संभाजी

िव ास पाटील
■
संभाजी / कादं बरी
िव ास पाटील
७०१, बीच अपाटमट,
पटे लवाडी, डॉ. ए. बी. नायर रोड,
जु , िवलेपाल (प.), मुंबई – ४०० ०४९.
E-mail: authorvishwaspatil@gmail.com
■
© िव ास पाटील
■
काशक
सुनील अिनल मेहता
मेहता प िशंग हाऊस
१९४१, सदािशव पेठ,
माडीवाले कॉलनी, पुणे ३०.
✆ o२o-२४४७६९२४
E-mail: info@mehtapublishinghouse.com
Website: www.mehtapublishinghouse.com
■
काशनकाल
२८ नो बर, २००५ /
२० िडसबर, २००५ /
१० एि ल, २००६
फे ुवारी, २००७ / माच, २००८
ऑग , २००९ / जुलै, २०१०
जून, २०११ / जानेवारी, २०१२
ऑ ोबर, २०१२
अकरावी आवृ ी : जून, २०१३
बारावी आवृ ी : माच, २०१४
तेरावी आवृ ी : मे, २०१५
चौदावी आवृ ी : एि ल, २०१६
■
मुखपृ व आतील िच े
चं मोहन कुलकण
■
मुखपृ : अहमदनगर येथील व ुसं हालय
ी दे वदे वे र सं थान, पवती, पुणे व
इतर काही खाजगी आिण सावजिनक सं हातील
छ पती ी संभाजी राजे यां ा
अ ल व काही ित प िच ां ा संदभाव न
न ाने िनमाण केलेली कलाकृती
■
आतील छायािच े
उ व ठाकरे / िवण दे शपां डे
रामनाथ दे साई (गोवा) / अतुल दे शमुख (रामशेज)
■
P Book ISBN 9788177666519
EBook ISBN 9788184987232
 मु ख रे खा
■
संभाजीराजे िशवपु , िहं दवी रा ाचे दु सरे छ पती
येसूबाई संभाजीराजां ा धमप ी
िशवाजीराजे िहं दवी रा ाचे सं थापक
पुतळाबाई िशवाजीराजां ा धमप ी
राजारामसाहे ब संभाजीराजां चे साव भाऊ
सोयराबाई राजारामसाहे बां ा मातो ी
एकोजी ऊफ ंकोजी िशवाजीराजां चे साव भाऊ
दु गाबाई संभाजीराजां ा धमप ी
राणूबाई संभाजीराजां ा भिगनी
हरजीराजे महािडक संभाजीराजां चे मे णे
अंिबकाबाई हरजीराजां ा धमप ी
गणोजी िशक संभाजीराजां चे मे णे
राजकंु वर गणोजी िश ा ा धमप ी
महादजी िनंबाळकर संभाजीराजां चे मे णे
सकवराबाई ऊफ सखूबाई महादजी िनंबाळकरां ा धमप ी
िपलाजी िशक येसूबाईंचे वडील
िहरोजी फजद शहाजीराजां चे अनौरस पु
हं बीरराव मोिहते मरा ां चे सरसेनापती
बाळाजी आवाजी रा ाचे िचटणीस
खंडो ब ाळ बाळाजी आवाजींचा पु
मोरोपंत िपंगळे रा ाचे पेशवे
केसो ि मल िपंगळे मोरोपंतां चे धाकटे बंधू
िनळोपंत िपंगळे मोरोपंत िपंग ां चे पु
कवी कलश छं दोगामा , संभाजीराजां चे मुख सहकारी
ाद िनराजी ायाधीश
अ ाजी द ो सुरनवीस
सोमाजी द ो अ ाजी द ोंचे बंधू
काझी है दर ायाधीश, िशवाजीराजां चा मु शी
कोंडाजी फजद मराठा सरदार
येसाजी गंभीरराव पोतुगीजां ा दरबारातील मराठा वकील
येसाजी कंक मराठा सरदार
कृ ाजी कंक येसाजी कंकां चा पु
जो ाजी केसरकर मराठा सरदार, शंभूराजां चे बालिम
दौलतखान मराठी आरमारातील अिधकारी
 दादजी भू दे शपांडे मराठा सरदार
रापा ा महार नाक शंभूराजां चा बालिम
िमयाँखान मुसलमानी उमराव
मायनाक भंडारी मराठा आरमारातील अिधकारी
जैताजी काटकर मराठा सरदार
बस ा नाईक इ े रीचा जहािगरदार
दादजी काकडे मराठा सरदार
ाळोजी घोरपडे मरा ां चे सेनापती
संताजी घोरपडे ाळोजी घोरपडचा पु
धनाजी जाधव मराठा सरदार
दु गादास राठोड रजपूत सरदार
औरं गजेब िहं दु ानचा पातशहा
उदे पुरी औरं गजेबाची बेगम
मुअ म औरं गजेबाचा थोरला शहजादा
असदखान औरं गजेबाचा वजीर, काका
आ म औरं गजेबाचा धाकटा शहजादा
झु कारखान असदखानाचा पु
अकबर औरं गजेबाचा शहजादा
िजनतउिनसा औरं गजेबाची धाकटी शहजादी
हसन अिलखान मोगल सरदार
िदलेरखान औरं गजेबाचा सरदार
शहाबु ीखान मोगल सरदार
बहादू रखान कोक ाश औरं गजेबाचा दू धभाऊ
काकरखान मोगल सरदार
ाखान औरं गजेबाचा ब ी
िसही कासम जिजरे कर हबशी
िसही खैयत जंिजरे कर हबशी
कौंट दी आ ोर पोतुगीजां चा िहं दु ानी ाइसरॉय
िच दे वराजा ै सूरचा राजा
केजिवन इं ज ग नर
अबुल हसन तानाशहा गोवळकों ाचा कुतुबशहा
माद ा पंिडत कुतुबशहाचा धान
िसकंदर आिदलशहा िवजापूरचा आिदलशहा
सजाखान आिदलशहाचा सरदार
मुकरबखान कुतुबशहाचा सरदार
इखलासखान मुकरबखानाचा पु
■
 अ नु म
■
िबलामत
ताटातूट
ंगारपुरात
बगावत
अजगरा ा िवळ ात
िजवािशवा
रायगडावर
राजदं ड
गैरवाका
परच
जंिजरा! जंिजरा!!
