Complex Analysis

Կոմպլեքս թվեր, ներածություն 1 2 Կ.
Ավետիսյան, Կոմպլեքս Անալիզ (Դասախոսություններ)
1 Կոմպլեքս թվեր x ∈ R իրական թիվը կոչվում է z = x + iy կոմպլեքս թվի իրական մաս, իսկ y ∈ R իրական թիվը՝ կեղծ
մաս։ Նշանակում են՝
Սահմանում 1. Կոմպլեքս թիվ է կոչվում x և y իրական թվերի զույգը, կնշանակենք՝

x = Re z = Re (x + iy) , y = Im z = Im (x + iy) :
նշ. def
z = (x, y) = x + iy , x, y ∈ R, z = x − iy կոմպլեքս թիվը կոչվում է z = x + iy թվի համալուծ։ Պարզ է, որ

z = z, իսկ 1)
պայմանից հետևում է, որ
եթե տեղի ունեն հետևյալ պայմանները (հատկությունները).
z=z ⇐⇒ z∈R :
1) z1 = x1 + iy1 և z2 = x2 + iy2 զույգերի (կոմպլեքս թվերի) հավասարությունը սահմանվում է
հետևյալ կերպ՝ def p

|z| = x2 + y 2 թիվը կոչվում է z = x + iy կոմպլեքս թվի մոդուլ։ Ակնհայտ են մոդուլի հետևյալ

z1 = z2 ⇐⇒ x1 = x2 և y1 = y2 : (1) հատկությունները.
2) z1 = x1 + iy1 և z2 = x2 + iy2 զույգերի (կոմպլեքս թվերի) գումարը սահմանվում է հետևյալ ա) |z| ≥ 0 և |z| = 0 ⇐⇒ z=0 ;
կերպ՝ բ) |z| = |z| ;

def
z1 + z2 = (x1 + x2 ) + i(y1 + y2 ) (2) գ) z · z = |z|2 ։

Վերջին հատկությունը ստուգելու համար բավական է կիրառել արտադրյալի սահմանումը 3)-րդ պայմանը ,
3) z1 = x1 + iy1 և z2 = x2 + iy2 զույգերի (կոմպլեքս թվերի) արտադրյալը սահմանվում է հետևյալ
կերպ՝ z · z = (x + iy)(x − iy) = x2 − i2 y 2 + i(−xy + xy) = x2 + y 2 = |z|2 :

def
z1 z2 = (x1 + iy1 )(x2 + iy2 ) = (x1 x2 − y1 y2 ) + i(x1 y2 + x2 y1 ) : (3)
1.1 Գումարման և բազմապատկման հատկությունները

Սահմանումը կոմպլեքս թվին բավականին երկիմաստ բնույթ է հաղորդում։ Մի կողմից, կոմպլեքս թվերի
հավասարությունը և գումարը, այսինքն սահմանման 1)-2) պայմանները, բնութագրում են կոմպլեքս թիվը Բոլոր ∀ z1 , z2 , z3 ∈ C կոմպլեքս թվերի համար տեղի ունեն հետևյալ կանոնները.

որպես երկչափ վեկտոր z = (x, y), իսկ մյուս կողմից, կոմպլեքս թվերի արտադրյալը 3)-րդ պայմանը
ա) տեղափոխական հատկություն (կոմուտատիվություն) z1 + z2 = z2 + z1 , z1 · z2 = z2 · z1
սահմանվում է զուտ հանրահաշվական միջոցներով (բաշխական կանոնով) և բնորոշ չէ վեկտորներին։
բ) զուգորդական հատկություն (z1 + z2 ) + z3 = z1 + (z2 + z3 ), (z1 · z2 )z3 = z1 (z2 · z3 )
Բոլոր կոմպլեքս թվերի բազմությունը նշանակենք C-ով, գրում են՝ z ∈ C ։
գ) բաշխական հատկություն z1 (z2 + z3 ) = z1 z2 + z1 z3
Քննարկենք որոշ մասնավոր կոմպլեքս թվեր։
z = x + i0 = x կոմպլեքս թիվը նույնացնում ենք x ∈ R իրական թվի հետ։ Այսինքն յուրաքանչյուր ա), բ), գ) կանոններն ապացուցեք ինքնուրույն, կիրառելով (1)֊ (3) սահմանումները։
իրական թիվ կարելի է դիտարկել որպես կոմպլեքս թիվ։ Սա նշանակում է, որ իրական թվերի R = (−∞, +∞) Առայժմ կարելի է եզրակացնել, որ կոմպլեքս թվերի հետ թույլատրելի է կատարել նույն հանրահաշվական
բազմությունը պարունակվում է կոմպլեքս թվերի բազմության մեջ, R ⊂ C ։ թվաբանական գործողություններն, ինչ իրական թվերի հետ։ Նշենք, որ կոմպլեքս թվերի C բազմության մեջ
z =0+i·1 կոմպլեքս թիվը նշանակում են պարզապես i-ով, z =0+i·1=i և անվանում կեղծ գոյություն ունեն զրոյական և միավոր տարրեր, որոնք իրական թվեր են՝ z + 0 = z, z·1=z ։
def
միավոր։ Կեղծ միավորն ունի ուշագրավ հատկություններ։ Հաշվենք նրա քառակուսին, հետևելով 3)-րդ պայմանին, Սահմանում ենք նաև կոմպլեքս թվերի տարբերությունը՝ z1 − z2 = z1 + (−1)z2 ։
i2 = i · i = (0 + i · 1)(0 + i · 1) = 0 − 1 · 1 = −1 , i2 = −1 : Վերջապես սահմանենք կոմպլեքս թվերի քանորդը (բաժանումը)։
Սահմանում 2. z ∈ C կոմպլեքս թիվը կոչվում է z1 , z2 ∈ C, z2 6= 0, կոմպլեքս թվերի քանորդ (կամ

Այսպիսով, կեղծ միավորի քառակուսին բացասական թիվ է, ինչն անհնար է իրական թվերի դաշտում։
z1
հարաբերություն), գրում են z = , եթե z z2 = z1 ։
z = 0 + iy = iy (y ∈ R) կոմպլեքս թիվն անվանում են կեղծ թիվ (կամ մաքուր կեղծ թիվ)։ z2
Կոմպլեքս թվեր, ներածություն 3 4 Կ. Ավետիսյան, Կոմպլեքս Անալիզ (Դասախոսություններ)
Քանորդը կամ հարաբերությունը կարելի է ներկայացնել ավելի հարմար հանրահաշվական տեսքով,
z z2 = z1
z z2 z2 = z1 z2
z1 z2
z |z2 |2 = z1 z2 =⇒ z=
|z2 |2
Ըստ անհրաժեշտության վերջին կոտորակը կարելի է էլ ավելի բացել, անցնելով իրական և կեղծ մասերի։
2 Կոմպլեքս թվերի երկրաչափական մեկնաբանությունը

Գծ. 2. Հակադիր կոմպլեքս թիվ և կոմպլեքս թվերի գումարը
Արդեն նշել էինք, որ ըստ (1)֊(2) պայմանների z = x+iy = (x, y) կոմպլեքս թիվը կարելի է դիտարկել որպես
երկչափ (հարթ) վեկտոր x և y դեկարտյան կոորդինատներով կամ z = (x, y) կետ նույն կոորդինատներով։
Ուրեմն բոլոր կոմպլեքս թվերը կարելի պատկերել (x, y) հարթության մեջ, որն արդեն կանվանենք C կոմպլեքս
հարթություն և կնույնացնենք իրական երկչափ հարթության հետ, C ∼

= R2 , այն իմաստով, որ նրանց միջև
փոխմիարժեք համապատասխանություն կա։ Կոորդինատային առանցքները նոր անվանումներ են ստանում, x
առանցքը կոչվում է իրական առանցք, իսկ y առանցքը՝ կեղծ առանցք։
Գծ. 3. Կոմպլեքս թվերի տարբերությունը
Երկու կամայական կոմպլեքս թվերի գումարը և տարբերությնը պատկերում ենք վեկտորների սովորական
գումարի և տարբերության կանոնների համաձայն, այսինքն զուգահեռագծի կամ եռանկյան կանոններով։

նշ. p
Կոմպլեքս z ∈ C կետի r = |z| = x2 + y 2 մոդուլը երկրաչափորեն նշանակում է այդ կետի
Գծ. 1. Կոմպլեքս թվերը կոմպլեքս հարթության վրա հեռավորությունը z = 0 սկզբնակետից, այսինքն z ∈ C վեկտորի երկարությունն է ։
Իրական թվերը գտնվում են բացառապես իրական առանցքի վրա, իսկ կեղծ առանցքի վրա գտնվում են |z1 − z2 | մոդուլը նշանակում է z1 և z2 կետերի միջև հեռավորությունը
միայն z = iy տեսքի կեղծ թվեր։ Հեշտ է տեսնել, որ z և z համալուծ կոմպլեքս թվերը (կետերը) համաչափ են p
dist (z1 , z2 ) = |z1 − z2 | = (x1 − x2 )2 + (y1 − y2 )2 : (4)
իրական առանցքի նկատմամբ, իսկ z և −z հակադիր կոմպլեքս թվերը (կետերը) համաչափ են z = 0 զրոյի
նկատմամբ։ Երկրաչափորեն պարզ են նաև հայտնի եռանկյան անհավասարությունն իր հետևանքների հետ միասին՝ այժմ
կոմպլեքս թվերի համար, 3 Կոմպլեքս թվի եռանկյունաչափական և ցուցչային տեսքը
|z1 + z2 | ≤ |z1 | + |z2 |, z1 , z2 ∈ C, (5)

Կոմպլեքս թիվը z = x+iy դեկարտյան տեսքով հարմար է շատ գործողություններ կատարելու համար, սակայն,

|z1 − z2 | ≥ |z1 | − |z2 |, z1 , z2 ∈ C, (6)
ինչպես երևում է սահմանումներից, մասնավորապես բազմապատկման և բաժանման համար բավականին
n n

X X
zk ≤ |zk |, z1 , z2 , . . . , zn ∈ C : (7) ծավալուն և անհարմար տեսք է ընդունում։

k=1 k=1
Բազմապատկման և բաժանման համար շատ ավելի հարմար է կոմպլեքս թվի մեկ այլ ներկայացում բևեռային
Ցանկության դեպքում կարելի է (5) և (6) անհավասարությունները կարելի է ներկայացնել միասին որպես
կոորդինատներով,
երկկողմանի անհավասարություն, p
r = |z| = x2 + y 2 z-ի հեռավորությունն է սկզբնակետից, z-ի բևեռային շառավիղն է, կամ մոդուլը,
նշ.

|z1 | − |z2 | ≤ |z1 ± z2 | ≤ |z1 | + |z2 | , z1 , z2 ∈ C : ϕ = Arg z -ով (կամ θ-ով) նշանակում են z վեկտորի թեքման անկյունը x իրական առանցքի դրական
ուղղության նկատմամբ։ Այն անվանում էինք բևեռային անկյուն, իսկ այժմ կանվանենք z-ի արգումենտ։
Մոդուլի միջոցով կարելի է սահմանել տարբեր բազմություններ կոմպլեքս հարթության մեջ, օրինակ,
Միակ բացառությունն է z = 0 կետը, որն արգումենտ չունի։ Պետք է հաշվի առնել, որ (r, ϕ), r ≥ 0, ϕ ∈ R,
նշ. n o
Cδ (z0 ) = z ∈ C : |z − z0 | = δ , z0 ∈ C կենտրոնով և δ > 0 շառավղով շրջանագիծ է, զույգը որոշում է z կոմպլեքս թիվը ոչ միարժեք, այլ ϕ արգումենտի 2πk (k ∈ Z) պարբերության ճշտությամբ։
նշ. n o
Որպեսզի (r, ϕ) զույգը միարժեք որոշի z կոմպլեքս թիվը, սովորաբար ϕ արգումենտի վրա սահմանափակում են
Dδ (z0 ) = z ∈ C : |z − z0 | < δ , z0 ∈ C կենտրոնով և δ > 0 շառավղով բաց շրջան է,
նշ.
դնում, −π < ϕ ≤ π և այդ դեպքում նշանակում են ϕ = arg z -ով և անվանում z-ի արգումենտի գլխավոր
նշ. n o
Dδ = z ∈ C : |z| < δ , z0 = 0 կենտրոնով և δ > 0 շառավղով բաց շրջան է,
արժեք։
և այլն։ Տվյալ կոմպլեքս թվի արգումենտը և արգումենտի գլխավոր արժեքը կապված են իրար հետ հետևյալ կերպ
Arg z = arg z + 2πk (k ∈ Z), որտեղ − π < arg z ≤ π, z 6= 0 :
Գծ. 5.
Կոմպլեքս թիվը բևեռային կոորդինատների միջոցով

Գծ. 4. Բաց շրջան կամ շրջակայք կոմպլեքս հարթության մեջ x = r cos ϕ

Գծագրերից պարզ է, որ դեկարտյան և բևեռային կոորդինատների կապը տրվում է բանաձևերով,

y = r sin ϕ
Dδ (z0 ) բաց շրջանը իրենից ներկայացնում է z0 կետի δ-շրջակայք։ ինչից հետևում է

z = x + iy = r cos ϕ + ir sin ϕ = r cos ϕ + i sin ϕ : (8)
Սա z կոմպլեքս թվի եռանկյունաչափական տեսքն է ։
Կոմպլեքս թվի արգումենտը կարելի է գտնել լուծելով համապատասխան ուղղանկյուն եռանկյունը, հարմար
y
է լուծել tg ϕ = հավասարումը։ Գտնենք z-ի արգումենտի գլխավոր արժեքը, նշելով բոլոր հնարավոր
x
դեպքերը, ϕ = arg z ∈ (−π, π],

y

 arctg , եթե z ∈ I կամ IV քառորդ,
x




y


arctg x + π, եթե z ∈ II քառորդ,





y


եթե z ∈ III քառորդ,


 arctg − π,



 x
ϕ = arg(x + iy) = 0, եթե y = 0, x > 0,





π, եթե y = 0, x < 0



Գծ. 6. Կոմպլեքս թվեր միավոր շրջանագծի վրա




 π
 , եթե x = 0, y > 0,




 2
 − π,

Օգտվելով Էյլերի (9) բանաձևից և դպրոցից հայտնի տարրական եռանկյունաչափական բանաձևերից,

եթե x = 0, y < 0 :

2
դժվար չէ ստանալ հետևյալ բանաձևերը՝
Եռանկյունաչափական (8) տեսքը կարելի է պարզեցնել, ընդունելով առայժմ ձևական
eiϕ1 eiϕ2 = ei(ϕ1 +ϕ2 ) , Arg (z1 z2 ) = Arg z1 + Arg z2 ,
e iϕ def
= cos ϕ + i sin ϕ , ϕ ∈ R, (9) eiϕ1 z1
= ei(ϕ1 −ϕ2 ) , Arg = Arg z1 − Arg z2 , (12)
eiϕ2 z2
n
eiϕ = einϕ Arg z n = nArg z,

ϕ, ϕ1 , ϕ2 ∈ R, z, z1 , z2 6= 0, n∈Z :
նշանակումը, որը կոչվում է Էյլերի բանաձև։ Այդ դեպքում կոմպլեքս թիվը կընդունի առավել կարճ տեսք՝
Ապացույցները՝ ինքնուրույն։ Վերջին տողի բանաձևը հաճախ արտագրում են

z = r cos ϕ + i sin ϕ = reiϕ ,

r = |z|, ϕ = arg z : (10)
(cos ϕ + i sin ϕ)n = cos nϕ + i sin nϕ , n ∈ Z,
Սա z կոմպլեքս թվի ցուցչային տեսքն է ։

տեսքով և անվանում Մուավրի բանաձև։
Էյլերի (9) բանաձևից կարելի է ստանալ հետաքրքիր հետևանքներ և մասնավոր դեպքեր,
Կոմպլեքս թվի ցուցչային տեսքը և (12) բանաձևերը կիրառելով կստանանք համարժեք բանաձևեր,
ei2π = 1 eiϕ + e−iϕ

ei2πk = 1 (k ∈ Z) cos ϕ = z1 z2 = r1 eiϕ1 r2 eiϕ2 = r1 r2 ei(ϕ1 +ϕ2 ) (տե՛ս Գծ.7),
iπ 2
e = −1 z1 r1 eiϕ1 r1 i(ϕ1 −ϕ2 )
= = e , (13)
iϕ
e = 1 (ϕ ∈ R) (11)
z2 r2 eiϕ2 r2
eiπ/2 = i
eiϕ − e−iϕ n iϕ n n inϕ
= cos ϕ − i sin ϕ = eiϕ

e −iϕ
sin ϕ = z = re =r e z, z1 , z2 6= 0, n∈Z :
e−iπ/2 = −i 2i
Որպես հետևանք ստանում ենք մոդուլով հետևյալ բանաձևերը

նշ. n o
Հատուկ ընդգծենք, որ eiϕ (ϕ ∈ R) տեսքի բոլոր կետերը գտնվում են T = z ∈ C : |z| = 1 միավոր
z1 |z1 |
շրջանագծի վրա, այսինքն eiϕ = 1 ։
|z1 z2 | = |z1 | |z2 |, =
z2 |z2 | (z2 6= 0), |z n | = |z|n (n ∈ N) :
Կոմպլեքս թվեր, ներածություն 9 n-րդ աստիճանի արմատ 1
1 n-րդ (n ∈ N) աստիճանի արմատ
Սահմանում 1. w ∈ C կոմպլեքս թիվը կոչվում է z ∈ C կոմպլեքս թվի n-րդ աստիճանի արմատ,

√
գրում են՝ w = n z , եթե z = wn ։
Դիցուք z 6= 0, և ներկայացնենք ցուցչային տեսքով, w = ρeiθ , z = reiϕ ։ Այստեղից


r = ρn

z = wn ⇐⇒ reiϕ = ρn einθ ⇐⇒ ⇐⇒

ϕ = nθ + 2πk (k ∈ Z)
√

ρ = n r ≥ 0

√ ϕ+2πk
⇐⇒ ⇐⇒ wk = ρ eiθk = n
r ei n (k = 0, ±1, ±2, . . . ) :
Գծ. 7. Կոմպլեքս թվերի արտադրյալի երկրաչափական պատկերումը θ = ϕ + 2πk

(k = 0, ±1, ±2, . . . )
k
n
√ ϕ+2πk
Կոմպլեքս թվերի հավասարության (1) պայմանը կարելի է ներկայացնել ոչ թե դեկարտյան, այլ բևեռային Գտանք z = wn պայմանին բավարարող wk = n
r ei n կոմպլեքս թվեր, ընդ որում ոչ թե մեկ, այլ
կոորդինատներով, քանակով շատ ավելին, կարծես թե անվերջ թվով։ Սակայն այդպես չէ, wk արմատների քանակն իրականում
վերջավոր է։ Նրանք նույն մոդուլն ունեն և տարբեր արգումենտներ։ Դիտարկենք արգումենտները և նկատենք,
z1 = z2 ⇐⇒ |z1 | = |z2 | և arg z1 = arg z2 + 2πk (k ∈ Z) : (14)
որ
Նշենք հավելյալ մի քանի պարզ բանաձևեր կապված համալուծի հետ, ϕ ϕ + 2π ϕ + 4π ϕ + 2πk ϕ + 2π(n − 1)
θ0 = , θ1 = , θ2 = , ··· , θk = , ··· , θn−1 =
n n n n n
z1 ± z2 = z1 ± z2
արգումենտները հավասար չեն իրար, տարբեր են։ Հետևաբար w0 , w1 , w2 , · · · , wn−1 թվերը նույնպես
z1 z2 = z1 z2 z + z = 2 Re z տարբեր են։ Սակայն հաջորդ wn արմատը համընկնում է w0 -ի հետ, wn = w0 , քանի որ

z1 z1
= z − z = 2i Im z ϕ + 2πn ϕ
z2 z2 θn = = + 2π = θ0 + 2π ,
n n
z n = (z)n (n ∈ N)
այսինքն wn և w0 կոմպլեքս թվերի արգումենտները տարբերվում են միայն 2π պարբերությամբ։ Նույն
Ոչ իրական կոմպլեքս թվերն անհնար է գնահատել և համեմատել իրար հետ, այսինքն z1 < z2 կամ z > 0 բացատրությունը բերելով, հիմնավորում ենք, որ
տեսքի անհավասարություններն անիմաստ են և սխալ։ Կարելի է գնահատել և համեմատել միայն կոմպլեքս

w0 = wn , w1 = wn+1 , w2 = wn+2 , w−1 = wn−1 , w−2 = wn−2 ··· , և այլն,
թվերի մոդուլները, իրական կամ կեղծ մասերն առանձին վերցրած, օրինակ՝ |z1 | < |z2 |, |z| > 0, Re z1 > Im z2
և այլն։ կամ մեկ բանաձևով՝
Պայմանավորվենք կոմպլեքս թվերի գրելաձևի մասին։ Բացի համընդհանուր կիրառվող z = x + iy wj = wj+n , wj = wj+nk , j, k ∈ Z :
նշանակումից, որպես կանոն կօգտագործենք նաև հետևյալ նշանակումները, Այսպիսով, z 6= 0 կոմպլեքս թվի n-րդ աստիճանի արմատը միարժեք չէ և ընդունում է ճիշտ n արժեք։
Դրանք են՝
z = x + iy, w = u + iv, ζ = ξ + iη, z = reiϕ , ζ = ρeiθ և այլն։
√ √ √

ϕ+2πk ϕ + 2πk ϕ + 2πk
wk = n
z= n
r ei n = n r cos + i sin , k = 0, 1, 2, . . . , n − 1 : (1)
n n
2 Կ. Ավետիսյան, Կոմպլեքս Անալիզ (Դասախոսություններ) n-րդ աստիճանի արմատ 3
Այն, որ n-րդ աստիճանի արմատը բազմարժեք է, նոր երևույթ է և բնորոշ է կոմպլեքս փոփոխականի Կոմպլեքս գրելաձևը երբեմն կարող է շփոթմունք առաջացնել, ինչպես, օրինակ, (1) բանաձևում։ Այդտեղ
ֆունկցիաներին։ Որևէ բան չի փոխվի, եթե 0 ≤ k ≤ n − 1 ամբողջ թվերի փոխարեն ընտրենք n հատ օգտագործված է երկու տեսակի արմատ։ Մեկը՝ դպրոցից մեզ ծանոթ, միայն դրական (ոչ բացասական) արժեք
√n
√
n
հաջորդական այլ ամբողջ թվեր, օրինակ, 1 ≤ k ≤ n կամ n + 1 ≤ k ≤ 2n ։ ընդունող սովորական իրական արմատն է ՝ r ≥ 0 ։ Մյուսը՝ հենց նոր սահմանված z կոմպլեքս
√
Հետաքրքիր է, որ ստացված բոլոր wk կոմպլեքս արժեքները գտնվում են w = 0 կենտրոնով և ρ = n
r արմատն է , որն ընդունում է կոմպլեքս արժեքներ և ինչպես տեսանք բազմարժեք է ։ Այնուամենայնիվ, որպեսզի
շառավղով շրջանագծի վրա։ Իսկ հաշվի առնելով, որ wk , wk+1 հաջորդական կետերի θk , θk+1 արգումենտները այդ երկու տարբեր արմատները գրելիս իրարից տարբերվեն, որոշ հեղինակներ լրացուցիչ (ոչ պարտադիր)
2π
տարբերվում են իրարից հաստատուն անկյունով, ստանում ենք, որ wk կետերը գտնվում են w = 0 ինդեքսներ են ավելացնում,
n
√ √
n
√
n
կենտրոնով և ρ = n r շառավղով շրջանագծի մեջ ներգծած կանոնավոր n-անկյան գագաթներում։ wk = z , ρ= r :
k +
√
4
Օրինակ 1. Գտնենք 16 արմատի արժեքները։ Համաձայն (1) բանաձևի
√ √ 0+2πk πk
16 ei = 2 ei
4 4
w= 16 = 4 2 , k = 0, 1, 2, 3,
+
π 3π
w0 = 2, w1 = 2 ei 2 = 2i, w2 = 2 eiπ = −2, w3 = 2 ei 2 = −2i :
√
4
Այսպիսով, 16 = ±2, ±2i ։
4-րդ աստիճանի արմատի արժեքները գտնվում են կանոնավոր քառանկյան (քառակուսու) գագաթներում,
տե՛ս Գծ.1 (n = 4)։ Այդ քառակուսին ներգծված է w = 0 կենտրոնով և ρ = 2 շառավղով շրջանագծի
մեջ։
√
Օրինակ 2. Հաշվենք պարզունակ թվացող 1 արմատը,
√ √ 0+2πk
w= 1= 1 ei 2 = eiπk , k = 0, 1,
+
w0 = 1, w1 = eiπ = −1 :
√
Այսպիսով, 1 = ±1 ։
Տեսնում ենք, որ կոմպլեքս արմատը խիստ տարբերվում է իրական արմատից։ Պետք է զգույշ լինել,
որպեսզի չշփոթել իրական և կոմպլեքս արմատները։
Գծ. 1. Կոմպլեքս թվի n-րդ աստիճանի արմատի պատկերումը

Կոմպլեքս հաջորդականություններ և շարքեր։ Ընդլայնված կոմպլեքս հարթություն 1 2 Կ. Ավետիսյան, Կոմպլեքս Անալիզ (Դասախոսություններ)
1 Կոմպլեքս հաջորդականություններ և շարքեր։ Ապացույց. =⇒ (Անհրաժեշտություն) Ենթադրենք ∃ lim zn = a ։ Օգտվենք (1) սահմանի սահմանման
n→∞
ε-ձևակերպումից։ Քանի որ |Re z| ≤ |z| և |Im z| ≤ |z|, կարելի է գնահատել

Ընդլայնված կոմպլեքս հարթություն
|xn − α| ≤ |zn − a| < ε,
Ինչպես իրական անալիզում, կոմպլեքս անալիզում ևս թվային հաջորդականության և շարքի զուգամիտության |yn − β| ≤ |zn − a| < ε,
գաղափարը հիմնարար նշանակություն ունի ամբողջ տեսության մեջ։ ինչը շնորհիվ (1) սահմանման բերում է lim xn = α և lim yn = β սահմաններին։
n→∞ n→∞
Կազմենք կոմպլեքս թվերից բաղկացած անվերջ հաջորդականություն, {zn }∞
n=1 ⊂ C և սահմանենք նրա ⇐= (Բավարարություն) Դիցուք lim xn = α և lim yn = β ։ Ապացուցելու համար {zn } հաջորդա֊
n→∞ n→∞
սահմանը։ կանության զուգամիտությունը դարձյալ գնահատենք, ընդ որում օգտվենք եռանկյան անհավասարությունից,
ε ε
Սահմանում 1. Կասենք, որ {zn } ⊂ C հաջորդականությունը զուգամետ է և ձգտում (զուգամիտում) |zn − a| = |xn + iyn − α − iβ| = |xn − α + i(yn − β)| ≤ |xn − α| + |yn − β| < + =ε :
2 2
է a ∈ C թվին, եթե ∃ lim zn = a, ինչը կարելի է գրել ε-լեզվով,
n→∞ Շնորհիվ (1) սահմանի սահմանման ε-ձևակերպման {zn } հաջորդականությունը զուգամետ է ։ ✷
∃ lim zn = a ⇐⇒ ∀ε>0 ∃ N0 = N0 (ε) ∈ N s.t. ∀ n > N0 |zn − a| < ε : (1) Որպես հետևանք նշենք Թեորեմ 1-ի մեջ պարունակվող
n→∞
lim zn = lim xn + i lim yn (2)

Ի դեպ, այս սահմանը կարելի է ներկայացնել համարժեք տեսքով, մոդուլի միջոցով՝ lim |zn − a| = 0 ։ n→∞ n→∞ n→∞
n→∞
Ոչ զուգամետ հաջորդականությունը կոչվում է տարամետ։ բանաձևը։
Զուգամետ և տարամետ հաջորդականությունների գրեթե բոլոր հայտնի թեորեմները և հատկությունները Պնդում 1.

իրական անալիզից տարածվում են նաև կոմպլեքս անալիզի վրա։ Հատկապես կարևոր են հետևյալ գաղափար֊ ∃ lim zn = a =⇒ lim |zn | = |a| :
n→∞ n→∞
ները և պնդումները. գործողություններ հաջորդականությունների հետ, հաջորդականության ֆունդամենտա֊ ⇐=

6
լությունը և զուգամիտության Կոշու սկզբունքը, Բոլցանո-Վայերշտրասի լեմման սահմանափակ հաջորդա֊ Հակադարձ պնդումը սխալ է (ինչպես իրական անալիզում)։
կանությունների մասին, կուտակման կետեր և այլն։ Իսկ, օրինակ, վերին և ստորին սահմանները կամ ոստի֊
Ապացույց. Անմիջապես հետևում է |zn | − |a| ≤ |zn − a| անհավասարությունից։ ✷
կանների մասին թեորեմը հասկանալի պատճառով կոմպլեքս հաջորդականությունների համար չկան։
Պնդում 2.  
Սահմանում 2. {zn } ⊂ C հաջորդականությունը կոչվում է սահմանափակ, եթե
lim rn = r 
 n→∞
  =⇒ lim rn eiϕn = reiϕ :
  n→∞
∃R>0 s.t. |zn | < R ∀ n = 1, 2, . . . : lim ϕn = ϕ
n→∞
Ապացույց. Անմիջապես հետևում է rn eiϕn = rn cos ϕn + irn sin ϕn հավասարությունից և Թեորեմ 1-ից։ ✷
Հակառակ դեպքում հաջորդականությունը կոչվում է անսահմանափակ։
Կոմպլեքս հաջորդականությունների հետ մեկտեղ սահմանում են նաև կոմպլեքս թվային շարքեր՝

Թեորեմ 1. Դիցուք a ∈ C, a = α + iβ, zn = xn + iyn ։ Այդ դեպքում ∞
X
zn = z1 + z2 + · · · + zn + zn+1 + · · · :
n=1
∃ lim zn = a ⇐⇒ lim xn = α և lim yn = β :
n→∞ n→∞ n→∞
Իրական շարքերի նման սահմանում են կոմպլեքս շարքերի զուգամիտությունը, շարքի գումարը, զուգամիտության
Սա նշանակում է , որ կոմպլեքս հաջորդականության զուգամիտության համար անհրաժեշտ է և բավարար, նրա Կոշու սկզբունքը, բացարձակ և պայմանական զուգամիտությունը և այլն։ Շարքերի գրեթե ամբողջ տեսությունը
իրական և կեղծ մասերից կազմված հաջորդականությունների զուգամիտությունը։ կրկնվում է։

Կոմպլեքս հաջորդականություններ և շարքեր։ Ընդլայնված կոմպլեքս հարթություն 3 4 Կ. Ավետիսյան, Կոմպլեքս Անալիզ (Դասախոսություններ)
Թեորեմ 1-ի և (2) բանաձևի նման կոմպլեքս շարքերի համար տեղի ունի հետևյալ պնդումը։ Երբեմն ասում են, որ C-ն կոմպակտիֆիկացրել են։
∞
X ∞
X ∞
X Ընդլայնված կոմպլեքս հարթությունն ունի երկրաչափական մի մեկնաբանություն, որը տեսանելի է դարձնում
Հետևանք 1. Կոմպլեքս zn = xn + i yn շարքի զուգամիտությունը համարժեք է նրա անդամների
n=1 n=1 n=1 անվերջ հեռու կետը։ Պատկերացնենք, որ կոմպլեքս հարթության վրա դրված է մի սֆերա, որը շոշափում
իրական և կեղծ մասերից կազմված շարքերի զուգամիտությանը, այսինքն
! ! է հարթությունը z = 0 սկզբնակետում։ Սֆերայի «հյուսիսային բևեռը» նշանակենք P -ով։ Կոմպլեքս
∞
X X∞ ∞
X
zn զուգամետ է ⇐⇒ xn , yn զուգամետ են : հարթության յուաքանչյուր z ∈ C կետ միացնենք P «հյուսիսային բևեռի» հետ հատվածով, իսկ այդ
n=1 n=1 n=1
հատվածի հատման կետը սֆերայի հետ նշանակենք M = Mz -ով։ Սրանով կոմպլեքս հարթության z ∈ C
Զուգամիտության հարցերում առանձին ուշադրության են արժանի անվերջ մեծերը։ Սահմանումներն արտաքուստ կետերի և S սֆերայի կետերի միջև փոխմիարժեք համապատասխանություն է հաստատվում,
նույնն են, ինչ իրական անալիզում։
M = Mz = S ∩ [zP ], z ←→ M , S \ P ←→ C :
Սահմանում 3. lim zn = ∞ ⇐⇒ lim |zn | = +∞ ⇐⇒
n→∞ n→∞
⇐⇒ ∀R>0 ∃ N0 = N0 (R) ∈ N s.t. ∀ n > N0 |zn | > R :
Վերջին |zn | > R պայմանը երկրաչափորեն նշանակում է , որ zn կետերը գտնվում են |z| < R

շրջանից դուրս։ |z| > R տիրույթը կոչվում է անվերջի շրջակայք։
Գծ. 1. Անվերջի շրջակայք
Կոմպլեքս անալիզում z = ∞ անվերջը հաճախ անվանում են անվերջ հեռու կետ կամ պարզապես Գծ. 2. Ստերեոգրաֆիկ պրոյեկցիա և Ռիմանի սֆերան
անվերջ։ Դա սիմվոլիկ կետ է և կոմպլեքս C հարթության վրա անտեսանելի, քանի որ C հարթությունը
պարունակում է միայն վերջավոր կոմպլեքս թվերը։
նշ.
Սահմանում 4. C ∪ {∞} = C բազմությունը կոչվում է ընդլայնված կոմպլեքս հարթություն։
Կոմպլեքս հաջորդականություններ և շարքեր։ Ընդլայնված կոմպլեքս հարթություն 5 Իրական փոփոխականի կոմպլեքսարժեք ֆունկցիաներ 1
Նկատում ենք, որ S \ P ←→ C փոխմիարժեք համապատասխանությունը չի ընդգրկում P «հյուսիսային 1 Իրական փոփոխականի կոմպլեքսարժեք ֆունկցիաներ
բևեռը» ։ Սակայն այդ բացը հաղթահարվում է ։ Եթե կոմպլեքս հարթության վրա վերցնենք zn ∈ C, zn → ∞
(n → ∞), ապա zn կետերի պատկերները սֆերայի վրա կձգտեն P «հյուսիսային բևեռին», Mn → P , Դիցուք z = z(t), α ≤ t ≤ β, իրական t փոփոխականից կախված ֆունկցիա է , որն ընդունում է կոմպլեքս
Mn ∈ S ։ Հետևաբար, կարելի է համապատասխանեցնել z = ∞ ←→ P և արդյունքում կստանանք z ∈ C արժեքներ։ Այս ֆունկցիայում կարելի է անջատել նրա իրական ու կեղծ մասերը և ստանալ երկու
իրական ֆունկցիա,
S ←→ C 
x = x(t)

z = z(t) = x(t)+iy(t) ⇐⇒ x(t) = Re z(t), y(t) = Im z(t) իրական ֆունկցիաներ են։
փոխմիարժեք համապատասխանություն, որը կոչվում է ստերեոգրաֆիկ պրոյեկցիա, իսկ S-ը՝ Ռիմանի 
y = y(t)
սֆերա ։ Իրական ֆունկցիաների բոլոր կարևոր հատկությունները բնականոն կերպով տարածվում են կոմպլեքսարժեք
Կառուցված փոխմիարժեք համապատասխանությունը թույլ է տալիս ընդլայնված կոմպլեքս հարթությունը z = z(t) ֆունկցիաների վրա։ Այդ հատկություններից են՝ ֆունկցիայի սահմանը, անընդհատությունը,
տեղափոխել Ռիմանի սֆերայի վրա, որտեղ անվերջ հեռու կետի դերը կատարում է «հյուսիսային բևեռը» ։ ածանցյալը, որոշյալ ինտեգրալն իրենց հատկություններով և այլն,
Ցանկության դեպքում կարելի է ստանալ բացահայտ բանաձևեր, որոնց միջոցով z ∈ C կետից ստացվում Z β Z β Z β
lim z(t) = lim x(t) + i lim y(t), z ′ (t) = x′ (t) + iy ′ (t), z(t) dt = x(t) dt + i y(t) dt :
է նրա M ∈ S պատկերը սֆերայի վրա, և հակառակը։ t→t0 t→t0 t→t0 α α α
Կոմպլեքսարժեք z(t) ֆունկցիայի սահմանի, ածանցյալի կամ ինտեգրալի գոյությունը համարժեք է նրա
x(t), y(t) իրական և կեղծ մասերի, համապատասխանաբար սահմանի, ածանցյալի և ինտեգրալի գոյությանը։
t պարամետրից կախված իրական ֆունկցիաների x = x(t), y = y(t) զույգը մեզ ծանոթ է իրական
անալիզից, երբ սահմանում էին պարամետրական տեսքով տրված ֆունկցիաները և անընդհատ հարթ կորերը։
Սահմանում 1. Կասենք, որ կոմպլեքս հարթության վրա L անընդհատ կոր է տրված, եթե
z(t) ∈ C[α, β], այսինքն x(t), y(t) ∈ C[α, β] ։
Այլ կերպ ասած, անընդհատ կորը հատվածի անընդհատ պատկերն է հարթության վրա,

x = x(t)

L (α ≤ t ≤ β), z(t) : [α, β] −→ L , L⊂C:

y = y(t)
z0 = z(α) կետը L կորի սկզբնակետն է, իսկ z ′ = z(β) կետը՝ կորի վերջնակետը։
Կորը կոչվում է փակ, եթե նրա սկզբնակետը և վերջնակետը համընկնում են։
Գծ. 1. Փակ և ոչ փակ (բաց) կորեր

2 Կ. Ավետիսյան, Կոմպլեքս Անալիզ (Դասախոսություններ) Իրական փոփոխականի կոմպլեքսարժեք ֆունկցիաներ 3
Սահմանում 2. Անընդհատ կորը կոչվում է պարզ (կամ ժորդանյան) , եթե

