Yaşlılık ve Yaşlılık

Epidemiyolojisi
Tanju BEĞER, Hakan YAVUZER
İstanbul Üniversitesi Cerrahpaşa Tıp Fakültesi İç Hastalıkları Anabilim Dalı Geriatri Bilim Dalı

Giriş çok ileri yaşın getirdiği toplumsal ve kültürel ilişkiler

“Yaşlanma”, “yaşlılık” ve “ihtiyarlık” gerontoloji ve geriat-
ri alanlarında oldukça sık kullanılan ve karışan kavram-
lardır. Bu kavramlar irdelendiğinde birbirleri arasındaki
ayrımın net olmadığı ve çoğu zaman yanlışlıkla birbirleri
yerine kullanıldığı görülmektedir.1
Cansız varlıkların zaman içerisinde aldıkları mesafe
‘eskime’ veya ‘yıpranma’ olarak tanımlanırken canlı var-
lıklar için ‘yaşlanma’ terimi tercih edilir. Çünkü canlı
organizmaların zaman içerisindeki yaşlanma süreci her
ne kadar yıpranma ve bozulmayı içeren bir süreç olsa da
onarım ve yeniden yapım mekanizmaları devrededir. Bu
nedenle “yaşlanma”, dünyaya gelen her canlının zaman
içerisinde aldığı mesafe olup ölümle sona ermektedir.1
“Yaşlılık” ise sözlük anlamı olarak yaşlı olma, artmış
yaşın etkilerini gösterme hali olarak tanımlanmaktadır.
Canlılar için biyolojik işlevler yönünden erişkin konuma
ulaştıktan sonra, yani üreme döneminin bitiminden ölü-
me kadar geçen zaman dilimindeki değişim ve dönüşüm
sürecidir. Bu değişimlerin ise en önemlisi doğurganlığın
azalması ve mortalitenin artmasıdır. Yaşın artması anla-
mına gelen ‘yaşlanma’ ile yaşamın spesifik bir bölümünü
tanımlamak için kullanılan ‘yaşlılık’ kavramı arasında da
küçük bir farklılık vardır; örneğin dört yaşını bitirip beş
yaşına gelen bir çocuk bir miktar ‘yaşlanmış’ olmakla
beraber henüz ‘yaşlılık’ evresine girmemiştir. İnsan dı-
şındaki canlılarda ‘yaşlılık’ büyük ölçüde biyolojik ve fiz-
yolojik değişimle ilişkilidir. Oysaki insanın yaşlılığında
bu sürece ek olarak toplumsal ve kültürel anlamlar da
yüklenmiştir.1
Yaşlılık fiziksel, psikolojik ve sosyal boyutları ile değer-
lendirilmesi gereken bir süreçtir. Fizyolojik boyutuyla
yaşlılık, kronolojik yaşla birlikte görülen değişimleri ifa-
de ederken; psikolojik boyutuyla yaşlılık, algı, öğrenme,
psikomotor, problem çözme ve kişilik özellikleri açı-
sından insanın uyum sağlama kapasitesinin kronolojik
yaş ilerledikçe değişimini ifade etmektedir. Sosyolojik
açıdan yaşlılık ise bir toplumda belirli yaş grubundan
beklenen davranışlar ve toplumun o gruba verdiği de-
ğerlerle ilgilidir.2
“İhtiyarlık” tanım olarak her ne kadar ‘yaşlılık’ ile eşan-
lamlı olarak kullanılsa da “İhtiyarlık” kavramıyla daha
ifade edilmektedir. Zamanın getirmiş olduğu biyolojik
ve fizyolojik değişimlerden daha ziyade ‘yaşlılık’ kavramı
kastedilmektedir.
Yaşlılığı temel alan çalışmaların çoğunda yaşlılık tanımı
ve sınıflamasında fizyolojik boyutu ele alınmaktadır.