ा तेज
िकमाँ श हरण
गो ावर हमला
धुम ी
द नधडक
हबीरगड
कवडी-कबरी
ए ार
घात आिण अपघात
ेय िन िधंड
भीमेकाठी िभजली गाथा!
■
संभाजी : वा व आिण अवा व
संदभ साधने
ंथसंपदा
■
 १.

िबलामत

१.

म रा ीचा झोंबरा, थंडगार वारा वाहत होता. आज काही के ा गोदू ा

डो ास डोळा लागत न ता. वा ाशेजार ा जुनाट िपंपळावर ा डहा ां तून
आिण बाजू ा बां बू ा बनात वा याची िभरिभर सु होती. िपंपरणीची इवलीशी फळे
आ ावर ा हातकौलां वर टप टप आवाज करीत पडू लागली. गोदू ने या कुशीव न
ा कुशीवर मान वळवली. ित ा मनगटातला िहरवा चुडा अजून उतरला न ता.
उणापुरा एक मिहनाच झाला असेल ित ा ल ाला. ित ीसां जेची झाकढाळ एकदा
उरकली आिण दे वघरापुढे सासूबाईंचे अंथ ण टाकले, की गोदू आप ा खोलीत
यायची. ती पलंगावर पाठ टे कते न टे कते तोवर ित ा खोलीबाहे र नव याची दबकती
पावले वाजायची.
आजची रा मा गोदू ला काहीशी िविच वाटत होती. दे वघरात ा समया
के ाच िवझ ा हो ा. पलीकड ा खोलीतून सासूबाईं ा घोर ाचा आवाज ऐकू
येत होता. रा बरीच झाली होती. मा खोलीबाहे र ित ा नव याचा, िनवासरावचा प ा
न ता. गो ातली जनावरे आिण खुरा ातली कोंबडीही अजून जागीच होती.
आजची उभी रा च गोदू ला उगाचच िविच , िततकीच िवष भासत होती.
ती म ेच अंथ णाव न उठली. एक सोपा ओलां डून ितने हळू च अंगणाकडे
नजर टाकली. िदं डी दरवाजा ा आत ा बाजूला पडवीवर एक तां बूसलाल मशाल
ढणढण जळत असलेली ितने पािहली. ितथेच खाली पडवीवर कसलीशी एक तातडीची
गु मसलत चाललेली िदसत होती. गोदू चे सासरे ंबकराव िचंता मनाने
चव ावर बसले होते. ां ा पु ातच िनवासराव काहीसा बावरा होऊन बापाकडे
टकामका पाहत होता. ा मसलतीत आणखी तीन अनोळखी, भेसूर चेह यां ची माणसे
हजर होती. ंबकरावकडे बारा गावचे दे शपां डेपण. ामुळे आला असेल एखादा
वाद, असा िवचार करीत गोदू ने ितकडे कानाडोळा केला.
वाढ ा रा ीबरोबर वारा वेळू ा बनात िधंगाणा घालू लागला. कौलां वर
िपंपरणी ा फळां चा नुसता सडा पडत होता. भीतीने गोदू चे काळीज कालवले जात
होते. असली कसली णायची ही राजकारणं! तसे गोदू चे माहे र णजे महाडजवळचे
एक आडवळणी खेडे. परं तु गोदू चे वहार ान उ म होते. ितचे काका छ पती
िशवाजीराजां ा अ धानातले सुरनवीस अ ाजी द ो भुणीकर. ामुळेच काका-
मावशीकडे गोदू अनेकदा रायगडला आिण पाचाडला जात असे. िशवशाहीत नेमके
काय चालले आहे , कोण ा न ा मोिहमा आख ा जात आहे त, ा सा या गो ी ित ा
कानावर याय ा. छ पती िशवरायां वर गोदू ची िजवापाड भ ी होती. आभाळातला
सूय, चं आिण िशवाजीराजा ा ित ी गो ी ितला ाणापलीकडे ि य हो ा.
काही वषामागे ती िबरवाडीला आप ा नातेवाईकां कडे राहायला गेली होती.
एकदा सायंकाळी पा ां ा अंगणात िशळो ा ा ग ा चाल ा हो ा. ते ा
अचानक एक भयंकर खबर येऊन पोचली होती. पु ाजवळचा कोंढाणा िक ा सर
करता करता सरदार तानाजी मालुसरे धारातीथ पतन पावले होते. िशवरायां नी गड
कमावला होता, पण िसंह गमावला होता! या भयंकर बातमीने सवा ा काळजाचा
टवकाच उडवला होता! जसे ते वृ आजूबाजू ा वाडयाव ां म े पसरले, तसा सव
हलक ोळ माजला.
परकरपोल ातील गोदू आपले इवलेसे कान दे ऊन ऐकत होती,
‘‘तानाजी बहा राचा मुडदा पालखीत घातलाय. पालखी इकडं च उं बरठला
यायला िनघालीय. पालखीला त: िशवाजीराजां नी खां दा िदलाय.’’
चचा चालू असतानाच काही उ ाही पोरे उठली. ां नी पालखीला सामोरे जायचा
िनणय घेतला. तसा पोरां चा तो जथा वानरां सारखा उ ा मारत दरीखोरी ओलां डत
मध ा वाटे नेच जंगलातून कोंढा ाकडे धावू लागला. जंगलराने तुडवणा या पोरां ना
तासाभराने ल ात आले, ां ामागे जा ा खसखसत हो ा. कोणीतरी हरणी ा
चालीने ां ा पाठोपाठ धावत येत होते. मुले थां बली. पाठीमागे वळू न पा लागली.