∀ t1 , t2 ∈ [α, β], t1 6= t2 =⇒ z(t1 ) 6= z(t2 ) ,
այսինքն t պարամետրի տարբեր արժեքներին համապատասխանում են կորի տարբեր կետեր։
Երկրաչափորեն սա նշանակում է, որ կորն ինքն իրեն չի հատում, տե՛ս Գծ.2 ։
Սահմանում 3. Անընդհատ կորը կոչվում է ողորկ, եթե z(t) ∈ C 1 [α, β], և z ′ (t) 6= 0, α ≤ t ≤ β,
Գծ. 2. Տարբեր տեսակի անընդհատ կորեր՝ պարզ կամ ոչ պարզ, փակ կամ ոչ փակ այսինքն պարամետրական ֆունկցիան ողորկ է (կամ անընդհատ դիֆերենցելի)։
Օրինակ 1. z = eit = cos t + i sin t, 0 ≤ t ≤ π, վերին միավոր կիսաշրջանագիծն է ։ Սահմանում 4. Եթե կորը կարելի է տրոհել վերջավոր թվով ողորկ կորերի, ապա այդ կորը կոչվում է
կտոր առ կտոր ողորկ։
Հիշենք ուղղելի կորերը և նրանց երկարության բանաձևը, որը կարելի է գրել կոմպլեքս տերմիններով,
Z β Z β p
|L| = |z ′ (t)| dt = x′ (t)2 + y ′ (t)2 dt :
α α
Բոլոր դիտարկված կորերն սահմանափակ էին, այսինքն ներդրված էին որևէ շրջանի մեջ, թեև անհրա֊
ժեշտության դեպքում կարելի է դիտարկել անսահմանափակ կորեր։

Գծ. 3. Վերին միավոր կիսաշրջանագիծ
Օրինակ 2. z = eit = cos t + i sin t, 0 ≤ t ≤ 2π, միավոր շրջանագիծն է ։ 2 Տիրույթներ և կոմպակտներ
Հակիրճ վերհիշենք մեզ անհրաժեշտ սահմանումները։
Սահմանում 5. z0 ∈ C կետը կոչվում է D ⊂ C բազմության ներքին կետ, եթե z0 -ն պարունակվում է D
բազմության մեջ իր որևէ շրջակայքի հետ միասին, այսինքն

∃ε>0 s.t. z ∈ C : |z − z0 | < ε ⊂ D :
Սահմանում 6. z0 ∈ C կետը կոչվում է D բազմության արտաքին կետ, եթե z0 -ն ներքին կետ է D
բազմության DC = C \ D լրացման համար, այսինքն
z ∈ C : |z − z0 | < ε ⊂ DC :

Գծ. 4. Միավոր շրջանագիծ ∃ε>0 s.t.
Սահմանում 9. D ⊂ C բազմությունը կոչվում է բաց, եթե այն բաղկացած է միայն ներքին կետերից։ Այլ
կերպ ասած, բաց բազմության յուրաքանչյուր կետ պարունակվում է D-ի մեջ իր որևէ շրջակայքի հետ
միասին։
Սահմանում 10. D ⊂ C բազմությունը կոչվում է փակ, եթե այն պարունակում է իր բոլոր եզրային
կետերը, այսինքն ∂D ⊂ D ։
Համարժեքորեն կարելի է սահմանել, որ փակ է այն բազմությունը, որը պարունակում է իր բոլոր
կուտակման (սահմանային) կետերը։
Հիշենք կուտակման կետի սահմանումը՝
Սահմանում 11. z0 ∈ C կետը կոչվում է D բազմության կուտակման (կամ սահմանային) կետ, եթե
Գծ. 5. Ներքին և արտաքին կետեր z0 -ի ցանկացած ε-շրջակայք պարունակում է D բազմության անվերջ թվով կետեր։
Սահմանում 7. z0 ∈ C կետը կոչվում է D բազմության եզրային կետ, եթե z0 -ի ցանկացած ε-շրջակայք Կարելի է ցույց տալ, որ փակ բազմության լրացումը բաց է, իսկ բաց բազմության լրացումը՝ փակ։ Սա փակ
պարունակում է ինչպես D-ին պատկանող, այնպես էլ D-ին չպատկանող կետեր։ բազմության ևս մեկ համարժեք պայման է։
Վերջապես, կան բազմություններ, որոնք ոչ բաց են, ոչ փակ։ Այսպիսով, բոլոր բազմությունները կարելի
Այլ կերպ ասած, D բազմության եզրային կետը նրա համար ոչ ներքին է, ոչ արտաքին։
է բաժանել (իրար հետ չհատվող) երեք խմբերի՝ բաց, փակ բազմություններ, ինչպես նաև ոչ բաց, ոչ փակ
Նկատենք, որ D բազմության ներքին կետն իհարկե պատկանում է D-ին, D բազմության արտաքին կետը
բազմություններ։
չի պատկանում D-ին, իսկ D բազմության եզրային կետը կարող է D-ին պատկանել կամ չպատկանել։
Օրինակ, |z − z0 | < R շրջանը բաց բազմություն է , իսկ |z − z0 | ≤ R շրջանը փակ բազմություն է։
Այսպիսով, տվյալ D ⊂ C բազմության համար հարթության կետերը բաժանվում են (իրար հետ չհատվող)
Եթե |z − z0 | ≤ R փակ շրջանից հեռացնենք որևէ մեկ կետ, ապա ստացված բազմությունը կլինի արդեն
երեք խմբերի՝ D-ի ներքին կետեր, արտաքին կետեր, եզրային կետեր։
ոչ բաց, ոչ փակ։
Սահմանում 8. D ⊂ C բազմության բոլոր եզրային կետերի բազմությունը կոչվում է D-ի եզր և
Սահմանում 12. D ⊂ C բազմության և նրա բոլոր կուտակման (կամ եզրային) կետերի միավորումը
նշանակվում է ∂D-ով։
def [
կոչվում է D բազմության փակում (փակույթ) և նշանակվում է D-ով, այսինքն D = D ∂D ։
Օրինակ, շրջանագիծը տվյալ շրջանի եզրն է անկախ այն փաստից շրջանը բաց է թե փակ։
Կարելի է եզրակացնել, որ D բազմությունը փակ է այն և միայն այն դեպքում, երբ D = D ։
Սահմանում 13. D ⊂ C բազմությունը կոչվում է կապակցված, եթե նրա ցանկացած երկու կետ
⌣
∀ z1 , z2 ∈ D կարելի է միացնել ինչ-որ L = z 1 z2 անընդհատ կորով այնպես, որ L ⊂ D ։
Սահմանում 14. Բաց և կապակցված D ⊂ C բազմությունը կոչվում է տիրույթ։
Գծ. 6. Եզրային և այլ կետեր Սահմանում 15. Փակ և սահմանափակ D ⊂ C բազմությունը կոչվում է կոմպակտ։
Բերված սահմանումների մեծ մասը կարելի է տարածել նաև անվերջ հեռու z = ∞ կետի վրա։ Օրինակ,
[
∂C = {∞}, ∂ |z| > 1 = {|z| = 1} {∞} :
Սահմանում 16. D ⊂ C տիրույթը կոչվում է միակապ, եթե նրա ∂D եզրը կապակցված է C-ում (կամ
Ռիմանի սֆերայի վրա), և կոչվում է բազմակապ, եթե նրա ∂D եզրը կապակցված չէ C-ում (կամ
Ռիմանի սֆերայի վրա)։
D ⊂ C տիրույթը կոչվում է n-կապանի, եթե նրա ∂D եզրը բաղկացած է n ∈ N հատ իրարից
անջատված և կապակցված կորերից (կոմպոնենտներից)։
Գծ. 7. Կապակցված կամ ոչ կապակցված բազմություններ, տիրույթներ և ոչ տիրույթներ
Գծ. 8. Կոմպակտների և ոչ կոմպակտների օրինակներ
Տիրույթի համար նրա փակումը նշանակում է միավորում նրա եզրի հետ։ Տիրույթի փակումը հաճախ
անվանում են փակ տիրույթ։ Գծ. 9. Միակապ և բազմակապ տիրույթների օրինակներ

Կոմպլեքս ֆունկցիաներ 1 2 Կ. Ավետիսյան, Կոմպլեքս Անալիզ (Դասախոսություններ)
1 Կոմպլեքս ֆունկցիայի գաղափարը Սահմանում 2. (Ֆունկցիայի սահմանի Հայնեի սահմանումը)
Կասենք, որ z0 ∈ C կետում f (z) ֆունկցիայի սահմանը A ∈ C թիվն է , կգրենք lim f (z) = A ,

z→z0
Դիցուք D ⊂ C բազմության յուրաքանչյուր z ∈ D կետ համապատասխանության մեջ է դրված ինչ-որ եթե  
w ∈ C կետի հետ։ Սրանով սահմանվում է կոմպլեքս փոփոխականի ֆունկցիա, w = f (z) , որն ընդունում ∀ zn → z0 (n → ∞)
  =⇒ f (zn ) → A (n → ∞) :
է կոմպլեքս արժեքներ։ D բազմությունն w = f (z) ֆունկցիայի որոշման տիրույթն է, իսկ բոլոր w ∈ C zn 6= z0
արժեքների բազմությունը կազմում է w = f (z) ֆունկցիայի արժեքների տիրույթ, որը նշանակենք G-ով, Այս սահմանումների համարժեքությունն ապացուցվում է ինչպես իրական անալիզում։ Եթե նշանակենք
w = f (z) : D −→ G , D ⊂ Cz , G ⊂ Cw , f : Cz −→ Cw , f : R2 −→ R2 : f (z) = f (x + iy) = u(z) + iv(z) = u(x, y) + iv(x, y), z0 = x0 + iy0 ,
Ցավոք կոմպլեքս ֆունկցիայի գրաֆիկը պատկերել անհնար է, դրա համար կպահանջվեր պատկերել քառաչափ ապա, ինչպես կոմպլեքս հաջորդականությունների դեպքում էր
R4 էվկլիդյան տարածությունը։ Սակայն կարելի է պատկերել որոշման և արժեքների տիրույթները, ընդ որում
lim f (z) = x→x
lim u(x, y) + i x→x
lim v(x, y) , (1)
առանձին-առանձին z-երի Cz և w-երի Cw հարթությունների մեջ, z→z0 0 0
y→y0 y→y0
որտեղ աջ կողմում կրկնակի սահմաններ են։
Գծ. 1. Արտապատկերումներ կոմպլեքս ֆունկցիաներով
Քանի որ w ∈ C կոմպլեքս թիվը կարելի է անջատել իրական ու կեղծ մասերի, w = u + iv, կոմպլեքս Կոմպլեքս ֆունկցիայի անընդհատությունը սահմանվում է ինչպես իրական անալիզում առանց փոփոխման։
ֆունկցիան նույնպես կարելի է ներկայացնել իրական ու կեղծ մասերով,

Սահմանում 3. (Ֆունկցիայի անընդհատությունը)
f (z) = u(z) + iv(z) = u(x, y) + iv(x, y), որտեղ u(z) = Re f (z), v(z) = Im f (z) : Կասենք, որ f (z) ֆունկցիան անընդհատ է z0 ∈ C կետում, եթե lim f (z) = f (z0 ) ։
z→z0
Ֆունկցիան անընդհատ է կոչվում D ⊂ C բազմության մեջ, գրում են f (z) ∈ C(D) , եթե ֆունկցիան
Այսպիսով, w = f (z) կոմպլեքս ֆունկցիան կարելի է դիտարկել որպես երկու իրական փոփոխականի իրական
անընդհատ է D բազմության յուրաքանչյուր կետում։
ֆունկցիաների զույգ՝ u(x, y) և v(x, y)։
Կոմպլեքս ֆունկցիայի սահմանը սահմանում են նույն կերպ, ինչ իրական ֆունկցիաների համար։ Ձևակերպենք Պարզ է դառնում (1) հատկությունից, որ կոմպլեքս ֆունկցիայի անընդհատությունը փոխանցվում է նրա
Կոշու սահմանումը (ε-δ-լեզվով) և Հայնեի սահմանումը (հաջորդականությունների լեզվով)։ իրական և կեղծ մասերին, և հակառակը, այսինքն տեղի ունի հետևյալ պնդումը։
Սահմանում 1. (Ֆունկցիայի սահմանի Կոշու սահմանումը) Պնդում 1. Կոմպլեքս ֆունկցիայի անընդհատությունը համարժեք է նրա իրական և կեղծ մասերի անընդհատությանը։
Կասենք, որ z0 ∈ C կետում f (z) ֆունկցիայի սահմանը A ∈ C թիվն է , կգրենք lim f (z) = A , Ավելի ճշգրիտ՝
z→z0

եթե f (z) = u(z) + iv(z) անընդհատ է z0 = x0 + iy0 կետում ⇐⇒

∀ε>0 ∃ δ = δ(ε) > 0 s.t. ∀ z, 0 < |z − z0 | < δ, =⇒ |f (z) − A| < ε : ⇐⇒ u(x, y) և v(x, y)-ն անընդհատ են (x0 , y0 ) կետում որպես երկու իրական փոփոխականի ֆունկցիաներ
Հետևաբար կոմպլեքս ֆունկցիաների սահմանների և անընդհատության հետ կապված հիմնական թեորեմները 2 Տարրական ֆունկցիաներ
նույնն են, ինչ իրական անալիզում։ Օրինակ, Կանտորի և Վայերշտրասի 1-ին թեորեմը նույնությամբ պահպանվում
են, իսկ Վայերշտրասի 2-րդ թեորեմը պետք է ձևակերպել |f (z)| ֆունկցիայի համար։ 2.1 Էքսպոնենցիալ և լոգարիթմական ֆունկցիաներ
Կանտորի թեորեմ. E ⊂ C կոմպակտում անընդհատ ֆունկցիան, f (z) ∈ C(E), հավասարաչափ անընդհատ

Կոմպլեքս z = x + iy փոփոխականի համար էքսպոնենցիալ ֆունկցիան սահմանվում է հետևյալ կերպ,
է E-ում։
def
Հավասարաչափ անընդհատության հետ է կապված նաև հետևյալ հայտնի թեորեմը։ ez = ex+iy = ex (cos y + i sin y) = ex eiy :
Թեորեմ 1. Եթե f (z) ֆունկցիան հավասարաչափ անընդհատ է D ⊂ C սահմանափակ տիրույթում, ապա Այստեղ օգտագործված է Էյլերի բանաձևը (նշանակումը)։ Սահմանումից հետևում են էքսպոնենցիալ ֆունկցիայի
f (z) ֆունկցիան կարելի է անընդհատ շարունակել ընդհուպ մինչև D-ի եզրը։ հետևյալ հատկությունները.
Որպես անընդհատ ֆունկցիաների օրինակներ բերենք հետևյալ պարզ ֆունկցիաները, որոնք անընդհատ 1. Re ez = ex cos y , Im ez = ex sin y , |ez | = |ex eiy | = ex ։
են ամբողջ կոմպլեքս հարթության վրա, f (z) ∈ C(C),
2. ez1 +z2 = ez1 ez2 ∀ z1 , z2 ∈ C ։
f (z) = az + b, f (z) = Re z, f (z) = Im z, f (z) = z, f (z) = |z|, P (z) = an z n + · · · + a1 z + a0 :
Ապացուցելու համար պետք է անցնել իրական ու կեղծ մասերի և համեմատել հավասարության ձախ և
աջ կողմերը։ Ապացուցեք ինքնուրույն։

Կոմպլեքս ֆունկցիաներից կարելի է կազմել ֆունկցիոնալ հաջորդականություններ և ֆունկցիոնալ շարքեր՝
∞ 3. ez+2πi = ez , ez+2πki = ez ∀ z ∈ C, k∈Z,
∞ X
fn (z) n=1
, fn (z) :
n=1 այսինքն էքսպոնենցիալ ֆունկցիան պարբերական ֆունկցիա է 2πi, կամ ավելի ընդհանուր 2πki
Ինչպես իրական անալիզում սահմանում և ձևակերպում ենք դրանց զուգամիտությունը, հավասարաչափ կեղծ պարբերությամբ։
զուգամիտությունը, զուգամիտության Կոշու սկզբունքը, Վայերշտրասի մաժորանտային հայտանիշը շարքերի

4. ez ∈ C(C) ։
համար, սահմանի կամ շարքի գումարի անընդհատության մասին թեորեմը և այլն։
5. arg ez = y, եթե y ∈ (−π, π] ։
Թեորեմ 2. Անընդհատ ֆունկցիաների հավասարաչափ սահմանը նույնպես անընդհատ է ։
6. Arg ez = y + 2πk (k ∈ Z) ։
7. w = ez : C 7−→ C \ {0} ,
այսինքն w = ez էքսպոնենցիալ ֆունկցիան ընդունում է բոլոր կոմպլեքս արժեքները բացի զրոյից,
ez 6= 0, սա ակնհայտ է ։
Իսկապես, ցույց տանք, որ կամայական ∀ w ∈ C, w 6= 0, արժեքի համար գոյություն ունի համապատասխան
z-ը,
w = ez =⇒ |w| = |ez | = ex =⇒ x = ln |w| ,
z
w=e =⇒ Arg w = y + 2πk ։
∃ x = ln |w|, սահմանում են կոմպլեքս սինուսը և կոսինուսը

Այստեղից պարզ է , որ ∀ w ∈ C, w 6= 0 համար =⇒ w = ez ։
def eiz − e−iz def eiz + e−iz
∃ y = arg w sin z = , cos z = , z∈C : (2)
2i 2
Եզրակացնում ենք, որ տրված ∀ w ∈ C, w 6= 0 համար ez = w հավասարումը միշտ լուծում ունի,
Այս բանաձևերը գումարելով ստանում ենք
որը բնական է անվանել w-ի (կոմպլեքս) լոգարիթմ։ Կգրենք
eiz = cos z + i sin z , z∈C :

z = x + iy = ln |w| + i arg w + i2πk (k ∈ Z) :
Ուրեմն Էյլերի բանաձևը ճիշտ է բոլոր կոմպլեքս z-երի համար։ Եթե (2) սահմանումներում z-ը լինի իրական,
8. Ըստ նախորդի ցանկացած ∀ w ∈ C, w 6= 0, կոմպլեքս թվի համար կոմպլեքս լոգարիթմը սահմանվում
բնականաբար կգանք սովորական իրական սինուսին և կոսինուսին։ Նշենք կոմպլեքս սինուսի և կոսինուսի մի
է որպես էքսպոնենցիալ ֆունկցիայի հակադարձ հետևյալ կերպ՝
քանի պարզ հատկություններ.
def
Ln w = ln |w| + i arg w + i2πk (k ∈ Z), Ln w : C \ {0} 7−→ C :
1. sin z, cos z ∈ C(C) (անընդհատ ֆունկցիաներ են)։
Սա բազմարժեք (անվերջարժեք) ֆունկցիա է , որը բաղկացած է անվերջ քանակով տարբեր միարժեք

2. sin z և cos z ֆունկցիաներն ընդունում են բոլոր կոմպլեքս արժեքները,
«ճյուղերից» (տարբեր k-երի համար)։ Եթե վերցնենք k = 0, կստանանք միարժեք ֆունկցիա, որը
sin z : C 7−→ C, cos z : C 7−→ C :
կոչվում է լոգարիթմի գլխավոր արժեք և նշանակվում
def 3. Սինուսը կենտ ֆունկցիա է , իսկ կոսինուսը՝ զույգ ֆունկցիա։

ln w = ln |w| + i arg w :
4. Սինուսը և կոսինուսը պարբերական ֆունկցիաներ են 2πk (k ∈ Z) պարբերությամբ։

Լոգարիթմի և լոգարիթմի գլխավոր արժեքի կապը տրվում է հետևյալ բանաձևով,
5. Բոլոր եռանկյունաչափական բանաձևերը ճիշտ են նաև կոմպլեքս z-երի համար, օրինակ, հիմնական
Ln w = ln w + i2πk (k ∈ Z, w ∈ C, w 6= 0) :
նույնությունը
Օրինակ 1. Իրական անալիզից հայտնի է , որ իրական ln x լոգարիթմն ունի մեկ զրո՝ x = 1 կետը։ sin2 z + cos2 z = 1, z ∈ C,
Ինչպիսի՞ն է իրավիճակը կոմպլեքս լոգարիթմի հետ,

ինչը հետևում է սահմանումներից։
Ln 1 = ln |1| + i arg 1 + i2πk = i2πk (k ∈ Z) : 6. Հիմնական եռանկյունաչափական նույնությունից, սակայն, չի հետևում, որ սինուսը և կոսինուսը սահմանափակ
ֆունկցիաներ։ Ճիշտ հակառակը՝

Սա անվերջ (հաշվելի) բազմություն է ։ Լոգարիթմի գլխավոր արժեքն արդեն միարժեք է,
կոմպլեքս սինուսն ու կոսինուսն անսահմանափակ ֆունկցիաներ են :

ln 1 = ln |1| + i arg 1 = 0 :
Ստուգենք այս փաստը, գնահատելով ֆունկցիաները,
e − e−iz |eiz | + |e−iz | e−y + ey

iz
2.2 Եռանկյունաչափական ֆունկցիաներ | sin z| = ≤ = ,
2i 2 2
−iz
iz
e − e−iz |e | − |e | |ey − e−y |
iz
| sin z| = ≥ = :
Հիմք ընդունելով Էյլերի բանաձևը և նրա հետևանք հանդիսացող իրական սինուսի և կոսինուսի արտահայտումն 2i 2 2
էքսպոնենտի միջոցով, Կոսինուսը գնահատվում է նույն կերպ և բավարարում է նույն գնահատականներին,
eiϕ − e−iϕ eiϕ + e−iϕ |ey − e−y | ey + e−y

sin ϕ = , cos ϕ = , ϕ ∈ R, ≤ | sin z|, | cos z| ≤ , y ∈ R,
2i 2 2 2
p
Հետևաբար, ճիշտ են հետևյալ (ասիմպտոտական) համարժեքությունները iz = Ln w + w2 − 1
p
e|y| e|y|

z = Arccos w = −i Ln w + w2 − 1 :
| sin z| ∼ , | cos z| ∼ , երբ y→∞ :
2 2
Ինչպես տեսնում ենք, սա բազմարժեք (անվերջարժեք) ֆունկցիա է ։ Նույն եղանակով դուրս է բերվում
7. Տանգենս և կոտանգենս ֆունկցիաները սահմանվում են ավանդական բանաձևերով, հակադարձ ֆունկցիան մնացած յոթ ֆունկցիաների համար։
def sin z def cos z

tg z = , ctg z = :
cos z sin z
2.5 Ընդհանուր ցուցչային ֆունկցիա
Էքսպոնենցիալ ֆունկցիայի միջոցով և օգտվելով հիմնական լոգարիթմական նույնության գաղափարից, կարելի

2.3 Հիպերբոլական ֆունկցիաներ
է սահմանել ընդհանուր ցուցչային ֆունկցիա, որը բազմարժեք ֆունկցիա է,
def
Սահմանենք կոմպլեքս հիպերբոլական ֆունկցիաները, az = ez Ln a , a, z ∈ C, a 6= 0 :
def ez − e−z def ez + e−z def sh z def ch z Այսինքն կոմպլեքս ցուցիչը բերում է բազմարժեքության, ինչպես հետևյալ օրինակում։
sh z = , ch z = , th z = , cth z = :
2 2 ch z sh z
Օրինակ 2. Հաշվենք իրական միավորի կոմպլեքս աստիճանը,
Բոլոր նշված ֆունկցիաները կենտ են, և միայն ch z հիպերբոլական կոսինուսը զույգ ֆունկցիա է։ Հիմնական
հիպերբոլական նույնությունը, բնականաբար, տեղի ունի կոմպլեքս ֆունկցիաների համար, 1i = ei Ln 1 = ei i2πk = e−2πk = e2πk (k ∈ Z) :
Մի փոքր տարօրինակ է , որ ստացանք բացառապես իրական արժեքներ։ Նկատենք, որ վերջին

ch2 z − sh2 z = 1, z∈C :
հավասարությունը պետք է հասկանալ որպես երկու բազմությունների հավասարություն։
Հետաքրքիր է , որ բոլոր եռանկյունաչափական և հիպերբոլական ֆունկցիաները կապված են իրար հետ
բացահայտ բանաձևերով, 3 Բազմարժեք ֆունկցիաների որոշ հատկություններ և թվացյալ հակասություններ

ch z = cos(iz) ch (iz) = cos z
:
sh z = −i sin(iz) sh (iz) = i sin z Բազմարժեք կոմպլեքս ֆունկցիաները օժտված են որոշ անսովոր հատկություններով և թվացյալ հակասություններով։
Բերենք մի քանի բնորոշ թվաբանական օրինակներ։
2.4 Հակադարձ եռանկյունաչափական և հիպերբոլական ֆունկցիաներ Օրինակ 3. Հետևյալ ձևափոխությունը բերում է ակնհայտ հակասության՝
√ √ √
−1 = i2 =
p
−1 −1 = (−1) (−1) = 1 = 1 : (3)
Եռանկյունաչափական և հիպերբոլական sin z, cos z, tg z, ctg z, sh z, ch z, th z, cth z ֆունկցիաների հակադարձ
Որտե՞ղ է սխալը։ Ուշադիր վերլուծումը ցույց է տալիս, որ (3)-ում առկա է մի քանի սխալ,
ֆունկցիաները սահմանվում են նրանց բացահայտ բանաձևերը լուծելով։ Օրինակ, դուրս բերենք կոսինուսի
?? √ √ ?? p √ ??
հակադարձ ֆունկցիան, −1 = i2 = −1 −1 = (−1) (−1) = 1 = 1 : (4)
eiz + e−iz e2iz + 1
w = cos z = = Հարցականներով նշված 1-ին և 3-րդ անցումները (4)-ում սխալ են այն պատճառով, որ մի կողմում
2 2eiz
iz 2iz գրված է հաստատուն թիվ, իսկ մյուս կողմում՝ երկարժեք քառակուսի արմատ։ Ավելին, 2-րդ անցումը
2we = e +1
iz 2
(4)-ում նույնպես հարցեր է առաջացնում։ Արդյոք ճիշտ է թե սխալ կիրառված հատկությունը՝
− 2weiz + 1 = 0

e
√
√ √ √
r
z1 z1
p z1 z2 = z1 z2 , =√ , (5)
eiz = w + w2 − 1 z2 z2
Կոմպլեքս ֆունկցիաներ 9 Կոմպլեքս դիֆերենցելիություն և ֆունկցիայի ածանցյալ 1
կախված է այն բանից, թե (5) հավասարությունները պետք է հասկանալ որպես երկու բազմությունների 1 Կոմպլեքս դիֆերենցելիություն և ֆունկցիայի ածանցյալ
հավասարություն թե այլ իմաստով։
Դիցուք w = f (z) միարժեք կոմպլեքս ֆունկցիան որոշված է z0 ∈ C կետի որևէ U(z0 ) շրջակայքում։
Օրինակ 4. Բերենք էքսպոնենտի հետ կապված թվացյալ հակասություն։ Նախ պարզ է , որ
e1+i2π = e ei2π = e : (6) Սահմանում 1. Հետևյալ սահմանը՝
def f (z) − f (z0 ) f (z0 + ∆z) − f (z0 )

Օգտվելով (6) նույնությունից, կատարենք հետևյալ ձևափոխությունները։ Մի կողմից, f ′ (z0 ) = lim = lim , ∆z = z − z0 , (1)
z→z0 z − z0 ∆z→0 ∆z
1+i2π 1+i2π 1+i2π

e =e = e, (7)
կոչվում է f (z) ֆունկցիայի (կոմպլեքս) ածանցյալ z0 կետում։
իսկ մյուս կողմից,

1+i2π 2 2 2 2
e1+i2π = e(1+i2π) = e1+4πi−4π = e · e4πi · e−4π = e · e−4π : (8) Սահմանում 2. f (z) ֆունկցիան կոչվում է (կոմպլեքս) դիֆերենցելի z0 կետում, եթե ֆունկցիայի աճը
z0 կետում հնարավոր է ներկայացնել հետևյալ տեսքով,

(7) և (8)-ի համեմատումը ցույց է տալիս ակնհայտ հակասություն։ Որտե՞ղ է սխալը։
Միակ սխալը (8)-ի առաջին հավասարությունն է , այսինքն f (z0 + ∆z) − f (z0 ) = A ∆z + o(∆z) , երբ ∆z → 0, (2)
z w zw

e =e սխալ հատկությունը։ (9)
որտեղ A = const ∈ C կոմպլեքս հաստատուն է , որը կախված չէ ∆z-ից։
Որպեսզի համոզվել, որ (9) հատկությունը սխալ է , բավական է նկատել, որ ezw մեծությունը միարժեք Հիշենք նաև, որ o(∆z) = ∆z · o(1) ։
w
է , իսկ ez մեծությունը՝ բազմարժեք, քանի որ աստիճանի հիմքը ez կոմպլեքս թիվն է ։ Կասենք, որ ֆունկցիան դիֆերենցելի է D ⊂ C տիրույթում, եթե ֆունկցիան դիֆերենցելի է D-ի
յուրաքանչյուր կետում։
Օրինակ 5. Բերենք լոգարիթմի հետ կապված թվացյալ հակասություն։ Պարզվում է , որ
Ln z 2 = 2 Ln z , Ln z + Ln z = 2 Ln z : (10) Պնդում 1. f (z) ֆունկցիայի ածանցյալը z0 կետում գոյություն ունի այն և միայն այն դեպքում, երբ
ճշմարտանման հատկությունները սխալ են (հավասարությունը հասկանում ենք որպես երկու բազ֊ f (z)-ը դիֆերենցելի է z0 կետում, այսինքն
մությունների հավասարություն)։ Բավական է վերցնել մի մասնավոր արժեք, օրինակ, z = 1,

∃ f ′ (z0 ) ⇐⇒ f (z)-ը դիֆերենցելի է z0 կետում
Ln 12 = Ln 1 = ln 1 + i arg 1 + i2πk = i2πk ,

Ապացույց. Ապացույցը հիմնված է բացառապես սահմանումների վրա (այդ թվում սահմանի սահմանման)։
2 Ln 1 = 2 · i2πk = i4πk (k ∈ Z) :
=⇒ (Անհրաժեշտություն) Եթե ∃ f ′ (z0 ), ապա ըստ Սահմանում 1-ի և սահմանի սահմանման
Ստացված երկու բազմությունները տարբեր են՝
f (z0 + ∆z) − f (z0 )
f ′ (z0 ) + o(1) = , երբ ∆z → 0,
i2πk = {0, ±i2π, ±i4π, ±i6π, . . . } , ∆z
i4πk = {0, ±i4π, ±i8π, . . . } : f (z0 + ∆z) − f (z0 ) = f ′ (z0 ) ∆z + o(∆z), երբ ∆z →0 :
Այսպիսով, Ln 12 = 2 Ln 1 և ավելի ընդհանուր Ln z m = m Ln z հատկությունները սխալ են։ Սա համընկնում է դիֆերենցելիության (2) ներկայացման հետ, որտեղ A = f ′ (z0 )։
Նմանապես ապացուցվում է , որ սխալ է (10)-ի վերջին հավասարությունը։ ⇐= (Բավարարություն) Եթե f (z) ֆունկցիան դիֆերենցելի է z0 կետում, ապա ըստ Սահմանում 2-ի
Հետաքրքիր է , որ ճիշտ է լոգարիթմի մեկ այլ հատկություն՝

f (z0 + ∆z) − f (z0 ) = A ∆z + o(∆z), երբ ∆z → 0,
z1
Ln (z1 · z2 ) = Ln z1 + Ln z2 , Ln = Ln z1 − Ln z2 : (11) f (z0 + ∆z) − f (z0 ) o(∆z)
z2 =A+ ,
∆z ∆z
2 Կ. Ավետիսյան, Կոմպլեքս Անալիզ (Դասախոսություններ) Կոմպլեքս դիֆերենցելիություն և ֆունկցիայի ածանցյալ 3
f (z0 + ∆z) − f (z0 ) սահմանները, արձանագրենք, որ իրական (4) սահմանում x փոփոխականը ձգտում է x0 կետին գտնվելով
lim = A = f ′ (z0 ) :
∆z→0 ∆z
միայն իրական առանցքի վրա, իսկ կոմպլեքս (5) սահմանում z ∈ C փոփոխականը ձգտում է z0 կետին
✷
կամայական եղանակով, գտնվելով հարթության վրա։ Փաստորեն, կոմպլեքս (5) սահմանը կրկնակի սահման է,
Այսպիսով, ինչպես իրական անալիզում ածանցյալի գոյությունը համարժեք է դիֆերենցելիությանը։ Որպես
երբ x → x0 , y → y0 , ընդ որում z = (x, y) զույգը ձգտում է z0 = (x0 , y0 )-ին բացարձակապես կամայական
հետևանք ստանում ենք, որ անընդհատությունը բխում է դիֆերենցելիությունից։
եղանակով (կորով, ուղղով, հաջորդականության կետերով, այլ ճանապարհով), և այդ եղանակները բազմազան
Պնդում 2. Դիֆերենցելի ֆունկցիան z0 կետում անընդհատ է նույն կետում, այսինքն են, շատ ավելի բազմազան, քան երբ x → x0 իրական առանցքով։

∃ f ′ (z0 ) =⇒ f (z)-ը անընդհատ է z0 կետում ,
սակայն հակադարձ պնդումը սխալ է ։
Ապացույց. Բավական է (2) ներկայացման մեջ անցնել սահմանի, երբ z → z0 ։ Իսկ հակադարձի համար
համապատասխան հակաօրինակը կբացատրենք ավելի ուշ, թեև իրական անալիզից մեզ հայտնի f (z) = |z|
հակաօրինակը միանգամայն տեղին է (և ոչ միայն սկզբնակետում) ։ ✷
Ինչպես իրական անալիզում սահմանում են ֆունկցիայի դիֆերենցիալը տվյալ կետում։ Քանի որ (2) ներ֊
կայացման մեջ արդեն պարզել էինք, որ A = f ′ (z0 ) , այդ ներկայացման գլխավոր մասը հենց ֆունկցիայի
դիֆերենցիալն է ։
Գծ. 1. Կոմպլեքս (կամ կրկնակի) սահմանի պատկերումը հարթության վրա
Սահմանում 3. Հետևյալ ֆունկցիան Հետևաբար կոմպլեքս (5) սահմանի գոյության համար (այսինքն կոմպլեքս ածանցյալի գոյության համար)
def ավելի խիստ պայմաններ են դրված։ Այլ կերպ ասած, կոմպլեքս դիֆերենցելիությունն ավելի ուժեղ պայման
df (z0 ) = f ′ (z0 ) ∆z = f ′ (z0 ) dz (3)
է, քան f (x)-ի իրական դիֆերենցելիությունը և նույնիսկ երկու իրական փոփոխականի f (x, y) ֆունկցիայի
կոչվում է f (z) ֆունկցիայի (կոմպլեքս) դիֆերենցիալ z0 կետում և ∆z աճով։ Ինչպես միշտ,
իրական դիֆերենցելիությունը։
նույնացնում ենք ∆z = dz ։
Մենք հիշում ենք, որ կոմպլեքս սահմանը և ֆունկցիայի անընդհատությունը սահմանելիս, ձևակերպումը
կոմպլեքս f (z) = u(z)+iv(z) ֆունկցիայից կարելի էր համարժեքորեն տեղափոխել և ձևակերպել ֆունկցիայի

Ինչպես տեսնում ենք, կոմպլեքս ածանցյալի, դիֆերենցիալի և դիֆերենցելիության սահմանումները արտաքուստ
u(x, y), v(x, y) իրական և կեղծ մասերի համար։ Դիֆերենցելիության դեպքում նման ձևակերպումը՝
չեն տարբերվում իրական անալիզի նույն գաղափարներից։ Սա բերում է նրան, որ ածանցյալի և դիֆերենցելիության
   
շատ հատկություններ պահպանվում են կոմպլեքս անալիզում։ Մասնավորապես, թվաբանական գործողություններ f (z) = u(x, y) + iv(x, y) ֆունկցիան  u(x, y) և v(x, y) ֆունկցիաները
  ⇐⇒   ՍԽԱԼ Է
ածանցյալի և դիֆերենցիալի հետ, բարդ ֆունկցիայի (համադրույթի) ածանցումը, տարրական ֆունկցիաների դիֆերենցելի է z0 = x0 + iy0 կետում դիֆերենցելի են (x0 , y0 ) կետում
(6)
ածանցումը, դիֆերենցելիության կապը ածանցյալի և անընդհատության հետ և այլն։
Այնուամենայնիվ, իրական և կոմպլեքս ածանցյալների միջև տարբերություն կա։ Համեմատելով

Առաջին հայացքից տարօրինակ է , թե ինչու է (6) պնդումը սխալ, չէ՞ որ ֆունկցիայի սահմանի գոյության
′ f (x) − f (x0 )
f (x0 ) = lim , (4) և անընդհատության դեպքում (6)-ի նման պնդումները ճիշտ էին։
x→x0 x − x0
f (z) − f (z0 ) f (z) − f (z0 ) Ավելի ուշ մենք կապացուցենք, որ ձախից աջ պնդումը (6)-ում իսկապես ճիշտ է , և սխալ է միայն աջից
f ′ (z0 ) = lim = x→x
lim , (5)
z→z0 z − z0 y→y
0 z − z0 ձախ պնդումը (6)-ում։ Մեր վերջին միտքը հիմնավորելու համար բերենք համապատասխան հակաօրինակ։
0
Բայց մինչ այդ նկատենք, որ (6)-ի ձախ կողմում ենթադրվում է կոմպլեքս դիֆերենցելիությունը, իսկ (6)-ի աջ 2 Դիֆերենցելիության անհրաժեշտ և բավարար պայմանը։
կողմում՝ իրական դիֆերենցելիություն երկու իրական փոփոխականի ֆունկցիաների համար։
Կոշի-Ռիմանի պայմանները
Դիտարկենք պարզագույն
def Թեորեմ 1. (Դիֆերենցելիության անհրաժեշտ և բավարար պայմանը)

f (z) = Re z = x , u(x, y) = Re f (z) = x, v(x, y) = Im f (z) ≡ 0, z ∈ C,
Դիցուք w = f (z) միարժեք ֆունկցիան որոշված է D ⊂ C տիրույթում։
ֆունկցիան հարթության որևէ z0 = x0 + iy0 կետում։ Ակնհայտ է , որ u(x, y) = x և v(x, y) ≡ 0 իրական Որպեսզի f (z) = u(x, y) + iv(x, y) ֆունկցիան դիֆերենցելի լինի որևէ ֆիքսած z = x + iy, z ∈ D
ֆունկցիաները դիֆերենցելի են (x0 , y0 ) կետում որպես երկու իրական փոփոխականի ֆունկցիաներ։ Դա կետում անհրաժեշտ է և բավարար, որ կատարվեն հետևյալ երկու պայմանները.
բխում է սահմանումից կամ թեկուզ այդ ֆունկցիաների ողորկությունից (անընդհատ դիֆերենցելիությունից) 1) u(x, y) և v(x, y) ֆունկցիաները դիֆերենցելի են (x, y) կետում որպես երկու իրական փոփոխականի
տվյալ կետի ինչ-որ U (x0 , y0 ) շրջակայքում, u(x, y), v(x, y) ∈ C 1 U (x0 , y0 ) ։

ֆունկցիաներ;
Մյուս կողմից, f (z) = x ֆունկցիան չունի կոմպլեքս ածանցյալ և ուրեմն կոմպլեքս իմաստով դիֆերենցելի 2) (x, y) կետում տեղի ունեն այդպես կոչված Կոշի-Ռիմանի պայմանները (հավասարումները)՝
չէ ։ Իսկապես,
∂u ∂v ∂u ∂v
f (z) − f (z0 ) x − x0 = , =− (CR) (9)
f ′ (z0 ) = lim = x→x
lim : ∂x ∂y ∂y ∂x
z→z0 z − z0 y→y
0 (x − x0 ) + i(y − y0 )
0
Վերջին սահմանը գոյություն չունի, քանի որ նա առնվազն երկու տարբեր մասնակի սահմաններ ունի, օրինակ, Ապացույց. =⇒ (Անհրաժեշտություն) Դիցուք f (z) = u(x, y)+iv(x, y) ֆունկցիան դիֆերենցելի է ֆիքսած
x − x0 x − x0 z = x + iy, z ∈ D կետում, այսինքն
1) եթե z → z0 իրական առանքին զուգահեռ, ապա x→x lim = lim =1,
0 (x − x0 ) + i(y − y0 ) x→x0 x − x0
y=y0
x − x0 0
2) եթե z → z0 կեղծ առանքին զուգահեռ, ապա y→y lim = lim =0։ ∆f (z) = f (z + ∆z) − f (z) = f ′ (z) ∆z + o(∆z), երբ ∆z →0 : (10)
0 (x − x0 ) + i(y − y0 ) y→y0 i(y − y0 )
x=x 0
Այսպիսով, (6) պնդումն իսկապես սխալ է ։ Նշանակենք իրական և կեղծ մասերը,
Արդեն նշել էինք, որ (6)-ի ձախ կողմն ավելի ուժեղ պայման է , քան (6)-ի աջ կողմը։ Եթե ցանկանում նշ. p նշ.
∆z = ∆x + i∆y , |∆z| = ∆x 2 + ∆y 2 , f ′ (z) = A + iB :
ենք, որ համարժեքություն հաստատվի (6)-ում, ապա պետք է խստացնել (6)-ի աջ կողմը (այսինքն լրացուցիչ
Անջատենք իրական և կեղծ մասերը (10)-ում,
պայման դնել)։
∆u + i∆v = (A + iB)(∆x + i∆y) + Re o(∆z) + iIm o(∆z) ,
Եվս մեկ անգամ արձանագրենք, որ կոմպլեքս դիֆերենցելիության և կոմպլեքս ածանցյալի սահմանումներում 
∆u = A∆x − B ∆y + Re o(∆z)

ավելի խիստ պայմաններ են դրված, քան մինչ այժմ մեզ ծանոթ սովորական իրական ածանցյալի դեպքում։ =⇒ (11)

∆v = B ∆x + A∆y + Im o(∆z) :
Սա բերում է նրան, որ կոմպլեքս ածանցյալը ձեռք է բերում նոր անսովոր հատկություններ։
Քանի որ
Առայժմ առանց ապացույցի ձևակերպենք այդպիսի նոր հատկություններից մեկը.

