რუბრიკა: ჩვენი ისტორია
კვირიკე დიდი
ავტორი: მიხეილ ბახტაძე
ზედაზენი, კანკელის ბარელიეფის ფრაგმენტი (მარცხნიდან მეორე
სავარაუდოდ კვირკე დიდია)
1021 წელს შირმნის ბრძოლაში აფხაზთა და
ქართველთა მეფის გიორგი I-ის მხედრობა ბიზანტიის
იმპერატორის ბასილი II ბულგართმმუსვრელის
ლაშქარს შეებრძოლა. სასტიკი და სისხლისმღვრელი
ბრძოლა ქართველთა მარცხით დასრულდა. გორგი
მეფემ უკან დაიხია. სწორედ ამ მძიმე წუთებში მას
დამხმარე ჯარი მოუვიდა. ეს იყო კახეთ-ჰერეთის
მეფის კვირიკე III-ის მიერ გამოგზავნილი სპა.
ქართველი მემატიანე წერს: „განძლიერდა გიორგი
მეფე და მოირთო ძალი კახეთისა და ჰერეთისა“.
ახალი დამხმარე ძალის მოსვლის შემდეგ მეფე
გიორგიმ ომის გაგრძელება მოისურვა, თუმცა
თანამებრძოლებმა დაუშალეს და მეფეც მათ რჩევას
დაჰყვა.
6 ოქტომბერი 2016
საქართველოს მეფისათვის კახეთ-ჰერეთიდან
დამხმარე ძალის მოსვლაში გასაკვირი არაფერი
იქნებოდა, რომ არა ერთი მომენტი – კახეთ-ჰერეთი
ცალკე არსებული, დამოუკიდებელი სამეფო იყო. მის
მმართველს არც ბიზანტიასთან ჰქონდა რამე სამტრო
და წესით არც აფხაზთა და ქართველთა მეფის
გაძლიერება უნდა ნდომოდა.
1010 წელს ბაგრატ III-მ კახეთსა და ჰერეთში
ილაშქრა, ადგილობრივი მმართველები დაამარცხა,
დაატყვევა და ეს მხარეები ერთიანი ქართული
სამეფოს შემადგენლობაში შეიყვანა. დატყვევებულთა
შორის იყო კახეთის მთავარი, ბაგრატ მეფის მიერ
დამარცხებული კახეთის ქორეპისკოპოს დავითის
ძე კვირიკე III. გავიდა ოთხი წელი. ბაგრატ
მეფე გარდაიცვალა. ტახტზე მისი ძე, ჯერ კიდევ
არასრულწლოვანი გიორგი ავიდა. ამით ისარგებლეს
კახმა და ჰერმა დიდებულებმა და აჯანყდნენ.
აფხაზთა და ქართველთა მეფის ერისთავები
შეიპყრეს და კახეთ-ჰერეთის მმართველად კვირიკე
III დასვეს. მან მეფის ტიტული მიიღო და „რანთა
და კახთა მეფედ“ იწოდა. გიორგი მეფეს ალბათ
ექნებოდა სურვილი მამისეული სამფლობელოები
კვლავ დაებრუნებინა. თავის მხრივ, კვირიკესაც
ექნებოდა გარკვეული შიში, რომ გაძლიერებული
გიორგი I შეეცდებოდა კახეთ-ჰერეთის დაბრუნებას.
ყოველვე ამას გიორგისა და კვირიკეს შორის კარგი
ურთიერთობები უნდა გამოერიცხა, მაგრამ კვირიკე
სხვანაირად ფიქრობდა. როდესაც საერთო ქართული
საქმის ბედი წყდებოდა და ბიზანტიასთან ომი
სწორედ ასეთი იყო, კახეთ-ჰერეთის მეფე გიორგი
მეფის გვერდით დადგა.
კვირიკე დიდი, ის სწორედ ამ სახელით შევიდა
ისტორიაში, კარგი მეფე იყო. მან გააძლიერა კახეთ-
ჰერეთის სამეფო. გაატარა ადმინისტრაციული
რეფორმა. სამეფო დაყო შვიდ საერისთავოდ.