आठ वषाची इवलीशी गोदू ां ा मागोमाग पळत येत होती.
ती अिव रणीय िमरवणूक गोदू कधीही िवसरणार न ती. एखा ा बळकट
िक ाचा बेलाग बु ज ढासळू न पडावा, तसा तानाजी नावाचा िशवरायां चा हातच
िनखळू न पडला होता. िशवरायां ा तेज:पुंज चयवरची सुतकी कळा पाहवत न ती.
वाटे त ा गावां तून लोक झंुडीने गोळा ायचे. पालखी थां बवली जायची. तानाजी ा
मुखावरचा शेला बाजूला केला की, ां ची फुलासारखी कोमेजून गेलेली चया िदसायची,
अन् िशवाजीराजां सारखा धैयवान महापु षही हे लावून जायचा. पालखीसोबत
िनघालेला दोनतीन हजार लोकां चा नदी ा पा ासारखा घोंगावत जाणारा तो लोंढा, ते
अतीव दु :ख, बिलदाना ा भावनेने फुरफुरलेले ते बा , गोदू चे ठे चकाळलेले पाय – ा
ठणक ा वेदना गोदू ा मन:पटलाव न आजपावे ोवर नाहीशा झा ा न ा.
अध रा स नही नवरा िबछा ाकडे माघारी वळला न ता. शंकाकुशंकां ा
लाल मुं ा ितचा मदू बिधर क लाग ा. असली कसली णायची ही खलबतं?
गोदू पु ा उठली आिण दारा ा तोंडाशी येऊन उभी रािहली. मघाची ती बैठक
सरली न तीच. उलट थंडी ा मिह ात शेकोटीची धग ायला मंडळी दाटीवाटीने
गोलाकार बसावीत, तसे सारे एकदु स याला खेटून बसलेले. संवादां ना कुजबुजीचे
प आले होते. ासो ् वासां ना कट-कार थानाची धार चढली होती. गोदू चा सासरा
ंबकराव खदखदा हसला. आपले घारे डोळे गोलाकार िफरवत उपहासाने बोलला,
‘‘ब , फ उ ाचीच दु पार ायचा अवकाश. उ ाची रायगडावरची रं गपंचमी
भोस ां ा कुळीसाठी िशमगा ठरणार आहे . को ानं जाळं पेरावं, तसे जागोजागी
िनध ा छातीचे चाळीस धारकरी पेरलेत. सकाळी नऊ ा हराला ा िशवाजीची
अंबारी होळी ा माळाजवळ सरकायचा अवकाश, वाघदरवाजा ा वाटे वरची तोफ
मशालीने िशलगावली जाईल. रं गा ा फकी उडवू आिण ा ा आडोशानं ा म ूर
िशवा भोसलेचा कायमचा काटा काढू .’’
‘‘आिण काही घोटाळा झाला तर?’’ आवंढा िगळत िनवासरावाने िवचारले.
‘‘बहादू रगडा ा तळावर जाऊन आ ी खानसाहे बां शी कटाचं सारं बोलणं केलं
आहे . सणा ा िनिम ानं बारा क र लढव े वीर आधीच रायगडावर जाऊन पोचलेत.
एकदा िशवाजी संपला अशी खुणेची तोफ उडायचा अवकाश, बाजू ा झाडीत ा
मोगली तोफा, पथकं सुसाट बाहे र पडतील. रायगडासकट मरा ां चं नाक कापून
टाकतील.’’ कटाची ती वीण उलगडून सां गताना ंबकरावचे डोळे भलतेच भेसूर
िदसत होते. ा ा आ िव ासाने समोरचे ते अप रिचत पा णेही चेकाळू न गेले होते.
ंबकरावाने अंगावरचे उपरणे खुशीनं झटकले. आप ा लां ब शडीला पीळदार
गाठ मारली. अन् समोर ा अंधाराकडे तो िवजयी मु े ने पा लागला.
गोदू ा घशाला कोरड पडली होती. ा भयंकर कटा ा क नेनेच ितचा जीव
कोंडला. ितला आप ाच ासाची भीती वाटू लागली, णून ितने पदराचा बोळा
क न तोंडात घातला आिण ती परसदाराकडे धावली.
बाहे रचं िभरिभरं वारं ित ा मदू म े घुसलं. ित ा पावलां ना िवल ण गती ा
झाली. ितने पागेत ा खुंटाव ावरचं िजनसामान काढलं आिण साठस र घो ां ा
पागेतून पाख या नावाचा बळी ा पंखासारखा फुरफुरता घोडा िनवडला. झटकन
घो ावर उडी ठोकून ितने कचकन टाच मा न लगाम मागे खेचला, अन् रा ी ा
थंडीवा यातून, अंधारा ा डोहातून ितचा घोडा रायगडा ा िदशेने झेप घेऊ लागला.
गोदू जशी काही वा या ाच पाठीवर ार झाली होती. वाटे त ा झाडां ची,
ओ ाओघळींची, कशाकशाची ितला आता पवा न ती. रिकबीम े पाय तवून,
पालथे पडून पाठीची कमान करीत ती रिकबीतच अध मुध उभी राहत होती. ‘‘चल,
पळ मदा! घे िबगी िबगी धाव,’’ असे ओरडत होती. घो ा ा तोंडाला फेस येत होता.
ाचे तुषार ित ा मुखावर उमटत होते.
बघता बघता गोदू पाचाड ा वेशीपाशी जाऊन पोहोचली. आता पहाट सरत
होती. डोंगरकडे , सुळके, गडावर ा मा ा, िहरकणीचा बु ज अन प ाडचा
कोकण िद ाचा उं च कडा – सा या डोंगररां गा आिण कातीव कडे अंधारातून डोकं
बाहे र काढू लागले होते.