Re o(∆z) |o(∆z)|
o(∆z) ≤ |δz| = o(1),

∃ f ′ (z) ինչ-որ D⊂C տիրույթում =⇒ ∃ f (k) (z), k = 1, 2, . . . , D-ում : (7) երբ ∆z → 0,

Im o(∆z) |o(∆z)|
Որպես հետևանք ստանում ենք նաև o(∆z) ≤ |δz| = o(1),

ապա (11) ներկայացումները նշանակում են, որ u և v իրական ֆունկցիաները դիֆերենցելի են (x, y)

f (z) = u(z) + iv(z) դիֆերենցելի է D ⊂ C տիրույթում =⇒ u(x, y), v(x, y) ∈ C ∞ (D) : (8)
կետում։ Բացի այդ նույն (11) ներկայացումներից ստանում ենք մասնակի ածանցյալներ
∂u ∂u ∂v ∂v
A= , −B = , B= , A= :
∂x ∂y ∂x ∂y
Կոշի-Ռիմանի (9) պայմանները ստացված են։ դիֆերենցելի է ցանկացած ∀ z ∈ C կետում։ Այս փաստը ստուգենք Թեորեմ 1-ի և Կոշի-Ռիմանի (9)
Լրացուցիչ նշենք, որ ստացանք նաև բանաձևեր f ′ (z) ածանցյալի համար պայմանների միջոցով։
∂u ∂v ∂v ∂u Նախ նկատենք, որ էքսպոնենցիալ ֆունկցիայի իրական և կեղծ մասերը ողորկ են (անընդհատ դիֆերենցելի)
f ′ (z) = A + iB = +i = −i : (12)
∂x ∂x ∂y ∂y
u(x, y) = Re ez = ex cos y ∈ C 1 (C) , v(x, y) = Im ez = ex sin y ∈ C 1 (C) ,
⇐= (Բավարարություն) Դիցուք u(x, y) և v(x, y) ֆունկցիաները դիֆերենցելի են (x, y) կետում
և ուրեմն դիֆերենցելի ֆունկցիաներ են որպես իրական ֆունկցիաներ։ Ավելին, տեղի ունեն Կոշի-Ռիմանի
որպես իրական ֆունկցիաներ, և բացի այդ (x, y) կետում տեղի ունեն Կոշի-Ռիմանի (9) պայմանները։
(9) պայմանները,
Գրենք դիֆերենցելիության ներկայացումները, u′x = ex cos y
p  

∆u = a∆x + b∆y + o ∆x 2 + ∆y 2 , ∆x → 0, u′x = vy′ u′y = −ex sin y
 
p երբ (13) (CR)

∆x 2 + ∆y 2 ,

∆v = c∆x + d∆y + o ∆y → 0, u′ = −v ′

y x vx′ = ex sin y
որտեղ vy′ = ex cos y
∂u ∂u ∂v ∂v
a= , b= , c= , d= : Բացի այդ, (14) բանաձևերով կարելի է հաշվել էքսպոնենցիալ ֆունկցիայի ածանցյալը,
∂x ∂y ∂x ∂y
Բազմապատկենք (13)-ի երկրորդ ներկայացումը i-ով և գումարենք
′ ∂u ∂v
ez = +i = u + iv = ez :
∂x ∂x
∆u + i∆v = (a + ic)∆x + (b + id)∆y + o(|∆z|) + io(|∆z|) :
Կոմպլեքս դիֆերենցելի ֆունկցիաները կոմպլեքս անալիզում որպես կանոն այլ տերմիններով են անվանում։
Քանի որ ըստ Կոշի-Ռիմանի (9) պայմանների a=d և b = −c , ապա
Սահմանում 4. Միարժեք f (z) : C 7−→ C ֆունկցիան կոչվում է անալիտիկ, կամ հոլոմորֆ, կամ
∆f = (a − ib)∆x + (b + ia)∆y + o(∆z),
ռեգուլյար D ⊂ C տիրույթում, եթե այդ տիրույթի յուրաքանչյուր կետում կատարվում են Թեորեմ 1-ի
∆f = (a − ib)∆x + i(a − ib)∆y + o(∆z),
1) և 2) պայմանները, այսինքն u և v ֆունկցիաների իրական դիֆերենցելիությունը և Կոշի-Ռիմանի
∆f = (a − ib)(∆x + i∆y) + o(∆z),
(9) պայմանները։ Այլ կերպ ասած, խոսքը գնում է կոմպլեքս դիֆերենցելի ֆունկցիաների մասին։
∆f = (a − ib)∆z + o(∆z), երբ z→0:
Անալիտիկ ֆունկցիաների դասը D ⊂ C տիրույթում նշանակենք H(D)-ով և կգրենք f (z) ∈ H(D) ։
Սա էլ f -ի (կոմպլեքս) դիֆերենցելիության ներկայացումն է z կետում, որտեղ a−ib կոմպլեքս հաստատուն
է , ընդ որում դարձյալ ստանում ենք Սահմանում 4-ը չի ընդգրկում այն դեպքը, երբ D որոշման տիրույթը պարունակում է անվերջ հեռու կետը։
∂u ∂u ∂u ∂v Այդպիսի հատուկ կետում ֆունկցիայի անալիտիկությունը սահմանենք առանձին։

f ′ (z) = a − ib = −i = +i ,
∂x ∂y ∂x ∂x
Սահմանում 5. z = ∞ անվերջ հեռու կետի շրջակայքում որոշված միարժեք f (z) : C 7−→ C ֆունկցիան
ինչպես (12)-ում։ ✷
նշ. 1
կոչվում է անալիտիկ z = ∞ կետում, եթե g(ζ) = f ֆունկցիան անալիտիկ է ζ = 0 կետում։
ζ
Հետևանք. Կոմպլեքս դիֆերենցելի ֆունկցիայի ածանցյալը կարելի է հաշվել հետևյալ բանաձևերով,
Վերջում նշենք, որ Կոշի-Ռիմանի (9) պայմանները կարելի է ներկայացնել ոչ թե դեկարտյան, այլ բևեռային

∂u ∂v ∂v ∂u ∂u ∂v
f ′ (z) = +i = −i = −i +i : (14)
∂x ∂x ∂y ∂y ∂y ∂y
կոորդինատներով,
Օրինակ 1. Էքսպոնենցիալ ֆունկցիան ∂u 1 ∂v ∂v 1 ∂u

= , =− (CR) (15)
∂r r ∂ϕ ∂r r ∂ϕ
f (z) = ez = ex eiy = ex cos y + iex sin y , Ապացույցը թողնենք հետաքրքրվող ընթերցողին։

Հարմոնիկ ֆունկցիաներ 1 2 Կ. Ավետիսյան, Կոմպլեքս Անալիզ (Դասախոսություններ)
1 Հարմոնիկ ֆունկցիաներ Պնդում 2. Հարմոնիկ ֆունկցիաների գծային զուգակցությունը (կոմբինացիան) նույնպես հարմոնիկ ֆունկցիա
է։
Սահմանում 1. Երկու իրական փոփոխականի u(x, y) ֆունկցիան կոչվում է հարմոնիկ D ⊂ C

Ապացույց. Այս փաստն անմիջապես հետևում է Լապլասի օպերատորի տեսքից, մասնակի ածանցյալների
տիրույթում, եթե
գծայնությունից։ Դիցուք u1 (x, y), u2 (x, y) ∈ h(D) ֆունկցիաները հարմոնիկ են D ⊂ C տիրույթում։ Այդ
∂2u ∂2u
def դեպքում ցանկացած ∀ α1 , α2 = const հաստատունների համար
u(x, y) ∈ C 2 (D) և ∆u = + 2 =0, (x, y) ∈ D : (1)
∂x2 ∂y

(1) ֆունկցիոնալ հավասարումը կոչվում է Լապլասի հավասարում, իսկ ∆ օպերատորը՝ Լապլասի ∆ α1 u1 + α2 u2 = α1 ∆u1 + α2 ∆u2 = 0 + 0 = 0 =⇒ α1 u1 + α2 u2 ∈ h(D) :
օպերատոր կամ կարճ՝ լապլասիան։

Սա նաև նշանակում է , որ լապլասիանը գծային օպերատոր է ։ ✷
Սովորաբար, ենթադրվում է , որ հարմոնիկ ֆունկցիան իրական է , սակայն երբեմն հանդիպելու են Որպես հետևանք անմիջապես ստանում ենք հաջորդ պնդումը։
կոմպլեքսարժեք հարմոնիկ ֆունկցիաներ, ինչը հատուկ կնշենք։
Պնդում 3. Ցանկացած f (z) = u(x, y)+iv(x, y) անալիտիկ ֆունկցիան կոմպլեքսարժեք հարմոնիկ ֆունկցիա
Հարմոնիկ ֆունկցիաների դասը D ⊂ C տիրույթում նշանակենք h(D)-ով, կգրենք u ∈ h(D) ։
է։
Օրինակ 1. Հետևյալ ֆունկցիան (բազմանդամը) հարմոնիկ է ամբողջ կոմպլեքս հարթության վրա,
∂2u ∂2u Սահմանում 2. Եթե հարմոնիկ u(x, y) և v(x, y) ֆունկցիաներն ինչ-որ անալիտիկ ֆունկցիայի
u(x, y) = x2 − y 2 , = 2, = −2, ∆u = 2 − 2 = 0 :
∂x2 ∂y 2
իրական ու կեղծ մասեր են հանդիսանում, ապա u և v-ն կոչվում են համալուծ հարմոնիկ
Հետևաբար u(x, y) ∈ h(C) ։
ֆունկցիաներ կամ հարմոնիկ համալուծներ։
Պնդում 1. Ցանկացած անալիտիկ ֆունկցիայի իրական ու կեղծ մասերը հարմոնիկ ֆունկցիաներ են,
Այլ կերպ ասած, u և v-ն համալուծ հարմոնիկ ֆունկցիաներ են, եթե նրանք բավարարում են Կոշի-Ռիմանի
f (z) ∈ H(D) =⇒ Re f (z), Im f (z) ∈ h(D) : պայմաններին։
Օրինակ 2. Դիտարկենք հետևյալ անալիտիկ ֆունկցիան

Ապացույց. Դիցուք f (z) = u(x, y) + iv(x, y) ֆունկցիան անալիտիկ է ինչ-որ D ⊂ C տիրույթում։
Պնդումն ապացուցենք մեկ լրացուցիչ ենթադրություն կատարելով, այն է՝ u(x, y), v(x, y) ∈ C 2 (D) , կամ f (z) = z 2 = (x+iy)2 = x2 −y 2 +i 2xy, f (z) ∈ H(C), u(x, y) = x2 −y 2 , v(x, y) = 2xy, u, v ∈ h(C) :
f (z) = f (x, y) ∈ C 2 (D) մասնակի ածանցյալների իմաստով։ Սա մենք ցույց կտանք ավելի ուշ (առանց որևէ
Կոշի-Ռիմանի պայմանները հեշտությամբ ստուգվում են։ Հետևաբար, տվյալ u և v ֆունկցիաները
հակասության)։ Իրականում f -ի անալիտիկությունից հետևում է շատ ավելին՝ u(x, y), v(x, y) ∈ C ∞ (D),
համալուծ հարմոնիկ ֆունկցիաներ են։
կամ f (z) = f (x, y) ∈ C ∞ (D) ։
Ցույց տանք, որ u(x, y) և v(x, y) իրական ֆունկցիաները հարմոնիկ են D ⊂ C տիրույթում։ Գրենք Օրինակ 3. Դիտարկենք լոգարիթմի գլխավոր արժեքը
Կոշի-Ռիմանի պայմանները և ածանցենք դրանք ըստ x-ի կամ y-ի,
def նշ.
f (z) = ln z = ln |z| + i arg z , D = C \ {z : Im z = 0, Re z ≤ 0} տիրույթում ։
∂u ∂v ∂2u ∂2v ∂2v ∂2u


 = = =
∂x ∂y ∂x2 ∂x∂y ∂y 2 ∂x∂y D տիրույթն իրենից ներկայացնում է ամբողջ կոմպլեքս հարթությունը, որից հեռացված է իրական

(CR) =⇒ 2
և
 ∂u ∂v ∂ u ∂2v 2
∂ v ∂2u

 =− 2
=− 2
=− : առանցքի բացասական կիսառանցքը, կարճ՝ D = C \ R− ։ Տվյալ D տիրույթն այնպես է ընտրված,
∂y ∂x ∂y ∂x∂y ∂x ∂x∂y
Գումարելով ստանում ենք u և v ֆունկցիաների լապլասիանը, ∆u = 0, ∆v = 0 D-ում։ որ ϕ = arg z ∈ (−π, π), ինչը համապատասխանում է լոգարիթմի գլխավոր արժեքին և ապահովում է
Ուստի u(x, y) և v(x, y) ֆունկցիաները հարմոնիկ են D տիրույթում։ ✷ f (z) ֆունկցիայի միարժեքությունը և անալիտիկությունը, f (z) ∈ H(D) ։
Հարմոնիկ ֆունկցիաներ 3 4 Կ. Ավետիսյան, Կոմպլեքս Անալիզ (Դասախոսություններ)
Իսկ անալիտիկ ֆունկցիայի իրական ու կեղծ մասերը (Պնդում 1-ի համաձայն), Ստացանք, որ u և v-ն բավարարում են Կոշի-Ռիմանի պայմաններին, և ուրեմն u և v-ն համալուծ
հարմոնիկ ֆունկցիաներ են։

u(z) = ln |z|, v(z) = arg z, u, v ∈ h(D),
Ավելացնենք, որ հիշատակված թեորեմը (լրիվ դիֆերենցիալի մասին) պնդում է նաև, որ (x0 , y0 ) ∈ D
համալուծ հարմոնիկ ֆունկցիաներ են։ Նրանց լապլասիանը հաշվելու կարիք այլևս չկա (թեև հնարավոր ֆիքսած կետի համար
Z (x,y)
նշ.
է), որպեսզի համոզվենք, որ ∆u = 0, ∆v = 0։ g(x, y) = P dx + Q dy , (x, y) ∈ D,
(x0 ,y0 )
Ի դեպ, որպես անալիտիկության տիրույթ D-ի փոխարեն կարելի էր ընտրել ավելի լայն հետաքրքիր
2-րդ սեռի կորագիծ ինտեգրալն անկախ է ինտեգրման կորից (ճանապարհից) և միարժեք է D-ում։ Ավելին,
մի տիրույթ։ Նշանակենք G-ով իրական առանցքի բացասական R− կիսառանցքով կտրված (ճեղքված)
g ֆունկցիան նույն մասնակի ածանցյալներն ունի, ինչ v-ն, և ուրեմն տարբերվում է նրանից միայն ինչ-որ
ամբողջ կոմպլեքս հարթությունը, կարելի է գրել
C = const ∈ R հաստատուն գումարելիով,
Z (x,y) Z (x,y)
G = {z : −π < arg z ≤ π} , f (z) ∈ H(G) : ∂u ∂u
v(x, y) = g(x, y) + C = P dx + Q dy + C = − dx + dy + C , (x, y) ∈ D :
(x0 ,y0 ) (x0 ,y0 ) ∂y ∂x
Այսպիսով, տրված u(x, y) հարմոնիկ ֆունկցիայի հարմոնիկ համալուծը որոշվում է հետևյալ ինտեգրալային
Այն հանգամանքը, որ համալուծ հարմոնիկ ֆունկցիաները կապված են Կոշի-Ռիմանի հավասարումներով
բանաձևով հաստատուն գումարելիի ճշտությամբ,
թույլ է տալիս լուծել հետևյալ կարևոր խնդիրը.
Z (x,y)
∂u ∂u
v(x, y) = − dx + dy + C , (x, y) ∈ D : (2)
Անալիտիկ f (z) = u(z) + iv(z) ֆունկցիայի տրված իրական մասով (x0 ,y0 ) ∂y ∂x
ստանալ f -ի կեղծ մասը, u 7−→ v (կամ հակադարձը՝ v 7−→ u ) ։ Թեորեմ 1-ն ապացուցված է ։ ✷
Լուծելով այս խնդիրը, մենք վերականգնում ենք ամբողջ f (z) անալիտիկ ֆունկցիան։
Թեև (2) բանաձևն անմիջապես հարմոնիկ համալուծի տեսքն է տալիս, գործնականում հարմոնիկ համալուծը
Հետևյալ թեորեմն, առնվազն մասնակիորեն, լուծում է ձևակերպված խնդիրը։
գտնելու համար ավելի հարմար է լուծել Կոշի-Ռիմանի հավասարումները որպես դիֆերենցիալ հավասարումներ։
Թեորեմ 1. Դիցուք u(x, y) ֆունկցիան հարմոնիկ է D ⊂ C միակապ տիրույթում, u ∈ h(D)։ Նկատենք, որ առանց D տիրույթի միակապության չէինք կարողանա կիրառել լրիվ դիֆերենցիալի
Այդ դեպքում u-ի համալուծ հարմոնիկ ֆունկցիան որոշվում է բացահայտ բանաձևով հաստատուն գումարելիի և ճանապարհից անկախության մասին թեորեմը։ Եթե D տիրույթը բազմակապ լիներ, ապա հարմոնիկ
ճշտությամբ։ համալուծը և վերականգնվող անալիտիկ ֆունկցիան կարող են բազմարժեք ստացվել։
Ապացույց. Նշանակենք u-ի մասնակի ածանցյալները, հետո ածանցենք,

Օրինակ 4. Դիցուք C \ {0} երկկապ տիրույթում տրված է u(z) = ln |z| հարմոնիկ ֆունկցիան։
∂2u

P (x, y) def ∂u ∂P

= − =− 2 Նրա հարմոնիկ համալուծն է բազմարժեք v(z) = Arg z ֆունկցիան։ Ստացվող

∂y ∂y ∂y ∂Q ∂P ∂2u ∂2u
=⇒ =⇒ − = + 2 = ∆u = 0,
∂u ∂Q 2
∂ u ∂x ∂y ∂x2 ∂y
Q(x, y) def

= =

∂x ∂x ∂x2 f (z) = u(z) + iv(z) = ln |z| + iArg z = Ln z
և այնուհետև դիտարկենք P dx + Q dy դիֆերենցիալ արտահայտությունը։ անալիտիկ ֆունկցիան նույնպես բազմարժեք է ։

∂Q ∂P
Քանի որ = , ապա մաթանալիզից հայտնի լրիվ դիֆերենցիալի մասին թեորեմի համաձայն
∂x ∂y
P dx + Q dy դիֆերենցիալ արտահայտությունն ինչ-որ (միարժեք) ֆունկցիայի լրիվ դիֆերենցիալ է , այն է՝
∂v ∂u


 =P =−
∂x ∂y

∃ v(x, y) s.t. dv = P dx + Q dy , այսինքն
 ∂v ∂u

 =Q= :
∂y ∂x
Ածանցյալի մոդուլի և արգումենտի երկրաչափական իմաստը 1 2 Կ. Ավետիսյան, Կոմպլեքս Անալիզ (Դասախոսություններ)
Ածանցյալի մոդուլի և արգումենտի երկրաչափական իմաստը անընդհատությունից (որպես լոգարիթմի կեղծ մաս), ստանում ենք
z − z0 z − z0
∃ lim arg = arg lim = arg z ′ (t0 ) = θ :
t→t0 t − t0 t→t0 t − t0
1 Ածանցյալի արգումենտի երկրաչափական իմաստը
Սա էլ հենց շոշափողի թեքման անկյունն է ։ ✷
Սկսենք կորի շոշափողի հարցից։ Դիտարկենք z0 կետով անցնող որևէ γ անընդհատ կոր, որը բավարարում
Այժմ դիցուք w = f (z) ֆունկցիան անընդհատ է z0 ∈ γ կետի որևէ շրջակայքում, դիֆերենցելի է z0
է հետևյալ պայմաններին def
կետում և f ′ (z0 ) 6= 0 ։ Նշանակենք L = f (γ) -ով γ կորի պատկերը (w հարթության մեջ) w = f (z)
արտապատկերման արդյունքում, այսինքն

γ: z = z(t) , α ≤ t ≤ β, z0 = z(t0 ), ∃ z ′ (t) 6= 0, t ∈ [α, β] : (1)
նշ.
L : w = w(t) = f z(t) , α ≤ t ≤ β, w0 = f (z0 ) = f z(t0 ) :
Մասնավորապես, γ կորը կարող է լինել ողորկ, այսինքն z(t) ∈ C 1 [α, β], z ′ (t) 6= 0 ։
Գոյություն ունի բարդ ֆունկցիայի ածանցյալը,

Պնդում 1. Անընդհատ γ (1) կորը, որը բավարարում է (1) պայմաններին, շոշափող ունի յուրաքանչյուր
z0 = z(t0 ) ∈ γ կետում, ընդ որում շոշափողի թեքման անկյունը (այսինքն իրական առանցքի դրական ∃ w′ (t0 ) = f ′ (z0 ) · z ′ (t0 ) 6= 0, քանի որ ըստ պայմանի f ′ (z0 ) 6= 0, z ′ (t0 ) 6= 0 :
ուղղության հետ) հավասար է θ = arg z ′ (t0 ) ։

Բացի այդ, w′ (t0 ) 6= 0 պայմանը Պնդում 1-ի համաձայն բերում է w0 = w(t0 ) կետում L կորի շոշափողի
նշ.
գոյության, որի թեքման անկյունը հավասար է arg w′ (t0 ) = ϕ ։ Ուստի
Ապացույց. Ինչպես հայտնի է , կորի շոշափողը հատողների սահմանային դիրքն է ։ Վերցնենք որևէ կետ կորի
z − z0
վրա, z = z(t) ∈ γ, և տանենք (z0 z) հատողը։ Հատողի ուղղությունը համընկնում է վեկտորի arg w′ (t0 ) = arg f ′ (z0 ) + arg z ′ (t0 ),
t − t0
z − z0 π πi
ուղղության հետ և հավասար է arg անկյանը։
t − t0 ϕ = arg f ′ (z0 ) + θ , θ, ϕ ∈ − , ,
2 2
ϕ − θ = arg f ′ (z0 ) :
Գծ. 2. Ածանցյալի արգումենտի երկրաչափական բնութագրումը
Գծ. 1. Կորի շոշափողի թեքման անկյունը Սա նշանակում է , որ z0 կետում γ կորի շոշափողի θ թեքման անկյունը w = f (z) արտապատկերման
կամ
Ձգտեցնենք t → t0 ⇐⇒ z → z0 , ինչը նշանակում է , որ (z0 z) հատողը ձգտում է իր սահմանային արդյունքում փոխվում է arg f ′ (z0 ) անկյունով և ընդունում է ϕ արժեքը, այն է՝ w0 կետում L = f (γ) կորի
դիրքին, այսինքն շոշափողին։ Քանի որ ըստ պայմանի ∃ z ′ (t0 ) 6= 0, ապա օգտվելով arg z ֆունկցիայի շոշափողի թեքման անկյունը։ Այսպիսով, թեքման θ անկյունը միշտ փոխվում է arg f ′ (z0 ) անկյունով, որը
կոչվում է պտույտի անկյուն w = f (z) արտապատկերման ժամանակ։ Կարևոր է , որ պտույտի arg f ′ (z0 ) 2 Ածանցյալի մոդուլի երկրաչափական իմաստը
անկյունը կախված չէ z0 կետով անցնող γ կորի ընտրությունից։ Այլ կերպ ասած, սա վերաբերում է բոլոր
կորերին, որոնք անցնում են z0 կետով, նրանք պտտվում են միևնույն arg f ′ (z0 ) անկյունով w = f (z) Դիցուք w = f (z) ֆունկցիան անալիտիկ է z0 կետի ինչ-որ շրջակայքում և f ′ (z0 ) 6= 0։ Գրենք ածանցյալի
արտապատկերման ժամանակ։ Սա է ֆունկցիայի ածանցյալի արգումենտի երկրաչափական իմաստը։ սահմանումը z0 կետում և անցնենք մոդուլի,
Այս երևույթը կարելի է նկարագրել մի փոքր այլ կերպ։ Դիտարկենք z0 կետով անցնող երկու γ1 և γ2
f (z) − f (z0 )
f ′ (z0 ) = lim
կորեր, որոնք բավարարում են (1) պայմաններին։ Դիտարկենք նաև γ1 և γ2 կորերի L1 = f (γ1 ) և L2 = z→z0 z − z0

′
f (z) − f (z0 )
f (γ2 ) պատկերները w հարթության մեջ, որոնք անցնում են w0 = f (z0 ) կետով։ Ինչպես նշել էինք, և γ1 |f (z0 )| = lim
z→z0 z − z0
և γ2 կորը պտտվում են միևնույն arg f ′ (z0 ) անկյունով։ Հետևաբար, γ1 և γ2 կորերի կազմած անկյունը,
|f (z) − f (z0 )| = |f ′ (z0 )| · |z − z0 | + o(|z − z0 |), երբ z → z0 ,
նշ.
α = ∠(γ1 , γ2 ) , w = f (z) արտապատկերման արդյունքում պահպանվում է՝ ∠(L1 , L2 ) = α ։ Ընդ որում,
′
|w − w0 | = |f (z0 )| · |z − z0 | + o(|z − z0 |), երբ z → z0 , (2)
α անկյունը պահպանվում է և բացարձակ արժեքով, և պտույտի ուղղությամբ։
|∆w| = |f ′ (z0 )| · |∆z| + o(|∆z|), երբ ∆z → 0,
Նկարագրված հատկությունը կոչվում է անկյունների պահպանման հատկություն։ Կասենք, որ տվյալ
f (z) ֆունկցիան կամ արտապատկերումն օժտված է անկյունների պահպանման հատկությամբ, կամ պարզապես որտեղ նշանակված է w0 = f (z0 ), ∆z = z − z0 , ∆w = w − w0 ։
պահպանում է անկյունները z0 կետում։ Ամփոփենք.
Պնդում 2. Եթե w = f (z) ֆունկցիան անընդհատ է z0 կետի որևէ շրջակայքում
և ∃ f ′ (z0 ) 6= 0 , ապա f -ը պահպանում է անկյունները z0 կետում։
Գծ. 4. Կետում ձգման գծապատկերը
նշ.
Վերցնենք բավականաչափ փոքր ρ > 0 և դիտարկենք γ = {z : |z − z0 | = ρ} շրջանագծի պատկերը
w = f (z) արտապատկերման արդյունքում։ Հաշվի առնելով (2) ներկայացումը, եզրակացնում ենք, որ այդ
պատկերն է
նշ.
L = w ∈ C : |w − w0 | = |f ′ (z0 )| · ρ + o(|∆z|) , f : γ 7−→ L
կորը, որը
նշ.
T = w ∈ C : |w − w0 | = |f ′ (z0 )| · ρ
շրջանագծից տարբերվում է միայն o(|∆z|) անվերջ փոքրով։ Այլ կերպ ասած, o(|∆z|) անվերջ փոքրի
նշ. ′
ճշտությամբ γ շրջանագիծը ձգվում (սեղմվում) է k = |f (z0 )| անգամ։
նշ.
k = |f ′ (z0 )| թիվը կոչվում է գծային ձգման գործակից z0 կետում f (z) արտապատկերման
Գծ. 3. Անկյունների պահպանման հատկության գծապատկերը արդյունքում։

Ածանցյալի (սահմանի) միակությունից հետևում է , որ k ձգման գործակիցը կախված չէ z → z0 ձգտելու Անալիտիկ ֆունկցիայի համար ճիշտ է նաև հակադարձ պնդումը։ Բերենք ցուցադրող համապատասխան
ուղղությունից կամ եղանակից։ Այսինքն, k ձգման գործակիցը հաստատուն է բոլոր ուղղություններով, կասենք՝ օրինակ։
ձգվածությունը հաստատուն է բոլոր ուղղություններով։
Եթե k > 1, ապա ձգում է տեղի ունենում, եթե k < 1, ապա սեղմում է տեղի ունենում, իսկ եթե k = 1, Օրինակ 1. Դիտարկենք f (z) = z 2 անալիտիկ ֆունկցիան, f (z) ∈ H(C)։ Պարզ է , որ f ′ (0) = 0։
ապա մասշտաբը չի փոխվում։ Ցույց տանք, որ z0 = 0 սկզբնակետում ֆունկցիան կոնֆորմ չէ։ Իսկապես, վերցնենք z0 = 0
կետից ելնող երկու ճառագայթ, arg z = α և arg z = β։ Հեշտ է տեսնել, որ f (z) = z 2 = r2 ei2ϕ
արտապատկերման արդյունքում նշված ճառագայթների անկյունները կրկնապատկվում են,
w = f (z) : {arg z = α} 7−→ {arg w = 2α} , w = f (z) : {arg z = β} 7−→ {arg w = 2β} :
Նկատում ենք, որ սկզբնական ճառագայթների միջև կազմած β−α անկյունը չի պահպանվում,
այլ դարձյալ կրկնապատկվում է պատկերների համար, դառնալով 2(β − α)։ Հետևաբար, z0 = 0
սկզբնակետում w = f (z) արտապատկերումը կոնֆորմ չէ։
Կոնֆորմ արտապատկերման գաղափարը կետից կարելի է տարածել տիրույթների վրա, ավելացնելով
փոխմիարժեքության պայմանը։
Գծ. 5. Շրջանագծի ձգումն արտապատկերման արդյունքում

Սահմանում 2. w = f (z) : D 7−→ C , D ⊂ C, արտապատկերումը կոչվում է կոնֆորմ D տիրույթում,
Կարճ ամփոփենք.
եթե
1) w = f (z) արտապատկերումը կոնֆորմ է D տիրույթի յուրաքանչյուր կետում;

Պնդում 3. Եթե w = f (z) ֆունկցիան անալիտիկ է z0 կետի որևէ շրջակայքում և
2) w = f (z) արտապատկերումը (ֆունկցիան) փոխմիարժեք է D տիրույթում։
f ′ (z0 ) 6= 0 , ապա z0 կետում f (z) ֆունկցիան պահպանում է ձգվածությունը։
Կոմպլեքս անալիզում փոխմիարժեք ֆունկցիաները սովորաբար անվանում են միաթերթ։

Կոմպլեքս անալիզում նկարագրված հատկություններով օժտված ֆունկցիաները հատուկ անվանումներ են
կրում և կարևոր դերակատարություն ունեն։ Ձևակերպենք տիրույթում կոնֆորմ արտապատկերման անհրաժեշտ և բավարար պայման, որը հաճախ
ընդունում են որպես կոնֆորմության սահմանում։
Սահմանում 1. w = f (z) արտապատկերումը կոչվում է կոնֆորմ z0 կետում, եթե այդ կետում f -ը
պահպանում է անկյունները և ձգվածությունը։ Պնդում 5. Որպեսզի w = f (z) : D 7−→ C , D ⊂ C, արտապատկերումը կոնֆորմ լինի D ⊂ C
տիրույթում անհրաժեշտ է և բավարար, որ
Պնդումներ 2 և 3-ից ստանում ենք կետում կոնֆորմ արտապատկերման բավարար պայման։ 1) f (z) ֆունկցիան անալիտիկ լինի D տիրույթում, f (z) ∈ H(D);
2) w = f (z) արտապատկերումը (ֆունկցիան) լինի փոխմիարժեք (միաթերթ) D տիրույթում։

Պնդում 4. (Կետում կոնֆորմության բավարար պայման)
Եթե w = f (z) ֆունկցիան անալիտիկ է z0 կետի որևէ շրջակայքում և f ′ (z0 ) 6= 0 , ապա Հետագայում մեզ հարկավոր կլինի կոնֆորմ արտապատկերման գաղափարն ավելի լայն տիրույթներում,
w = f (z) արտապատկերումը կոնֆորմ է z0 կետում։ որոնք կընդգրկեն z = ∞ անվերջ հեռու կետը։

Միաթերթ ֆունկցիաներ և կոնֆորմ արտապատկերումներ 1 2 Կ. Ավետիսյան, Կոմպլեքս Անալիզ (Դասախոսություններ)
1 Միաթերթ ֆունկցիաներ և կոնֆորմ արտապատկերումներ Այժմ սահմանենք կոնֆորմ արտապատկերման հասկացությունն առանձին վերցրած z = ∞ անվերջ հեռու
կետում։
ընդլայնված կոմպլեքս հարթության տիրույթներում
Սահմանում 2. w = f (z) արտապատկերումը կոչվում է կոնֆորմ z = ∞ անվերջ հեռու կետում,

Մենք արդեն ծանոթ ենք միաթերթ ֆունկցիաների և կոնֆորմ արտապատկերումների գաղափարների հետ։
1
եթե w = f արտապատկերումը կոնֆորմ է ζ = 0 կետում։
Այս բաժնում նշված գաղափարները կտարածենք C ընդլայնված կոմպլեքս հարթության տիրույթների վրա, ζ
կհետազոտենք նրանց հատկությունները և կբերենք օրինակներ։

Կոնֆորմության գաղափարը տիրույթներում սահմանենք առավել պարզ ձևակերպումով (տե՛ս Պնդում 5)։
Սահմանում 1. Դիցուք տրված է f : D 7−→ G, D, G ⊂ C , միարժեք ֆունկցիան։

Սահմանում 3. Դիցուք տրված է f : D 7−→ G, D, G ⊂ C , միարժեք ֆունկցիան։
f (z) ֆունկցիան կոչվում է միաթերթ D տիրույթում, եթե w = f (z) արտապատկերումը փոխ֊
w = f (z) արտապատկերումը կոչվում է կոնֆորմ D տիրույթում, եթե
միարժեք է նույն տիրույթում, այսինքն՝
1) w = f (z) ֆունկցիան միաթերթ է D տիրույթում;