Kronolojik olarak yaşlanma da 65 yaş üstü olarak kabul
edilmiştir. Dünya Sağlık Örgütü psikogeriatrik yaşlılık
dönemini 65 yaş ve üstünü yaşlı, 85 yaş ve üzerini çok
yaşlı olarak tanımlamıştır. Gerontolojistler ise yaşlılığı
65-74 yaş arası genç yaşlı, 75-84 yaş arasını orta yaşlı
ve 85 yaş üzerini ileri yaşlılık (ihtiyarlık) devri olarak
sınıflamışlardır.3,4 Biyolojik yaşlanma böyle bir gelişimi
zorunlu kılmakla birlikte, bu değerlendirmenin kesin
ve değişmez olduğu söylenemez. Yaşlanma ile birlikte
zihinsel ve fiziksel kapasitede azalmalar, hareket ye-
teneğinden yavaşlama görülse de, birey kendini yaşlı
hissetmeyebilir. Yaşlılık, durağan ve değişmez bir yaşam
dönemi değildir. Tam karşıtı, yaşlılık çeşitli güçlerin et-
kileşimini içerir. Bu güçlerin temelinde yaşamın tüm ev-
relerinin zorlamalarına karşın varoluşunu sürdürebilmiş
olmanın bilgeliği ve iç görüsü bulunur.
Yaşlılığın nasıl ortaya çıktığı ve nasıl bir gelişim süreci
geçirdiği konusunda çeşitli görüşler bulunmaktadır.
Bu görüşlerden ilki yaşlılığın insanda ortaya çıkmasını,
beyin hacmindeki artış ile ilişkilendirmektedir. Yüzyıllar
içerisinde beyin hacmindeki artış ile insan türleri çev-
resel ölüm tehditlerini azaltmayı başarmışlardır. Aynı
zamanda daha etkin kullandıkları beyinleriyle besin kay-
naklarını artırıp çeşitlendirmişler ve daha kolay ulaşmayı
sağlamışlardır. Bunun sonucu olarak hayatta daha uzun
kalmayı başarmışlar ve ‘yaşlılık’ yaşamın bir parçası ha-
line gelmiştir.5-7
İkinci görüş ise yaşlılığın ortaya çıkmasında biyolojik
etkenlerden çok toplumsal değişimin daha etkin rol
oynadığıdır. Bu görüş aile bireyleri arasındaki yardımlaş-
ma ve ileriki yıllara aktarılan bilgi birikiminin önemini
vurgulamaktadır. İnsan evriminin erken aşamalarında
toplum içerisindeki bazı kadınlar kendi doğurganlıkla-
rından vazgeçerek toplumun devamlılığının sağlanabil-
mesi için diğer doğum yapmış kadınların çocuklarına
bakımı üstlenmişlerdir. Bunun neticesinde torunların
daha iyi yetişmesi sağlanırken doğurganlık çağındaki

Klinik Gelişim 1
2012; 25: 1-3
kadınların daha fazla çocuk yapmasının önü açılmıştır.
Bu yardımlaşma sayesinde toplumda aile içi ilişkiler ge-
lişmeye başlamış, yaşlı bireylerin sayısı zaman içerisinde
giderek artmıştır.8-11
İnsanın zaman içerisinde yaşam evrelerinde meydana
gelen değişimlerin yaşlılığın ortaya çıkmasına katkısı ol-
muştur. Yaşlılığın ortaya çıkmasında büyüme ve gelişme
döneminin uzayarak yaşam evreleri içerisine ‘çocukluk’
dediğimiz dönemin girmesinin etkisi olmuştur. Çocuk-
luk evresinin uzaması sonucunda da yaşlılığın ortaya
çıkması gözlemlenmiştir.12
Son yıllarda yaşlılığın (ve ihtiyarlığın) yalnızca biyolojik
bir süreçten ibaret olmadığı, sosyal ve kültürel değerlerin
yaşlılık üzerine etkilerinin olduğunu gösteren çalışma-
ların sayısında artış olmuştur. Her insanda yaşlanmakla
ölmek arasında süren mücadelede, toplumsal ve kültürel
etmenler önemli rol oynarlar. Yani ‘yaşlılık’ ve ‘ihtiyar-
lık’ toplumsal bir çevrede sosyal ilişkilerle yoğrularak
yaşanır ve inşa edilir. Fakat bu toplumsal ve kültürel
etmenlerin etkileşimi yaşlanmanın biyolojik gidişatı üze-
rine de etkilidir. Yaşlılığı günlük yaşam aktivitelerinin
ve ilişkilerinin azaltılması olarak algılayan bireylerin,
sosyal bütünlüklerinin yanında biyolojik yapılarının da
bundan etkilendiği gözlemlenmektedir. “İlişki azaltımı”
kuramı olarak literatürde yer bulan bu kuramda ileri yaş-
larda yaşlıların giderek yaşamdan, günlük aktivitelerden
ve toplumsal ilişkilerden kendilerini çektiklerini ve bu
davranışların ‘normal’ olarak algılandığı vurgulanmıştır.