पाचाड पाठीमागं पडलं. घोडा समोरची ितरपी चढण वेगाने चढू लागला.
अन् उजाडता उजाडता गोदू ा डो ां पुढे िचतदरवाजाची कमान उभी रािहली.
 ‘‘बापू, मघाशी आप ा वा ामागं कुणा ा तरी जनावराची पावलं
वाज ासारखा आवाज आला होता बघा,’’ िनवासरावने आं देशा बोलून दाखवली.
ितघेही गां गरले. शंकेची इं गळी काळजाला डसली. वाडकरां ा वा ाम े
गडबड उडाली. बैठकीतून सवजण पटापट उठले. वा ा ा पाठीमागं धावले. तर
पाठचा दरवाजा उघडा होता. पागेचेही दार सताड मोकळे अन् आ य णजे पाख या
नावाचा सवात चपळ आिण तगडा घोडाच जागेवर न ता. सळसळ ा िपंपळा ा
बुडाखाली सवजण घाब न उभे होते.
इत ात िनवासरावची ातारी आई ितथे पोचली. घरातून आपली सूनबाई कुठे
गडप झाली आहे असं िवचा लागली. आता मा ंबकराव वैतागून मनगट चावू
लागला. कसली णायची ही भानामती? पागेत घोडा नाही. घरात सून नाही. ितत ात
मो ाने भोकाड पसरत िनवासराव आतून बाहे र आला,
‘‘बापू, घात झाला घात. पळाली. तुमची सून पळाली.’’
‘‘ णजे रे ?’’
‘‘मी शपथ घेऊन सां गतो — ती िछनाल रं डीच िशवाजीची भगत आहे . ती घोडा
घेऊन रायगडाकडे धावली असणार – आपलं िबंग फोेडायला!’’
बापलेकां चे चेहरे खरकन् उतरले होते. आखूड दाढीची आिण भेसूर तोंडाची ती
पा णेमंडळीही घाब न गेली होती. एका पाठोपाठ एक अशी पाचसहा घोडी पागेतून
बाहे र पडली. सारे जण वा या ा वेगाने रायगडाकडे धाव घेत होते. काय वाटे ल ते
क न गोदू ला वाटे तच रोखायचे होते. तरच पुढची बला टळणार होती.
सारे जण रायगडा ा िदशेने ेषाने घोडी दामटीत होते.

एकदाची िचतदरवाजाची पाषाणी कमान िदसली आिण धाप लागले ा गोदू ने

जागीच घोडा रोखला. ती त: घामाने डबडबून गेली होतीच. पण ित ा मां डीखालचा
घोडाही दमून गेला होता. ा ा तोंडातून लाळे चा लोळ वाहत होता. ाचवेळी
हातात ा भा ा ा काठीचा आधार घेत गोदू उठली. ितने डोंबा या ा पोरासारखी
काठी ध न पुढ ा बाजूला उडी ठोकली. एक णही न दवडता ती बाणासारखी
दरवाजाकडे धावली. दारावर जोरजोरात ध े दे त ती मोठमो ाने आरो ा दे ऊ
लागली, ‘‘अरे , घात झाला घात! दार उघडा दार!’’
ितचा िचरका आवाज अंधाराचं काळीज कापीत गेला. रा भर जागलेले दोनतीन
पहारे करी कमानी ा टोकावर आले. िदव ां ा लाल काशात ां नी खाली उ ा
असले ा गोदू कडे रोखून पािहले. ित ा िझप या वा याला लाग ा हो ा. िव टलेले
ान कोणाशी तरी हातघाई क न आ ासारखे िदसत होते. घाणेरी ा झुडपाने
चेहरा ओरखडलेला. अंगावरचे लुगडे ही फाटलेले. ती बबी ा दे ठापासून ओरडत,
कळवळू न बोलली, ‘‘पहारे करी दादा, दरवाजा उघडा हो दरवाजा. मला राजां ना
तातडीनं भेटायचंय. अगदी आ ा ा आता!’’
‘‘कोण, कुठली गं तू? तुला िशवाजीराजां चा कायदा माहीत नाही का?’’
‘‘पण दादा —?’’
 ‘‘िक ेदार सकाळी सात हरालाच िक ां चा जुडगा घेऊन इथं येतील. ते ाच
दरवाजा उघडे ल. तोवर नाही,’’ व न पहारे क याचा राकट आवाज आला.
‘‘पण तोवर घात होईल हो घात. राजां ा िजवाला धोका आहे . दया करा. मला
आत सोडा हो!’’
पहारे करी हसले. रा ीबेरा ी असे अनेक वेडेखुळे जीव आिण भुतंखेतं
दरवाजा ा आजूबाजूला िफरत असतात णे!
गोदू मा वेडीिपशी झाली होती. काहीही क न ही भयंकर बातमी ितला
ता ाळ गडावर पोचवायची होती. ितने खूप आजवे केली. ती ओरडली. िकंचाळली.
िवनव ा क न कंटाळली. आता इथे थां बून वेळ गमाव ात हशील न ते.
ती तेथून हळू च बाजूला झाली. करवंदी ा जा ां तून िचतदरवाजा ा पि मेला
ती भूतासारखी पुढे सरकू लागली. आई ा मां डीवर अस ापासून ती बहादू र
िहरकणी गवळणीची गो ऐकत आली होती. एकदा सायंकाळ ा तोफेबरोबर गडाचे
दरवाजे बंद झाले. ामुळे वर दू धाचा िव ा करायला आलेली िहरकणी गवळण
अडकून पडली. िक ा ा तळाशीच ितची वाडी होती. ितचे दू धिपते लेक घरात
एकटे होते. आप ा लेकराला नपान कर ासाठी एका आईचा जीव आसुसला
होता. ाच बेहोषीत रा ी ा अंधारात ती िक ाचा कातीव कडा उत न धाडसानं
खाली गेली होती. लेकरा ा भुकेसाठी एका आईने आपला जीव धो ात घातला होता.