∀ z1 , z2 ∈ D, z1 6= z2 =⇒ f (z1 ) 6= f (z2 ) : (1) w = f (z) ֆունկցիան անալիտիկ է D տիրույթում, բացի, հնարավոր է , մեկ z0 ∈ D կետից,
2)

որտեղ f (z0 ) = ∞, f (z) ∈ H D \ {z0 } ։
Այլ կերպ ասած, տարբեր կետերին համապատասխանում են տարբեր պատկերներ, և ուրեմն գործ ունենք
փոխմիարժեք ֆունկցիաների (արտապատկերումների) հետ, որը սահմանող (1) պայմանը կարելի է փոխարինել
Ի միջի այլոց, z0 կետը, որտեղ f (z0 ) = ∞, կոչվում է բևեռ։ Այսպիսով, կոնֆորմ արտապատկերում
համարժեք պայմաններով, մասնավորապես,
իրականացնող ֆունկցիան կարող է ունենալ միայն մեկ բևեռ։

f (z1 ) = f (z2 ) =⇒ z1 = z2 , (2) Սահմանումներից անմիջապես հետևում են մի քանի պարզ հատկություններ.
1) D ⊂ C տիրույթում կոնֆորմ արտապատկերումը տիրույթի յուրաքանչյուր կետում կոնֆորմ է , այսինքն

այսինքն ֆունկցիան իր յուրաքանչյուր արժեք ընդունում է միայն մեկ կետում։ Մեկ այլ համարժեք պայման՝
պահպանում է անկյունները և ձգվածությունը;
∀ w0 ∈ G ∃ 1! z0 ∈ D s.t. f (z0 ) = w0 , (3) 2) Կոնֆորմ արտապատկերման հակադարձը նույնպես կոնֆորմ արտապատկերում է ;
3) Երկու կոնֆորմ արտապատկերումների համադրույթը նույնպես կոնֆորմ է ։

այսինքն յուրաքանչյուր w0 արժեք միայն մեկ նախապատկեր ունի։ Հեշտ է տեսնել, որ
(1) ⇐⇒ (2) ⇐⇒ (3) :

Այժմ քննարկենք միաթերթ ֆունկցիաների և կոնֆորմ արտապատկերումների կոնկրետ օրինակներ։
Ուշադրություն դարձնենք, որ z = ∞, w = ∞ անվերջ հեռու կետերը կարող են պարունակվել D
և G որոշման և արժեքների տիրույթներում, համապատասխանաբար։ Մասնավորապես, միաթերթ f (z)
ֆունկցիան կարող է ընդունել w = ∞ արժեքը, սակայն միայն մեկ կետում։
Միաթերթ ֆունկցիայի սահմանումից անմիջապես հետևում են մի քանի պարզ հատկություններ, մասնավորապես.
1) Միաթերթ ֆունկցիայի հակադարձ ֆունկցիան նույնպես միաթերթ է ;
2) Երկու միաթերթ ֆունկցիաների համադրույթը նույնպես միաթերթ է ։
Վերջին պնդումը արագ ստուգվում է , ենթադրենք f և g միաթերթ ֆունկցիաների համար,

∀ z1 , z2 ∈ D, z1 6= z2 =⇒ f (z1 ) 6= f (z2 ) =⇒ g f (z1 ) =6 g f (z2 ) :
2 Օրինակներ ձգում |a| անգամ և պտույտ arg a անկյունով, հիմնավորվում է նաև ածանցյալի երկրաչափական իմաստի
շնորհիվ,
2.1 Գծային ֆունկցիա
f ′ (z) = a 6= 0, |f ′ (z)| = |a|, arg f ′ (z) = arg a :
def
w = f (z) = az + b , որտեղ a, b = const ∈ C, a 6= 0 ; f : C 7−→ C :
Առաջին հերթին նշենք, որ գծային ֆունկցիան միաթերթ է C-ում, f : C 7−→ C ։ Իսկապես, ստուգենք
միաթերթության (2) պայմանը, ∀ z1 , z2 ∈ C

f (z1 ) = f (z2 ) =⇒ az1 + b = az2 + b =⇒ az1 = az2 =⇒ z1 = z2 :
Գծային ֆունկցիայի հակադարձը նույնպես միաթերթ է , ավելին, նույնպես գծային ֆունկցիա է ,
1 b
z = f −1 (w) = w− :
a a
Նկատենք, որ f (∞) = ∞, ուստի միաթերթությունը կարելի է տարածել անվերջ հեռու կետի վրա,
f : C 7−→ C միաթերթ է :
Քանի որ գծային ֆունկցիայի ածանցյալը զրոներ չունի, f ′ (z) = a 6= 0, z ∈ C, ապա գծային ֆունկցիան
ներկայացնում է կոնֆորմ արտապատկերում յուրաքանչյուր z ∈ C կետում, այսինքն պահպանում է անկյունները
և ձգվածությունը յուրաքանչյուր z ∈ C կետում։ Ավելին, առկա միաթերթությունը հաշվի առնելով, եզրակացնում
ենք, որ գծային w = az + b արտապատկերումը կոնֆորմ է C-ում, և անգամ C-ում։
Այժմ ավելի մանրամասն վերլուծենք գծային ֆունկցիան որպես արտապատկերում։ Գծային ֆունկցիան,
թեև պարզ բանաձևով է արտահայտվում, կարելի է ներկայացնել երկու պարզագույն ֆունկցիաների համադրույթի
տեսքով,  
նշ.
z1 = a · z
 =⇒ |z1 | = |a| · |z|


w = z + b 
Arg z = arg a + arg z
1 1
Հեշտ է տեսնել, որ z1 = a · z արտապատկերումն իրականացնում է երկու գործողություն՝
1) z հարթությունը ձգվում է |a| անգամ,
{|z| = r} 7−→ {|z1 | = r · |a|}
2) միաժամանակ z հարթությունը պտույտ է կատարում arg a անկյունով (սկզբնակետի շուրջը)
{arg z = ϕ} 7−→ {Arg z1 = ϕ + arg a}
Այնուհետև, հաջորդ քայլով w = z1 + b արտապատկերումն իրականացնում է զուգահեռ տեղափոխում Գծ. 1. Գծային ֆունկցիայի արտապատկերումը
b վեկտորով։ Այն հանգամանքը, որ գծային արտապատկերումն իրականացնում է 1)-2) գործողությունները՝

2.2 z-ի հակադարձ ֆունկցիան 2.3 Քառակուսային ֆունկցիա
def 1 def
w = f (z) = z 2 , f : C 7−→ C ,
w = f (z) = , f : C 7−→ C ,
z
միաթերթ ֆունկցիա է C-ում և կոնֆորմ արտապատկերում է C-ն իր վրա։ Պարզ է , որ f (0) = ∞, f (∞) = 0։ քառակուսային ֆունկցիան միաթերթ չէ C-ում, քանի որ z 6= −z հակադիր թվերի համար տեղի ունի
1 1 z 2 = (−z)2 հավասարությունը։ Սակայն կարելի է դիտարկել ոչ թե ամբողջ որոշման տիրույթը, այլ ինչ-որ
Քանի որ w = f (z) = = e−iϕ , ապա դժվար չէ գտնել մասնավոր բազմությունների պատկերները,
z r
ենթատիրույթներ, որտեղ միաթերթությունն այնուամենայնիվ տեղի ունի։ Կիրառենք միաթերթության (2)
1
f : {|z| = R} 7−→ |w| = , պայմանը,
R 
կամ z1 = z2

1
f : {|z| < R} 7−→ |w| > , f (z1 ) = f (z2 ) =⇒ z12 = z22 =⇒
R 
կամ z1 = −z2 :
f : {arg z = ϕ} 7−→ {arg w = −ϕ} :
Որպեսզի ապահովենք միաթերթությունն, այնպես անենք, որ z1 = −z2 հակադիր կետերի հնարավորությունը
բացառենք։ Ուրեմն տրված քառակուսային ֆունկցիան միաթերթ կլինի այնպիսի տիրույթում, որը չպարունակի
z1 = −z2 հակադիր կետերի ոչ մի զույգ։ Այդպիսի միաթերթության տիրույթների օրինակներ են հետևյալ
կիսահարթությունները,

Im z > 0 , Im z < 0 , Re z > 0 , Re z < 0 :
Ներկայացնելով ֆունկցիան ցուցչային տեսքով, w = f (z) = z 2 = r2 ei2ϕ , գտնենք որոշ մասնավոր
բազմությունների պատկերները,
f : {arg z = α} 7−→ {Arg w = 2α} ,
f : {arg z = 0} 7−→ {arg w = 0} ,
f : {arg z = π} 7−→ {Arg w = 2π} ,
f : {0 < arg z < θ} 7−→ {0 < Arg w < 2θ} ,

1
Գծ. 2. f (z) = z ֆունկցիայի արտապատկերումը

f : Im z > 0 7−→ Cw \ R+ ,

f : Im z ≥ 0 7−→ Cw , որը ճեղքված է R+ -ով : (4)
Այս արտապատկերումներից յուրաքանչյուրը փոխմիարժեք է և համապատասխան ֆունկցիան միաթերթ է։
Բացատրության կարիք ունի միայն վերջին դեպքը։ Կարող է թվալ, որ w հարթության R+ = {arg w = 0}
դրական իրական կիսառանցքն ունի երկու տարբեր նախապատկերներ,
f : {arg z = 0} 7−→ {arg w = 0} ,
f : {arg z = π} 7−→ {arg w = 0} ,
ինչը կխախտեր միաթերթությունը։ Սակայն Cw հարթության մեջ ճեղքվածք վերցնելով R+ -ով, մենք կառուցել
ենք մի փոքր այլ արտապատկերում, այն է ՝

Միաթերթ ֆունկցիաներ և կոնֆորմ արտապատկերումներ 7
f : {arg z = 0} 7−→ w = r2 ei·0 ,

f : {arg z = π} 7−→ w = r2 ei·2π :

Փաստորեն մենք տարբերակում ենք R+ ճեղքի վերին եզրի վրա գտնվող w = r2 ei·0 կետերը և
ճեղքի ստորին եզրի վրա գտնվող w = r2 ei·2π կետերը։ Հենց այսպիսի կառույցն ապահովում է (4)
արտապատկերման միաթերթությունը։
Գծ. 3. f (z) = z 2 քառակուսային ֆունկցիայի արտապատկերումը

Կոտորակագծային ֆունկցիա 1 2 Կ. Ավետիսյան, Կոմպլեքս Անալիզ (Դասախոսություններ)
Կոտորակագծային ֆունկցիա 2 Կոտորակագծային ֆունկցիայի խմբային հատկություններ
1 Կոտորակագծային ֆունկցիայի կոնֆորմությունը Թեորեմ 2. (Կոտորակագծային ֆունկցիայի խմբային հատկություններ)

Կոտորակագծային ֆունկցիաների L(z) բազմությունը համադրույթ գործողության նկատմամբ
Սահմանում 1. Հետևյալ տեսքի ֆունկցիան,
խումբ է կազմում, այսինքն՝
az + b
def 1)

L(z) բազմության մեջ միավոր կա;
w = L(z) = , a, b, c, d = const ∈ C,
cz + d
2) L(z) բազմության յուրաքանչյուր տարր հակադարձելի է ;
կոչվում է կոտորակագծային։
3) Համադրույթի նկատմամբ տեղի ունի զուգորդական հատկությունը։
Կոտորակագծային ֆունկցիան անվանում են նաև Մյոբիուսի ձևափոխություն։
նշ.
Հետագայում միշտ կհամարենք, որ ad − bc 6= 0 , հակառակ դեպքում L-ը հաստատուն ֆունկցիա Ապացույց. 1) Միավորի դերը կատարում է նույնական արտապատկերումը՝, E(z) = z ։ Ակնհայտ է , որ
է , և այդ դեպքը մեզ չի հետաքրքրում։
LE = EL = L ,
Մասնավոր դեպքում, երբ c = 0, d 6= 0, ստանում ենք գծային ֆունկցիա։ ցանկացած կոտորակագծային L(z) ֆունկցիայի համար։
2) Յուրաքանչյուր կոտորակագծային ֆունկցիայի հակադարձը նույնպես կոտորակագծային է ,

Թեորեմ 1. (Կոտորակագծային ֆունկցիայի կոնֆորմությունը)
az + b dw − b
Կոտորակագծային ֆունկցիան կոնֆորմ արտապատկերում է ընդլայնված կոմպլեքս հարթությունը w = L(z) = , z = L−1 (w) = , LL−1 = L−1 L = E = E(z) = z :
cz + d −cz + a
իր վրա, L(z) : C 7−→ C ։
3) Ցույց տանք, որ երկու կոտորակագծային ֆունկցիաների համադրույթը նույնպես կոտորակագծային է ,
d a 1 z + b1 a2 ζ + b2
Ապացույց. Նախ, պարզ է , որ կոտորակագծային ֆունկցիան անալիտիկ է C-ում, բացի z = − կետից, ζ = L1 (z) = , w = L2 (ζ) = :
c c 1 z + d1 c 2 ζ + d2

d
որտեղ L − = ∞ ։ Բացի այդ, L(z) ֆունկցիան միաթերթ է , որովհետև նրա հակադարձը Տեղադրելով կազմենք համադրույթ
c
a2 L1 (z) + b2
dw − b w = L2 L1 (z) = = և այլն,
L−1 (w) = , w ∈ C, c2 L1 (z) + d2
−cw + a
նույնպես կոտորակագծային ֆունկցիա է և միարժեք C-ում։ Երկու L, L−1 փոխհակադարձ ֆունկցիաների և պարզեցնելով համոզվում ենք, որ L2 L1 ֆունկցիան կոտորակագծային է ։
միարժեքությունը բերում է նրանց միաթերթությանը։ Այժմ ապացուցենք զուգորդական հատկությունը, այսինքն կամայական կոտորակագծային ֆունկցիաների
Հետևաբար, w = L(z) ֆունկցիան ներկայացնում է կոնֆորմ արտապատկերում C-ում։ ✷ համար
(L1 L2 )L3 = L1 (L2 L3 ) :

կամ
Ֆունկցիաների համադրույթը սովորաբար նշանակվում է երկու եղանակով՝ (L1 ◦ L2 )(z) = L1 L2 (z) ։ Իսկապես, նշանակելով L3 (z) = z3 , ձևափոխում և ստանում ենք
Դիտարկելու ենք համադրույթը կոտորակագծային ֆունկցիաների նկատմամբ և գրելաձևը պարզեցնելու համար

(L1 L2 )L3 (z) = L1 L2 L3 (z) = (L1 L2 )(z3 ),
համադրույթը գրելու ենք առավել կարճ ձևով,
նշ. իսկ մյուս կողմից,

(L1 L2 )(z) = (L1 ◦ L2 )(z) = L1 L2 (z) :

(L1 L2 )L3 (z) = L1 L2 L3 (z) = L1 L2 L3 (z) = L1 L2 (z3 ) = (L1 L2 )(z3 ) ,
ինչը հաստատում է զուգորդականությունը և ավարտում ապացույցը։ ✷ Ստացվում է , որ կոտորակագծային ֆունկցիան տրոհվում է հետևյալ երեք հաջորդական գործողությունների.
1) z1 = cz + d գծային ֆունկցիա,
Մեզ հետաքրքրող հաջորդ հատկությունը տեղափոխական կամ կոմուտատիվ հատկությունն է ։ Առհասարակ,
1
խմբերը պարտավոր չեն տեղափոխական հատկություն ունենալ։ Դա պետք է ստուգել։ 2) z2 = z-ի հակադարձ ֆունկցիա,
z1
3) w = α + βz2 գծային ֆունկցիա ։

Պնդում 1. Կոտորակագծային ֆունկցիաների խումբը կոմուտատիվ (աբելյան) չէ ։
Ինչպես արդեն նշել էինք, գծային ֆունկցիաները պահպանում են շրջանագծերը C-ում։ Մեզ մնում է
Ապացույց. Բավական է բերել ընդամենը մեկ համապատասխան օրինակ (հակաօրինակ), 1
ցույց տալ, որ w = հակադարձ ֆունկցիան նույնպես պահպանում է շրջանագծերը C-ում։ Իսկապես,
z
def 1 1 հարթության վրա սովորական շրջանագծի կամ ուղղի ընդհանուր հավասարումը տրվում է հետևյալ հավա֊
w = L1 (z) = , L1 L2 (z) =
z =⇒ z+1 =⇒ L1 L2 6= L2 L1 :
def 1 սարումով՝
ζ = L2 (z) = z + 1 , L2 L1 (z) = + 1
z
A x2 + y 2 + Bx + Cy + D = 0 ,

A, B, C, D = const ∈ R : (1)
✷
Երբ A = 0, սա ուղղի հավասարում է ։ Հնարավոր է նաև, որ (1) հավասարումով որոշվող բազմությունը լինի
դատարկ, օրինակ, x2 + y 2 = −1, կամ բաղկացած լինի մեկ կետից, օրինակ, x2 + y 2 = 0 ։ Արտագրենք
3 Կոտորակագծային ֆունկցիայի շրջանային հատկություններ (1) հավասարումը կոմպլեքս տեսքով, տեղադրելով
B C
x2 + y 2 = |z|2 = z z , 2x = z + z , 2y i = z − z , Bx = (z + z) , Cy = (z − z) ,
Սահմանում 2. C ընդլայնված կոմպլեքս հարթության մեջ շրջանագիծ ասելով հասկանալու ենք 2 2i
կամ սովորական շրջանագիծ, կամ ուղիղ։ նույնությունները։ Կստանանք
B − iC B + iC
Azz + z+ z + D = 0,
2 2
Ինչ-որ իմաստով ուղիղը համարվում է անվերջ շառավղով շրջանագիծ։
նշ. B + iC
Azz + E z + E z + D = 0 , որտեղ E = : (2)
2
Թեորեմ 3. (Կոտորակագծային ֆունկցիայի շրջանային հատկություններ) Սա C-ում շրջանագծի կոմպլեքս հավասարումն է ։ Ուշադրություն դարձնենք, որ (2)-ում
z-ի և z-ի
1
Յուրաքանչյուր կոտորակագծային ֆունկցիա C-ի շրջանագիծը արտապատկերում է C-ի շրջանագծի գործակիցները համալուծ կոմպլեքս թվեր են։ Փորձենք ստանալ (2) շրջանագծի պատկերը w = արտա֊
z
վրա։ Այլ կերպ ասած, սովորական շրջանագծի կամ ուղղի պատկերը շրջանագիծ կամ ուղիղ է ։ պատկերման արդյունքում։ Պետք է միայն տեղադրել,
1 1 1 1
A + E + E + D = 0,
Ապացույց. Այս հատկությունն արդեն մեզ հայտնի էր գծային ֆունկցիայի համար։ Դա բացատրվում էր այն w w w w
փաստով, որ գծային ֆունկցիան իրականացնում է միայն երեք հաջորդական գործողություն՝ հարթության Dww+Ew+E w+A = 0 : (3)
ձգում, պտտում և զուգահեռ տեղաշարժ։ Հետևաբար, գծային ֆունկցիան սովորական շրջանագիծը արտա֊ Տեսնում ենք, որ ստացված պատկերի (3) հավասարումը դարձյալ (2) տեսքն ունի և ուրեմն ներկայացնում է
պատկերում է սովորական շրջանագծի վրա, իսկ ուղիղը՝ ուղղի վրա։ շրջանագիծ C-ում։ Սրանով ապացույցն ավարտվում է ։ ✷
Դիտարկենք ընդհանուր և ոչ գծային (c 6= 0) կոտորակագծային ֆունկցիա և տրոհենք նրա կոտորակը,

Դիտողություն 1. Դժվար չէ նկատել, որ երբ z հարթության մեջ սովորական շրջանագիծը կամ
a ad
az + b c (cz + d) + b − c a b − ad
c նշ. β d az + b
w = L(z) = = = + = α+ , c 6= 0, ուղիղն անցնում է z = − կետով, ապա w = L(z) = կոտորակագծային ֆունկցիան
cz + d cz + d c cz + d cz + d c cz + d
նշ. a նշ. ad արտապատկերում է դրանք ուղղի վրա, հակառակ դեպքում պատկերը սովորական շրջանագիծ է ։
որտեղ նշանակել ենք α= և β = b− ։
c c
4 Ինվերսիա և կոտորակագծային ֆունկցիայի Սահմանում 3. Դիցուք տրված է

նշ.
Γ = {z : |z − z0 | = R} , z0 ∈ C, R > 0, շրջանագիծը։
սիմետրիայի պահպանման հատկությունը z և z∗ կետերը կոչվում են համաչափ (սիմետրիկ) Γ շրջանագծի նկատմամբ, եթե
1) arg(z − z0 ) = arg(z ∗ − z0 ) , այսինքն z և z ∗ կետերը գտնվում են z0 կենտրոնից ելնող
Հարթության վրա տարրական երկրաչափությունից մեզ հայտնի է համաչափության (սիմետրիայի) երկու տեսակ՝ նույն ճառագայթի վրա;
առանցքային և կենտրոնային։ Այդ համաչափությունների օրինակներ և գծապատկերներ կարող ենք տեսնել 2) |z − z0 | · |z ∗ − z0 | = R2 ։
ստորև գծագրերում։
Գծ. 1. Առանցքային համաչափության օրինակներ
Գծ. 3. Շրջանագծի նկատմամբ համաչափ կետեր
Համաչափ կետի կառուցումը կարելի է կատարել հետևյալ կերպ։ Ենթադրենք z կետը գտնվում է Γ
շրջանագծի ներսում, այդ դեպքում ըստ 2)-րդ պայմանի որոնելի համաչափ z∗ կետը գտնվում է շրջանից
դուրս և ըստ 1)-ին պայմանի [z0 , z) ճառագայթի վրա։ Տանենք z կետից ուղղահայաց [z0 , z) ճառագայթին
մինչև Γ շրջանագծի հետ հատվելը, ζ ∈ Γ, [z, ζ] ⊥ [z0 , z) ։ Այնուհետև ζ կետից տանենք Γ շրջանագծի
շոշափող մինչև [z0 , z) ճառագայթի հետ հատվելը։ Հենց վերջին հատման կետն էլ որոնելի համաչափ z ∗
կետն է ։ Դրանում համոզվելու համար մեզ մնում է միայն ստուգել Սահմանում 3-ի 2)-րդ պայմանը։ Իսկապես,
|z − z0 | · |z ∗ − z0 | = R2 հավասարությունը ներկայացնում է △ z0 ζz ∗ ուղղանկյուն եռանկյան էջի հայտնի

Գծ. 2. Կենտրոնային համաչափության օրինակներ հատկությունը։
Եթե z կետը գտնվեր Γ շրջանագծի արտաքին տիրույթում, ապա նրա համաչափ z ∗ կետը ընկած կլիներ
Այժմ մենք կծանոթանանք համաչափության ևս մեկ տեսակի հետ՝ շրջանագծի նկատմամբ։ Այն ինչ-որ շրջանի ներսում։ Համաչափ կետը երկրաչափորեն կառուցելու համար վերոնկարագրյալ եղանակը կկիրառենք
իմաստով կարելի է համարել առանցքային համաչափության ընդհանրացում։ հակառակ հերթականությամբ։ Այսպիսով, համաչափ կետերը գտնվում են շրջանագծի տարբեր կողմերում,
իսկ շրջանագծի ցանկացած կետի համաչափ կետը հենց ինքն է ։ Սահմանում 3-ի 2)-րդ պայմանից հետևում
է նաև, որ եթե z → z0 , ապա համաչափ z ∗ կետը կձգտի անվերջի, z ∗ → ∞։ Այս փաստը մեզ թույլ է տալիս
z0 և ∞ կետերը նույնպես համարել իրար համաչափ։

Սահմանում 4. C-ում որոշված z 7→ z ∗ արտապատկերումը կոչվում է ինվերսիա Γ շրջանագծի Շրջանագծի նկատմամբ համաչափ կետերը կարելի է լիովին բնութագրել երկրաչափական այլ մոտեցումներով։
նկատմամբ։
Լեմմա 1. (Համաչափ կետերի անհրաժեշտ և բավարար պայման)
Արդեն նշել էինք, որ Γ-ի նկատմամբ ինվերսիայի ժամանակ Γ շրջանագիծը մնում է անշարժ։ Որպեսզի z և z ∗ կետերը համաչափ լինեն Γ = {z : |z − z0 | = R} , z0 ∈ C, R > 0, շրջանագծի
Սահմանում 3-ի 1)-2)-րդ պայմանները կարելի է միավորել և փոխարինել մեկ պայմանով, այն է՝ նկատմամբ, անհրաժեշտ և բավարար է , որ z և z ∗ կետերով անցնող ցանկացած C շրջանագիծ
R2 Γ-ին ուղղահայաց լինի, ∀ C շրջանագծի համար z, z ∗ ∈ C =⇒ C⊥Γ ։

z ∗ − z0 = : (4)
z − z0
Դիտողություն 2. Բերված անհրաժեշտ և բավարար պայմանը կարելի է համարել համաչափ կետերի
Իսկապես, ստուգելու համար նկատենք, որ (4) պայմանը համարժեք է
  2-րդ սահմանում։ Ավելին, C շրջանագծի փոխարեն կարող է հանդես գալ (z, z ∗ ) ուղիղը, որի համար
|z ∗ − z0 | |z − z0 | = R2
 |z ∗ − z0 | |z − z0 | = R2

Լեմմա 1-ը դարձյալ ճիշտ է ։ Այլ կերպ ասաց, C շրջանագիծը կարելի է հասկանալ ընդհանրացված
(4) ⇐⇒ (z ∗ −z0 )(z − z0 ) = R2 > 0 ⇐⇒ ⇐⇒

 arg(z ∗ − z )(z − z ) = 0 
 arg(z ∗ − z ) = arg(z − z ),
0 0 0 0 իմաստով՝ որպես C-ի շրջանագիծ։
քանի որ
arg(z ∗ − z0 ) + arg (z − z0 ) = 0
arg(z ∗ − z0 ) − arg(z − z0 ) = 0
arg(z ∗ − z0 ) = arg(z − z0 ),
ինչը նշանակում է , որ z ∗ և z կետերը գտնվում են z0 կենտրոնից ելնող նույն ճառագայթի վրա։
Եթե կետերը համաչափ են {|z| = 1} միավոր շրջանագծի նկատմամբ, ապա նրանց կապող (4) բանաձևը
1
բավականին պարզ տեսք է ընդունում՝ z ∗ = ։ Ուրեմն այս դեպքում z կետի համաչափը z-ի հակադարձի
z
համալուծն է ։
Գծ. 4. Միավոր շրջանագծի նկատմամբ համաչափ կետեր Գծ. 5. Շրջանագծի նկատմամբ համաչափ կետերի բնութագրումը
Լեմմա 1-ի ապացույցը. =⇒ Դիցուք z և z ∗ կետերը համաչափ են Γ շրջանագծի նկատմամբ, և Վերցնենք կամայական ∀ T ⊂ Cw շրջանագիծ, որն անցնում է w, w∗ կետերով, w, w∗ ∈ T ։ Նշանակենք
C-ն z1 կենտրոնով կամայական շրջանագիծ է , որն անցնում է z և z ∗ կետերով։ C-ով T շրջանագծի նախապատկերը z հարթության մեջ, ∃ C ⊂ Cz շրջանագիծ (լայն իմաստով),
Ցույց տանք, որ C ⊥ Γ ։ Տանենք z0 կենտրոնից C շրջանագծին ℓ = [z0 , ζ) շոշափողը։ Մենք L(C) = T ։ Քանի որ w, w∗ ∈ T = L(C), կստանանք z, z ∗ ∈ C, և C⊥Γ համաչափ կետերի 2-րդ
առայժմ չգիտենք ζ շոշափման կետի ստույգ դիրքը C շրջանագծի վրա։ սահմանման համաձայն, տե՛ս Լեմմա 1։
Բացի համաչափ կետերի սահմանումից տարրական երկրաչափությունից վերհիշենք շոշափողի և հատողի Մյուս կողմից, կոնֆորմ արտապատկերման արդյունքում անկյունները պահպանվում են, մասնավորապես
հատկությունը, որը բանաձևի տեսք ունի (շոշափողի քառակուսին հավասար է հատողի հատվածների արտադրյալին), պահպանվում է ուղղահայացությունը,
|z0 − ζ|2 = |z0 − z| · |z0 − z ∗ | = R2 =⇒ |z0 − ζ| = R =⇒ ζ∈Γ =⇒ ζ ∈Γ∩C : C⊥Γ =⇒ L(C) ⊥ L(Γ) =⇒ T ⊥ L(Γ) :
Ստացանք, որ ζ-ն երկու շրջանագծերի հատման կետ է , որտեղ C շրջանագծի հատողն ու շառավիղն իրար Ըստ Լեմմա 1-ի w, w∗ ∈ T կետերը համաչափ են L(Γ) շրջանագծի նկատմամբ։ ✷
ուղղահայաց են՝ ℓ ⊥ [z1 , ζ] ։ Այստեղ (z1 , ζ) ուղիղը հանդիսանում է նաև Γ շրջանագծի շոշափող։ Այսպիսով,
երկու շոշափողներն ուղղահայաց են շոշափման ζ կետում՝ ℓ ⊥ (z1 , ζ), և ուրեմն Γ ⊥ C ։

5 Կրկնակի (անհարմոնիկ) հարաբերություն
Ավելացնենք նաև, որ C սովորական շրջանագծի փոխարեն նույն հաջողությամբ կարելի է վերցնել
(z, z ∗ ) = (z0 , z ∗ ) ուղիղը, Γ ⊥ (z, z ∗ ) ։

Պարզվում է , որ կոտորակագծային ֆունկցիան կարելի է միարժեքորեն վերականգնել, եթե հայտնի է արտապատկերվող
⇐= Հակադարձը, դիցուք C-ն z1 կենտրոնով կամայական շրջանագիծ է , որն անցնում է z և z∗ կետերի երեք զույգ։
կետերով և ուղղահայաց է Γ-ին, z, z ∗ ∈ C, C ⊥ Γ։ Ցույց տանք, որ z և z∗ կետերը համաչափ են Γ
շրջանագծի նկատմամբ։ Թեորեմ 5. Դիցուք տրված են ∀ z1 , z2 , z3 ∈ Cz իրարից տարբեր կետեր և ∀ w 1 , w 2 , w 3 ∈ Cw
Նախ նկատենք, C սովորական շրջանագծի փոխարեն կարելի է վերցնել (z, z ∗ ) ⊥ Γ ուղիղը, որը ուրեմն դարձյալ իրարից տարբեր կետեր։ Այդ դեպքում գոյություն ունի միակ կոտորակագծային ֆունկցիա,
կանցնի նաև z0 կենտրոնով։ Հետևաբար, z0 , z, z ∗ կետերն ընկած են նույն ուղղի (ճառագայթի) վրա։ որն արտապատկերում է z1 , z2 , z3 կետերը համապատասխանաբար w1 , w2 , w3 կետերի վրա,
Համաչափ կետերի 2)-րդ պայմանը դարձյալ հետևում է շոշափողի և հատողի հատկությունից՝

∃ 1! w = L(z) s.t. L(zk ) = wk , k = 1, 2, 3 :
2 2 ∗
R = |z0 − ζ| = |z0 − z| · |z0 − z | :
Ավելին, նշված կոտորակագծային ֆունկցիան որոշվում է հետևյալ առնչությունից
Սա նշանակում է , որ z և z ∗ կետերը իսկապես համաչափ են Γ շրջանագծի նկատմամբ։ ✷ w − w 1 w 3 − w1 z − z1 z3 − z1

: = : : (5)
w − w 2 w 3 − w2 z − z2 z3 − z2
Թեորեմ 4. (Կոտորակագծային ֆունկցիայի սիմետրիայի պահպանման հատկությունը) Ապացույցն ըստ ցանկության։

Դիցուք Γ-ն շրջանագիծ է Cz ընդլայնված հարթության մեջ։ Այդ դեպքում ցանկացած w = L(z)
(5) բանաձևի ձախ կամ աջ կողմի արտահայտությունը կոչվում է կրկնակի (կամ անհարմոնիկ) հարաբերություն։
կոտորակագծային ֆունկցիա Γ-ի նկատմամբ համաչափ (սիմետրիկ) z և z ∗ կետերն արտապատկերում
է L(Γ) ⊂ Cw շրջանագծի նկատմամբ համաչափ w և w∗ կետերի։

Դիտողություն 3. Հնարավոր է , որ z1 , z2 , z3 կետերից մեկը և w1 , w2 , w3 կետերից մեկը լինի
Ապացույց. Դիցուք z և z ∗ կետերը համաչափ են Γ ⊂ Cz շրջանագծի նկատմամբ, իսկ w և w∗ կետերը անվերջ։ Այդ դեպքում համապատասխան կոտորակը պետք է վերցնել հավասար մեկի,

նրանց պատկերն են, L(z) = w, L(z ∗ ) = w∗ և L(Γ) ⊂ Cw ։ z3 − z1 z3 1 − zz13 1 − zz31
օրինակ, եթե տրված լինի z3 = ∞, ապա = = ∼ 1, երբ z3 → ∞ :
z3 − z2 z 1 − z2 1 − zz23
Ցույց տանք, որ w և w∗ կետերը համաչափ են L(Γ) ⊂ Cw շրջանագծի նկատմամբ։ 3 z3
Դիտողություն 4. Եթե որևէ Γ շրջանագիծ անցնում է z1 , z2 , z3 ∈ Cz կետերով, ապա Cw Այսպիսով արտապատկերվող կետերի երեք զույգը, z0 7−→ 0, z0 7−→ ∞, 0 7−→ w3 , թույլ է
հարթության մեջ այդ շրջանագծի L(Γ) պատկերը կանցնի w 1 , w 2 , w3 կետերով, իսկ համապա֊ տալիս կիրառել (5) կրկնակի հարաբերությունը,
տասխան շրջանների միջև կիրականացվի կոնֆորմ արտապատկերում։ w−0 z − z0 0 − z0

= · ,
Այստեղ շրջանը պետք է հասկանալ լայն իմաստով ընդլայնված կոմպլեքս հարթության մեջ, այսինքն w3 − 0 z − z0 0 − z0
z0 z − z0 z − z0 նշ. z0
այն կարող է լինել կամ սովորական շրջան, կամ շրջանի արտաքին տիրույթ, կամ էլ կիսահարթություն։ w = w3 =A , որտեղ նշանակված է A = w3 , |A| = R :
z0 z − z0 z − z0 z0
Շրջանագծի A կետը կամայական է և պարամետրի դեր է կատարում։

Բերենք շատ բնորոշ մի օրինակ, երբ կոնֆորմ արտապատկերում կառուցելու համար կպահանջվի և (5)
Այսպիսով, վերին կիսահարթությունը շրջանի վրա կոնֆորմ արտապատկերման ընդհանուր տեսքը
կրկնակի հարաբերությունը (Թեորեմ 5), և սիմետրիայի պահպանման հատկությունը (Թեորեմ 4)։
հետևյալն է
z − z0
Օրինակ 1. (Կիսահարթության կոնֆորմ արտապատկերումը շրջանի վրա) w=A , որտեղ |A| = R , Im z0 > 0,
z − z0
նշ. նշ.
Գտնենք C+ = {z : Im z > 0} վերին կիսահարթությունը DR = {w : |w| < R} շրջանի վրա կամ էլ նույնը,
կոնֆորմ արտապատկերումը, +
w = w(z) : C 7−→ DR ։ Լրացուցիչ պահանջվում է , որ z0 (Im z0 > 0) z − z0
w = R · eiϕ , որտեղ ϕ ∈ R, Im z0 > 0 : (6)
z − z0
կետն արտապատկերվի w = 0 սկզբնակետի վրա, w(z0 ) = 0 ։
Նախ և առաջ նշենք, որ եթե C+ վերին կիսահարթությունը արտապատկերվում է DR շրջանի
վրա, ապա C+ -ի եզրը կարտապատկերվի DR շրջանի եզրի վրա,
w = w(z) : C+ 7−→ DR , w = w(z) : {Im z = 0} 7−→ ∂DR :
Սկսենք սիմետրիայի պահպանման հատկությունից (Թեորեմ 4), ըստ որի, եթե w(z0 ) = 0, ապա z0
կետի համաչափը իրական առանցքի նկատմամբ արտապատկերվում է w = ∞ կետի վրա, որը w = 0

սկզբնակետի համաչափն է ∂DR = {w : |w| = R} շրջանագծի նկատմամբ, w z0 = ∞ ։

Առայժմ ունենք արտապատկերվող կետերի երկու զույգ, w(z0 ) = 0, w z0 = ∞։ Որպեսզի
կիրառենք (5) կրկնակի հարաբերությունը, անհրաժեշտ է նաև կետերի երրորդ զույգը։ Մենք ինքներս
կարող ենք ընտրել z = 0 սկզբնակետը (վերին կիսահարթության եզրի վրա) և նրա պատկերը
հանդիսացող որևէ w3 ∈ ∂DR , |w3 | = R, կետ, w(0) = w3 ։
Գծ. 6. Կիսահարթության կոնֆորմ արտապատկերումը շրջանի վրա