Bu görüşü benimseyen toplumlardaki yaşlılarda başta
ruhsal ve sosyal problemler olmak üzere pek çok sağlık
sorunları oluşmaktadır.13
Toplumsal ve kültürel ilişki ve anlayışımızla oluşturdu-
ğumuz yaşlılık bir toplumdan diğerine farklılık gösterir.
Söz konusu farklılıkların oluşumunda toplumların kendi
iç dinamiklerinin, tarihsel gelişiminin, yaşam ve geçim
biçimlerinin payı vardır. Nitekim Batılı toplumlarda
yaşam evreleri parçalı biçimde algılanmaktadır. Yaşamı
‘çocukluk’, ‘gençlik’, ‘erişkinlik’ ve ‘ihtiyarlık’ şeklinde
evreleyen bu anlayışta ihtiyarlık dönemi acizlik, yalnızlık
ve düşkünlükle yakın anlam taşımaktadır. Batılı olmayan
toplumların çoğunda ise hayat, doğumdan ölüme kadar
bir bütün olarak değerlendirilir. Bu nedenle yaşlılar top-
lumdan ayrı bir grupta görülmezler ve bakıma muhtaç
olarak algılanmazlar.
Yaşlılık Epidemiyolojisi
Dünyamız her geçen gün yaşlanmakta iken tüm dünyada
doğum oranındaki düşüşle birlikte yaşam standartlarının
iyileşmesine bağlı olarak insan ömrünün uzamasıyla
yaşlı nüfusu da giderek artmaktadır. Dünya Sağlık Ör-
gütünün 1970-2025 yılları arasındaki öngörülerine göre
beklenen yaşlı insan oranı %22,3 ile 624 milyon olarak
belirlendiği; 2025 yılında yaklaşık 1,2 milyon insanın 60
yaş ve üzeri yaşta olacağı ve 2050 yılında ise 2 milyona
ulaşacak olan yaşlı nüfusunun %80’inin gelişmekte olan
ülkelerde yaşayacağı ifade edilmektedir. 2002 yılındaki
verilere göre gelişmekte olan ülkelerdeki 60 yaş üzeri
insan sayısı 400 milyon olduğu bilinirken 2025 yılında
2 Klinik Gelişim
840 milyona ulaşacak yaşlıların %70’inin gelişmekte
olan ülkelerde özellikle de Asya kıtasında yaşayacağı
öngörülmektedir.14
Ülkemiz de yaşlanma sürecinin hızlı olduğu gelişmekte
olan ülkeler arasındadır. 1955 nüfus sayımında yaş-
lı nüfusun toplam nüfusa oranı %3,4 tespit edilirken
2010’daki nüfus sayımında bu oran %7,1’e yükselmiştir.
Mevcut demografik eğilimlerin devam edeceği varsayı-
mından hareketle yapılan hesaplamalar, 21. yüzyılın tüm
dünyadaki beklentilere paralel olarak Türkiye’de de yaşlı
yüzyılı olacağına işaret etmektedir. Değişen yaş yapısı ile
birlikte, özellikle yüzyılın ikinci yarısında, yaşlı nüfusun,
sosyal, demografik ve ekonomik açıdan Türkiye’de de
önem kazanması beklenmektedir.
Yaşlı nüfusun dünyada ve de ülkemizde hızla artması ile
bu topluluğun oldukça farklı olduğunun anlaşılması, bu
kişilerin grubunu tanımlayabilecek yaygın yaşlanma eği-
limlerinin her bağlamda (fizyolojik, fonksiyonel, medikal
ve sosyal) belirlenip belirlenemeyeceği sorusunu ortaya
çıkarmaktadır. Yaşla birçok organ ve sistemde fonksiyo-
nel rezerv azalması ve yaşlılığa özel olmamakla birlikte
yaşlanma için tipik olan ve “geriatrik sendromlar” olarak
adlandırılan kronik hastalık sıklığındaki artışla ilişkili
olduğuna dair genel bir kabul mevcuttur. Sık karşılaş-
tığımız geriatrik sendromlara demans, depresyon, oste-
oporoza bağlı spontan kemik kırıkları, vertigo, ihmal ve
istismarı örnek olarak verebiliriz.