आता इथे एका परा मी महायो ाचा जीव धो ात होता. ा ा अ ाने
दगडाधों ां ा या माळरानाला रा ाचा शदू र फासला गेला होता. गावागावातले
आिण रानातलेही लां डगे हटले होते. गोरग रबां ा लेकीबाळींची अ ू वाचली होती.
ा ामुळे दे वळां त दे व रािहले होते आिण डोईवर ा श ा वाच ा हो ा. ाच
ा मरा ां ा पंच ाणाचा — िशवाजीराजां चा जीव धो ात होता. ासाठी न ीच
काही तरी करायला हवं होतं.
कोंढाणा सर करणा या तानाजी ा यशवंती घोरपडीसारखा गोदू चा जीव
तळमळू लागला. ती जा ा, झाडे झुडपे पालथी घालत होती आिण वर चढू न
जा ासाठी एखादी वाट, चोरवाट आहे का ाचा शोध घेत होती. पण ितला तसा
जा वेळ दवडावा लागला नाही. पावसा ात िक ाव न धो धो वाहणारे पाणी
बाहे र काढ ासाठी पुसाटी ा एका बु जाला एक दोनतीन मनगटाएवढे भोक
रकामे सोड ात आले होते. मागचा पुढचा िवचार न करता गोदू ने आपली मुंडी ा
भोकाम े घातली. अन उ ा कातळां ना कोपरा ा ढु स ा दे त ती वर सरकू लागली.
ा धडपडीत ितचे अंग अनेक िठकाणी सोलपटू न गेले. अंगावरचे लुगडे जागोजाग
फाटले. जीव कोंदटला. ास गुदमरला. परं तु िशवरायां चे आिण आईभवानीचे नाव घेत
एकदाची ती वर चढू न गेली.

रायगडावरचा अंधार नाहीसा होऊ लागला. पहाटे पासूनच रं गपंचमीची तयारी

सु होती. िक ावरचे राजर े फुलमाळां नी, िझरमु ा-तोरणां नी सजिवले गेले
होते. िशवाजीराजां ा ासादापुढे सनईचौघडा वाजत होता. झुली आिण पाखरा
चढवून ह ी सजवले जात होते. फकीर, गोसावी, लहान मुलेबाळे सारे च नवे, रं गीबेरंगी
कपडे घालून इकडे ितकडे ं दडू लागले होते. कमरे ला तलवार खोचलेले आिण
हाताम े भाले-बर ा घेतलेले पहारे करी महाराजां ा दरवाजावर खडा पहारा दे त
होते.
ितत ात बेभान झालेली गोदू ितथे धावत आली. पहारे क यां ा हातापाया पडत
ां ना िवनवू लागली, ‘‘मला महाराजां ना भेटू ा हो.... महाराजां ना भेटू ा.’’
गोदू पुन:पु ा िवनवू लागली. अनेकवेळा सां गूनही ती मागे हटे ना. ते ा
पहारे करी ित ावर कडाडले, ‘‘कशासाठी, कशासाठी भेटायचंय तुला महाराजां ना?’’
इत ात पलीकडून घो ां ा टापां चे जोरदार आवाज आले. सजा नावा ा उं च
पाठी ा आिण आभाळी रं गा ा घो ावर एक अ ंत दे खणा राजकुमार बसला
होता. ा ा िजरे टोपावर पाचूं ा माळा ळत हो ा. ाचा रं ग िफकट तां बूस, ं द
कपाळ, ग डा ा नाकासारखी नाकसरी, गडद काळे डोळे — एकूणच ाचे
म कोणा ाही डो ां त सहज भरणारे होते. रे शमी केसां ची ाची कोवळी
कातीव दाढी, प ेदार िमशा आिण खां ावर ळणारे मुलायम केस ा ा उपजत
सौंदयात भर घालत होते.
तो उमदा वीर घोडा उडवत तेथे येऊन पोचला. ा बरोबर, ‘‘शंभूराजे ऽऽ
संभाजीराजे’’ अशी कुजबुज वाढली. शंभूराजां ा पाठोपाठ घोळदार जामािन ातले
जो ाजी केसरकर, कवी कलश, जगदे वराव असे राजां चे उमदे सहकारी घोडा फेकत
तेथे येऊन पोचले. ां ा सोबतीनेच महार जातीचा राया ा नाक चालला होता.
ा ा डो ावर िजरे टोप वा पीळदार मराठी पगडी न ती तर एक साधेच मुंडासे
आिण अंगात घोंगडी ा व ापासून बनवलेली काचोळी होती. तो िदसायला काळपट,
उ , राकट िमशां चा आिण भेदक डो ां चा शेतकरीच होता, पण तो आपला घोडा
शंभूराजां ा आिण कवी कलशां ा सोबतच हाकत होता.
रं गपंचमी ा िदवशी तसे युवराज शंभूराजे नेहमी खुशाल आिण काहीसे ं दी
िदसत. मा आज ां ा चयवर रा भराचे जा ण िदसत होते. डोळे ससा ासारखे
काही तरी शोधत होते. ां चे सोबतीसु ा म ानरा ीनंतर युवराजां ा बरोबर भवानी
क ा ा आिण टकमक टोका ा अंगाने दौड क न आले होते. सणा ा मु तावर
गडावर काही तरी गडबड होणार अस ाचा युवराजां ना वास लागला होता. ामुळेच
ां चे मूळचे पाणीदार, जागृत, पण आता काहीसे तारवटलेले डोळे चौफेर िफरत होते.