Արտապատկերումներ էքսպոնենցիալ և Ժուկովսկու ֆունկցիաներով 1 2 Կ. Ավետիսյան, Կոմպլեքս Անալիզ (Դասախոսություններ)
1 Արտապատկերումներ էքսպոնենցիալ ֆունկցիայի միջոցով
Մեզ արդեն հայտնի են
ez = ex+iy = ex eiy = ex (cos y + i sin y) , ez ∈ H(C) :
էքսպոնենցիալ ֆունկցիայի որոշ հատկություններ։ Այժմ քննարկենք կոնֆորմության և միաթերթության հարցերը։
Քանի որ ածանցյալը զրոներ չունի, (ez )′ = ez 6= 0, էքսպոնենցիալ ֆունկցիան կոնֆորմ արտապատկերում
է ներկայացնում յուրաքանչյուր առանձին վերցրած կետում։ Սակայն ամբողջ որոշման տիրույթում էքսպոնենցիալ
ֆունկցիան միաթերթ չէ և ուրեմն կոնֆորմ չէ, որովհետև պարբերական է , ez+2πki = ez , z ∈ C, k ∈ Z ։
Գտնենք էքսպոնենցիալ ֆունկցիայի միաթերթության տիրույթները,
e z1 = e z2 =⇒ z1 − z2 = 2πki (k ∈ Z) :
Այստեղից կարելի է հասկանալ, որ էքսպոնենցիալ ֆունկցիան միաթերթ կլինի այն տիրույթներում, որ որոնք
չեն պարունակում z1 − z2 = 2πki (k ∈ Z, k 6= 0) պայմանին բավարարող ոչ մի զույգ։ Մասնավորապես,
w= ez ֆունկցիան միաթերթ և կոնֆորմ կլինի նեղ հորիզոնական շերտերում, օրինակ,

0 < Im z < π , 0 < Im z < 2π ,
շերտերում, որոնց լայնությունը պետք է փոքր լինի 2π-ից,
nπ πo nπ πo
w = ez : < Im z < 7−→ < arg w < , (1)
6 4 6 4
n πo n πo
w = ez : 0 < Im z < 7−→ 0 < arg w < , (2)
2 2
w = ez :

0 < Im z < π 7−→ 0 < arg w < π = Im w > 0 , (3)
n π πo n π πo
z

w=e : − < Im z < 7−→ − < arg w < = Re w > 0 , (4)
2 2 2 2
w = ez :

0 < Im z < 2π 7−→ 0 < Arg w < 2π = C \ R+ , (5)
w = ez :

0 ≤ Im z < 2π 7−→ 0 ≤ Arg w < 2π = C \ {0} : (6) Գծ. 1. Արտապատկերումներ էքսպոնենցիալ ֆունկցիայի միջոցով
(1)֊(6) արտապատկերումները հիմնավորելու համար ֆիքսենք որևէ {y = y0 } ուղիղ և գտնենք նրա
պատկերը, Այժմ դիտարկենք z հարթության այլ բազմություններ, երբ x-ն է հաստատուն,
w = ez = ex eiy0 w = ez :

=⇒ Arg w = y0 =⇒ Im z = y0 −7 → Arg w = y0 , (7) w = ez : 7 → |w| = ex0 , 0 < Arg w < 2π = |w| = ex0 , w 6= ex0 ,

x = x0 , 0 < y < 2π − (8)
w = ez : x0

x = x0 , 0 ≤ y < 2π 7−→ |w| = e : (9)
այսինքն յուրաքանչյուր հորիզոնական ուղիղ արտապատկերվում է Arg w = y0 ճառագայթի վրա։
2 Ժուկովսկու ֆունկցիան
Հետազոտենք

def 1 1
w = w(z) = z+ (10)
2 z
Ժուկովսկու ֆունկցիան։ Պարզ է , որ ֆունկցիան անալիտիկ է ամբողջ կոմպլեքս հարթության մեջ բացի

սկզբնակետից, w(z) ∈ H C \ {0} ։ Գտնենք ֆունկցիայի միաթերթության տիրույթները,

1 1 1 1
z1 + = z2 +
w(z1 ) = w(z1 ) =⇒ 2 z1 2 z2
1 1
z1 − z2 + − =0
z z2
1 կամ z1 = z 2
1
(z1 − z2 ) 1 − =0 =⇒
Գծ. 2. Արտապատկերումներ էքսպոնենցիալ ֆունկցիայի միջոցով z1 z2 կամ z1 z2 = 1 :
Ուրեմն Ժուկովսկու ֆունկցիան միաթերթ կլինի այն և միայն այն տիրույթներում, որոնք չեն պարունակում
z1 z2 = 1 պայմանին բավարարող կետերի ոչ մի զույգ։ Այսինքն փոխհակադարձ կետեր միաթերթության
տիրույթներում չպետք է լինեն։ Որպես միաթերթության տիրույթների օրինակներ կարելի է բերել
{|z| < 1} , {|z| > 1} , {Im z > 0} , {Im z < 0}
տիրույթները, իսկ օրինակ,
{Re z > 0} , {Re z < 0}
տիրույթներում Ժուկովսկու ֆունկցիան միաթերթ չէ (բազմաթերթ է)։
Գծ. 3. Փոխհակադարձ կետեր

Այժմ գտնենք բևեռային ցանցի պատկերը։ Այսպիսով, յուրաքանչյուր շրջանագիծ z = 0 կենտրոնով և r, r 6= 0, r 6= 1, շառավղով արտապատկերվում
է L էլիպսի վրա,

w : |z| = r 7−→ L , (11)

1
w : |z| = 7−→ L , r ∈ (0, 1) ∪ (1, +∞) : (12)
r
r = 1 հատուկ դեպքը կարելի է դիտարկել առանձին։ Եթե r = 1, ապա L էլիպսը հանգում է հատվածի,

u = cos ϕ

r=1 =⇒ L : (0 ≤ ϕ < 2π) ⇐⇒ w ∈ [−1, 1] :

v = 0
Ուրեմն այս դեպքում միավոր շրջանագիծն արտապատկերվում է [−1, 1] հատվածի վրա,

w : |z| = 1 7−→ [−1, 1] : (13)
Տարբեր շրջանագծեր կամ կիսաշրջանագծեր միավորելով ստանում ենք հետևյալ կոնֆորմ արտապատկերումները,
Գծ. 4. Բևեռային ցանցը

w : |z| < 1 7−→ C \ [−1, 1] , (14)
Նախ պարզենք {|z| = r} շրջանագծերի պատկերը։ Ձևափոխենք Ժուկովսկու ֆունկցիան, անցնելով
w : |z| > 1 7−→ C \ [−1, 1] , (15)
բևեռային կոորդինատներին, z = reiϕ , 0 ≤ ϕ < 2π, r բևեռային շառավիղը ֆիքսած է ,

w : Im z > 0, |z| > 1 −
7 → Im w > 0 , (16)
1 1 1 1 1 1
w= z+ = reiϕ + = reiϕ + e−iϕ =
2 2 reiϕ 2

z r w : Im z < 0, |z| < 1 7−→ Im w > 0 , (17)

1 1 i
= r cos ϕ + ir sin ϕ + cos ϕ − sin ϕ = w :

Im z > 0, |z| < 1 7−→ Im w < 0 : (18)
2 r r

1 1 1
= r+ cos ϕ + i r − sin ϕ : Հետաքրքրվող ընթերցողին առաջարկում եմ ստուգել, որ ϕ = const ճառագայթը կարող է արտապատկերվել
2 r r
Անջատելով իրական ու կեղծ մասերը, ստանում ենք հիպերբոլի ճյուղի վրա։

1 1

u = 2 r + r cos ϕ


L : 0 ≤ ϕ < 2π (r 6= 0, r 6= 1) :
 1 1
v =
 r− sin ϕ
2 r
Սա էլիպս է պարամետրական տեսքով, որի կիսառանցքներն են

նշ. 1 1 նշ. 1 1
a= r+ , b= r − ,
2 r 2 r
և բացահայտ հավասարումը՝
u2 v 2
L : + 2 =1 :
a2 b
L էլիպսի կիզակետեր կամ ֆոկուսներն են
s
1 2 1 1 2

p նշ. 1
c = ± a 2 − b2 = ± r+ − r− = ±1 :
4 r 4 r
Արտապատկերումներ էքսպոնենցիալ և Ժուկովսկու ֆունկցիաներով 7
Գծ. 5. Ժուկովսկու ֆունկցիայով իրականացվող արտապատկերումներ

Կոմպլեքս ինտեգրալ 1 2 Կ. Ավետիսյան, Կոմպլեքս Անալիզ (Դասախոսություններ)
1 Կոմպլեքս ինտեգրալ Նշանակենք {zk } տրոհման տրամագիծը (կամ տրոհման պարամետրը),
նշ.
λ = max |∆zk | :
Դիցուք տրված է անընդհատ ուղղելի L կորն իր պարամետրական հավասարումով, 0≤k≤n−1
L : z = z(t) = x(t) + iy(t) , α≤t≤β :

Սահմանում 1. Եթե տրոհման տրամագիծը զրոյի ձգտեցնելիս, λ → 0, (այսինքն տրոհումն անվերջ
Ընտրենք կորի երկու հնարավոր ուղղություններից մեկը, որը համապատասխանում է t պարամետրի աճմանը։ մանրացնելիս) գոյություն ունի σ ինտեգրալային գումարի սահմանը, որը կախված չէ միջանկյալ ζk կետերի
′
Նշանակենք կորի սկզբնակետն ու վերջնակետը, z0 = z(α) , z = z(β) ։ Տրոհենք L կորը վերջավոր ընտրությունից, ապա այդ սահմանը կոչվում է f (z) ֆունկցիայի ինտեգրալ L կորով,
′
թվով աղեղների z0 , z1 , z2 , . . . , zn−1 , zn = z ∈ L կետերի միջոցով։ Այս տրոհմանը համապատասխանում n−1 Z
նշ. X նշ.
I = lim σ zk , ζk = lim f (ζk ) ∆zk = f (z) dz : (2)
է [α, β] հատվածի տրոհում՝ λ→0 λ→0 L
k=0
⌣
z0 z1
[ ⌣
z1 z2
[
...
[ ⌣
zn−1 zn = L =⇒ α = t0 < t1 < t2 < · · · < tn−1 < tn = β ,
Սա կոմպլեքս ինտեգրալ է , նրա կառուցումը և սահմանումը հուշում են մեզ, որ գործ ունենք փաստորեն 2-րդ
նշ.
zk = z(tk ) , k = 0, n , ∆zk = zk+1 − zk , k = 0, n − 1 : սեռի կորագիծ ինտեգրալի հետ։ Եթե (1)-(2) սահմանման մեջ անցնենք իրական ու կեղծ մասերի, օգտվելով
∆ zk = ∆xk +i∆yk , f = u+iv նշանակումներից, ապա կստանանք իրական ֆունկցիաների 2-րդ սեռի կորագիծ
ինտեգրալներ և նրանց ինտեգրալային գումարներ։ Այս անցումը կարճ ներկայացնենք ինտեգրալներով,

Z Z Z Z
f (z) dz = (u + iv) (dx + idy) = u dx − v dy + i v dx + u dy : (3)
L L L L
(3) հավասարությունը նշանակում է , որ (2) կոմպլեքս ինտեգրալի գոյությունը համարժեք է երկու իրական
կորագիծ (3) ինտեգրալների գոյությանը։
Եթե ինտեգրման L կորը ողորկ է (գոնե կտոր առ կտոր ողորկ), z(t) ∈ C 1 [α, β] , ապա վերհիշելով
կորագիծ և ռիմանյան ինտեգրալները կապող բանաձևը, (3) ներկայացումից կստանանք

Z Z Z
f (z) dz = u dx − v dy + i v dx + u dy =
L L L
Z β Z β Z β Z β
Գծ. 1. Ինտեգրման կորի տրոհումը = u · x′ (t) dt − v · y ′ (t) dt + i v · x′ (t) dt + u · y ′ (t) dt =
α α α α
Z β h i
′ ′ ′ ′
Դիցուք L կորի վրա տրված է միարժեք և անընդհատ ֆունկցիա, f (z) ∈ C(L), f (z) = u(z) + iv(z)։ = u · x (t)v · y (t) + i v · x (t) + u · y (t) dt =
α
Z β Z β
Ֆունկցիայի անընդհատությունը պարտադիր պայման չէ ։
u + iv x′ (t) + iy ′ (t) dt = f z(t) z ′ (t) dt :

=
⌣ α α
Տվյալ {zk }nk=0 տրոհման յուրաքանչյուր zk zk+1 աղեղում վերցնենք մեկական ζk միջանկյալ կետ և
Այսպիսով, դուրս բերեցինք կոմպլեքս (2) ինտեգրալի հաշվման բանաձև, որով (2)-ը բերվում է ռիմանյան
նշենք նրան համապատասխանող պարամետրի արժեքը,
որոշյալ ինտեգրալի,
ζk ∈
⌣
zk zk+1 , ζk = z(τk ), tk ≤ τk ≤ tk+1 : Z Z β
f z(t) z ′ (t) dt :

f (z) dz = (4)
L α
Կազմենք տվյալ տրոհմանը համապատասխանող f ֆունկցիայի ինտեգրալային գումարը,
n−1 n−1 Բերենք կոմպլեքս ինտեգրալի մի քանի օրինակ, որոնց հաշվումը կատարենք կամ (2) սահմանումով, կամ
def X X
σ zk , ζ k = f (ζk ) (zk+1 − zk ) = f (ζk ) ∆zk : (1)
k=0 k=0 (4) բանաձևով։
Օրինակ 1. Հաշվենք f (z) ≡ 1 հաստատուն ֆունկցիայի ինտեգրալը, կիրառելով միայն կոմպլեքս Օրինակ 3. Հաշվենք կոմպլեքս ինտեգրալը (4) բանաձևի միջոցով, այսինքն բերելով ռիմանյան ինտեգրալի։
ինտեգրալի սահմանումը։ Նախ կազմենք և հաշվենք (1) ինտեգրալային գումար որևէ տրոհման համար, Դիցուք ինտեգրման կորը շրջանագիծ է , որը ներկայացնենք պարամետրական տեսքով,
n−1
X n−1
X
(zk+1 − zk ) = zn − z0 = z ′ − z0 : z = z(t) = z0 + ρeit ,

σ zk , ζk = f (ζk ) ∆zk = L = z : |z − z0 | = ρ , L : t ∈ [−π, π], z0 ∈ C, ρ>0 :
k=0 k=0
Ուստի Համարենք նաև, որ ինտեգրման կորի շրջանցումը կատարվում է դրական ուղղությամբ, և պահանջվում
Z
′
dz = z − z0 : (5) է հաշվել
L Z
նշ. dz
I =
Նկատենք, որ (5) ինտեգրալը կախված է միայն L կորի ծայրակետերից և կախված չէ L ինտեգրման L z − z0
կորի տեսքից։ Մասնավորապես, եթե L-ը փակ կոր է, ապա տվյալ ինտեգրալը հավասար է զրոյի, ինտեգրալը։ Տեղադրենք պարամետրական հավասարումն ինտեգրալի մեջ, հետևելով (4) բանաձևին,
d ρeit
π
Z π Z π
i ρeit dt
Z I Z
dz = 0 , dz = 0 , (6) I= = = i dt = 2πi :
L L −π ρeit −π ρeit −π
որտեղ վերջին գրելաձևը երբեմն կիրառվում է փակ կորերով տարածված ինտեգրալների համար։
Օրինակ 2. Հաշվենք f (z) = z գծային ֆունկցիայի ինտեգրալը, կիրառելով միայն կոմպլեքս ինտեգրալի
սահմանումը։ Ֆունկցիայի ինտեգրելիությունը կասկած չի հարուցում, և տվյալ (2) կոմպլեքս ինտեգրալը
գոյություն ունի։
Կազմենք երկու տարբեր (1) ինտեգրալային գումարներ նույն {zk } տրոհման կետերով, բայց
տարբեր միջանկյալ կետերով։ Մեկ անգամ ընտրենք ζk′ = zk , իսկ մյուս անգամ՝ ζk′′ = zk+1 ,
Z n−1
X n−1
X
z dz = lim σ zk , ζk′ = lim ζk′ ∆zk = lim

zk ∆zk ,
L λ→0 λ→0 λ→0
k=0 k=0
Z n−1
X n−1
X
′
ζk′′ ∆zk = lim

z dz = lim σ zk , ζk = lim zk+1 ∆zk :
L λ→0 λ→0 λ→0
k=0 k=0
Վերցնենք կիսագումարը և ձևափոխենք

"n−1 Գծ. 1. Ինտեգրում շրջանագծով
n−1
# " n−1 #
1 X 1
Z X X
z dz = lim zk ∆zk + zk+1 ∆zk = lim (zk+1 + zk ) ∆zk = Նկատենք, ի տարբերություն նախորդ օրինակների, այստեղ գործ ունեինք փակ կորով տարածված
L λ→0 2 2 λ→0
k=0 k=0 k=0
" n−1 # " n−1 # այնպիսի ինտեգրալի հետ, որը զրո չէ,
1 X 1 X 1 1
(zk+1 − zk ) = (zn2 − z02 ) = z ′2 − z02 ,
2 2

= lim (zk+1 + zk ) (zk+1 − zk ) = lim
2 λ→0 2 λ→0 2 2 Z
dz
k=0 k=0
I= = 2πi 6= 0 : (9)
|z−z0 |=ρ z − z0
այսինքն
1 ′2
Z
z − z02 : Կարևոր է նկատել, որ (9) ինտեգրալի արժեքը կախված չէ ինտեգրման շրջանագծի շառավղից, ոչ

z dz = (7)
L 2
էլ կենտրոնից։
Դարձյալ (7) ինտեգրալը կախված է միայն L կորի ծայրակետերից և կախված չէ L ինտեգրման կորի
տեսքից։ Մասնավորապես, եթե L-ը փակ կոր է, ապա տվյալ ինտեգրալը հավասար է զրոյի,
Z I
z dz = 0 , կամ z dz = 0 : (8)
L L
2 Կոմպլեքս ինտեգրալի հատկությունները
Կոմպլեքս ինտեգրալը որպես փաստացի 2-րդ սեռի կորագիծ ինտեգրալ անմիջապես ձեռք է բերում կորագիծ
ինտեգրալների գրեթե բոլոր հատկությունները։ Թվարկենք մի քանի կարևոր հատկություններ անհրաժեշտ
բացատրություններով։
Պնդում 1. (Ինտեգրալի գծայնությունը)

Z h i Z Z
a f (z) + b g(z) dz = a f (z) dz + b g(z) dz , a, b = const ∈ C :
L L L
Պնդում 2. (Ինտեգրալի ադիտիվությունը ինտեգրման կորի նկատմամբ) Գծ. 2. Ինտեգրման կորի տրոհումը և ինտեգրալի գնահատականը
Z Z Z
f (z) dz = f (z) dz + f (z) dz : Այժմ (11) անհավասարության մեջ անցնենք սահմանի, երբ տրոհումը անվերջ մանրանում է , այսինքն երբ
L1 ∪L2 L1 L2
λ= max |∆zk | → 0, ինչը համարժեք է աղեղների մանրացմանը՝ max sk → 0 ։ Սահմանային անցման
0≤k≤n−1 0≤k≤n−1
Պնդում 3. (Ինտեգրման ուղղության փոփոխման մասին)
արդյունքում (11)-ի ձախ կողմը կձգտի (10)-ի ձախ կողմի կոմպլեքս ինտեգրալին, իսկ (11)-ի աջ կողմը կձգտի
Ինտեգրման ուղղության փոփոխությունը հանգեցնում է ինտեգրալի նշանի փոփոխմանը, այսինքն
(10)-ի աջ կողմի 1-ին սեռի կորագիծ ինտեգրալին։ Սրանով ապացույցն ավարտվում է ։ ✷
Z Z
f (z) dz = − f (z) dz ,
L L− Հետևանք 1. Կտոր առ կտոր ողորկ L կորի և ընդհանուր ֆունկցիաների համար տեղի ունի հետևյալ
որտեղ L− -ով նշանակված է նույն L կորը, որով ինտեգրումը կատարվում է հակառակ ուղղությամբ։ գնահատականը
Z

f (z) dz ≤ sup |f (z)| · |L| ,

Պնդում 4. (Ինտեգրալի գնահատականներ) L z∈L
որտեղ |L|-ով նշանակված է L կորի երկարությունը։ Անընդհատ ֆունկցիաների համար՝

Դիցուք L-ը կտոր առ կտոր ողորկ կոր է , և f (z) ∈ C(L)։ Այդ դեպքում տեղի ունի ինտեգրալի
Z
հետևյալ գնահատականը՝
f (z) dz ≤ max |f (z)| · |L| :
z∈L
Z Z
L
f (z) dz ≤
|f (z)| |dz| , (10)
L L
p նշ.
որտեղ |dz| = dx2 + dy 2 = ds աղեղի երկարության էլեմենտն է , այսինքն (10)-ի աջ կողմում 1-ին
տեսակի (սեռի) կորագիծ ինտեգրալ է ։
⌣
Ապացույց. Ինտեգրման L = z0 z ′ կորը տրոհենք և ընդունենք նախորդիվ կատարված բոլոր նշանակումները։
⌣ ⌣
Դիտարկենք k-րդ տրոհման աղեղը՝ zk zk+1 , նրա երկարությունը նշանակենք sk -ով, sk = zk zk+1 ։
q
Իսկ ∆zk -ն նույն
⌣
zk zk+1 աղեղը ձգող լարն է , որի երկարությունն է |∆zk | = ∆x2k + ∆yk2 , տե՛ս Գծ. 2։
Պարզ է , որ |∆zk | ≤ sk ։
Ինտեգրման L կորի {zk } տրոհման համար գրենք ինտեգրալի ինտեգրալային գումարը և գնահատենք
n−1
n−1 X X n−1
X
σ zk , ζk = f (ζk ) ∆zk ≤ f (ζk ) |∆zk | ≤ f (ζk ) sk : (11)

k=0 k=0 k=0
Կոշու ինտեգրալային թեորեմը և բանաձևը 1 2 Կ. Ավետիսյան, Կոմպլեքս Անալիզ (Դասախոսություններ)
1 Կոշու ինտեգրալային թեորեմը Դիտողություն 1. Կատարված ենթադրությունը՝
∂u ∂u ∂v ∂v
Եթե ինտեգրման կորը փակ է , ապա մի քանի օրինակներով արդեն տեսել ենք, որ կոմպլեքս ինտեգրալը f ′ (z) ∈ C(G), կամ նույնը՝ , , , ∈ C(G) ,
∂x ∂y ∂x ∂y
հաճախ լինում է զրո, սակայն ոչ միշտ։ Հաջորդող հիմնարար Կոշու ինտեգրալային թեորեմը պարզաբանում
խիստ պայման չէ , մանավանդ մենք արդեն ցույց էինք տվել, որ անալիտիկ ֆունկցիայի իրական ու
է այս հարցը։ Ոչ ճշգրիտ և կոպիտ ձևակերմամբ այդ թեորեմը պնդում է , որ
կեղծ մասերը հարմոնիկ ֆունկցիաներ են, u, v ∈ h(G), և ուրեմն ողորկ։
փակ կորով անալիտիկ ֆունկցիայի ինտեգրալը հավասար է զրոյի։
Իրականում անալիտիկ ֆունկցիայի ածանցյալը ոչ միայն անընդհատ է , այլ անգամ անալիտիկ,
Ճշգրիտ ձևակերպումը ենթադրում է լրացուցիչ պայմաններ կորի և անալիտիկության տիրույթի նկատմամբ։
նույնիսկ անվերջ դիֆերենցելի։ Սակայն այստեղ կարող է առաջանալ փակ տրամաբանական շղթա,
Թեորեմ 1. Դիցուք f (z) ֆունկցիան անալիտիկ է G ⊂ C միակապ տիրույթում, f (z) ∈ H(G)։ որից խուսափելու համար Թեորեմ 1-ը պահանջում է անկախ ապացույց առանց ավելորդ ենթադրու֊
Այդ դեպքում ցանկացած փակ ուղղելի L ⊂ G կորով տարածված ինտեգրալը հավասար է զրոյի, թյունների։
Z
f (z) dz = 0 : (1)
L Դիտողություն 2. Թեորեմ 1-ը կարելի է ուժեղացնել, պահանջելով միայն f ֆունկցիայի անալիտիկությունը
Ապացույց. Թեորեմն ընդհանուր դեպքում չենք ապացուցի, այլ կապացուցենք մեկ լրացուցիչ ենթադրություն D տիրույթում և անընդհատությունը D տիրույթի փակման մեջ, f (z) ∈ H(D) ∩ C(D) ։ Ապացույցը,
կատարելով, այն է ՝ f ′ (z) ∈ C(G) ։ Այստեղից հետևում է , որ f = u + iv ֆունկցիայի իրական ու կեղծ մասնավորապես Գրինի բանաձևի կիրառումը ողորկ ֆունկցիաների համար, նույնն է մնում։
մասերի 1-ին կարգի մասնակի ածանցյալները ևս անընդհատ են։ Սա մեզ թույլ կտա կիրառել Գրինի դասական
Դիտողություն 3. Թեորեմ 1-ում տիրույթի միակապության պայմանն էական է և անտեսել չի
G
բանաձևը։ 1
կարելի։ Օրինակ, ինչպես արդեն քննարկել էինք, f (z) = ∈ H C \ {0} ֆունկցիան անալիտիկ է
z
C \ {0} երկկապ տիրույթում։ Սակայն նրա ինտեգրալը |z| = ρ շրջանագծով հավասար չէ զրոյի,
Z
dz
= 2πi 6= 0 :
|z|=ρ z
Կոշու ինտեգրալային թեորեմը համարժեք ձևակերպումներ ունի, երբ ինտեգրման կորը փակ չէ ։ Հաջորդ
թեորեմը ներկայացնում է ինտեգրալի՝ ճանապարհից անկախության պայմանը։
Թեորեմ 2. Դիցուք f (z) ֆունկցիան անալիտիկ է G ⊂ C միակապ տիրույթում, f (z) ∈ H(G)։

⌣
Այդ դեպքում C = z1 z2 ⊂ G կորով տարածված ինտեգրալը՝
Գծ. 1. Փակ կոր միակապ տիրույթում
Z Z z2
f (z) dz = f (z) dz , C ⊂ G,
Վերցնենք կամայական պարզ, փակ և ուղղելի կոր G տիրույթում, L ⊂ G։ Նշանակենք L կորի ներքին C z1
տիրույթը D-ով, այսինքն ∂D = L ։ Կիրառենք D տիրույթում Գրինի հայտնի բանաձևը՝ կախված է միայն C կորի ծայրակետերից և կախված չէ կորի ընտությունից, նրա տեսքից։
Z ZZ ⌣ ⌣
∂Q ∂P Այլ կերպ ասած, նույն ծայրակետերով C1 = z1 z2 , C2 = z1 z2 ⊂ G երկու կորերի համար
P (x, y) dx + Q(x, y) dy = − dx dy :
L D ∂x ∂y
Z Z
Կստանանք f (z) dz = f (z) dz : (2)
Z Z Z C1 C2
f (z) dz = u dx − v dy + i v dx + u dy =
L
ZLZ L ZZ Ապացույց. Ապացույցն անմիջապես բերվում է Թեորեմ 1-ին։ Բավական է վերցնել նույն ծայրակետերով երկու
∂v ∂u ∂u ∂v
= − − dx dy + i − dx dy = 0 + i0 = 0, ⌣ ⌣ նշ.
D ∂x ∂y D ∂x ∂y կամայական կոր՝ C1 = z1 z2 , C2 = z1 z2 ⊂ G և կազմենք նրանցից փակ կոր՝ L = z1 C1 z2 C2− z1 , որտեղ
ըստ Կոշի-Ռիմանի պայմանների։ ✷

⌣
C2− = z2 z1 ներկայացնում է C2 կորը բայց հակառակ ուղղությամբ։
2 Կոշու ինտեգրալային թեորեմը բազմակապ տիրույթների համար
Միակապ տիրույթների համար Կոշու ինտեգրալային թեորեմը (Թեորեմ 1) և (1) բանաձևը կարելի է ընդ֊
հանրացնել բազմակապ տիրույթների համար։ Դիտարկենք այնպիսի բազմակապ D տիրույթ, որն ունի n
հատ ներքին խոռոչներ, այսինքն D տիրույթը (n + 1)-կապանի է ։
Գծ. 2. Ինտեգրալի՝ ճանապարհից անկախությունը
Անկախ այն հանգամանքից, ստացված L = z1 C1 z2 C2− z1 փակ կորը պարզ է թե ոչ, նրանով տարածված
ինտեգրալը հավասար է զրոյի, ինչից հետո տրոհում ենք L կորը, օգտվելով ինտեգրալի ադիտիվությունից,
Z Z Z Z Z
0= f (z) dz = f (z) dz + f (z) dz = f (z) dz − f (z) dz
L C1 C2− C1 C2
Z Z
=⇒ f (z) dz = f (z) dz :
C1 C2
Գծ. 3. Ինտեգրումը բազմակապ տիրույթի եզրով
Թեորեմ 3. Դիցուք D-ն, D ⊂ C, (n+1)-կապանի տիրույթ է , որի եզրը բաղկացած է Γ0 , Γ1 , Γ2 , . . . , Γn

նշ.
փակ, պարզ, ուղղելի և իրարից անջատված կորերից՝ ∂D = Γ0 ∪ Γ1 ∪ Γ2 ∪ · · · ∪ Γn = L ։ Ընդ որում,
Γ1 , Γ2 , . . . , Γn կորերը գտնվում են Γ0 -ի ներքին տիրույթում և մեկը մյուսի արտաքին տիրույթում է ,
տե՛ս Գծ. 3։
Ենթադրենք տրված է f (z) ֆունկցիան, որն անալիտիկ է D տիրույթում և անընդհատ է այդ
տիրույթի փակման մեջ, f (z) ∈ H(D) ∩ C(D) (մասնավորապես, կարող է f (z) ∈ H(D))։
Այդ դեպքում
Z
f (z) dz = 0 , (3)
L
կամ նույնը՝
Z Z Z
f (z) dz + f (z) dz + · · · + f (z) dz = 0 , (4)
Γ0 Γ−
1 Γ−
n
որտեղ յուրաքանչյուր ինտեգրալում շրջանցումը կատարվում է դրական ուղղությամբ, այսինքն շրջանցման (3)-(4) բանաձևը այս դեպքում կհանգի առավել պարզ հավասարությանը,
ժամանակ D տիրույթը գտնվում է շրջանցողի ձախ կողմում։ Z Z

f (z) dz = f (z) dz , (5)
Γ0 Γ1
Ապացույց. Նկատենք, որ (4)-ում Γ0 արտաքին եզրագծով շրջանցումը կատարվում է ժամսլաքի հակառակ
որտեղ և Γ0 և Γ1 կորով շրջանցումը կատարվում է ժամսլաքի ուղղությամբ։
ուղղությամբ, իսկ Γ1 , Γ2 , . . . , Γn կորերով շրջանցումը կատարվում է ժամսլաքի ուղղությամբ, ինչը մատնացույց
Ի դեպ, Γ0 -ի համար դա դրական ուղղություն է , իսկ Γ1 -ի համար՝ բացասական։
է արված Γ− − −
1 , Γ2 , . . . , Γn նշանակումով։
Ապացույցի հիմնական միտքը բերել բազմակապ տիրույթն ինչ-որ եղանակով միակապ տիրույթի և կիրառել
Թեորեմ 1-ը։ Այդ նպատակով կորերից յուրաքանչյուրը միացնենք Γ0 արտաքին կորի

Γ1 , Γ2 , . . . , Γn 3 Ինտեգրալ և նախնական
n
!
նշ. [
հետ δ1 , δ2 , . . . , δn աղեղներով այնպես, որ ստացված D′ = D \ δk տիրույթը լինի միակապ։ Այդ
k=1
Կոմպլեքս անալիզում նախնականի գաղափարը սահմանվում է նույն կերպ ինչպես իրական անալիզում։
n
!
[ [
′
միակապ տիրույթի եզրն է ∂D = ∂D δk ։ Ըստ Թեորեմ 1-ի Դրանից էլ գալիս ենք Նյուտոն-Լայբնիցի նշանավոր բանաձևին։ Այս պնդումների ապացույցները չենք բերի,
k=1
Z դրանք գրեթե համընկնում են իրական անալիզի համապատասխան թեորեմների ապացույցների հետ։
f (z) dz = 0,
∂D ′
կամ նույնը՝ Թեորեմ 4. Դիցուք f (z) ֆունկցիան անալիտիկ է G ⊂ C տիրույթում, f (z) ∈ H(G)։
Z Z Z Z z
def
f (z) dz + f (z) dz + · · · + f (z) dz = 0 : Այդ դեպքում Φ(z) = f (ζ) dζ ֆունկցիան ևս անալիտիկ է G-ում և f -ի նախնականն է
∂D δ1+ ∪δ1− +
δn −
∪δn z0
Քանի որ յուրաքանչյուր δk (k = 1, n) աղեղ շրջանցվում է երկու անգամ տարբեր ուղղություններով, ապա

Z Z Z Φ′ (z) = f (z) , z∈G :
f (z) dz = f (z) dz + f (z) dz = 0 , k = 1, n ,
δk+ ∪δk− δk+ δk−
հետևաբար Թեորեմ 5. Դիցուք f (z) ֆունկցիան անընդհատ է G ⊂ C տիրույթում, f (z) ∈ C(G), ընդ որում
Z
f (z) dz = 0 : Z z
L=∂D f (ζ) dζ , z0 , z ∈ G,
✷ z0
ինտեգրալը կախված է միայն z0 , z սահմանների ընտրությունից։

Z z
def
Որպես հատուկ մասնավոր դեպք նշենք երկկապ D տիրույթի դեպքու, երբ ∂D = Γ0 ∪ Γ1 ։ Այդ դեպքում Φ(z) = f (ζ) dζ ֆունկցիան անալիտիկ է G-ում և f -ի նախնականն է
z0
Φ′ (z) = f (z) , z∈G :
Ինչպես իրական անալիզում, բոլոր նախնականների բազմությունը տրվում է

Z z
F (z) = f (ζ) dζ + C , z ∈ G, C = const ∈ C,
z0
բանաձևով։ Այստեղից էլ ստանում ենք Նյուտոն-Լայբնիցի բանաձևը

Z z z

f (ζ) dζ = F = F (z) − F (z0 ),

z0
z0
Գծ. 4. Ինտեգրումը երկկապ տիրույթի եզրով որտեղ F -ը f ֆունկցիայի նախնականներից մեկն է ։

4 Կոշու ինտեգրալային բանաձևը որի արժեքը կախված չէ ρ շառավղից։ Կազմենք հետևյալ տարբերությունը
f (ζ) f (ζ) f (z) − f (ζ)

Z Z Z Z
dζ նշ.
2πi · f (z) − dζ = f (z) − dζ = dζ = I : (7)
Թեորեմ 6. Դիցուք D ⊂ C տիրույթը միակապ է , որի ∂D եզրը կտոր առ կտոր ողորկ փակ կոր է ։ ∂D ζ −z γρ ζ −z γρ ζ −z γρ ζ −z
Տրված f (z) ֆունկցիան անալիտիկ է D-ում և անընդհատ D-ի փակման մեջ, f (z) ∈ H(D) ∩ C(D) Թեորեմը կապացուցվի, եթե ցույց տանք, որ վերջին I ինտեգրալը ձգտում է զրոյի, երբ ρ → 0։ Դա
(մասնավորապես կարող է f (z) ∈ H(D))։ Այդ դեպքում ճիշտ է հետևյալ բանաձևը՝ կնշանակի, որ (7) հավասարության ձախ կողմը հավասար է զրոյի։
1
Z
f (ζ) Այդ նպատակով գրենք f ֆունկցիայի անընդհատության պայմանը z կետում,
f (z) = dζ , z ∈ D, (6)
2πi ∂D ζ −z ! !
f (z) = lim f (ζ) ⇐⇒ ∀ε > 0 ∃ δ = δ(ε) > 0 s.t. |ζ −z| < δ =⇒ |f (ζ)−f (z)| < ε :
որտեղ շրջանցումը կատարվում է դրական ուղղությամբ։ ζ→z
Այստեղից փոքր ρ-երի համար, ∀ ρ < δ, կստանանք (7)-ից

f (ζ)
Ապացույց. Ֆիքսենք կամայական z ∈ D կետ։ Ենթինտեգրալային ֆունկցիան անալիտիկ է ζ
ζ −z Z
|f (z) − f (ζ)| ε
Z
ε
f (ζ) |I| ≤ |dζ| ≤ |dζ| = 2πρ = 2π ε :
|ζ − z| ρ ρ

փոփոխականի նկատմամբ D \ {z} երկկապ տիրույթում, ∈ H D \ {z} ։ Շրջապատենք z կետը γρ γρ
ζ −z
նշ. Հետևաբար lim I = 0 ։ Թեորեմն ապացուցված է ։ ✷
γρ = {ζ : |ζ − z| = ρ} ⊂ D փոքր շրջանագծով, որն անջատված է ∂D եզրից։ ρ→0
Դիտողություն 4. Թեորեմ 6-ը տեղի ունի նաև բազմակապ տիրույթների համար, պարզապես (6)
ինտեգրալը տարածված կլինի վերջավոր թվով փակ կորերով, որոնցով շրջանցումը պետք է վերցնել
դրական ուղղությամբ, այնպես, ինչպես արված է (3)-(4) ինտեգրալում։
Դիտողություն 5. Թեորեմ 6-ում z ∈ D կետը գտնվում է D տիրույթի ներսում։ Եթե z կետը
գտնվում է D-ի արտաքին տիրույթում, ապա (6) ինտեգրալը վերածվում է զրոյի,

1
Z
f (ζ) f (z), եթե
 z ∈ D,
dζ = (8)
2πi ∂D ζ −z 
0, եթե z ∈C\D :
Վերջին փաստը հետևում է Կոշու ինտեգրալային թեորեմից։ Իսկապես, եթե z ∈ C\D, ապա (6)-ի
Գծ. 5. Կոշու ինտեգրալային բանաձևի տիրույթը f (ζ)
ենթինտեգրալային ֆունկցիան անալիտիկ է D-ում, ∈H D որպես ζ-ի ֆունկցիա։ Ուստի
ζ −z
Կոշու ինտեգրալային թեորեմը հնարավոր է կիրառել։
Երկկապ D \ {ζ : |ζ − z| ≤ ρ} տիրույթում կիրառենք Կոշու ինտեգրալային թեորեմը, տե՛ս Թեորեմ 3-ը
և (5) բանաձևը,
f (ζ) f (ζ)
Z Z
dζ = dζ ,
∂D ζ −z γρ ζ −z
որտեղ երկու ինտեգրալներում էլ շրջանցումը կատարվում է ժամսլաքի հակառակ ուղղությամբ։ Բացի այդ,
օգտվենք շրջանագծով տարածված հայտնի ինտեգրալից՝

