ n g c ủ a b ứ c xạ lê n a x i t a m in ,
các bazơ n itơ và hệ keo

3.3.1 Axit am in

Phản ứng đặc trưng là dezamin có kèm thải NH;ị. Sự biến

đổi sản phẩm tỷ lệ với liều sau đó dạt cực đại.
Oxi có ảnh hương tới bản châ't tia đầu tiên, thực ra là tách
NH;ị nhưng do có mặt 0 2 nôn sản phẩm là một dạng nào đó.
Date và cộng sự khảo sát và đưa ra mạch:

OH + N H / CH„COO -» OHCHvCOO + N t y (3.48)

NH3* + H20 -> NH +OH (3.49)

• Điểu đáng lưu ý là chỉ có aminoaxit a mới bị dezamin hóa.

Còn khi ỏ vị trí khác như ure, thioure không bị tách amin.
• Với nồng độ ion như nhau thì hiệu suất tách là như nhau
(aminnoaxit a). Trừ histidin có hiệu xuất Gao hdn và xistein
nói chung không bị tách amin. Với phương pháp so màu đế
chứng tỏ là histidin bị vỡ vòng imidazol. Tách amin cùa
glixin dưới lác dụng của hạt tt cũng tương tự như với tia X.
Tuy nhiên với tia X hiệu suất kém hơn.
Sự biến (tối của sixtein và glutaihion có ý nghía quan trọng
vì nó có Hên quan tới vấn để khử hoạt tính của các loại enzym có
chứa nhóm SH.
70
 Hiệu suất quá trình này phụ thuộc rất nhiều vào rác điểu
kiện như: nồng độ 0X1, nồn g độ aminoaxit a, áp suất, độ Ị)H.

3.3.2 P u r in và P irim id in

Barron và cộng sự dã phát hiện ra rằng khả năng hấp thụ

o
của Purin và Pirimidin ỏ X = 2600 A giảm xuống khi chiếu xạ
c h ú n g t r o n g d u n g (lịch nước. S ự s u y g i ả m n à v t ỷ l ệ VỚI l i ề u

lượng chiếu xạ và tâng lên khi cỏ mặt oxy.

Khi liên kết với đường, độ mẫn cảm của Purin giảm. Trong
rác hợp chất phức lạp hơn, các gốc tự do thường không tương tác
vói Puriiì, Pirimidín mà vối các nhóm khác.
Bức xạ phá hủy vòng imdazol và dồng thời tách ra các bon.
Phán ứng này dẫn đến phá vỡ liên kết giữa purin và đường.
Hems cho rằng với adenozin thì phản ửng này không xảy ra.

2.3.3 Tác d ụ n g củ a tia lên hệ keo

Ngoài những biến đôi hóa học, tia ion hóa còn có khả năng
gây nên sự thay đổi về tính chất cùa hệ keo nước. Kpayzep hơn
30 nồm nghiên cứu đã quan sát thấy khi chiếu tia X mềm lẻn
vùng kim loại thì xảy ra hiện t.ượng kết tủa những hạt tích diện
dương. Ánh hưởng tương tự của tia X lẽn hệ keo cùng dược
Kpayzep (1937) nghiên cửu. Khi bị chiếu xạ, điện tích bể mặt
của hạt keo bị thay đối và do đó dzeta điện thế cũng thay dổi.

71