गोदू पहारे क यां ना ‘‘राजां ा िजवाला धोका आहे –’’ असे कळवळू न सां गत
होती. तेव ात शंभूराजां चा फुरफुरता घोडा तेथे समोर येऊन थां बला. व े
फाटले ा, गोंधळले ा थतीम े उ ा असले ा गोदू कडे युवराजां नी बिघतले.
शंभूराजां ना समोर पाहताच गोदू ां ाकडे िभंगरीसारखी धावली. ती ओरडली,
‘‘युवराज ऽ युवराजऽऽ आप ा राजां ा िजवाला धोका आहे ! राजां ा िजवाला
धोकाऽऽ-’’
शंभूराजां नी जो ाजी आिण राया ाला हळू च सां िगतले,
‘‘सवापुढं वा ता नको. चला ऽ ा सोबत ा बाईला.’’
 शंभूराजां चा घोडा आप ा महालाकडे उधळला. पाठोपाठ गोदू ला घेऊन ां चे
सहकारी वा ाकडे रे ने गेले. आत ा आप ा खाजगी सदरे वर शंभूराजां नी
चौकशीला सु वात केली. गोदू ने आप ा सास या ा आिण नव या ा पापाचा पाढा
वाचला. शंभूराजां ना थमदशनी ित ा बोल ात स ां श िदसला. सदरे वरची गडबड
ऐकून तोवर येसूबाईही तेथे येऊन दाखल झा ा हो ा.
गोदू चे कथन ऐकून युवराज कवी कलशां ना बोलले, ‘‘आता पटली नं खा ी
किवराज? ा पंचमीला काही तरी घडणार याची आ ां ला खा ी होतीच!’’
‘‘आपण वेळेत द रािहलात हे खूप चां गलं झालं. पण राजन, गडावरचे सव
पहारे -चौ ा तपासून झा ा. आता कोणताही धोका नाही िदसत.’’
‘‘—असं णून चालणार नाही, किवराज. आमचे आबासाहे ब सां गतात तशी
अखंड सावधानता हवी. चलाऽ, आपण सवजण आपाप ा मो ावर चला. आिण
किवराज, ते वाडकर िपतापु इथं कुठं आढळले, तर ां ना ता ाळ कैद करा. हवं
तर ां ा गावावर माणसं पाठवा. पण आजच ां ना जेरबंद करा!’’
‘‘जशी आ ा, राजन–’’ असे णत आपली पाठ न दाखवता, मुजरा करत
युवराजां चे सव सहकारी लागलीच कामिगरीवर बाहे र पडले.
अितशय घाब न गेले ा, थरथरत उ ा असले ा गोदू कडे युवराजां नी एक
नजर टाकली. ां नी येसूबाईंना सां िगतले, ‘‘िहला ायला चां गली व ं ा. आ ां ला
वाटतं रायगडावर येणारी मोठी िबलामत िह ामुळे टळली. ितचा जीव धो ात येऊ
शकतो. ा गोदू ला आपण संर ण ा.’’
युवराज तातडीने ानगृहाकडे वळले. पूजाअचा आटोपून ां ना रे ने बाहे र
पडायचे होते.

आता रायगडावर ल उजाडले होते. जागोजाग लेिझमवाली पोरे आिण

दां डप ा खेळणारे खेळगडी घोळ ाने गोळा होऊ लागले होते. सनईचौघडा, फुलां ची
आरास, रां गो ा, इकडे ितकडे उधळणारे त ण अशी िशवरायां ा राज ासादासमोर
उ वाला बहार आली होती. ितत ात अितशय घाब न गेलेले ंबकराव आिण
िनवासराव तेथे येऊन पोचले. आप ाआधी जर गोदू महाराजां ना जाऊन िभडली
आिण आपले िबंग फुटले तर आपणाला कडे लोटािशवाय अ िश ा िमळणार नाही,
याची बापलेकां ना पुरती क ना होती.
ंबकराव एका पहारे क याला दब ा आवाजात िवचा लागला, ‘‘ना रं गी
लुग ातली, खडीची चोळी घातलेली एक तरणीताठी इकडं आलेली बिघतलीत?”
‘‘ य य, मघाशी एक बया इथं आली होती. पण मघाशीच ितला घेऊन
शंभूराजे गेले आप ा वा ाकडं .”
ती गो ऐकून वाडकर िपतापु काहीसे बावरले. पण लगेच सावरलेसु ा. गोदू ने
आप ा िव कां गावा कर ाआधी ितलाच बदनाम करायची, ही नामी संधी चालून
आली होती! आप ा ग ाम े पडणारी पेट ा फटा ां ची माळ काढू न ती बेसावध
युवराजां ा ग ाम े घालायची. बायाबाप ां ा नावे शंभूराजां ना बदनाम करायची
कार थाने आधी चालूच होती. ात गोदू चेही करण खपवू. अंगावर आलेले भयंकर
संकट कसे का होईना, टळले णजे चां गले!
ते दोघेही िपतापु शंभूराजां ा वा ाकडे धावले. मा ितथे पोच ावर
िभतीने ां चे पाय लटपटू लागले. दोघां नी एकमेकां ना चेतवायचा य केला. पण
िसंहा ा गुहेत िश न ाला ललकार ाची िहं मत ा दोघां म ेही न ती.
घाबरले ा बापलेकां नी घोडी तशीच पु ा महाराजां ा राज ासादाकडे वळवली.
आज पंचमी ा िमरवणुकीत सामील हो ासाठी राजां ा वा ापुढे तोबा गद
गोळा झाली होती. पंच ोशीतले सारे हौसे, गौसे आिण नवसे ितथे जमले होते.
थो ाच वेळात महाराज पालखीतून जगदी रा ा मंिदराकडे िमरवणुकीने
िनघणार होते. ितत ात ंबकरावाने तोंडावर पालथी मूठ ठे वली अन् ठो ठो बोंब
मारत तो ओरडू लागला, ‘‘पळवली, पळवली हो — युवराजां नी ग रबाची सून
पळवली.’’