Z
dζ
= 2πi ,
γρ ζ −z
5 Միջին արժեքի բանաձևեր Թեորեմ 8. Դիցուք u(z) = u(x, y) ֆունկցիան հարմոնիկ է DR = DR (z0 ) = {z : |z − z0 | < R} բաց

շրջանում և անընդհատ DR փակ շրջանում, u(z) ∈ h DR ∩ C DR (մասնավորապես կարող է
Կոշու ինտեգրալային բանաձևը (Թեորեմ 6) կարևոր մի հատուկ դեպք ունի, երբ տիրույթը շրջան է , իսկ որպես
u(z) ∈ h DR ) ։ Այդ դեպքում ճիշտ է հետևյալ միջին արժեքի բանաձևը՝
ներքին կետ վերցնում ենք շրջանի կենտրոնը։ π
1
Z
u z0 + R · eiθ dθ ,

u(z0 ) = (10)
2π −π
def
Թեորեմ 7. Դիցուք f (z) ֆունկցիան անալիտիկ է DR = DR (z0 ) = {z : |z − z0 | < R} բաց շրջանում
որտեղ շրջանցումը կատարվում է դրական ուղղությամբ։
և անընդհատ DR փակ շրջանում, f (z) ∈ H DR ∩ C DR (մասնավորապես կարող է

f (z) ∈ H DR ) ։ Այդ դեպքում ճիշտ է հետևյալ միջին արժեքի բանաձևը՝ Ապացույց. Տրված u(z) = u(x, y) հարմոնիկ ֆունկցիայի միջոցով DR բաց շրջանում վերականգնենք
Z π
1 այն f (z) ∈ H(DR ) անալիտիկ ֆունկցիան, որի իրական մասը հենց u-ն է , Re f (z) = u(z) , z ∈ DR ։
f z0 + R · eiθ dθ ,

f (z0 ) = (9)
2π −π
Կամայական ρ (0 < ρ < R) շառավղի համար Dρ ⊂ DR ենթաշրջանում գրենք միջին արժեքի (9)
որտեղ շրջանցումը կատարվում է դրական ուղղությամբ։
բանաձևը f (z) անալիտիկ ֆունկցիայի համար,
Ապացույց. Գրենք Կոշու ինտեգրալային բանաձևը, տե՛ս Թեորեմ 6, բանաձև (6) շրջանի կենտրոնի համար և 1
Z π
f z0 + ρ eiθ dθ ,

f (z0 ) = 0<ρ<R : (11)
այնուհետև անցնենք ռիմանյան ինտեգրալի, 2π −π
Այնուհետև, (11) հավասարության ձախ և աջ կողմերում անցնելով իրական մասերի, կստանանք
π
1
Z
u z0 + ρ eiθ dθ ,

u(z0 ) = 0<ρ<R : (12)
2π −π
Մնում է (12)-ում իրականացնել սահմանային անցում, երբ ρ → R, արդյունքում կստանանք պահանջվող
(10) բանաձևը։
Գծ. 6. Ինտեգրում շրջանագծով
π f z0 + R · eiθ
Z π
1 f (ζ) 1 1
Z Z
d R · eiθ = f z0 + R · eiθ dθ :

f (z0 ) = dζ = iθ
2πi |ζ−z0 |=R ζ − z0 2πi −π R·e 2π −π
Պարզվում է , որ միջին արժեքի ապացուցված բանաձևը ճիշտ է մնում հարմոնիկ ֆունկցիաների համար,
այսինքն ֆունկցիաների ավելի լայն դասի համար։

Գծ. 7. Ինտեգրում շրջանագծով և սահմանային անցում
Կոշու ինտեգրալային թեորեմը և բանաձևը 11
Սահմանային անցումը (12)-ի ինտեգրալի նշանի տակ հիմնավորված է հետևյալ փաստարկով։ Քանի որ

ըստ պայմանի u(z) ∈ C DR , ապա Կանտորի թեորեմի համաձայն u(z) ֆունկցիան հավասարաչափ
անընդհատ է DR փակ շրջանում։ Այստեղից հետևում է
u z0 + ρ eiθ ⇒ u z0 + R eiθ ,

երբ ρ → R,
հավասարաչափ զուգամիտությունն ըստ θ ∈ [−π, π], ինչն ապահովում է սահմանային անցումն ինտեգրալի
նշանի տակ։ ✷
Դիտողություն 6. Թեորեմներ 7, 8-ում ապացուցված միջին արժեքի (9) և (10) բանաձևերի ինտեգրալները
կարելի է համարել միջին թվաբանականներ |ζ − z0 | = R շրջանագծի վրա։ Շրջանագծի վրա
միջինների փոխարեն կարելի է դիտարկել միջիններ ամբողջ DR շրջանով։ Դա ստանալու համար
բավական է (11)-(12) հավասարությունները բազմապատկել ρ dρ-ով և ինտեգրել [0, R] հատվածով։
Արդյունքում կստանանք
1
ZZ
f (z0 ) = f (ζ) dm(ζ) , (13)
πR2 DR
1
ZZ
u(z0 ) = u(ζ) dm(ζ) , (14)
πR2 DR
որտեղ dm(ζ) = ρ dρ dθ = dξ dη , ζ = ξ + iη , մակերեսի էլեմենտն է ։

Աստիճանային շարքեր 1 2 Կ. Ավետիսյան, Կոմպլեքս Անալիզ (Դասախոսություններ)
1 Աստիճանային շարքեր Թեորեմ 2. (Կոշի-Ադամար) (1) աստիճանային շարքի համար նշանակենք
նշ. 1
R = p , 0 ≤ R ≤ +∞ :
Աստիճանային շարք է կոչվում lim n
|an |
n→∞
∞
X 1) Եթե 0 < R < +∞, ապա (1) շարքը զուգամետ է |z − z0 | < R շրջանում և տարամետ է
an (z − z0 )n , z0 ∈ C, an = const ∈ C, n = 0, 1, 2, . . . , (1)
n=0 |z − z0 | > R տիրույթում։
շարքը։ Կոմպլեքս աստիճանային շարքը պահպանում է գրեթե բոլոր հատկությունները, որոնք բնորոշ էին 2) Եթե R = +∞, ապա (1) շարքը զուգամետ է ամբողջ կոմպլեքս հարթության վրա, z ∈ C ։
իրական աստիճանային շարքերին։ Ձևակերպենք հիմնարար Աբելի և Կոշի-Ադամարի թեորեմները, որից 3) Եթե R = 0, ապա (1) շարքը զուգամետ է միայն z = z0 կետում և տարամետ է մնացած
պարզ է դառնում, որ կոմպլեքս աստիճանային շարքի զուգամիտության տիրույթը շրջան է , ներառելով ծայրահեղ z 6= z0 կետերում։
դեպքերը։
Աստիճանային շարքերը կարելի է հետազոտել միայն z0 = 0 կենտրոնի համար, R-ը կոչվում է (1) աստիճանային շարքի զուգամիտության շառավիղ, իսկ |z−z0 | < R շրջանը՝ զուգամիտության
∞ շրջան (տիրույթ) ։
X
an z n , an = const ∈ C, n = 0, 1, 2, . . . : (2)
n=0
Թեորեմ 3. (Աստիճանային շարքի անալիտիկությունը)
Դիցուք (1) աստիճանային շարքի զուգամիտության շառավիղը հավասար է R > 0, և |z − z0 | < R

Թեորեմ 1. (Աբել) Եթե (2) աստիճանային շարքը զուգամետ է ինչ-որ z1 6= 0 կետում, ապա
շրջանը (1) շարքի զուգամիտության շրջանն է ։
(2) շարքը բացարձակ զուգամետ է |z| < |z1 | շրջանում և հավասարաչափ զուգամետ է |z| ≤ ρ
Այդ դեպքում շարքի գումարը՝
յուրաքանչյուր շրջանում, ∀ ρ, 0 < ρ < |z1 | ։
∞
X
an (z − z0 )n ,

f (z) = f (z) ∈ H |z − z0 | < R
n=0
անալիտիկ ֆունկցիա է |z − z0 | < R շրջանում, ընդ որում f -ի ածանցյալը կարելի է գտնել ածանցելով
աստիճանային շարքն անդամ առ անդամ ՝

∞
X
f ′ (z) = n an (z − z0 )n−1 : (3)
n=1
Ածանցված (3) շարքի զուգամիտության շրջանը նույնն է ։
Մանրամասն չենք ապացուցի, միայն ստուգենք զուգամիտության շառավղի պահպանումը։ Իսկապես,
ածանցված (3) շարքի զուգամիտության շառավիղը նշանակենք R1 -ով,
1 p √ p p 1
= lim n−1
n |an | = lim n−1
n · lim |an | = lim n |an | =
n−1
:
R1 n→∞ n→∞ n→∞ n→∞ R
Գծ. 1. Աբելի թեորեմի պատկերումը
Ակնհայտ է , որ ածանցված (3) շարքը դարձյալ աստիճանային շարք է , ընդ որում զուգամիտության շրջանը
Բնականաբար, կարելի է ձևակերպել Աբելի թեորեմը (1) աստիճանային շարքի համար։
չի փոխվում։ Թեորեմ 3-ից կստանանք հետևյալ պնդումը։
Հետևանք 1. Աստիճանային շարքի գումարն անվերջ դիֆերենցելի է զուգամիտության շրջանում։

Այժմ հաշվենք աստիճանային շարքի գումարի ածանցյալները, Այստեղ կիրառեցինք երկրաչափական պրոգրեսիայի վերլուծությունը և զուգամետ երկրաչափական շարքը,

∞
z − z0 |z − z0 |
X քանի որ = < 1 , z ∈ Dρ , ζ ∈ γρ :
f (k) (z) = n(n − 1)(n − 2) · · · (n − k + 1) an (z − z0 )n−k = ζ − z0 ρ
n=0
X∞
= n(n − 1)(n − 2) · · · (n − k + 1) an (z − z0 )n−k , k ∈ N,
n=k
f (k) (z0 )
f (k) (z0 ) = k(k − 1)(k − 2) · · · 2 · 1 · ak = k! · ak =⇒ ak = k = 0, 1, 2, . . . , (4)
k!
∞
X f (n) (z0 )
=⇒ f (z) = (z − z0 )n :
n!
n=0
Ստացանք, որ աստիճանային շարքի an գործակիցները ներկայացնում են շարքի գումարի Թեյլորի գործակիցներ,
իսկ ինքը շարքը f -ի Թեյլորի շարքն է ։
2 Անալիտիկ ֆունկցիայի վերլուծումն աստիճանային շարքի
Արդեն նշել էինք, որ աստիճանային շարքի գումարը դիֆերենցելի է և ուրեմն անալիտիկ ֆունկցիա է զուգա֊
միտության շրջանում։ Պարզվում է , որ ճիշտ է նաև հակադարձը։
Թեորեմ 4. Դիցուք f (z) ֆունկցիան անալիտիկ է G ⊂ C տիրույթում, f (z) ∈ H(G), և z0 ∈ G

Գծ. 2. Ֆունկցիայի՝ աստիճանային շարքով վերլուծումը շրջանում
ֆիքսած կետ է ։ Այդ դեպքում {z : |z − z0 | < r} ⊂ G, r = dist (z0 , ∂G), շրջանում f (z) ֆունկցիան
վերլուծվում է աստիճանային շարքի z0 կենտրոնով, Հետևաբար (6)-ից

∞
∞
f (ζ) X (z − z0 )n
= f (ζ) , z ∈ Dρ , ζ ∈ γρ : (7)
ζ −z (ζ − z0 )n+1
X
f (z) = an (z − z0 )n : n=0
n=0
Ցույց տանք, որ ֆիքսած z ∈ Dρ կետի համար (7) շարքը հավասարաչափ զուգամետ է ըստ ζ-ի, ζ ∈ γρ ։
նշ. Գնահատենք
Ապացույց. Դիտարկենք համակենտրոն Dρ = {z : |z − z0 | < ρ} , ρ < r, շրջանը, որը գտնվում է G n
n
f (ζ) (z − z0 ) ≤ max |f (ζ)| |z − z0 | ,

նշ. ζ ∈ γρ : (8)
տիրույթի ներսում, Dρ ⊂ G ։ Նշանակենք այդ շրջանի եզրը, γρ = ∂Dρ = {z : |z − z0 | = ρ} ։
(ζ − z0 )n+1 ζ∈γρ ρn+1
Վերցնենք որևէ կամայական z ∈ Dρ կետ և գրենք Կոշու ինտեգրալային բանաձևը γρ շրջանագծով, Վերջին հաջորդականությունը (8)-ում կարելի է ընտրել որպես մաժորանտ, որի շարքը զուգամետ է ,
∞
1 X |z − z0 | n

1
Z
f (ζ) |z − z0 |
f (z) = dζ , z ∈ Dρ : (5) < +∞ , քանի որ <1 :
2πi ζ −z ρ ρ ρ
γρ n=0
1 Ըստ Վայերշտրասի մաժորանտային հայտանիշի (7) շարքը զուգամետ է հավասարաչափ և բացարձակ ζ ∈ γρ

Վերլուծենք ֆունկցիան (Կոշու կորիզը) աստիճանային շարքի z − z0 աստիճաններով,
ζ −z շրջանագծի վրա։ Հետևաբար օրինական է (7) շարքի անդամ առ անդամ ինտեգրումը γρ շրջանագծով,
1 1 1 1 Z "X ∞
#
= = = 1 f (ζ) 1 (z − z0 )n
Z
ζ −z (ζ − z0 ) − (z − z0 ) ζ − z0 1 − z−z
ζ−z0
0
f (z) = dζ = f (ζ) dζ =
2πi γρ ζ − z 2πi γρ (ζ − z0 )n+1
∞ ∞ n=0
z − z0 n X (z − z0 )n

1 X
∞
" # ∞
= = , z ∈ Dρ , ζ ∈ γρ : (6) X 1
Z
f (ζ) նշ. X
ζ − z0 ζ − z0 (ζ − z0 )n+1 = dζ (z − z0 )n = an (z − z0 )n , (9)
n=0 n=0 2πi γρ (ζ − z0 ) n+1
n=0 n=0
որտեղ նշանակված են գործակիցները 4 Լիուվիլլի թեորեմը

1 f (ζ)
Z
def
an = dζ , n = 0, 1, 2, . . . , 0 < ρ < r = dist (z0 , ∂G) : (10)
2πi γρ (ζ − z0 )n+1 Սահմանում 1. Ամբողջ C հարթության մեջ անալիտիկ f (z) ∈ H(C) ֆունկցիան կոչվում է ամբողջ
Կարևոր է , որ (10) գործակիցները և ինտեգրալները կախված չեն ρ, 0 < ρ < r, շառավիղներից՝ համաձայն ֆունկցիա։
Կոշու ինտեգրալային թեորեմի (երկկապ տիրույթների համար)։ Ստացված (9) աստիճանային շարքը զուգամետ Ամբողջ ֆունկցիաների օրինակներ են՝ ez , sin z, cos z, sh z, ch z, P (z) (բազմանդամ) և այլն։
է յուրաքանչյուր z ∈ Dρ կետում։ ✷
Թեորեմ 5. (Լիուվիլլի թեորեմ) Սահմանափակ ամբողջ ֆունկցիան հաստատուն է ։

Թեորեմներ 3 և 4-ից եզրակացնում ենք, որ աստիճանային շարքի վերլուծումը ֆունկցիայի անալիտիկության
անհրաժեշտ և բավարար պայման է ։ Նման վերլուծումը կարելի է անգամ համարել անալիտիկ ֆունկցիայի Ապացույց. Դիցուք f (z) ∈ H(C) ֆունկցիան ամբողջ է ։ Վերլուծենք այն աստիճանային շարքի z = 0
2-րդ սահմանում։ կենտրոնով,

∞
X
f (z) = an z n , z ∈ C, (13)
n=0
որը զուգամետ է ամբողջ հարթության վրա։ Ըստ պայմանի, ∃ C = const > 0 s.t. |f (z)| ≤ C, z∈C։
3 Կոշու անհավասարությունները
Գրենք Կոշու անհավասարությունները an գործակիցների համար և գնահատենք,
Դիցուք f (z) ֆունկցիան անալիտիկ է {|z − z0 | ≤ r} փակ շրջանում, f (z) ∈ H {|z − z0 | ≤ r} ։

M (r) C
|an | ≤ ≤ n, 0 < r < +∞, n = 0, 1, 2, . . . , : (14)
rn r
Թեորեմ 4-ի համաձայն f (z) ֆունկցիան վերլուծվում է աստիճանային (կամ Թեյլորի) շարքի՝
Երբ n ≥ 1, ձգտեցնելով r → +∞ (14)-ում, կստանանք
∞
1 f (ζ)
X Z
n
f (z) = an (z − z0 ) , an = dζ , n = 0, 1, 2, . . . , :
2πi |ζ−z0 |=r (ζ − z0 )n+1 |an | ≤ 0, այսինքն an = 0 , n = 1, 2, . . . , :
n=0
Նշանակենք ֆունկցիայի մոդուլի մաքսիմումը շրջանագծի վրա,

Հետևաբար (13)-ից
def f (z) = a0 = const, z ∈ C,

M (r) = Mf (r) = max |f (ζ)| ,
|ζ−z0 |=r
ինչը և պահանջվում էր ապացուցել։ ✷
և գնահատենք աստիճանային շարքի գործակիցները (Թեյլորի գործակիցները),
Նույն մեթոդներով կարելի է Լիուվիլլի թեորեմն ընդհանրացնել։
1 |f (ζ)| 1 M (r) 1 M (r) M (r)
Z Z
|an | ≤ |dζ| ≤ |dζ| = 2πr = , n = 0, 1, 2, . . . , :
2π |ζ−z0 |=r |ζ − z0 |n+1 2π rn+1 |ζ−z0 |=r 2π rn+1 rn
Թեորեմ 6. (Լիուվիլլի ընդհանրացված թեորեմ)
Հենց սրանք են Կոշու անհավասարությունները՝
Դիցուք f -ն ամբողջ ֆունկցիա է , f (z) ∈ H(C), և ունի աստիճանային մաժորանտ, այսինքն
M (r)
|an | ≤ , n = 0, 1, 2, . . . , : (11)
rn
∃ m ∈ Z, m ≥ 0, ∃ C, R = const > 0, s.t. |f (z)| ≤ C |z|m ∀ z, |z| > R : (15)
Հաշվի առնելով, որ աստիճանային շարքի գործակիցները նույն Թեյլորի գործակիցներն են, տե՛ս (4), կարող
Այդ դեպքում f (z) ֆունկցիան բազմանդամ է , որի աստիճանը չի գերազանցում m-ը։
ենք (11) անհավասարություններն արտագրել նոր տեսքով,
Ապացույց. Դարձյալ վերլուծենք ֆունկցիան զուգամետ աստիճանային շարքի z = 0 կենտրոնով,

f (z0 ) ≤ n! M (r) ,
(n)
n = 0, 1, 2, . . . , : (12)
rn ∞
X
f (z) = an z n , z ∈ C, (16)
n=0
Գրենք Կոշու անհավասարությունները an գործակիցների համար և գնահատենք, Ապացույց. Նշենք, որ իրական u և v ֆունկցիաների անվերջ դիֆերենցելիությունը պետք է հասկանալ
M (r) C rm C մասնակի ածանցյալների իմաստով։ Հիշենք անալիտիկ ֆունկցիայի ածանցյալի բանաձևերը,

|an | ≤ ≤ n = n−m , R < r < +∞, n = 0, 1, 2, . . . , : (17)
rn r r ∂u ∂v ∂v ∂u
f ′ (z) = +i = −i :
∂x ∂x ∂y ∂y
Երբ n > m, ձգտեցնելով r → +∞ (17)-ում, կստանանք
Նախորդ պնդման համաձայն f ′ (z) ֆունկցիան ևս անալիտիկ է , որի իրական ու կեղծ մասերը, հետևաբար,
|an | ≤ 0, այսինքն an = 0 , n>m : առնվազն անընդհատ են և մասնակի ածանցյալներ ունեն։ Պնդում 2-ը կարելի է երկրորդ անգամ կիրառել,
f ′′ (z) ∈ H(G), և դատողությունները կրկնել u և v ֆունկցիաների 2-րդ կարգի մասնակի ածանցյալների

Հետևաբար (16)-ից
m
X նկատմամբ և այլն։ Արդյունքում՝ u, v ∈ C ∞ (G)։ ✷
f (z) = an z n , z ∈ C,
n=0
այսինքն f (z) ֆունկցիան բազմանդամ է , որի աստիճանն առավելագույնը m է ։ ✷ Պնդում 4. G ⊂ C տիրույթում հարմոնիկ u(z) ֆունկցիան անվերջ դիֆերենցելի է , u ∈ C ∞ (G),
այսինքն
u(z) ∈ h(G) =⇒ u ∈ C ∞ (G) :

5 Անալիտիկ և հարմոնիկ ֆունկցիաների անվերջ դիֆերենցելիությունը
նշ.
Ապացույց. Ֆիքսենք կամայական ∀ z0 ∈ G կետ և այդ կետի փոքր շրջակայք, Dρ = {z : |z−z0 | < ρ} ⊂ G,
որը միակապ տիրույթ է ։ Գտնենք Dρ շրջանում անալիտիկ ֆունկցիա, որի իրական մասը համընկնում է
Պնդում 1. G ⊂ C տիրույթում ցանկացած անալիտիկ ֆունկցիա անվերջ դիֆերենցելի է այդ տիրույթում։
տվյալ u(z) ֆունկցիայի հետ, ∃ f (z) ∈ H(Dρ ) s.t. Re f = u ։ Ըստ Պնդում 3-ի u(z) ֆունկցիան
Ապացույց. Կամայական ∀ z0 ∈ G կետի շրջակայքում f (z) ∈ H(G) անալիտիկ ֆունկցիան համաձայն անվերջ դիֆերենցելի է որպես անալիտիկ ֆունկցիայի իրական մաս, այսինքն
Թեորեմ 4-ի վերլուծենք աստիճանային շարքի՝ u = Re f , f (z) ∈ H(Dρ ) =⇒ u(z) ∈ C ∞ (Dρ ) =⇒ u(z) ∈ C ∞ (G) ,
∞
X
f (z) = an (z − z0 )n ∀ z, |z − z0 | < R < dist (z0 , ∂G) : ինչն ավարտում է ապացույցը։ ✷
n=0
Ըստ Թեորեմ 3-ի աստիճանային շարքի գումարն անվերջ դիֆերենցելի է տվյալ շրջանում։ ✷
Պնդում 5. Դիցուք f (z) ֆունկցիան անալիտիկ է G ⊂ C տիրույթում, f (z) ∈ H(G), և L-ը (L ⊂ G)
փակ, պարզ, ուղղելի կոր է , որի ներքին տիրույթը նշանակենք D-ով, ∂D = L ։ Այդ դեպքում
Նույն գաղափարը պարունակվում է հաջորդ պնդման մեջ։
f (ζ) dζ
Z
n!
f (n) (z) = , z ∈ D, n = 0, 1, 2, . . . : (18)
2πi L (ζ − z)n+1
Պնդում 2. G ⊂ C տիրույթում անալիտիկ ֆունկցիայի ածանցյալը ևս անալիտիկ է այդ տիրույթում,
Ապացույց. Ֆիքսած z ∈ D կենտրոնով վերցնենք բավականաչափ փոքր շրջանագիծ՝ γρ ⊂ D,
այսինքն
նշ.
γρ = {ζ : |ζ − z| = ρ} ։ Ըստ Կոշու ինտեգրալային թեորեմի երկկապ տիրույթների համար և աստիճանային
f (z) ∈ H(G) =⇒ f ′ (z) ∈ H(G) :
շարքի գործակիցների (10) բանաձևի
1 f (ζ) dζ 1 f (ζ) dζ
Z Z
= = an n = 0, 1, 2, . . . ,
2πi L (ζ − z)n+1 2πi γρ (ζ − z)n+1
Պնդում 3. G ⊂ C տիրույթում անալիտիկ f = u + iv ֆունկցիայի իրական ու կեղծ մասերն անվերջ
դիֆերենցելի են, u, v ∈ C ∞ (G), այսինքն որտեղ an թվերը z-ի շրջակայքում f -ի աստիճանային շարքի գործակիցներն են ,
∞
X
∞
f (λ) = an (λ − z)n :
f (z) ∈ H(G) =⇒ u, v ∈ C (G) : n=0
f (n) (z) Φ(z) ∈ H(G), Φ′ (z) = f (z) ։ Պնդում 2-ի համաձայն անալիտիկ ֆունկցիայի ածանցյալը ևս անալիտիկ
Մյուս կողմից, an թվերը նաև Թեյլորի գործակիցներն են , an = ։ Տեղադրելով ստանում ենք
n!
ֆունկցիա է , Φ′ (z) = f (z) ∈ H(G) ։ ✷
f (n) (z) 1 f (ζ) dζ
Z
= an = , n = 0, 1, 2, . . . ,
n! 2πi L (ζ − z)n+1
և (18) բանաձևը ստացված է ։ ✷ Ձևակերպենք անալիտիկության մեկ այլ բավարար պայման, որը կապված է հավասարաչափ զուգամետ
շարքերի հետ։
Թեորեմ 8. (Վայերշտրասի թեորեմը հավասարաչափ զուգամետ շարքերի մասին)
Դիցուք fn (z), n = 1, 2, . . . , ֆունկցիաներն անալիտիկ են G ⊂ C տիրույթում, fn (z) ∈ H(G), և

∞
X
f (z) = fn (z)
n=1
շարքը հավասարաչափ զուգամետ է G տիրույթի ներսում, այսինքն G-ում պարունակվող յուրաքանչյուր
կոմպակտում։ Այդ դեպքում
1) f (z) ∈ H(G), այսինքն շարքի գումարը նույնպես անալիտիկ ֆունկցիա է ;
2) շարքը կարելի է անդամ առ անդամ ածանցել,

∞
X
f (k) (z) = fn(k) (z), z ∈ G, k = 1, 2, . . . ;
Գծ. 3. Կոշու ինտեգրալային թեորեմի կիրառումու երկկապ տիրույթում n=1
3) ստացված բոլոր ածանցված շարքերը հավասարաչափ զուգամետ են G տիրույթի ներսում։
6 Անալիտիկության բավարար պայման։ Մորերայի թեորեմը
Կոշու ինտեգրալային թեորեմի համաձայն անալիտիկության տիրույթի ներսում գտնվող ցանկացած փակ կորով
(որի ներքին տիրույթը միակապ է) տարածված ինտեգրալը հավասար է զրոյի։ Պարզվում է , որ հակադարձ
պնդումը նույնպես ճիշտ է ։
Թեորեմ 7. (Մորերայի թեորեմը) Դիցուք f (z) ֆունկցիան անընդհատ է G ⊂ C միակապ
տիրույթում, f (z) ∈ C(G), և ցանկացած L ⊂ G փակ կորով նրա ինտեգրալը հավասար է զրոյի,
I
f (z) dz = 0 ։ Այդ դեպքում f -ն անալիտիկ ֆունկցիա է G-ում, f (z) ∈ H(G) ։
L
Ապացույց. Փակ կորով ինտեգրալի զրո լինելու պայմանը կարելի է փոխարինել ինտեգրալի՝ ճանապարհից
անկախության համարժեք պայմանով,

I Z z
f (z) dz = 0 ∀ փակ L ⊂ G ⇐⇒ Φ(z) = f (ζ) dζ անկախ է ինտեգրման կորի տեսքից :
L z0
Մեզ արդեն հայտնի է , որ Φ(z) ֆունկցիան f -ի նախնականն է և անալիտիկ է G տիրույթում,

Անալիտիկ ֆունկցիաների զրոները, միակության թեորեմը, մոդուլի մաքսիմումի սկզբունքը 1 2 Կ. Ավետիսյան, Կոմպլեքս Անալիզ (Դասախոսություններ)
1 Անալիտիկ ֆունկցիաների զրոները Թեորեմ 1. (k-րդ կարգի զրոյի հայտանիշը)

Դիցուք f (z) ֆունկցիան անալիտիկ է z0 ∈ C կետի ինչ-որ U (z0 ) շրջակայքում, f (z) ∈ H U (z0 ) ։
Սահմանում 1. z0 ∈ C կետը կոչվում է f (z) ֆունկցիայի զրո, եթե f (z0 ) = 0 ։ Այդ դեպքում
! !
U (z0 ), z0 ∈ C, շրջակայքում անալիտիկ f (z) ֆունկցիան վերլուծենք աստիճանային (Թեյլորի) շարքի,
f (z) = (z−z0 )k g(z),

z0 կետը f -ի k-րդ կարգի զրո է ⇐⇒ որտեղ g(z) ∈ H U (z0 ) , g(z0 ) 6= 0
∞
X
f (z) = an (z − z0 )n = a0 + a1 (z − z0 ) + a2 (z − z0 )2 + · · · =
n=0
f ′ (z0 ) f ′′ (z0 )
= f (z0 ) + (z − z0 ) + (z − z0 )2 + · · · :
1! 2! Այս հայտանիշը զրոների մասին ավելին է պնդում, քան բուն ձևակերպումը ։ Քանի որ g(z) անալիտիկ
Եթե գործ ունենք f 6≡ 0 ոչ հաստատուն ֆունկցիայի զրոյի հետ, ապա a0 = f (z0 ) = 0։ Թեյլորի հաջորդ ֆունկցիան նաև անընդհատ է , ապա
գործակիցները նույնպես կարող են զրո լինել։
g(z0 ) 6= 0 =⇒ g(z) 6= 0 z0 կետի ինչ-որ V(z0 ) շրջակայքում :
Սահմանում 2. Եթե
Հետևաբար, g(z) և f (z) ֆունկցիաները V(z0 ) շրջակայքում ուրիշ զրոներ չունեն (բացի z0 -ից)։ Ուրեմն
f (z0 ) = f ′ (z0 ) = f ′′ (z0 ) = · · · = f (k−1) (z0 ) = 0, իսկ f (k) (z0 ) 6= 0 (k ∈ N),
ապացուցված է հետևյալ պնդումը։
ապա z0 կետը կոչվում է f (z) ֆունկցիայի k-րդ կարգի զրո կամ k-պատիկ զրո։
Միապատիկ զրոն (k = 1) անվանում են նաև պարզ զրո։ Հետևանք 1. Ոչ հաստատուն f 6≡ 0 ֆունկցիայի զրոները մեկուսացված են իրարից, այսինքն զրոյի
շրջակայք գոյություն ունի, որտեղ ուրիշ զրո չկա։

k-պատիկ զրոյի դեպքում Թեյլորի շարքը z0 կետում կարելի է պարզեցնել և ձևափոխել,
Միակ բացառությունն է f ≡ 0 ֆունկցիան։
f k (z0 )

f (z) = ak (z − z0 )k + ak+1 (z − z0 )k+1 + · · · = ak = 6= 0
k!
f k (z0 ) f (k+1) (z0 )
= (z − z0 )k + (z − z0 )k+1 + · · · =
k! (k + 1)!
" #
f k (z0 ) f (k+1) (z0 ) նշ. 2 Միակության թեորեմը
= (z − z0 )k + (z − z0 ) + · · · = (z − z0 )k g(z),
k! (k + 1)!

որտեղ g(z) ֆունկցիան անալիտիկ է z0 կետի U (z0 ) շրջակայքում, g(z) ∈ H U (z0 ) , և g(z0 ) 6= 0 ։
Թեորեմ 2. (Միակության թեորեմը)
Հակադարձ պնդումը նույնպես ճիշտ է ։ Եթե
Դիցուք f (z) ֆունկցիան անալիտիկ է G ⊂ C տիրույթում, f (z) ∈ H(G), և f (ζn ) = 0 , ζn ∈ G,
f (z) = (z − z0 )k g(z),

որտեղ g(z) ∈ H U (z0 ) , g(z0 ) 6= 0,
n = 1, 2, . . . ։ Եթե զրոների {ζn }∞
n=1 հաջորդականությունը գոնե մեկ կուտակման (սահմանային)
ապա z0 կետը f (z) ֆունկցիայի k-րդ կարգի զրո է ։ Իսկապես, g(z) ֆունկցիան վերլուծենք կետ ունի G տիրույթի ներսում, ապա f ≡0 G-ում։
աստիճանային (Թեյլորի) շարքի,
f (z) g ′ (z0 ) g ′′ (z0 )

k
= g(z) = g(z0 ) + (z − z0 ) + (z − z0 )2 + · · · , Դիտողություն 1. Միակության թեորեմը պնդում է , որ
(z − z0 ) 1! 2!
g ′ (z0 ) g ′′ (z0 )
f (z) = g(z0 ) (z − z0 )k + (z − z0 )k+1 + (z − z0 )k+2 + · · · , Եթե անալիտիկ ֆունկցիայի զրոները կուտակվում են տիրույթի ներսում, ապա f ≡0 ։
1! 2!
f k (z0 ) Թեորեմը կարելի է վերաձևակերպել այսպես.
որտեղ g(z0 ) = 6= 0 ։ Հետևաբար z0 կետը f (z) ֆունկցիայի k-րդ կարգի զրո է ։
k! Ոչ զրոյական անալիտիկ ֆունկցիայի զրոները չեն կարող կուտակվել
Այսպիսով, ապացուցեցինք հետևյալ հայտանիշը զրոյի կարգի մասին։
տիրույթի ներսում, այլ կարող են կուտակվել միայն տիրույթի եզրի մոտ։
Միացնենք z0 , z ′ ∈ G կետերը L = z0 z ′ ⊂ G բեկյալով (կամ կորով) ։ Բեկյալն անջատված է G-ի

def
եզրից, նշանակենք δ = dist (L, ∂G) > 0 ։ Տրոհենք L բեկյալը z0 , z1 , z2 , . . . , zn = z ′ ∈ L կետերով
այնպես, որ |zk − zk+1 | < δ , k = 0, 1, 2, . . . , n − 1 ։ Կառուցենք zk կենտրոններով և δ > 0 շառավղով
շրջաններ՝
def
D0 = {z : |z − z0 | < δ} ,
def
D1 = {z : |z − z1 | < δ} ,
··· ···
def
Dn−1 = {z : |z − zn−1 | < δ} :
Շրջանները կառուցված են այնպես, որ zk−1 , zk+1 ∈ Dk ։ Ինչպես արդեն ապացուցել էինք (2)-ում, f ≡ 0
Գծ. 1. Անալիտիկ ֆունկցիայի զրոների բաշխումը տիրույթում
D0 -ում, մասնավորապես z1 ∈ D0 կետում, f (z1 ) = 0 ։
Այժմ դիտարկենք D1 շրջանը, որի կենտրոնը զրոների կուտակման կետ է ։ Նույն դատողությունները
Թեորեմ 2-ի ապացույցը. Դիցուք z0 ∈ G կետը {ζn } զրոների կուտակման (սահմանային) կետ է ։ Այդ
կրկնելով, ինչպես D0 -ի և (2)-ի դեպքում, կստանանք f ≡ 0 D1 -ում, մասնավորապես z2 ∈ D1 կետում,
դեպքում ∃ {ζnk } ⊂ {ζn } ենթահաջորդականություն այնպիսին, որ lim ζnk = z0 ։ Առանց խախտելու
k→∞ f (z2 ) = 0 ։ Շարունակելով նույն կերպ մինչև Dn−1 շրջանը, վերջնականապես կստանանք f ≡ 0 Dn−1
ընդհանրությունը կարելի է համարել, որ lim ζn = z0 ։
n→∞ շրջանում, մասնավորապես zn = z ′ ∈ Dn−1 կետում, f (z ′ ) = 0 ։ ✷
f (z) ֆունկցիայի անընդհատությունը բերում է f (z0 ) = lim f (ζn ) = 0 պայմանին, այսինքն z0
n→∞
նշ.
կուտակման կետը ևս զրո է ։ Վերցնենք z0 կետի D = {z : |z − z0 | < ρ0 } շրջակայքը, որտեղ
def
ρ0 = dist (z0 , ∂G) ։ Այդ շրջակայքում f (z) ֆունկցիան կարելի է վերլուծել աստիճանային շարքի,
f ′ (z0 ) f ′′ (z0 ) f (n) (z0 )

f (z) = (z − z0 ) + (z − z0 )2 + · · · + (z − z0 )n + · · · , z∈D : (1)
1! 2! n!
Դիտարկենք երկու հնարավոր դեպք։
Եթե բոլոր f (k) (z0 ) = 0, k = 0, 1, 2, . . . , ապա f ≡ 0 D շրջանում ։
Եթե (1)-ում Թեյլորի ոչ բոլոր գործակիցներն են զրո, ապա ինչ-որ k-ի համար (k ∈ N),
f (z0 ) = f ′ (z0 ) = f ′′ (z0 ) = · · · = f (k−1) (z0 ) = 0, և f (k) (z0 ) 6= 0,
այսինքն z0 -ն f -ի k-րդ կարգի զրո է ։ Ըստ Հետևանք 1-ի z0 -ն f -ի մեկուսացված զրո է , սակայն մյուս
կողմից z0 -ն f -ի զրոների կուտակման կետ է ։ Ստացված հակասությունը ցույց է տալիս, որ այս դեպքն
անհնար է , և մնում է
Գծ. 2. Անալիտիկ ֆունկցիայի
f (z) ≡ 0, z∈D , (2)
զրոների տարածումը
դեպքը։ Որպեսզի ապացուցենք, որ f ≡ 0 ամբողջ G տիրույթում, վերցնենք կամայական ∀ z′ ∈G և
ցույց տանք, որ f (z ′ ) =0։