ვახუშტი ბატონიშვილი წერდა: „შემდგომად ბაგრატ
მეფის სიკუდილისა ამან კვირიკემ დაიპყრა კახეთი
და ჰერეთიცა და იწოდა მეფედ კახთა. გარნა
თუ ისხდნენ ერისთავნი ჰერეთს. არამედ ამან
კვირიკე მეფემან უფროს განამტკიცნა და დასხნა
სამი კახეთს და ოთხი ჰერეთს. და კახეთსა ერთი
რუსთავს და მისცა სრულიად კუხეთი, რომელ არს
ნაგები, ყარაია, ჩადივარ, სამგორი, უჯარმა, ლილო,
მარტყოფი, გრდანი, ხერკი და თიანეთი, არაგვის
კერძო ჟინვანამდე. მეორე დასუა კუეტერისა და
მისცა უჯარმას ზემოთ ორთა მთათა შორის, რომელ
არიან კახეთისა და კუხეთისა, ვიდრე კავკასამდე და
გარდაღმად. ესე არს ერწო-თიანეთი, ფხოველნი,
ძურძუკი და ღლიღვი. მესამე პანკისისა ანუ
მარილისისა და მისცა ჰერეთის საზღვრის ზეით
კავკასამდე და კახეთის მთამდე თუშეთითურთ.
ხოლო ჰერეთს დასუა პირველი ხორნაბუჯს ანუ
ხორანთას და მისცა ქისიყი და გარეთ-კახეთი
კუხეთის საზღვრამდე, ალაზანსა და მტკუარს შიგნით
და ჰერეთის მთისა. მეორე ვეჯინს და მისცა ქისიყის
საზღვარს ზეით თურდოს ხევამდე და ალაზანსა
და ჰერეთის მთის შიგნით, რომელ არს აწ შიგნით-
კახეთი. მესამე მაჭისა და მისცა მაჭის წყლის
ქუეით და ალაზნის აღმოსავლეთი შაკიხითურთ
და ხუნზახითურთ. მეოთხე დასუა შტორისა და
მისცა შტორის ხევიდამ მაჭის წყლამდე ალაზნის
აღმოსავლეთი დიდოეთითურთ, რომელ არს აწ
გაღმამხარი“.
ზედაზენი
კვირიკეს, რომელიც საკუთარი გავლენისა და
სამეფოს ტერიტორიის გაზრდას ცდილობდა, არა
ერთხელ მოუწია ბრძოლა მეზობელი სამეფოებისა
თუ სამთავროების მმართველებთან. სწორედ მისი
ინიციატივით მოეწყო XI საუკუნის 30-იანი წლების
დასაწყისში კოალიციური ლაშქრობა განძის ამირა
ფადლონის წინააღმდეგ. ფადლონის სამფლობელო
უშუალოდ
ესაზღვრებოდა
კახეთ-ჰერეთის
სამეფოს და
კვირიკესათვის
სასიცოცხლოდ
აუცილებელი იყო
გაძლიერებული
მეზობლისა
და მეტოქის
დამარცხება. განძის
ამირას წინააღმდეგ
ლაშქრობაში
მონაწილეობა
მიიღეს: თბილისის
გიორგი I (იოანე სკილიცეს
ამირა ჯაფარმა, საისტორიო თხზულების ხელნაწერი,
ტაშირ-ძორაკეტის XII საუკუნე)
(ქართული
წყაროს მიხედვით სომხეთის) მეფე დავითმა და
საქართველოს მეფის ბაგრატ IV-ის ქვეშევრდომებმა
(თავად ბაგრატი ამ დროს არასრულწლოვანი იყო)
კლდეკარის ერისთავმა ლიპარიტ ბაღვაშმა და
ქართლის ერისთავმა ივანე აბაზას ძემ. ბრძოლა
ფადლონის მარცხით დასრულდა.
კახეთ-ჰერეთის მეფემ თავის მეორე
მოწინააღმდეგეს, ოსთა მეფესაც სძლია. XI საუკუნის
30-იანი წლების შუა ხანებში ოსთა მეფე ურდურემ
კავკასიონი გადმოლახა და თიანეთში შემოიჭრა,
კახეთის აოხრება დაიწყო. კვირიკემ ლაშქარი
შეკრიბა და სასტიკად დაამარცხა ოსთა ჯარი.