‘‘आता मी िबना बायकोचा कुठं जाऊ? गणगोताला तोंड कसं दाखवू?’’
आप ाच हाताने आपले थोबाड फोडत िनवासराव मो ाने रडू लागला.
ितथे जमलेले बघे आिण मानकरीसु ा च ावले. छ पती िशवरायां ा
े पु ावर असा कोणी िकटाळ ावा, उ ा ा राजगादी ा ध ावर अशी उघड
िचखलफेक करावी, तीही महाराजां ा राज ासादासमोर? अवतीभवती गद वाढली,
तसे ंबकराव आिण िनवासराव यां नी मो ाने भोकां ड पसरले. आप ाच ीमुखात
भडकावत ंबकराव गरजला, ‘‘लोकहो, ाया ाच घरी असा अ ाय घडणार
असेल, तर आ ी ग रबां नी कुठं जायचं? थोरामो ां ा नजरा पडतील णून काय
आम ा लेकीसुनां ची खां डोळी करायची?’’
‘‘ये थेर ा, तुला काय तोफे ा तोंडी जायचं आहे का?’’ एक िशलेदार पुढे
होऊन िवचा लागला.
‘‘तु ाकडं पुरावा काय?’’ दु स याने िवचारले.
‘‘उलट मलाच कसला पुरावा िवचारता? जा, जा ा युवराजां ा वा ाकडं .
उघडा दरवाजा आिण बघा तुम ा डो ां नी – कशी कोंडलीय ितथं मा ा सुनेला!
हाय रे दै वा, आता कुठे जाऊ!’’
डो ावरचे मुंडासे काढू न ंबकराव गळे काढू लागला.
‘‘पण हे घडलं तरी कसं?’’ बघे िवचा लागले.
‘‘मी सां गतो की!’’ हातवारे करत िनवासराव बोलला, ‘‘चार िदवसां मागे युवराज
िशकारीला चालले होते. ितथे पाणव ावर ा ग रबा ा बायकोवर शंभूराजां ची नजर
पडायचं िनिम झालं — अन् आज — रायगडाव न ल राचं एक पथकच आम ा
घरावर चालून आलं. शंभूराजां ा ा दु धिटं गणां नी ितला अ रश: ओढू न आणली
हो....’’
‘‘अरे , युवराजां चे रं गमहाल रं गवा, अन् आ ा ग रबां ा अ ूचे िधंडवडे काढा रे
ऽ ऽ” ंबकराव मोठमो ाने ओरडत होता.
थो ाच वेळात गद ा मागे एकाएकी हालचाल झाली. एक खासी पालखी
घेऊन भोई तेथे धावत आले. िशवाजीराजां ा अ धानां पैकी एक ायाधीश ाद
िनराजी पालखीतून खाली उतरले. ाच वेळी वाडकर िपतापु ां चा तमाशा ितथे सु
होता. त णताच ताकभात ओळखणा या ाद िनराजीं ा ानात तो सव कार
आला. ां नाही खूप खेद वाटला. नेमका सणािदवशीच हा असा गिल कार
युवराजां कडून घडावा? करोडो होनां चं रा उभारणा या िशवाजीराजां ा पदरी ही
बदनामी यावी?
कपाळाचा घाम िटपत ादपंत तडक आत सदरे वर गेले. महाराजां ना मुजरा
करायचा रोजचा िशर ाही ां नी सां भाळला नाही. ां नी बाहे रचा तो अ ा कार
लागलीच महाराजां ा कानावर घातला. तेव ात िहं दवी रा ातील िव ान
ायाधीश काझी मु ासाहे बही सदरे वर येऊन पोचले. तेही घाब या नजरे ने राजां कडे
पा लागले. राजां नी तातडीने पुढची पावले टाकली. वाडकर िपतापु ां ना आत बोलावून
घेतले. ंबकराव राजां ा पायावर डोकं आपटीत अंगावर आभाळ
कोसळ ासारखाच ओरडत बोलला, ‘‘महाराज, खु युवराजां कडून अशी आगळीक
घडणार असेल तर आ ी जगायचं तरी कसं? ितकडं मोगलाईत र ावर िदसेल ा
दे ख ा बाईला जनानखा ात खेचतात णं. अन इथं?’’
‘‘खामोश ऽ ऽ’’ राजे तार रात कडाडले. “ ंबकराव, आपली जीभ आवरा.
खूप बोलला आहात आपण.’’
िशवाजीराजां ची मु ा अितशय गंभीर िदसू लागली. खरे तर पहाटे च दे वपूजा
आटोपून, उं ची व ालंकार प रधान क न िशवाजीराजे पंचमी ा सोह ासाठी
बाहे र पडाय ा िवचारात होते. मा आज सणासुदीचा मु त साधून अंगावर रं गाऐवजी
बेअ ूचा बु ा उडवला जाईल याची ां ना िबलकूल क ना न ती. शंभूराजां ा
साव माता पुतळाबाई सणा ा िनिम ाने पाय ाचा पाचाडचा वाडा सोडून गडावर
आ ा हो ा. ां नी पोलादपूर ा सराफक ाव न एक खास र कंठा घडवून
आणला होता. होळी ा िनिम ानं आप ा लाड ा शंभूबाळां ना ां ना तो पेश
करायचा होता. पण ा अचानक उद् भवले ा काराने पुतळाबाई मां साहे बही
िदङ् मूढ होऊन गे ा हो ा.
थोर ा महाराजां सोबत दे वपूजेसाठी सोयराबाई बाहे र पडणार हो ा. ग ाम े
र माळा, सो ाचा कमरदाब लेवून, खां ावर भजरी शाल पां घ न ा तयारीनेच
उ ा हो ा. पण ा अचानक उद् भवले ा काराने ाही अचंिबत झा ा. आप ा
मु े वरचा भाव कोणाला िदसू नये ाचा ा कसोशीने य करीत हो ा. परं तु
शंभूराजां ा अ ूचे िनघत असलेले िधंडवडे पा न नकळत ां ा खानदानी चयवर
एक छ ीपणाची रे घ उमटत होती. मा युवराजां वरील ा िकटाळाने िशवरायां इतकेच
पुतळाबाईंचे काळीजही आत ा आत तुटत होते.