Միակության թեորեմը հաճախ ձևակերպում և կիրառում են ոչ թե մեկ, այլ երկու ֆունկցիաների համար։ Դիտողություն 2. Իրական դիֆերենցելի ֆունկցիաների համար միակության թեորեմը սխալ է , այսինքն
ոչ զրոյական իրական դիֆերենցելի ֆունկցիայի զրոները կարող են կուտակվել տիրույթի ներսում։

Հետևանք 2. (Միակության թեորեմը) Օրինակ, ամբողջ իրական առանցքի վրա որոշված
Դիցուք f (z), g(z) ֆունկցիաները անալիտիկ են G ⊂ C տիրույթում, f (z), g(z) ∈ H(G), 
1
x2 sin , x 6= 0,

f (x) = x
և f (ζn ) = g(ζn ) , ζn ∈ G, n = 1, 2, . . . ։ Եթե զրոների {ζn } հաջորդականությունը գոնե մեկ 
0, x = 0,
կուտակման (սահմանային) կետ ունի G տիրույթի ներսում, ապա f ≡ g G-ում։
1
դիֆերենցելի ֆունկցիայի զրոները՝ xk = , k = ±1, ±2, . . . , կուտակվում են սկզբնակետում,
πk
Ապացուցելու համար բավական է Թեորեմ 2-ը կիրառել f (z) − g(z) տարբերության նկատմամբ։ 1
xk = → 0 (k → ∞) ։ Մինչդեռ ֆունկցիան նույնաբար զրո չէ , f 6≡ 0։
πk
Այս օրինակը ևս մեկ անգամ ցույց է տալիս, թե որքան շատ կարող են տարբերվել իրական և
Նկատենք, որ {ζn } հաջորդականության փոխարեն կարող է հանդես գալ կորի աղեղ, հատված և ցանկացած
կոմպլեքս դիֆերենցելի ֆունկցիաները։
Γ ⊂ G բազմություն, որն ունի գոնե մեկ կուտակման կետ G-ում։ Ներկայացնենք միակության թեորեմի մեկ
կիրառում, որը ցույց կտա նրա արդյունավետությունը։
Նպատակադրվենք հիմնական եռանկյունաչափական նույնությունը՝
sin2 x + cos2 x = 1, x ∈ R, (3)
տարածել կոմպլեքս z-երի վրա։ Նշանակենք
def def
f (z) = sin2 z + cos2 z , g(z) ≡ 1, z∈C :
Պարզ է , որ ֆունկցիաներն անալիտիկ են C-ում, այսինքն ամբողջ ֆունկցիաներ են, f (z), g(z) ∈ H(C)։
Մեր ունեցած (3) նույնությունը նշանակում է , որ f և g անալիտիկ ֆունկցիաները համընկնում են իրական
առանցքի վրա, R ⊂ C, որը կուտակման կետեր ունի C-ում,
f (z) = g(z), ∀ z = x ∈ R = {Im z = 0} :
Հետևաբար ըստ միակության թեորեմի (Հետևանք 2) ստանում ենք
f (z) = g(z), այսինքն sin2 z + cos2 z = 1, ∀z∈C,
ինչը և ցանկանում էինք ապացուցել։

3 Մոդուլի մաքսիմումի սկզբունքը
Թեորեմ 3. (Մոդուլի մաքսիմումի սկզբունքը)
1-ին ձևակերպումը. Դիցուք f (z) ֆունկցիան անալիտիկ է G ⊂ C տիրույթում, f (z) ∈ H(G) ։
Եթե max |f (z)| մաքսիմումը հասանելի է G տիրույթի ներսում, ապա f ≡ const ։

z∈G
2-րդ ձևակերպումը. Դիցուք f (z) ֆունկցիան անալիտիկ է G ⊂ C տիրույթում, f (z) ∈ H(G) ։
Եթե f 6≡ const, ապա f -ի մոդուլը չի կարող հասնել իր մաքսիմումին G տիրույթի ներսում։
3-րդ ձևակերպումը. Դիցուք f (z) ֆունկցիան անալիտիկ է G ⊂ C սահմանափակ տիրույթում և
անընդհատ է նրա փակման մեջ, f (z) ∈ H(G) ∩ C(G) ։ Այդ դեպքում
max |f (z)| = max |f (z)| : Գծ. 3. |f (z)| ֆունկցիայի մաքսիմումի կետը տիրույթի ներսում
z∈G z∈∂G
Միջին արժեքի բանաձևը գնահատենք մոդուլով,

Իսկ եթե նաև հայտնի է , որ f 6≡ const, ապա f -ն իր մոդուլը մաքսիմումին հասնում է միայն G-ի
π
1
Z
եզրի վրա (բայց ոչ G-ի ներսում), այսինքն f z0 + reiθ dθ ≤ max f z0 + reiθ ≤ M ,

M = |f (z0 )| ≤ ∀ r < R = dist (z0 , ∂G),
2π −π θ∈[−π,π]
|f (z0 )| < max |f (z)| , ∀ z0 ∈ G : այսինքն

z∈∂G π
1
Z
f z0 + reiθ dθ = M ,

∀ r < R = dist (z0 , ∂G) : (4)
2π −π
Ֆիքսած r-ի համար ապացուցենք, որ

Ապացույց. Պարզ է , որ 1-ին և 2-րդ ձևակերպումները համարժեք են, իսկ 3-րդ ձևակերպումը մի փոքր ավելի
թույլ է ։ Ուստի ապացուցենք 1-ին ձևակերպումը։ f z0 + reiθ = M

∀ θ ∈ [−π, π] (r ֆիքսած է) : (5)
Ըստ պայմանի |f (z)| ֆունկցիան G տիրույթում մաքսիմումի կետ ունի,

Իսկապես, ենթադրենք հակառակը՝
նշ.
∃ z0 ∈ G s.t. |f (z0 )| = sup |f (z)| = max |f (z)| = M > 0 : ∃ θ0 ∈ [−π, π] s.t. f z0 + reiθ0 < M :

z∈G z∈G
Մենք համարեցինք, որ M > 0, քանի որ M = 0 դեպքը կավարտեր ապացույցը։ Ֆունկցիայի անընդհատության շնորհիվ,
Գրենք z0 կետում միջին արժեքի բանաձևը բոլոր բավականաչափ փոքր շառավիղների համար, նշ. f z0 + reiθ ≤ M1 < M

∃ ℓ = (θ0 − ε, θ0 + ε), ∃ M1 < M s.t. ∀θ∈ℓ :
π
1
Z
նշ.
f z0 + reiθ dθ , Տրոհենք (4) ինտեգրալը ℓ աղեղով և մնացած մասով,

f (z0 ) = ∀ r < R = dist (z0 , ∂G),
2π −π
նշ.
Նշանակենք նաև Dr = {z : |z − z0 | ≤ r} ⊂ G փակ շրջանը։
Անալիտիկ ֆունկցիաների զրոները, միակության թեորեմը, մոդուլի մաքսիմումի սկզբունքը 9
π θ0 +ε
1 f z0 + reiθ dθ = 1 f z0 + reiθ dθ + 1
Z Z Z
f z0 + reiθ dθ ≤

M=
2π −π 2π θ0 −ε 2π (−π,π)\ℓ
1 h i 1 h i
≤ M1 · 2ε + M (2π − 2ε) < M · 2ε + M (2π − 2ε) = M :
2π 2π
Ստացված M < M հակասությունն ապացուցում է (5) հավասարությունը։
Ավելին, r < R շառավղի կամայականության շնորհիվ

f (z) = M = const ∀ z ∈ D r0 (r0 < R ֆիքսած է) : (6)
Ուրեմն, ապացուցված է , որ |f (z)| ֆունկցիան հաստատուն է z0 մաքսիմումի կետի որևէ Dr0 շրջակայքում։
Ցույց տանք, որ ինքը f (z) ֆունկցիան նույնպես հաստատուն է ։ Քանի որ M > 0, ապա կարող ենք
դիտարկել f -ի լոգարիթմը, ավելի ստույգ՝ լոգարիթմի գլխավոր արժեքը,
ln f (z) = ln |f (z)| + i arg f (z) = ln M + i arg f (z) = const + i arg f (z), z ∈ D r0 :
Ստացանք ln f (z) անալիտիկ ֆունկցիան, որի իրական մասը հաստատուն է Dr0 -ում։ Կոշի-Ռիմանի
պայմաններից հետևում է , որ ամբողջ ln f (z) անալիտիկ ֆունկցիան նույնպես հաստատուն է Dr0 -ում,
ln f (z) ≡ const =⇒ f (z) ≡ const , z ∈ D r0 :
Ըստ միակության թեորեմի
f (z) ≡ const ամբողջ G տիրույթում ,
ինչը և պահանջվում էր ապացուցել։ ✷
Դիտողություն 3. Նմանօրինակ մաքսիմումի (նաև մինիմումի) սկզբունք տեղի ունի ֆունկցիաների
ավելի լայն դասի՝ հարմոնիկ ֆունկցիաների համար։

Լորանի շարքեր։ Մեկուսացված եզակի կետեր 1 2 Կ. Ավետիսյան, Կոմպլեքս Անալիզ (Դասախոսություններ)
1 Լորանի շարքեր
Սահմանում 1.
∞
X
an (z − z0 )n , an , z0 ∈ C, (1)
n=−∞
տեսքի շարքերը կոչվում են Լորանի շարքեր։ Կոմպլեքս an թվերը կոչվում են Լորանի գործակիցներ։
Լորանի շարքը կարելի է տրոհել երկու շարքերի՝
∞
X −∞
X
an (z − z0 )n + an (z − z0 )n : (2)
n=0 n=−1
Առաջինը (2)-ում աստիճանային շարք է և նրա զուգամիտության տիրույթը շրջան է ՝ |z − z0 | < R ։ Իսկ
երկրորդը (2)-ում աստիճանային շարք չէ , սակայն փոխարինման միջոցով այն կարելի է բերել աստիճանային
շարքի,
−∞
X ∞
X ∞
X
an (z − z0 )n = a−k (z − z0 )−k = a−k tk ,
n=−1 k=1 k=1
1 Գծ. 1. Լորանի շարքի զուգամիտության տիրույթը

որտեղ նշանակված է t = ։ Ենթադրենք վերջին աստիճանային շարքի զուգամիտության տիրույթը
z − z0
1
|t| < շրջանն է ,
ρ Թեորեմ 1. (Լորանի թեորեմը)
1 1 1 D = {z : ρ < |z − z0 | < R} օղակում ցանկացած անալիտիկ ֆունկցիա, f (z) ∈ H(D), այդ օղակում
|t| < ⇐⇒ < ⇐⇒ |z − z0 | > ρ :
ρ |z − z0 | ρ
(միակ եղանակով) ներկայացվում է Լորանի զուգամետ շարքով,
Քանի որ Լորանի (1) շարքի զուգամիտությունը համարժեք է (ըստ սահմանման) (2) երկու շարքերի զու֊ ∞
X
f (z) = an (z − z0 )n , z∈D : (3)
գամիտությանը, ապա Լորանի (1) շարքի զուգամիտության տիրույթը վերածվում է օղակի՝
n=−∞
նշ.
D = Dρ,R = {z : ρ < |z − z0 | < R} ։ Լորանի գործակիցները կարելի է որոշել հետևյալ բանաձևերով,
Օղակի արտաքին տիրույթում Լորանի (1) շարքը տարամետ է։ Հնարավոր են ծայրահեղ դեպքեր։ 1
Z
f (ζ)
an = dζ , n = 0, ±1, ±2, . . . , ρ<r<R :
1) Եթե ρ > R, ապա Լորանի (1) շարքը տարամետ է ամենուրեք, D = ∅ ; 2πi |ζ−z0 |=r (ζ − z0 )n+1
2) Եթե ρ = 0 < R < ∞, ապա D օղակը վերածվում է անկենտրոն շրջանի, 0 < |z − z0 | < R ; Լորանի an գործակիցները կախված չեն r-ի ընտրությունից։
3) Եթե 0 < ρ < ∞, R = ∞, ապա D օղակը վերածվում է շրջանի արտաքին տիրույթի՝ ρ < |z−z0 | < +∞;
Լորանի Թեորեմ 1-ի ապացույցը շատ նման է աստիճանային շարքերի համապատասխան թեորեմի ապացույցին։
4) Եթե ρ = 0, R = ∞, ապա D = C \ {z0 } ։
Նույն կերպ կարելի է գնահատել Լորանի գործակիցները և ստանալ Կոշու անհավասարություններ,
Նկարագրված բոլոր մասնավոր դեպքերում D տիրույթն օղակ է կոչվում, թույլատրվում և ընդգրկվում է
Z
1 |f (ζ)| M (r)
թեորեմներում։ |an | ≤ |dζ| ≤ , n = 0, ±1, ±2, . . . ,
2π |ζ−z0 |=r |ζ − z0 |n+1 rn
Լորանի շարքերը, աստիճանային շարքերի ընդհանրացում հանդիսանալով, ձեռք են բերում նրանց որոշ
որտեղ նշանակված է ֆունկցիայի մոդուլի մաքսիմումը շրջանագծի վրա,
հատկություններ, հատկապես անալիտիկ ֆունկցիայի վերլուծումը Լորանի շարքով, Լորանի շարքի գործակիցների
def
M (r) = Mf (r) = max |f (ζ)| :
տեսքը, նրանց գնահատականները և այլն։ Ձևակերպենք մի քանի կարևոր թեորեմներ։ |ζ−z0 |=r
Թեորեմ 2. (Լորանի հակադարձ թեորեմը) 2 Անալիտիկ ֆունկցիայի մեկուսացված եզակի կետերը

Եթե (3) շարքը զուգամետ է ինչ-որ D օղակում, ապա շարքի f (z) գումարն անալիտիկ ֆունկցիա
է այդ օղակում, f (z) ∈ H(D), և (3) շարքը f -ի Լորանի շարքն է ։ z0 ∈ C կենտրոնով 0 < |z − z0 | < R օղակը կոչվում է z0 -ի անկենտրոն շրջակայք։
z0 = ∞ անվերջ հեռու կետի անկենտրոն շրջակայք է համարվում R < |z| < +∞ օղակը։
Ֆունկցիայի անալիտիկությունն անմիջապես հետևում է Աբելի և Վայերշտրասի թեորեմներից։
Սահմանում 2. Լորանի (1) շարքի (2)-ի երկու շարքերից առաջինը (աստիճանային շարքը՝ ոչ բացասական
Սահմանում 3. Դիցուք f (z) ֆունկցիան անալիտիկ է z0 ∈ C կետի 0 < |z − z0 | < R անկենտրոն
ցուցիչներով) կոչվում է (1)-ի կանոնավոր մաս, իսկ երկրորդը (բացասական ցուցիչներով) կոչվում է
շրջակայքում, f (z) ∈ H 0 < |z − z0 | < R , և դիֆերենցելի չէ z0 կենտրոնում։
(1)-ի գլխավոր մաս։
Երբ z0 = ∞, համարենք, որ
f (z) ֆունկցիան անալիտիկ է R < |z| < +∞ անկենտրոն
∞
X −∞
X ∞
X
an (z − z0 )n = an (z − z0 )n + an (z − z0 )n : (4) շրջակայքում, f (z) ∈ H R < |z| < +∞ ։ Այդ դեպքում z0 ∈ C կետը կոչվում է f (z) ֆունկցիայի
n=−∞ n=−1 n=0
| {z } | {z } մեկուսացված եզակի կետ կամ մեկուսացված եզակիություն։
գլխավոր մաս կանոնավոր մաս
Ֆունկցիայի մեկուսացված եզակի կետերը դասակարգում են, ինչը հիշեցնում է իրական ֆունկցիաների
Անվերջ հեռու կետի շրջակայքում գրված Լորանի շարքի կանոնավոր և գլխավոր մասերը փոխվում
խզման կետերի դասակարգումը։
են դերերով։
∞
X −∞
X ∞
X Սահմանում 4. f (z) ֆունկցիայի z0 ∈ C մեկուսացված եզակի կետը կոչվում է
f (z) = an z n = an z n + an z n : (5)
n=−∞ ա) վերացնելի եզակի կետ, եթե ∃ lim f (z) ;
|n=0 {z } n=1
| {z } z→z0
կանոնավոր մաս գլխավոր մաս բ) բևեռ, եթե lim f (z) = ∞ ;
z→z0
գ) էապես եզակի կետ, եթե 6 ∃ lim f (z), lim f (z) 6= ∞ ։

z→z0 z→z0
sin z
Օրինակ 1. f (z) = ֆունկցիան անալիտիկ է C \ {0} օղակում, և z0 = 0 սկզբնակետը
z
ֆունկցիայի վերացնելի եզակի կետ է , քանի որ
z3 5
sin z z− 3! + z5! − · · ·
∃ lim f (z) = lim = lim =1 :
z→0 z→0 z z→0 z
1
Օրինակ 2. f (z) = ֆունկցիան անալիտիկ է C \ {0} օղակում, և z0 = 0 սկզբնակետը ֆունկցիայի
z
1
բևեռ է , քանի որ lim f (z) = lim = ∞ ։
z→0 z→0 z
Օրինակ 3. f (z) = e1/z ֆունկցիան անալիտիկ է C\{0} օղակում, և z0 = 0 սկզբնակետը ֆունկցիայի
էապես եզակի կետ է , քանի որ
6 ∃ lim e1/z 6= ∞ , չէ՞ որ lim e1/x = +∞, lim e1/x = 0 :

z→0 x→+0 x→−0
Բերենք բոլորովին այլ բնույթի եզակի կետի օրինակ, որն ընդհանրապես մեկուսացված եզակի կետ չէ։ Թեորեմ 5. (Էապես եզակի կետի հայտանիշ)
Որպեսզի z0 ∈ C կետը f (z) ֆունկցիայի էապես եզակի կետ լինի անհրաժեշտ է և բավարար, որ
1 1
Օրինակ 4. f (z) = ֆունկցիան բևեռներ ունի zn = (n = ±1, ±2, . . . ) կետերում, որոնք z0 կետի շրջակայքում ներկայացված f -ի Լորանի շարքի գլխավոր մասը պարունակի անվերջ թվով
sin z1 πn
1 անդամներ։
կուտակվում են z0 = 0 սկզբնակետում, zn = → 0 (n → ∞)։ Հետևաբար z0 = 0 սկզբնակետը
πn
ֆունկցիայի եզակի կետ է, բայց ոչ մեկուսացված, և ուրեմն Սահմանում 4-ի դասակարգումը կիրառելի
չէ ընդհանրապես։ Օրինակ 5. Ինչպես տեսանք Օրինակ 3-ում z0 = 0 սկզբնակետը f (z) = e1/z ֆունկցիայի էապես
եզակի կետ է , քանի որ այդ կետում ֆունկցիան առհասարակ սահման չունի՝ ոչ վերջավոր, ոչ անվերջ։
Առանց ապացույցի բերենք մեկուսացված եզակի կետերի բոլոր երեք տեսակների հայտանիշները, որոնց Նույն եզրակացությանն ենք հանգում, եթե վերլուծենք ֆունկցիան Լորանի շարքի z0 = 0 սկզբնակետի
միջոցով հաճախ ավելի հեշտ է գտնել և հետազոտել մեկուսացված եզակիությունները։ շրջակայքում,

∞
X 1 1 1
f (z) = e1/z = =1+ + + ··· :
n! z n z 2! z 2
n=0
Թեորեմ 3. (Վերացնելի եզակի կետ հայտանիշ)
Լորանի շարքի գլխավոր մասը (բացասական ցուցիչներով) պարունակում է անվերջ թվով անդամներ,
Դիցուք z0 ∈ C կետը f (z) ֆունկցիայի մեկուսացված եզակի կետ է։ Հետևյալ պայմանները
ուստի z0 = 0 կետը f -ի էապես եզակի կետ է ։
համարժեք են.
1) z0 կետը f (z) ֆունկցիայի վերացնելի եզակի կետ է ;

Օրինակ 6. f (z) = ez ամբողջ ֆունկցիան էապես եզակի կետ ունի z0 = ∞ անվերջում։ Բացի
2) Գոյություն ունի z0 կետի ինչ-որ անկենտրոն շրջակայք, որտեղ f ֆունկցիան սահմանափակ է;
սահմանումից դրանում կարելի է համոզվել Լորանի շարքից՝
3) z0 կետի շրջակայքում ներկայացված f -ի Լորանի շարքը գլխավոր մաս չունի։ ∞
X zn z2
f (z) = ez = =1+z+ + ··· , z∈C :
n! 2!
n=0
Լորանի շարքի գլխավոր մասը (այստեղ՝ դրական ցուցիչներով) պարունակում է անվերջ թվով անդամներ։
Թեորեմ 4. (Բևեռի հայտանիշ)
Դիցուք z0 ∈ C կետը f (z) ֆունկցիայի մեկուսացված եզակի կետ է։ Հետևյալ պայմանները

Հետևյալ երկու թեորեմները բնութագրում են ֆունկցիայի վարքն էապես եզակի կետի շրջակայքում։
համարժեք են.
1) z0 կետը f (z) ֆունկցիայի բևեռ է ;

Թեորեմ 6. (Սոխոցկի-Վայերշտրասի թեորեմը)
1
2) z0 կետը ֆունկցիայի զրո է ; Դիցուք z0 ∈ C կետը f (z) ֆունկցիայի էապես եզակի կետ է ։ Այդ դեպքում
f (z)
3) z0 կետի շրջակայքում ներկայացված f -ի Լորանի շարքի գլխավոր մասը պարունակում է միայն
∀A∈C ∃ {zn } , zn → z0 (n → ∞) s.t. lim f (zn ) = A :
վերջավոր թվով անդամներ։ n→∞
Թեորեմի վերջին 3)-րդ պայմանը z0 6= ∞ վերջավոր կետի դեպքում կարելի է ներկայացնել այսպես՝ Թեորեմ 7. (Պիկարի թեորեմը)
∞ Դիցուք z0 ∈ C կետը f (z) ֆունկցիայի էապես եզակի կետ է ։ Այդ դեպքում

X
f (z) = ak (z − z0 )k (N ∈ N) :
∀ A ∈ C թվի համար, բացի, հնարավոր է մեկ A = A0 արժեքից,
k=−N
∃ {zn } , zn → z0 (n → ∞) s.t. f (zn ) = A (n = 1, 2, . . . ) ։
Սահմանում 5. Կասենք, որ z0 ∈ C կետը f (z) ֆունկցիայի k-րդ կարգի բևեռ է , եթե z0 կետը Այլ կերպ ասած, էապես եզակի կետի ցանկացած շրջակայքում ֆունկցիան անվերջ թվով անգամ
1
ֆունկցիայի k-րդ կարգի զրո է ։ ընդունում է ցանկացած արժեք, բացի, հնարավոր է մեկ արժեքից։
f (z)
Լորանի շարքեր։ Մեկուսացված եզակի կետեր 7
Օրինակ, f (z) = ez ֆունկցիան իր z0 = ∞ էապես եզակի կետի շրջակայքում անվերջ թվով անգամ
ընդունում է ցանկացած արժեք, բացի զրոյից, այսինքն
ez = A (A 6= 0)
հավասարումն ունի անվերջ թվով լուծումներ յուրաքանչյուր R < |z| < +∞ օղակում։
Մնացքների տեսությունը 1 2 Կ. Ավետիսյան, Կոմպլեքս Անալիզ (Դասախոսություններ)
Մնացքների տեսությունը Մնացքները հետաքրքրություն են ներկայացնում առաջին հերթին այն հանգամանքով, որ (1), (2), (3)
բանաձևերով կապ են հաստատում Լորանի գործակիցների և փակ կորերով ինտեգրալների միջև։ Սա թույլ
1 Մնացքի սահմանումը և պարզագույն դեպքերը է տալիս, մասնավորապես, ինտեգրալների հաշվման նոր մեթոդներ մշակել։ Մյուս կողմից, պետք է սովորել
հաշվել մնացքները տարբեր եզակի կետերում։
Մենք շարունակում ենք անալիտիկ ֆունկցիաների եզակի կետերի հետազոտումը։ Զարմանալի է , բայց պարզվում
է , որ անալիտիկ ֆունկցիաների ամենակարևոր կետերն են հենց եզակիությունները, այսինքն այն կետերը,

2 Մնացքը բևեռում
որտեղ խախտվում է անալիտիկությունը։
Դիցուք f (z) ֆունկցիան անալիտիկ է վերջավոր z0 6= ∞ կետի որևէ 0 < |z − z0 | < R անկենտրոն
Դիցուք z0 ∈ C կետը f (z) ֆունկցիայի պարզ (միապատիկ) բևեռ է ։ Այդ դեպքում z0 -ի որևէ անկենտրոն

շրջակայքում, f (z) ∈ H 0 < |z − z0 | < R ։ Այս օղակում f (z) անալիտիկ ֆունկցիան ներկայացվում է
շրջակայքում f -ը կարտահայտվի ինչ-որ g(z) անալիտիկ ֆունկցիայի միջոցով և կստանանք z0 -ի շուրջը
Լորանի զուգամետ շարքով,
∞
X գրված f -ի Լորանի շարքը,
f (z) = an (z − z0 )n : ∞
n=−∞ 1 1 X
f (z) = = bn (z − z0 )n , g(z0 ) 6= 0 ,
Հնարավոր է երկու դեպք՝ կամ z0 կետը f -ի անալիտիկության կետ է , կամ f -ի մեկուսացված եզակի կետ։ (z − z0 ) g(z) (z − z0 )
n=0
a−1
Հիշենք, որ Լորանի an գործակիցները կարելի է որոշել հետևյալ բանաձևերով, f (z) = + a0 + a1 (z − z0 ) + a2 (z − z0 )2 + · · · (a−1 6= 0),
z − z0
Z
1 f (ζ)
an = dζ , n = 0, ±1, ±2, . . . , 0<ρ<R, (1) (z − z0 ) f (z) = a−1 + a0 (z − z0 ) + a1 (z − z0 )2 + a2 (z − z0 )3 + · · · :
2πi |ζ−z0 |=ρ (ζ − z0 )n+1
որոնք կախված չեն ρ-ի ընտրությունից։ Այստեղից lim (z − z0 ) f (z) = a−1 , և ուրեմն՝
z→z0
Սահմանում 1. z0 կետում f (z) ֆունկցիայի մնացք է կոչվում այդ կետի շրջակայքում ներկայացված
res f (z) = lim (z − z0 ) f (z) : (4)
z=z0 z→z0
f -ի Լորանի շարքի a−1 գործակիցը։ Կգրենք՝
Սա պարզ բևեռում մնացքի հաշվման հիմնական բանաձևն է ։ Թեև կարելի է այն ձևափոխել, եթե f (z)
def
res f (z) = a−1 : (2)
z=z0 ֆունկցիան ներկայացնենք երկու անալիտիկ ֆունկցիաների հարաբերության տեսքով՝
ϕ(z)
Հաշվի առնելով (1) բանաձևերը, մնացքը կարելի է ներկայացնել ինտեգրալով, f (z) = , որտեղ ϕ(z0 ) 6= 0, ψ(z0 ) = 0, ψ ′ (z0 ) 6= 0,
ψ(z)
Z
1
res f (z) = a−1 = f (ζ) dζ , 0<ρ<R : (3) քանի որ հայտարարը պետք է պարզ զրո ունենա z0 կետում։ Այդ դեպքում (4) բանաձևը կարելի է ձևափոխել,
z=z0 2πi |ζ−z0 |=ρ
ϕ(z) ϕ(z) ϕ(z0 )
res f (z) = lim (z − z0 ) f (z) = lim (z − z0 ) = lim = :
Եթե z0 ∈ C կետը f -ի անալիտիկության կետ է կամ z=z0 z→z0 z→z0 ψ(z) z→z0 ψ(z)−ψ(z0 ) ψ ′ (z0 )
z−z0
վերացնելի եզակի կետ, ապա a−1 = 0, և ուրեմն՝ res f (z) = 0 ։ Ստացանք բավականին հարմար բանաձև դարձյալ պարզ բևեռի համար,
z=z0
ϕ(z) ϕ(z0 )
Իհարկե, մնացքը կարող է զրո չլինել, ինչպես հաջորդ օրինակում։ res f (z) = res = ′ : (5)
z=z0 z=z0 ψ(z) ψ (z0 )
Օրինակ 1. Մեզ արդեն հայտնի է f (z) = e1/z ֆունկցիայի Լորանի վերլուծությունը սկզբնակետի
Ընդհանուր դեպքում, երբ z0 ∈ C կետը f (z) ֆունկցիայի k-րդ կարգի բևեռ է (k ∈ N), z0 -ի շուրջը
շրջակայքում,
1 1 1 գրված f -ի Լորանի շարքը հետևյալ տեսքը կընդունի,
f (z) = e1/z = 1 + + + + ··· :
z 2! z 2 3! z 3
a−k a−(k−1) a−1
Հետևաբար, ըստ մնացքի սահմանման, res e1/z = 1 ։ f (z) = + + ··· + + a0 + a1 (z − z0 ) + a2 (z − z0 )2 + · · · ,
z=0 (z − z0 )k (z − z0 )k−1 z − z0
(z − z0 )k f (z) = a−k + a−(k−1) (z − z0 ) + · · · + a−1 (z − z0 )k−1 + a0 (z − z0 )k + a1 (z − z0 )k+1 + · · · : Նկատենք, որ a−1 գործակիցը Լորանի շարքի կանոնավոր մասի գործակից է և ոչ թե գլխավոր մասի։
Եթե z = ∞ անվերջը f -ի անալիտիկության կետ է կամ վերացնելի եզակի կետ, ապա Լորանի (7) շարքում
Ածանցենք (k − 1) անգամ և անցնենք սահմանի,
գլխավոր մասը բացակայում է ,
dk−1 h i (k + 1)!
(z − z0 )k f (z) = (k − 1)! a−1 + k! a0 (z − z0 ) + a1 (z − z0 )2 + · · · , ∞
X −∞
X
dz k−1 2 f (z) = an z n = an z n : (10)
dk−1 h i
n=−∞ n=0
lim (z − z0 )k f (z) = (k − 1)! a−1 : | {z }
z→z0 dz k−1
կանոնավոր մաս
Այստեղից Ուստի այս դեպքում մնացքն անվերջում պարտավոր չէ զրո լինել, ինչպես վերջավոր կետերում մնացքի դեպքում
" #(k−1)
էր, res f (z) = −a−1 ∈ C ։
1 dk−1 h i 1 z=∞
a−1 = res f (z) = lim k−1
(z − z0 )k f (z) = lim (z − z0 )k f (z) (6)
z=z0 (k − 1)! z→z0 dz (k − 1)! z→z0 1
Օրինակ 2. f (z) = ֆունկցիան անալիտիկ է անվերջում և նրա մնացքն այդ կետում զրո չէ՝
z
k-պատիկ բևեռի համար։
1
res f (z) = res = −a−1 = −1 :
z=∞ z=∞ z
3 Մնացքն անվերջ հեռու կետում

4 Հիմնական թեորեմը մնացքների մասին
Դիցուք f (z) ֆունկցիան անալիտիկ է անվերջի որևէ R < |z| < +∞ շրջակայքում։ Հնարավոր է երկու
դեպք՝ կամ z = ∞ կետը f -ի անալիտիկության կետ է , կամ f -ի մեկուսացված եզակի կետ։ Վերլուծենք Թեորեմ 1. Դիցուք G ⊂ C տիրույթը միակապ է և նրա ∂G եզրը փակ պարզ կոր է ։
f (z) ֆունկցիան Լորանի շարքի, f (z) ֆունկցիան անալիտիկ է G տիրույթում և անընդհատ է G-ում, բացի z1 , z2 , . . . , zn ∈ G
վերջավոր թվով եզակի կետերից։ Այդ դեպքում

∞
X −∞
X ∞
X
f (z) = an z n = an z n + an z n : (7) Z n
X
n=−∞ n=0
| {z } n=1
| {z }
f (z) dz = 2πi res f (z) ,
z=zk
(11)
∂G k=1
կանոնավոր մաս գլխավոր մաս
որտեղ շրջանցումը կատարվում է դրական (ժամսլաքի հակառակ) ուղղությամբ։
Լորանի an գործակիցները կարելի է որոշել հետևյալ բանաձևերով,
Z
1
an =
2πi
ζfn+1
(ζ)
dζ , n = 0, ±1, ±2, . . . , R < ρ < +∞ , (8) Ապացույց.
|ζ|=ρ
որոնք կախված չեն ρ-ի ընտրությունից, իսկ շրջանցումը կատարվում է ժամսլաքի հակառակ ուղղությամբ
(այդ փաստը նշված է սլաքով)։
Մնացքի սահմանումն անվերջ հեռու կետում մի փոքր տարբերվում է վերջավոր կետում մնացքից։
def
Սահմանում 2. res f (z) = −a−1 ։
z=∞
Հաշվի առնելով (8) բանաձևերը, մնացքը կարելի է ներկայացնել ինտեգրալով,

Z Z
−1 1 Գծ. 1. Մեկուսացված եզակի կետերը տիրույթի ներսում
res f (z) = −a−1 =
z=∞ 2πi
f (ζ) dζ =
2πi
f (ζ) dζ , R < ρ < +∞ , (9)
|ζ|=ρ |ζ|=ρ {zk }nk=1 մեկուսացված եզակի կետերից յուրաքանչյուրը շրջապատենք բավականաչափ փոքր
նշ.
որտեղ վերջին ինտեգրալում շրջանցումը կատարվում է ժամսլաքի ուղղությամբ։ γk = {z : |z − zk | = ρk } շրջանագծերով այնպես, որ նրանք անջատված լինեն միմյանցից և ∂G եզրից։
Ըստ Կոշու ինտեգրալային թեորեմի բազմակապ տիրույթների համար 5 Մնացքների միջոցով հաշվվող ինտեգրալներ
Z n Z
X
f (z) dz = f (z) dz :
∂G k=1 γ Մնացքների մասին հիմնական թեորեմը (Թեորեմ 1) թույլ է տալիս հաշվել փակ կորերով ինտեգրալներ։
k
Աջ կողմում գրված ինտեգրալները ներկայացնում են f -ի մնացքներ, տե՛ս (3),

Ավելին, ինտեգրալների բազմաթիվ տեսակներ կան, որոնք բերվում են փակ կորով ինտեգրալի և դարձյալ
Z
f (z) dz = 2πi res f (z0) : z=zk
կիրառվում մնացքների մասին հիմնական թեորեմը։ Քննարկենք իրական ռիմանյան և անիսկական մի քանի
γk
ինտեգրալ։
Տեղադրելով ստանում ենք պահանջվող (11) բանաձևը։ ✷
Z π
Հետևանք 1. Դիցուք f (z) ֆունկցիան անալիտիկ է ամբողջ C կոմպլեքս հարթության մեջ, բացի 5.1 R(cos ϕ, sin ϕ) dϕ տեսքի ինտեգրալներ
−π
z1 , z2 , . . . , zn ∈ C վերջավոր թվով եզակի կետերից։ Այդ դեպքում
Դիցուք R = R(x, y)-ը երկու իրական փոփոխականի ռացիոնալ ֆունկցիա է ։ Դիտարկենք հետևյալ որոշյալ
res f (z) + res f (z) + res f (z) + · · · + res f (z) = 0 : (12)
z=∞ z=z1 z=z2 z=zn
ինտեգրալը՝
Z π
Ապացույց. Վերցնենք այնքան մեծ R > 0 շառավղով շրջանագիծ, որ z1 , z2 , . . . , zn ∈ |z| < R ։ նշ.
I = R(cos ϕ, sin ϕ) dϕ : (13)
−π
Փոփոխականի փոխարինման միջոցով կարելի է (13) ինտեգրալը բերել փակ կորով ինտեգրալի, ինչն էլ թույլ
կտա կիրառել մնացքների մասին հիմնական թեորեմը։ Այնպիսի փոխարինում կատարենք, որ [−π, π]
հատվածը բերվի միավոր շրջանագծի,
նշ. dz
z = eiϕ : [−π, π] 7−→ {|z| = 1} , dz = i eiϕ dϕ =⇒ dϕ = :
iz
Բացի այդ, օգտվենք սինուսի և կոսինուսի սահմանումներից,
eiϕ + e−iϕ z + 1/z eiϕ − e−iϕ z − 1/z

cos ϕ = = , sin ϕ = = :
2 2 2i 2i
Հետևաբար,
Z π Z Z
z + 1/z z − 1/z dz նշ.
I= R(cos ϕ, sin ϕ) dϕ = R , = R1 (z) dz :
−π |z|=1 2 2i iz |z|=1
Նշանակված ենթինտեգրալային R1 (z) ֆունկցիան նույնպես ռացիոնալ ֆունկցիա է ։ Քանի որ ստացանք

Գծ. 2. Բոլոր մեկուսացված եզակի կետերը շրջանում փակ կորով (կոնտուրով) տարածված կոմպլեքս ինտեգրալ, կարող ենք օգտվել մնացքների մասին հիմնական
Ըստ Թեորեմ 1-ի թեորեմը,
Z Z X
1
2πi
f (z) dz = res f (z) + res f (z) + · · · + res f (z) :
z=z1 z=z2 z=zn
I=
|z|=1
R1 (z) dz = 2πi res R1 (z) ,
z=zk
(14)
|z|=R |zk |<1
Մնում է հիշել մնացքի սահմանումն անվերջում (տե՛ս Սահմանում 2 և (9)), որտեղ {zk } կետերը R1 (z) ռացիոնալ ֆունկցիայի բևեռներն են միավոր շրջանում։
Z
−1
res f (z) = −a−1 =
z=∞ 2πi
f (z) dz :
|z|=R
Փոխարինելով ինտեգրալը մնացքով անվերջում, ավարտում ենք ապացույցը։ ✷