Dünya genelinde yapılan çalışmaları incelediğimizde
yaşlılarda her iki cinsiyet için morbidite, mortalite ve
engellilik halinin en sık nedeninin bulaşıcı olmayan has-
talıklar olduğunu görmekteyiz. Yaşlılar arasında en sık
görülen hastalıklar fiziksel sağlık ve ruhsal sağlık ile ilgili
olmak üzere iki grupta değerlendirilir. Fiziksel sağlıkla
ilgili olan hastalıklardan en sık %60-70 oranı ile hiper-
tansiyon ile karşılaşmaktayız. Gelişmiş olan ülkelerde
mortalite sonuçlarında ise yaşlıların %21’i kanser nede-
niyle kaybedilmektedir. Ruhsal sağlık ile ilgili olarak ise
demans, depresyon, alkol kullanımı ve intihar girişimi
ön plana çıkmaktadır. Özellikle madde kullanımı, obe-
zite, malnütrisyon, immobilite gibi davranışsal belirleyi-
ciler yaşlı sağlığını olumsuz yönde etkileyebilmektedir.
Türkiye genelinde yapılan çok merkezli çalışmalarda
yaşlılarda sıklıkla görülen kronik hastalıkların sırasıyla;
hipertansiyon %30,7, osteoartrit %13,7, kronik kalp ye-
tersizliği %13,7, diyabetes mellitus %10,2, koroner arter
hastalığı %9,8 ve osteoporoz %8,2 olduğu saptanmıştır.
Ülkemizde de mortalitenin en önemli sebeplerinden biri
olan kanser insidansı birçok merkezde araştırılmıştır. Bu
oranlar sırasıyla en sık akciğer kanseri %32, meme kan-
seri %14, beyin tümörü %10 ve gastrointestinal kanser
%9 olarak ortaya çıkmıştır.15
Kronik hastalıkların sıklığı ve insidansı yaşla birlikte
artış göstermektedir. Önemli olan asıl bu artışın yaşlılar-
da diğer toplum bireylerinden farklılık gösterecek olan
sonuçlarına dikkat etmenin gerekliliğidir. Bu sonuçları;
hastalık belirtilerindeki değişiklikler (örneğin üriner
enfeksiyon veya akut koroner sendromda deliryumun

gelişmesi), çoklu ilaç tedavisi (ilaç komplikasyon ve etki-
leşimlerinin yaşlıda farklı olması) ve de yaşam beklentisi
ve hastalık prognozu tahmini (aynı kişide birden fazla
komorbiditenin olması) olarak sıralayabiliriz.
Yaşlıların kronik hastalıklarını ne kadar iyi bilirsek me-
dikal tedavideki hedeflerimizi de o kadar iyi belirleye-
biliriz. Sonuçta insanın beklenen yaşam süresi sürekli
uzamakta iken insan ömrü değiştirilememektedir. Çün-
kü insan ömrü, ölümün kişinin fonksiyonel rezervinin
yıpranmasına bağlı olduğu durumda, kişinin hastalık ve
travma olmadan yaşadığı süredir. Yaşlı kişileri etkileyen
kronik hastalıkların çoğunun tedavisinin imkânsız ol-
duğu gerçeği düşünüldüğünde, yaşlı kişilerdeki tedavi
hedefleri kür amacından çok fonksiyon ve yaşam kalite-
sinin korunmasına doğru kayma göstermiştir. Örneğin;
anemi fonksiyonel açıdan kişiyi doğrudan etkilemese de
hafif olan aneminin tedavi edilmesi morbiditenin baskı-
lanması açısından önemlidir. Dolayısıyla tıbbi tedavinin
amacı her zaman ölümleri ve kronik komplikasyonları
önlemek iken yaşlılarda ise ana hedefin hastalıkları eli-
mine etmekten ziyade hastalığın ciddiyetini azaltmak
olduğu bilinmelidir. Sağlıklı bir yaşam tarzının oluştu-
rulması, hareket ve denge bozukluklarının önlenmesi,
sık görülen hastalıkların erken saptanıp ilaçla önlenmesi
ve de çoklu ilaç tedavilerinden mümkün olduğunca ka-
çınılması gibi birçok müdahale ile hastalıklar baskılanıp
yaşlıların yaşam kaliteleri artırılabilir.
Yaşlılar için kaliteli sağlık hizmetinin sunulabilmesi için
bakım ile ilgili kararlara yaşlının da katılması, yaşlı sağ-
lığının geliştirilmesi, hastalıkların tedavisi, engelliliğin
azaltılması ve de kendi evlerinde hizmet alabilmeleri de
gerekmektedir. Yaşlıların yaşam kalitesini artırmada en
önemli yaklaşım yaşlının gerek yakın aile bireylerinden
gerekse aile dışı kurum veya kuruluşlardan ev içi sağlık
hizmetinden yararlanmasını sağlamaktır.