ბრძოლისას დაიღუპა თავად ურდურეც.
კვირიკეს დროს სამეფოს დედაქალაქი თელავი
გახდა. მეფე ყურადღებას არც თიანეთს აკლებდა,
რომელიც მანამდე კახეთის საქორეპისკოპოსოს
პოლიტიკური ცენტრი იყო. ვახუშტი ბატონიშვილი
აღნიშნავდა: „ჰყო სასახლე თიანეთისა ხელოვანი,
ამანვე ჰყო თელავი სასახლედ და ტახტად კახეთისა
და ჰერეთისა. განმდიდრდა კვირიკე და მოირჭმა
ყოვლითურთ“. სწორედ კვირიკეს მმართველობისას
აიგო ალავერდის საკათედრო ტაძარი, ერთ-
ერთი უდიდესი ქართული არქიტექტურული ძეგლი,
ნაცვლად იმავე ადგილას არსებული წმიდა გიორგის
ძველი და პატარა ეკლესიისა.
1037 წელს საქართველს მეფემ ბაგრატ IV-მ
ლიპარიტ ბაღვაშის ინიციატივით ალყა შემოარტყა
თბილისს. მალე მასთან გამოცხადდა კვირიკე დიდი
თავისი მხედრობით და დახმარება შესთავაზა.
ოქტომბერი 2016 7
 რუბრიკა: ჩვენი ისტორია
ალავერდი
კვირიკე დიდმა კიდევ ერთხელ დაამტკიცა, რომ
საერთო ქართული საქმის კეთებისას ის ყოველთვის
საქართველოს მეფეების გვერდით იყო. ნამდვილად
მისაბაძი და სამაგალითო იყო კვირიკეს ასეთი
საქციელი.
ბაგრატ მეფემ დახმარებაზე თანხმობა განაცხადა
და ჰერ-კახნიც თბილისს შემოეწყვნენ. კარგად
გამაგრებული თბილისის აღება გაჭირდა, ალყა
გაგრძელდა. ალყად მდგომნი, როგორც ჩანს, თავს
ნადირობითაც იქცევდნენ. ერთ დღესაც თბილისის
სანახებში სანადიროდ გასულ კვირიკეს ოსები
ჩაუსაფრდნენ და მოკლეს. ასე იძიეს შური საკუთარი
მეფის, ურდურეს მკვლელობისათვის. ქართველი
მემატიანე იუწყება: „მოკლულ იყო დიდი კახთა
მეფე კვირიკე ოვსისა ვის-მე მონისა მიერ, რამეთუ
წყობასა შინა ოვსთა მეფე ურდურე მოეკლა კვირიკე
მეფესა. და მესისხლეობით მოიკლა კვირიკე მეფე
ნადირობასა შინა, ფიდრაზის გორთა, ოვსისა მონისა
მიერ“.
8 ოქტომბერი 2016
კახეთ-ჰერეთის ლაშქარმა თბილისის ალყას თავი
მიანება და კვირიკე დიდი კახეთ-ჰერეთში წაასვენა.
სად დაკრძალეს კვირიკე მეფე უცნობია, შესაძლოა,
ალავერდის ტაძარში. არსებობს მოსაზრება,
რომ სწორედ კვირიკე დიდი უნდა იყოს ზედაზნის
(ზედაზენი კახეთ-ჰერეთის სამეფოს შემადგენლობაში
შედიოდა) ცნობილი კანკელის ფრაგმენტეზე
გამოსახული საერო პირი. კვირიკეს პირდაპირი
მემკვიდრე არ დარჩა და ტახტი მისმა დისშვილმა,
ტაშირ-ძორაკეტის მეფე დავითის ძემ, გაგიკმა
დაიკავა.
სამწუხაროდ, მატიანეები ბევრს არაფერს
გვაუწყებენ კვირიკე III-ის მოღვაწეობის შესახებ,
თუმცა რაც ვიცით, საკმარისია იმისათვის, რომ
ვთქვათ, კვირიკე III-ს სრულიად დამსახურებაულად
ერგო ზედწოდება – „დიდი“.