Z ∞
Օրինակ 3. Հաշվենք պարամետրից կախված հետևյալ որոշյալ ինտեգրալը,
5.2 f (x) dx տեսքի ինտեգրալներ
Z −∞
π
նշ. dϕ
Ia = , որտեղ 0 < |a| < 1 ֆիքսած կետ է ։ (15)
−π 1 − 2a cos ϕ + a2
Դիցուք f (x)-ը մեկ իրական փոփոխականի ռացիոնալ ֆունկցիա է ։ Դիտարկենք հետևյալ զուգամետ
Կատարենք փոփոխական փոխարինում, որը [−π, π] հատվածը բերում է միավոր շրջանագծի, անիսկական ինտեգրալը՝
Z ∞
նշ.
նշ. dz J = f (x) dx : (16)
z = eiϕ : [−π, π] 7−→ {|z| = 1} , dz = i eiϕ dϕ = i z dϕ =⇒ dϕ = : −∞
iz
Որպես ռացիոնալ ֆունկցիա, f (x) ֆունկցիան ներկայացվում է երկու բազմանդամների հարաբերության
Այստեղից
տեսքով՝
Z π Z
dϕ 1 dz Pm (x)
Ia = = = f (x) = , որտեղ deg Pm = m , deg Qn = n ,
−π 1 − 2a cos ϕ + a2 1 − 2a z+1/z
|z|=1 + a2 i z Qn (x)
2
Z Z
1 dz dz բազմանդամների աստիճաններն են, ընդ որում ինտեգրալի զուգամիտությունը պահանջում է , որ n−m≥2 ։
= =i :
i |z|=1 z − a(z 2 + 1) + a2 z 2 2
|z|=1 az − (1 + a )z + a
Պարզ է , որ f (z) ռացիոնալ ֆունկցիան կոմպլեքս հարթության վրա միայն վերջավոր թվով բևեռներ
Հեշտ է գտնել հայտարարում գտնվող քառակուսի եռանդամի (կոմպլեքս) արմատները՝
ունի (իրական առանցքից դուրս)։ Մնացքների մասին հիմնական թեորեմն անմիջապես կիրառել անհնար է,
1
z1 = a, z2 = ։ Ինտեգրալն արտագրել այսպես՝
a որովհետև ինտեգրման կորը փակ չէ ։ Մենք ինքներս կարող ենք փակ կոր կազմել։ Դիտարկենք f (z)
Z Z
dz dz ռացիոնալ ֆունկցիան Im z > 0 վերին կիսահարթությունում։ Վերցնենք CR կիսաշրջանագիծն այնքան
Ia = i 2 2
=i 1
:
|z|=1 az − (1 + a )z + a |z|=1 a(z − a) z − a
մեծ, որ f (z) ֆունկցիայի բոլոր բևեռները հայտնվեն DR վերին կիսաշրջանի մեջ, տե՛ս Գծ. 3։
Մնացքների մասին հիմնական թեորեմի համաձայն Ia ինտեգրալը փաստորեն հավասար է
|z| < 1 միավոր շրջանում ենթինտեգրալային ֆունկցիայի՝ իր բևեռներում մնացքների գումարին։
Ենթինտեգրալային ֆունկցիան
def 1 1
R1 (z) = = ,
az 2 − (1 + a2 )z + a a(z − a) z − a1
միավոր շրջանում ընդամենը մեկ (պարզ) բևեռ ունի՝ z1 = a ։ Մեզ մնում է հաշվել մնացքը այդ պարզ
բևեռում՝
1 z−a
Ia = i · 2πi res = −2π lim =
z=a a(z − a) z − a1 z→a a(z − a) z − 1
a
1 1 2π
= −2π lim = −2π = :
z→a a z − a1 a a − a1 1 − a2
Գծ. 3. Ռացիոնալ ֆունկցիայի բևեռները կիսաշրջանում
Այստեղ օգտվեցինք պարզ բևեռում մնացքի հայտնի բանաձևից, տե՛ս (4)։ Ըստ հարմարության կարելի
էր օգտվել համարժեք (5) բանաձևից, Առաջացավ ∂DR = CR ∪ [−R, R] փակ կորը (կոնտուրը), որով կարող ենք ինտեգրել և կիրառել
1 1 մնացքների մասին հիմնական թեորեմը,

Ia = i · 2πi res = −2π ′ =
z=a az 2 − (1 + a2 )z + a az − (1 + a2 )z + a
2 Z Z R Z X X
z=a f (z) dz = f (x) dx + f (z) dz = 2πi res f (z) = 2πi res f (z) , (17)
1 −2π 2π ∂DR −R CR z=zk z=zk
zk ∈DR Im zk >0
= −2π = 2 = :
2az − (1 + a2 ) 2a − 1 − a2 1 − a2
z=a որտեղ գումարը վերջավոր է և վերցված է Im z > 0 վերին կիսահարթությունում գտնվող բոլոր zk
բևեռներով։
Գնահատենք CR կիսաշրջանագծով տարածված ինտեգրալը (17)-ում, 6 Ժորդանի լեմման

|Pm (z)| |am z m + am−1 z m−1 + · · · + a0 | 1 am + am−1 + · · · + am0 const
z z
|f (z)| = = = n−m ≤ n−m , z ∈ CR ,
|Qn (z)| |bn z n + bn−1 z n−1 + · · · + b0 | |z|
bn + bn−1
+ · · · + b0 R Լեմմա 1. (Ժորդան)
z zn

եթե R շառավիղը բավականաչափ մեծ է ։ Սա թույլ է տալիս գնահատել ինտեգրալը, Դիցուք f (z) ֆունկցիան անընդհատ է Im z ≥ 0 փակ կիսահարթությունում, f (z) ∈ C Im z ≥ 0 ։
Z Z Նշանակենք ֆունկցիայի մոդուլի մաքսիմումը CR վերին կիսաշրջանագծի վրա,

const const
f (z) dz ≤ |f (z)| |dz| ≤ · πR = n−m−1 −→ 0, երբ R → +∞ ,

CR CR Rn−m R նշ. նշ.
CR = z : |z| = R, Im z ≥ 0 , M (R) = max |f (z)| :
z∈CR
քանի որ n − m − 1 ≥ 1, ուստի
Z Եթե M (R) → 0, երբ R → +∞, ապա ցանկացած λ > 0 համար
lim f (z) dz = 0 :
R→+∞ CR Z
f (z) eiλz dz −→ 0 , երբ R → +∞ : (19)
Օգտվելով ստացված սահմանից, անցնենք սահմանի (17)-ում, երբ R → +∞, CR
Z R Z X Ապացույց. Կիսաշրջանագծի կետերը ներկայացնենք ցուցչային տեսքով,

lim f (x) dx + f (z) dz = 2πi res f (z) ,
R→+∞ −R CR z=zk
Im zk >0
z ∈ CR , z = R · eiϕ = R cos ϕ + iR sin ϕ (0 ≤ ϕ ≤ π),
Z +∞ X iλz iλ(x+iy) iλx −λy
f (x) dx = 2πi res f (z) : (18) =⇒ e = e = e · e = e−λy = e−λR sin ϕ :
−∞ z=zk
Im zk >0
Այնուհետև գնահատենք (19) ինտեգրալը.
Օրինակ 4. Իրական անալիզից լավ հայտնի է հետևյալ պարզագույն ինտեգրալը,
Z Z Z
+∞ iλz

Z +∞
dx

f (z) e dz ≤
|f (z)| eiλz |dz| ≤ M (R) e−λR sin ϕ d(R · eiϕ ) =
2
= arctg x =π : CR CR CR
−∞ 1 + x Z π Z π/2
−∞ −λR sin ϕ
= R · M (R) e dϕ = 2R · M (R) e−λR sin ϕ dϕ , (20)
Նույն ինտեգրալը հաշվենք (18) բանաձևի միջոցով։ Նկատենք, որ ենթինտեգրալային ֆունկցիան, 0 0
1 նշ.
f (z) = վերին կիսահարթությունում ընդամենը մեկ (պարզ) բևեռ ունի՝ z = i, որտեղ վերջին հավասարությունը (20)-ում հիմնավորվում է փոփոխականի փոխարինումով՝ θ = π−ϕ ,
1 + z2
Z +∞ Z π Z π/2 Z π
dx 1 1 z−i 1 1 e−λR sin ϕ dϕ = e−λR sin ϕ dϕ + e−λR sin ϕ dϕ =
2
= 2πi res 2
= 2πi res = 2πi lim = 2πi lim = 2πi = π,
−∞ 1 + x z=i 1 + z z=i (z − i)(z + i) z→i (z − i)(z + i) z→i z + i 2i 0 0 π/2
Z π/2 Z 0
կամ էլ = e−λR sin ϕ dϕ + e−λR sin(π−θ) d(−θ) =
Z 0 π/2
+∞
dx 1 1 1 Z π/2 Z π/2 Z π/2
= 2πi res = 2πi ′ = 2πi =π :
−∞ 1 + x2 z=i 1 + z 2 1 + z 2 z=i 2i = e−λR sin ϕ dϕ + e−λR sin θ dθ = 2 e−λR sin θ dθ :
0 0 0
Շարունակենք (20) ինտեգրալի գնահատականը, կիրառենք սինուսի հայտնի գնահատականը ներքևից,

2 h πi
sin ϕ ≥ ϕ , ϕ ∈ 0, ,
π 2
Z Z π/2 Z π/2
2

f (z) eiλz dz ≤ 2R · M (R) e−λR sin ϕ dϕ ≤ 2R · M (R) e−λR π
ϕ
dϕ =
CR 0 0
π/2
2R · M (R) −λR 2
π · M (R) −λR 1 π
ϕ
= e π = e − 1 = π · M (R) 1 − e−λR ≤ M (R) −→ 0,
−λR π2 −λ λ λ
0
երբ R → +∞։ Հետևաբար (19) ինտեգրալն իսկապես անվերջ փոքր է ։ ✷

Օրինակ 5. Հաշվենք պարամետրից կախված հետևյալ անիսկական ինտեգրալը, Կատարենք սահմանային անցում (23)-ում, երբ R → +∞, հաշվի առնելով, որ Ժորդանի լեմմայի
Z +∞
նշ. cos λx համաձայն
I = dx , λ>0 : (21) Z
0 1 + x2 eiλz
lim dz = 0 :
R→+∞ CR 1 + z2
Նախ նշենք, որ բացասական λ < 0 պարամետրի դեպքը կոսինուսի զույգության շնորհիվ բերվում Արդյունքում կստանանք
է (21) դեպքին։ Բավական է λ-ի փոխարեն դիտարկել |λ|-ն։ Z R Z
eiλx eiλz π
lim dx + dz = λ ,
R→+∞ −R 1 + x2 CR 1 + z2 e
Ինչպես տեսնում ենք (21)-ում ինտեգրման կորը (իրական դրական կիսառանքը) առայժմ թույլ
Z +∞
eiλx π
չի տալիս կիրառել ոչ մնացքների մասին հիմնական թեորեմը, ոչ էլ Ժորդանի լեմման։ Հետևաբար, dx = :
−∞ 1 + x2 eλ
առաջին հերթին ձևափոխենք ինտեգրման կորը և ենթինտեգրալային ֆունկցիան։ Համեմատելով վերջին ինտեգրալը պահանջվող I (22) ինտեգրալի հետ, վերջնականապես ստանում
Անցնենք (21)-ում էքսպոնենտի և օգտվենք կոսինուսի զույգությունից, ենք

Z +∞ Z +∞
cos λx 1 eiλx π
I= dx = Re dx = :
0 1 + x2 2 −∞ 1 + x2 2 eλ
Z +∞ Z +∞ Z +∞
cos λx 1 cos λx 1 eiλx
I= dx = dx = Re dx : (22)
0 1 + x2 2 −∞ 1 + x2 2 −∞ 1 + x2
Գծ. 4. Ինտեգրման փակ կորը
Այնուհետև կազմենք մեզ արդեն ծանոթ ∂DR = CR ∪ [−R, R] փակ կորը (կոնտուրը), DR
վերին կիսաշրջանի եզրը, և կիրառենք մնացքների մասին հիմնական թեորեմը (ենթինտեգրալային
ֆունկցիան DR կիսաշրջանում ընդամենը մեկ պարզ բևեռ ունի z = i կետում),

 
Z
eiλz eiλz  eiλz  e−λ
2
dz = 2πi res 2
= 2πi  ′  = 2πi = π e−λ :
∂DR 1 + z z=i 1 + z
1 + z2 2i
z=i
Մյուս կողմից, այս նույն ինտեգրալը փակ կոնտուրով տրոհենք երկու մասի՝ [−R, R] տրամագծով և
CR կիսաշրջանագծով՝
Z Z R Z
eiλz eiλx eiλz π
dz = dx + dz = π e−λ = λ : (23)
∂DR 1 + z2 −R 1 + x2 CR 1 + z2 e
7 Ռուշեի թեորեմը և հանրահաշվի հիմնական թեորեմը Թեորեմ 3. (Հանրահաշվի հիմնական թեորեմը)
n-րդ աստիճանի ցանկացած Pn (z) բազմանդամ (deg Pn = n) C կոմպլեքս հարթության մեջ
Թեորեմ 2. (Ռուշե) Դիցուք D-ը փակ սահմանափակ տիրույթ է , նրա ∂D եզրը՝ փակ ուղղելի ունի ճիշտ n հատ զրո (արմատ), հաշվի առնելով զրոների պատիկությունը։
կոր։ Տրված f (z) և g(z) ֆունկցիաներն անալիտիկ են D-ում և Կարճ գրում են՝ NPn = n C-ում։
|f (z)| > |g(z)| ∀ z ∈ ∂D : Ապացույց. Նշանակենք
Այդ դեպքում f + g և f ֆունկցիաների զրոների քանակը D տիրույթում հավասար են, կարճ ՝ նշ.
P (z) = Pn (z) = an z n + an−1 z n−1 + · · · + a1 z + a0 (an 6= 0, n ∈ N) :
Nf +g = Nf D-ում ։ Քանի որ z = ∞ անվերջը P (z) բազմանդամի բևեռ է , lim P (z) = ∞, ապա

z→∞
Յուրաքանչյուր զրոն հաշվարկում են այնքան անգամ, որքան է նրա պատիկությունը։ ∃R>0 s.t. |P (z)| > 1 ∀ z, |z| > R :
Ռուշեի թեորեմը, մասնավորապես, թույլ է տալիս հաշվել ֆունկցիայի զրոների (արմատների) քանակը
տվյալ տիրույթում։
նշ.
Օրինակ 6. Գտնենք P (z) = z 10 − 6z 4 + 3z 2 + z բազմանդամի զրոների քանակը D = {|z| < 1}
միավոր շրջանում։ Նշանակենք (այնպես, որ մոդուլով մեծագույն գործակցով անդամն առանձնացվի),
նշ. նշ.
f (z) = −6z 4 , g(z) = z 10 + 3z 2 + z , P (z) = f (z) + g(z) :
Գնահատենք միավոր շրջանագծի վրա,
|g(z)| = |z 10 + 3z 2 + z| ≤ |z|10 + 3|z|2 + |z| = 1 + 3 + 1 = 5 < |f (z)| = 6 ∀ z, |z| = 1 :
Ռուշեի թեորեմի համաձայն
NP = Nf +g = Nf = 4 D-ում ,
հաշվի առնելով, որ f (z) ֆունկցիայի միակ զրոն քառապատիկ է ։ Գծ. 5. Բազմանդամի բոլոր զրոները շրջանում
Այսպիսով P (z) բազմանդամը D միավոր շրջանում չորս զրո ունի, NP = 4 ։
Հետևաբար P (z) բազմանդամի բոլոր զրոները գտնվում են |z| < R շրջանի ներսում։
Բազմանդամը տրոհենք երկու մասի,
նշ. նշ.
f (z) = an z n , g(z) = an−1 z n−1 + · · · + a1 z + a0 , Pn (z) = f (z) + g(z) :
Քանի որ f -ն ավելի բարձր աստիճանի բազմանդամ է , քան g-ն, կարելի է R շառավիղն այնքան մեծ
վերցնել, որ
|f (z)| > |g(z)| ∀ z, |z| = R :

Մնացքների տեսությունը 15
Ռուշեի թեորեմի համաձայն
NP = Nf +g = Nf = n |z| < R շրջանում ։
Իսկ |z| < R շրջանից դուրս P (z) բազմանդամը զրոներ չունի։ Այսպիսով, N Pn = n ամբողջ C
հարթության մեջ։ ✷
Որոշ նշանավոր ինտեգրալներ 1 2 Կ. Ավետիսյան, Կոմպլեքս Անալիզ (Դասախոսություններ)
1 Դիրիխլեի ինտեգրալի հաշվումը eiz

Պարզ է, որ f (z) = ֆունկցիան անալիտիկ է DR,ρ տիրույթի փակման մեջ, f (z) ∈ H DR,ρ ։
z
Սա թույլ է տալիս DR,ρ տիրույթի (կիսաօղակի) եզրով կիրառել Կոշու ինտեգրալային թեորեմը և պնդել,
Իրական մաթ. անալիզի դասընթացից մեզ հայտնի է Դիրիխլեի նշանավոր ինտեգրալը՝
որ f (z) ֆունկցիայի ինտեգրալը ΓR,ρ = ∂DR,ρ փակ կոնտուրով հավասար է զրոյի,
+∞
sin x
Z
π
dx = , (1)
0 x 2 R
eiz −ρ
Z Z Z Z Z Z
0= f (z) dz = dz = + + + , (3)
կամ հաշվի առնելով ենթինտեգրալային ֆունկցիայի զույգությունը, ΓR,ρ ΓR,ρ z CR −R Cρ ρ
Z +∞
sin x որտեղ շրջանցումը դրական ուղղությամբ է կատարվում ներքին DR,ρ տիրույթի նկատմամբ, տե՛ս գծագիրը։
dx = π : (2)
−∞ x Այժմ նախապատրաստենք և իրականացնենք (3)-ում սահմանային անցումներ, երբ R → +∞ և ρ → +0։
Իրական անալիզում նման շատ անիսկական ինտեգրալներ հաշվում են լրացուցիչ պարամետրի ներմուծման Երբ R → +∞, 1-ին ինտեգրալը (3)-ի աջ կողմում ձգտում է զրոյի Ժորդանի լեմմայի համաձայն՝
միջոցով։ Դիրիխլեի ինտեգրալի դեպքում նաև ածանցում և ինտեգրում են ըստ պարամետրի, և ամբողջ հաշվարկը
eiz
Z Z
lim f (z) dz = lim dz = 0 , (4)
բավականին ծավալուն է։ R→+∞ CR R→+∞ CR z
Հաշվենք այս ինտեգրալը կոմպլեքս մեթոդներով։ 1

քանի որ → 0, երբ z → ∞ ։
Նախ և առաջ նկատենք, որ (1)-(2) Դիրիխլեի ինտեգրալը զուգամետ է պայմանականորեն ըստ Աբել-Դիրիխլեի z
Նույն (4) սահմանը կարելի է ստանալ նաև անմիջական գնահատման միջոցով,
հայտանիշի։
Z iz Z π −y Z π Z π
eiz
Z
Սահմանենք օժանդակ ֆունկցիա՝ e e
e−R sin θ dθ :

dz ≤ |dz| = R dθ = e−y dθ = (5)
z CR |z| R

CR 0 0 0
def eiz
f (z) = , z 6= 0,
z Այստեղ (5)-ի վերջին ինտեգրալում կարելի է կազմակերպել սահմանային անցում, երբ R → +∞ ։ Այդ անցումը
և հետևյալ փակ կորը (կոնտուրը)՝ հիմնավորված է մոնոտոն զուգամիտության փաստով՝ e−R sin θ ց 0, R → +∞, ∀ θ ∈ (0, π), և ուրեմն
ըստ Դինիի թեորեմի կարելի է սահմանային անցում կատարել ինտեգրալի նշանի տակ՝
def [ [ [
ΓR,ρ = CR [−R, −ρ] Cρ [ρ, R], Z π Z π
lim e−R sin θ dθ = lim e−R sin θ dθ = 0 :
R→+∞ 0 0 R→+∞
որտեղ CR , Cρ կիսաշրջանագծեր են, տե՛ս գծագիրը,
Սրա փոխարեն կարելի է նաև շարունակել (5) ինտեգրալի գնահատականը, կատարելով փոփոխականի փոխարինում,
Z π Z π/2 Z π/2
eiz
Z
e−R sin θ dθ = 2 e−R sin θ dθ ≤ 2

dz ≤ e−R·2θ/π dθ =

CR z 0 0 0
π/2
−π −π −R π
=2 e−2Rθ/π = e −1 = 1 − e−R −→ 0, երբ R → +∞ , (6)

2R R R
0
2 π
և ստանում ենք նույն (4) սահմանը։ Այստեղ ընթացքում օգտագործեցինք sin θ ≥ θ 0≤θ≤
π 2
հայտնի անհավասարությունը։
Այսպիսով, մեծ CR կիսաշրջանագծով տարածված 1-ին ինտեգրալը (3)-ի աջ կողմում անվերջ փոքր է, և
սահմանային անցում կատարելիս կվերանա։
Գծ. 1. Ինտեգրման կորը (կոնտուրը) Դիրիխլեի ինտեգրալի համար Անցնենք (3)-ում փոքր Cρ կիսաշրջանագծով տարածված ինտեգրալի գնահատմանը։
Քանի որ Cρ ինտեգրման կորը գտնվում է սկզբնակետի շրջակայքում, ապա կարելի է ենթինտեգրալային 2 Պուասոնի ինտեգրալը
eiz
f (z) = ֆունկցիան վերլուծել աստիճանային (Թեյլորի) շարքի՝
z
Պուասոնի (կամ Էյլեր-Պուասոնի) նշանավոր ինտեգրալը՝
eiz (iz)2 (iz)3 i2 z i3 z 2

1 1 նշ. 1
f (z) = = 1 + iz + + + ··· = + i + + + ··· = + g(z) :
z z 2! 3! z 2! 3! z Z +∞ √
2 π
e−x dx = (9)
0 2
Նկատենք, որ նշանակված g(z) ֆունկցիան, որպես բերված աստիճանային շարքի գումար անալիտիկ է ,
անգամ ամբողջ է , g(z) ∈ H(C) ։ կարելի է հաշվել մի քանի եղանակով։ Մասնավորապես, եթե օգտվենք Էյլերի բետա և գամմա ֆունկցիաների
Ներկայացնենք և նախապատրաստենք սահմանային անցում, երբ ρ → +0, տեսությունից, կարելի է շատ արագ հաշվել,
Z +∞ Z +∞
Z
eiz
Z
1
Z √ 1 1 նշ. √
dz = dz + g(z) dz : (7) π=Γ = x 2 −1 e−x dx = x−1/2 e−x dx = t = x , x = t2
Cρ z Cρ z Cρ
2 0 0
Z +∞ Z +∞ Z +∞
1 −t2 1 −t2 2
Քանի որ g(z) ֆունկցիան անալիտիկ է և ուրեմն սահմանափակ անընդհատ ֆունկցիա է z = 0 սկզբնակետի = e d(t2 ) = e 2t dt = 2 e−t dt :
0 t 0 t 0
շրջակայքում, ապա վերջին ինտեգրալը (7)-ում ձգտում է զրոյի, երբ ρ → +0, √

1 1
Գամմա ֆունկցիայի արժեքը կետում, Γ = π, իր հերթին կարելի էր հաշվել լրացման
2 2
0 π
eiz 1 1 iρ eiθ
Z Z Z Z
d ρ eiθ + o(1) = − բանաձևից,

dz = dz + o(1) = dθ + o(1) = −iπ + o(1) :
Cρ z Cρ z π ρ eiθ 0 ρ eiθ
π
B(α, 1 − α) = Γ(α) · Γ(1 − α) = , 0 < α < 1, (10)
Հետևաբար, sin πα
eiz
Z
1
lim dz = −iπ : (8) մասնավորապես, եթե α= , ապա
ρ→+0 Cρ z 2
√

1 1 π 1
Օգտվելով (4) և (8) սահմաններից, կատարենք սահմանային անցում (3)-ում, երբ R → +∞ և ρ → +0, Γ ·Γ = =π =⇒ Γ = π : (11)
2 2 sin π2 2
R
eiz eiz eiz
Z Z −ρ Z
0 = lim dz = 0 − iπ + lim dz + dz ,
R→+∞
ρ→+0 ΓR,ρ z R→+∞
ρ→+0 −R z ρ z Ի դեպ, Էյլերի բետա և գամմա ֆունկցիաները սահմանում են նաև կոմպլեքս փոփոխականների համար։
ուստի՝ Մասնավորապես, գամմա ֆունկցիան անալիտիկ է ամբողջ կոմպլեքս հարթության վրա բացի ոչ դրական
R ρ R
eix eix eix
Z −ρ Z
e−ix ամբողջ կետերի, Γ(z) ∈ H C \ Z− ։
Z Z
iπ = lim dx + dx = lim d(−x) + dx =
R→+∞
−R x ρ x R→+∞
R −x ρ x
ρ→+0 ρ→+0
Սակայն Պուասոնի (9) ինտեգրալը կոմպլեքս մեթոդներով հաշվելու կարիք չկա։
Որպես անմիջական հետևանք, կարելի է Էյլեր-Պուասոնի (9) ինտեգրալի մի քանի տարատեսակ գրել,
R R R
eix eix − e−ix
Z
e−ix
Z Z
= lim − dx + dx = lim dx =
R→+∞
ρ x ρ x R→+∞
ρ x +∞ √
Z
ρ→+0 ρ→+0 2
e−x dx = π , (12)
−∞
R R +∞
eix − e−ix +∞ +∞
r r
sin x sin x
Z Z Z
1
Z Z
2 π 2 π
= 2i lim dx = 2i lim dx = 2i dx : e−a x dx = , e−a x dx = , a>0 : (13)
R→+∞
ρ→+0 ρ 2i x R→+∞
ρ→+0 ρ x 0 x 0 2 a −∞ a
Այսպիսով,
+∞
sin x
Z
π
= dx ,
2 0 x
և Դիրիխլեի (1) ինտեգրալի հաշվումն ավարտված է ։

2
3 Ֆրենելի ինտեգրալների հաշվումը Պարզ է, որ f (z) = eiz

ֆունկցիան անալիտիկ է DR տիրույթի փակման մեջ, f (z) ∈ H DR ։
Սա թույլ է տալիս DR տիրույթի եզրով կիրառել Կոշու ինտեգրալային թեորեմը և պնդել, որ f (z)
Ֆրենելի նշանավոր ինտեգրալներն են ֆունկցիայի ինտեգրալը ΓR = ∂DR փակ կոնտուրով հավասար է զրոյի,
+∞ +∞
r
1
Z Z
π R
sin(x2 ) dx = cos(x2 ) dx =
Z Z Z Z Z
, (14) 0= f (z) dz =
2
eiz dz = + + , (16)
0 0 2 2
ΓR ΓR 0 CR ℓR
կամ հաշվի առնելով ենթինտեգրալային ֆունկցիայի զույգությունը,

որտեղ շրջանցումը դրական ուղղությամբ է կատարվում ներքին DR տիրույթի նկատմամբ, տե՛ս գծագիրը։
+∞ +∞
Z Z r
2 2 π
sin x dx = cos x dx = (15) Այժմ նախապատրաստենք և իրականացնենք (16)-ում սահմանային անցումներ, երբ R → +∞ ։
−∞ −∞ 2
(փակագծերը կարելի է բաց թողնել)։ Հաշվենք այս ինտեգրալները կոմպլեքս մեթոդներով։ Ցույց տանք, որ
Z Z
Նախ և առաջ նկատենք, որ Ֆրենելի (14) ինտեգրալները զուգամետ են պայմանականորեն ըստ Աբել-Դիրիխլեի lim f (z) dz = lim
2
eiz dz = 0 : (17)
R→+∞ CR R→+∞ CR
հայտանիշի։
Ինչպես Դիրիխլեի ինտեգրալի դեպքում էր, կարելի է (17) սահմանը հիմնավորել Ժորդանի լեմմայի միջոցով։
Սահմանենք օժանդակ անալիտիկ ֆունկցիա՝
Դրա համար բավական է (17) ինտեգրալը ներկայացնել
def 2
f (z) = eiz ,
eiζ
Z Z
2
eiz dz = √ dζ
CR CR 2 2 ζ
և հետևյալ փակ կորը (կոնտուրը)՝
def [ [ 1
ΓR = [0, R] CR ℓR , տեսքով և նկատել, որ √ → 0, երբ ζ → ∞ ։ Ճիշտ է , կիրառում ենք Ժորդանի լեմման աղեղների համար։
ζ
տե՛ս գծագիրը,
Ավելի պարզ և հստակ է ապացուցել (17) սահմանը անմիջական գնահատման միջոցով։
Իսկապես, CR աղեղի վրա ինտեգրման փոփոխականը ներկայացնենք ցուցչային կամ եռանկյունաչափական
տեսքով,
π
z = R · eiθ z 2 = R2 · ei2θ = R2 cos 2θ + i sin 2θ :

0≤θ≤ ,
4
Այդ դեպքում
Z Z Z Z Z
2 iz 2 2 2 2
eiz dz ≤ eRe (iz ) |dz| = sin 2θ 2θ·2/π

e |dz| = e−R R dθ ≤ R e−R dθ =
CR CR CR CR CR
π/4
π 2
π −R2 π 2

= R − 2 e−4R θ/π =− e −1 = 1 − e−R −→ 0, երբ R → +∞ ,

4R 4R 4R
0
ինչն ապացուցում է (17) սահմանը։
Սահմանին անցնելիս, երբ R → +∞, այն ինտեգրալը (16)-ում, որը տարածված է [0, R] հատվածով
կձգտի ցանկալի անիսկական ինտեգրալին։
Ուստի մեզ մնում է սահմանային անցումն իրականացնել (16)-ի այն ինտեգրալում, որը տարածված է ℓR
հատվածով։ Ներկայացնենք ℓR հատվածի վրա ինտեգրման փոփոխականը ցուցչային տեսքով,
Գծ. 2. Ինտեգրման կորը (կոնտուրը) Ֆրենելի ինտեգրալների համար z = r · eiπ/4 (0 ≤ r ≤ R), z 2 = r2 · eiπ/2 = ir2 , i z 2 = −r2 , z ∈ ℓR ,
Որոշ նշանավոր ինտեգրալներ 7
և տեղադրենք ինտեգրալի մեջ, անցնելով որոշյալ ինտեգրալի,

Z Z 0 Z R Z +∞ √
2 2 2 2 π
eiz dz = e−r d r eiπ/4 = −eiπ/4 −eiπ/4 e−r dr = −eiπ/4

e−r dr −→ ,
ℓR R 0 0 2
երբ R → +∞ ։ Այստեղ վերջում սահմանային անցում կատարելիս օգտվեցինք Էյլեր-Պուասոնի (9) հայտնի
ինտեգրալի արժեքից։
Այսպիսով, մենք պատրաստ ենք սահմանային անցում կատարել (16)-ում, երբ R → +∞,
Z Z R Z Z
2 2 2 2
0 = lim eiz dz = lim eix dx + eiz dz + eiz dz =
R→+∞ ΓR R→+∞ 0 CR ℓR
Z +∞ √ (18)
ix2 iπ/4 π
= e dx + 0 − e :
0 2
Ստացանք մեզ հետաքրքրող անիսկական ինտեգրալը,
+∞ √ √ √ r
1 1 1 π
Z
2 π π π π π
eix dx = eiπ/4

= cos + i sin = √ + i√ = 1+i ,
0 2 4 4 2 2 2 2 2 2
որի իրական և կեղծ մասերը հենց Ֆրենելի (14) ինտեգրալներն են,
+∞ +∞
r
1
Z Z
2 π
sin(x2 ) dx = Im eix dx = ,
0 0 2 2
+∞ +∞
r
1
Z Z
2 π
cos(x2 ) dx = Re eix dx = :
0 0 2 2
Ի դեպ, (18) սահմանի գոյությունը ապացուցում է նաև Ֆրենելի ինտեգրալների զուգամիտությունը։

Complex Analysis

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

You might also like

Complex Analysis

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Complex Analysis

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Կոմպլեքս թվեր, ներածություն 1 2 Կ.

Ավետիսյան, Կոմպլեքս Անալիզ (Դասախոսություններ)

մաս։ Նշանակում են՝

Սահմանում 1. Կոմպլեքս թիվ է կոչվում x և y իրական թվերի զույգը, կնշանակենք՝

հետևյալ կերպ՝ def p

կերպ՝ բ) |z| = |z| ;

կերպ՝ z · z = (x + iy)(x − iy) = x2 − i2 y 2 + i(−xy + xy) = x2 + y 2 = |z|2 :

1.1 Գումարման և բազմապատկման հատկությունները

i2 = i · i = (0 + i · 1)(0 + i · 1) = 0 − 1 · 1 = −1 , i2 = −1 : Վերջապես սահմանենք կոմպլեքս թվերի քանորդը (բաժանումը)։

Սահմանում 2. z ∈ C կոմպլեքս թիվը կոչվում է z1 , z2 ∈ C, z2 6= 0, կոմպլեքս թվերի քանորդ (կամ

Քանորդը կամ հարաբերությունը կարելի է ներկայացնել ավելի հարմար հանրահաշվական տեսքով,

2 Կոմպլեքս թվերի երկրաչափական մեկնաբանությունը

հարթություն և կնույնացնենք իրական երկչափ հարթության հետ, C ∼

փոխմիարժեք համապատասխանություն կա։ Կոորդինատային առանցքները նոր անվանումներ են ստանում, x

առանցքը կոչվում է իրական առանցք, իսկ y առանցքը՝ կեղծ առանցք։

Գծ. 3. Կոմպլեքս թվերի տարբերությունը

գումարի և տարբերության կանոնների համաձայն, այսինքն զուգահեռագծի կամ եռանկյան կանոններով։

կոմպլեքս թվերի համար, 3 Կոմպլեքս թվի եռանկյունաչափական և ցուցչային տեսքը

|z1 + z2 | ≤ |z1 | + |z2 |, z1 , z2 ∈ C, (5)

Arg z = arg z + 2πk (k ∈ Z), որտեղ − π < arg z ≤ π, z 6= 0 :

Սա z կոմպլեքս թվի եռանկյունաչափական տեսքն է ։

Ապացույցները՝ ինքնուրույն։ Վերջին տողի բանաձևը հաճախ արտագրում են

Սա z կոմպլեքս թվի ցուցչային տեսքն է ։

ei2π = 1 eiϕ + e−iϕ

Որպես հետևանք ստանում ենք մոդուլով հետևյալ բանաձևերը

1 n-րդ (n ∈ N) աստիճանի արմատ

Սահմանում 1. w ∈ C կոմպլեքս թիվը կոչվում է z ∈ C կոմպլեքս թվի n-րդ աստիճանի արմատ,

Դիցուք z 6= 0, և ներկայացնենք ցուցչային տեսքով, w = ρeiθ , z = reiϕ ։ Այստեղից

տեսքի անհավասարություններն անիմաստ են և սխալ։ Կարելի է գնահատել և համեմատել միայն կոմպլեքս

և այլն։ կամ մեկ բանաձևով՝

4-րդ աստիճանի արմատի արժեքները գտնվում են կանոնավոր քառանկյան (քառակուսու) գագաթներում,

տե՛ս Գծ.1 (n = 4)։ Այդ քառակուսին ներգծված է w = 0 կենտրոնով և ρ = 2 շառավղով շրջանագծի

որպեսզի չշփոթել իրական և կոմպլեքս արմատները։

Գծ. 1. Կոմպլեքս թվի n-րդ աստիճանի արմատի պատկերումը

ε-ձևակերպումից։ Քանի որ |Re z| ≤ |z| և |Im z| ≤ |z|, կարելի է գնահատել

lim zn = lim xn + i lim yn (2)

Ոչ զուգամետ հաջորդականությունը կոչվում է տարամետ։ բանաձևը։

Զուգամետ և տարամետ հաջորդականությունների գրեթե բոլոր հայտնի թեորեմները և հատկությունները Պնդում 1.

ները և պնդումները. գործողություններ հաջորդականությունների հետ, հաջորդականության ֆունդամենտա֊ ⇐=

Կոմպլեքս հաջորդականությունների հետ մեկտեղ սահմանում են նաև կոմպլեքս թվային շարքեր՝

իրական և կեղծ մասերից կազմված հաջորդականությունների զուգամիտությունը։ կրկնվում է։

⇐⇒ ∀R>0 ∃ N0 = N0 (R) ∈ N s.t. ∀ n > N0 |zn | > R :

Գծ. 1. Անվերջի շրջակայք

անվերջ։ Դա սիմվոլիկ կետ է և կոմպլեքս C հարթության վրա անտեսանելի, քանի որ C հարթությունը

պարունակում է միայն վերջավոր կոմպլեքս թվերը։

Սահմանում 1. Կասենք, որ կոմպլեքս հարթության վրա L անընդհատ կոր է տրված, եթե

z(t) ∈ C[α, β], այսինքն x(t), y(t) ∈ C[α, β] ։

z0 = z(α) կետը L կորի սկզբնակետն է, իսկ z ′ = z(β) կետը՝ կորի վերջնակետը։

Կորը կոչվում է փակ, եթե նրա սկզբնակետը և վերջնակետը համընկնում են։

Գծ. 1. Փակ և ոչ փակ (բաց) կորեր

Սահմանում 2. Անընդհատ կորը կոչվում է պարզ (կամ ժորդանյան) , եթե

այսինքն t պարամետրի տարբեր արժեքներին համապատասխանում են կորի տարբեր կետեր։

Երկրաչափորեն սա նշանակում է, որ կորն ինքն իրեն չի հատում, տե՛ս Գծ.2 ։

կտոր առ կտոր ողորկ։

ժեշտության դեպքում կարելի է դիտարկել անսահմանափակ կորեր։

Օրինակ 2. z = eit = cos t + i sin t, 0 ≤ t ≤ 2π, միավոր շրջանագիծն է ։ 2 Տիրույթներ և կոմպակտներ

Հակիրճ վերհիշենք մեզ անհրաժեշտ սահմանումները։

Սահմանում 5. z0 ∈ C կետը կոչվում է D ⊂ C բազմության ներքին կետ, եթե z0 -ն պարունակվում է D

բազմության մեջ իր որևէ շրջակայքի հետ միասին, այսինքն

ապա (11) ներկայացումները նշանակում են, որ u և v իրական ֆունկցիաները դիֆերենցելի են (x, y)