Günümüzde yaşlı sağlığının en önemli konusu olan başarılı
yaşlanma kavramı, yaşlılıkta en doğru sağlık yaklaşımını,
o toplumun kültür özelliklerini göz önüne alarak belirler.
Toplumumuza uyarlanan “Geriatride Yaşam Kalitesi” yakla-
şımı yaşlı sağlığı kavramının ülkemizde de çağdaş çizgisini
göstermesi açısından oldukça anlamlıdır. Yaşlı sağlığı için
en temel unsurun yaşlıların yaşam haklarının korunması ve
iyi yönde geliştirilmesi olduğu unutulmamalıdır.
Gün geçtikçe dünyada hem toplam nüfus içerisindeki
yaşlı oranı artmakta hem de yaşanan sosyo-ekonomik
gelişmelerle birlikte yaşlı nüfusun sorunlarında bir artış
Klinik Gelişim
T. BEĞER, H. YAVUZER
olduğu görülmektedir. Bu durum birçok disiplinin yaş-
lılık konusuna olan ilgisini arttırmaktadır. Son yıllarda
yaşlı sağlığı gelişimi ve iyileştirilmesi açısından yapılan
çalışmalarda yaşlılığın fiziksel, psikolojik ve toplumsal
boyutuyla değerlendirilmesi gereken bir süreç olduğu
vurgusu yapılmış ve de yaşlılıkta görülen belirtilerin her
bireyde farklı olabileceği belirtilmiştir. Bunun yanı sıra
sosyal açıdan yaşlılık, bireylerin yaşadıkları toplumdaki
sosyal yapıya ve bu yapı içerisinde yaşlılığın konumlandı-
rılış biçimine göre değerlendirilmesi gerekmektedir. Psi-
kososyal açıdan değerlendirildiğinde, başarılı bir yaşlılık
sürecinin geçirilebilmesi için öncelikle yaşlı bireylerin
aile ve yakın çevresiyle olan ilişkilerinin canlı tutulması
yönünde stratejiler geliştirilmesi gerektiği söylenebilir.
Kaynaklar
1. Duyar İ. Eds: Mas R, Işık AT, Karan MA, Beğer T, Akman Ş, Ünal
T. In: Geriatri, Bölüm 1: Gerontolojinin Temelleri. Ankara: TGV;
2008: 9-19.
2. Birren J.E. (1982) The Psycology of Aging, Prentice Hall, Inc.
New Jersey
3. WHO (1972) Psychogeriatric, report of a WHO Scientific Group,
Technical Reports Series 507, Geneva. Cited in Davise AM. Epi-
demiology 185; 14(1):9-21.
4. WHO (1984) The uses of epidemiology in the study of the el-
derly. WHO, Technical Reports Series 706, Geneva:8-9.
5. Rose MR, Mueller LD. Evolution of human lifespan: past future
and present. Am J Hum Biol 1998; 10:409-420.
6. Kaplan HS, Hill K, Lancaster J, Hurtado AM. A theory of human
life history evolution: Diet, intelligence, and longevity. Evol
Anthropol 2000; 9: 156-185.
7. Kaplan HS, Robson AJ. The emergence of humans: the coevoluti-
on of intelligence and longevity with intergenerational transfers.
Proc Natl Acad Sci USA. 2002; 99: 10221-10226.
8. Hawkes K, O’Connell JF, Jones NG, Alvarez H, Charnov EL:
Grandmothering, menopause, and the evolution of human life
histories. Proc Natl Acad Sci USA 1998; 95: 1336-1339.
9. O’Connell JF, Hawkes K, Jones NG: Grandmothering and the
evolution of Homo erectus. J Hum Evol 1999; 36: 461-485.
10. Hawkes K, Grandmothering and the evolution of human longe-
vity. Am J Hum Biol 2003; 15:380-400.
11. Duyar İ. İnsanda Yaşlılığın Evrimi. Türk Geriatri Dergisi 2005;
8: 209-214.
12. Crews DE, Gerber LM. Reconstructing life history of hominids
and humans, Coll Anthropol 2003; 27: 7-22.
13. Hochschild AR. Disengagement theory: A critique and proposal.
Am Sociol Rev 1975; 40: 553-569.
14. WHO. Active Ageing: A Policy Frame Work 2002.
15. Çakmur H, Erem T, Koç M ve ark. Kanser Tanısı Alan Geriatrik
Olguların Demografik İncelemesi. Türk Geriatri Dergisi 2000;
3(1): 11-14.
3