काही मिह ामागे अ ाजी द ोंची क ा हं सा आिण युवराज शंभूराजां ा
संबंधाबाबत अशाच वाव ा उठ ा हो ा. शंभूराजां बाबत असे का घडावे,
सणासुदी ा मंगल िदवशी नाच ीचा असा संग का ओढवावा, याचेच महाराजां ना
वैष वाटत होते. औरं गजेबासह मोठमो ा श ूंसमोर ताठ उभी राहणारी ां ची
गदन आज शरमेने खाली झुकली होती. मा ां ात ा जाण ा राजाने मनात ा
मनात भावने ा पुराला तुंबा घातला. युवराजां ब लचे काळजातले मायेचे सारे झरे
आट ासारखे झाले. कत ाचा राजदं ड ां नी आप ा हाती घ पकडला होता. ते
शां त, िध ा पण धारदार श ां त इतकेच बोलले,
‘‘हे पाहा ंबकराव, बाहे रचा पालखी सोहळा उरकू दे . तोवर आपण िनि ंत
मनानं इथंच बसून राहा. गु े गार िकतीही मोठा असला तरी ाची चौकशी होईल.
िनि त होईल. तु ां ला ाय िमळे ल.’’
बाहे र पडणा या राजां ची पावले अडखळली. ां नी काझी मु ासाहे बां ना जवळ
बोलावले. ां ा िपक ा, लां ब, ळदार दाढीवर राजां चा खूप भरवसा होता.
रा ातले एक नेक ायाधीश णून मु ासाहे ब मुसलमानी रयतेपे ाही
मरा ां म े अिधक ि य होते. राजां नी ां ना काही सूचना िद ा. मु ासाहे बां नी
राजां ना आदराने कुिनसात केला. ते पुढ ा कामिगरीसाठी तातडीने बाहे र िनघून गेले.
राजदरबारातून बाहे र पडता पडता पुतळाबाईंनी शंभूराजां ा महालाकडे नजर
टाकली ते ा ां ा डो ां तून उ अ ू ओघळले.

२.
रायगडावरची ती रं गपंचमी बदनामी ा रं गानेच डागाळू न गेली होती. आज ा
भ िमरवणुकीकडे , अंबा या आिण पाल ां ा या छिब ाकडे अगर ढोल-
लेजमां ा नादाकडे कोणाचे फारसे ल च न ते. बा दखा ापासून ते जगदी रा ा
मंिदरा– पयतच न े , तर पार भवानीक ा ा टोकापयत सवाचे कान आिण डोळे
सावध होते. बघे, पा णे आपापसात नको नको ते कुजबुजत होते. बडबडत होते,
‘‘कोण हे युवराजां चे धाडस! बिघतलंत, पर ाची बाईल घातली घो ावर आिण
आणली ओढू न राजवा ात! ती सु ा च िदवसाढव ा बरं !’’
‘‘चालायचंच! कोव ा काक ा कु रायचा राजामहाराजां चा शौक पुराण–
काळापासूनचा आहे , ात काय वेगळं !’’ एक शा ीबुवा नाकात गुणगुणले.

रं गपंचमीचा उ व कसाबसा पार पडला. सूय मावळतीकडे झुकला. सदरे वर

बसले ा िशवाजीमहाराजां ची चया कमालीची ताणली गेली होती. एका मो ा
दडपणाचे ओझे घेऊन ते अितशय बेचैन थतीत सदरे वर बसून होते.
‘‘शंभूराजां नी तातडीने आम ासमोर दाखल ावे,’’ असा िनरोप न े तर
कडक कूमच ां नी धाडला होता. बैठकीसमोर ा बस ा गादीवर ंबकराव
आिण िनवासराव अ ाची गाय होऊन अवघडून बसून होते. आप ावर घोर अ ाय
झा ाचा कां गावा ां नी चालूच ठे वला होता. ितत ात दालनाबाहे र पावले वाजली.
आप ा ग ातील पाचू ा माळे शी चाळा करत, िधमी पण ऐटदार पावले टाकत
शंभूराजे ितथे दाखल झाले. अितशय गोरीपान तां बूस मु ा, ं द कपाळ, कमनीय
भुवया, अ ंत बोलके िततकेच भेदक काळे भोर डोळे . अनेक राजां ा राजकुमारां ा
मेळा ातले सवाई राजकुमार ठरावेत, असे सहज मोिहनी घालणारे शंभूराजां चे
म होते. ां नी िशवरायां ा नजरे ला नजर िभडवली. ते ा थोर ा
महाराजां ा नजरे त उसळलेले िवषादाचे पाणी पा न शंभूराजां ा पाप ा खाली
झुक ा. िपतापु ां ा उप थतीने ते दालन उजळू न गेले होते. दोघां नाही िवधा ाने
अ ितम सौंदयाची दे णगी बहाल केली होती. णभर सूया ा सदरे वर चं च भेटीस
यावा, असे ते मनोहर होते.
मा बैठकीतला तणाव खूपच वाढलेला. शंभूराजां वर अचानक ओढवले ा या
बालंटाने ां चे यारदो ही गळू न गेले होते. ां चे इमानी सेवक आिण बालिम
राया ा महार आिण जो ाजी केसरकर वा ाबाहे र दु :खी चेह याने उभे होते.
युवराजां ा पाठोपाठ ां ा धमप ी येसूबाई आत आ ा. ां ा सदरे वरील
अना त ये ाने थोरले महाराज चमकले. तोच ां ची नजर ां ा पाठीशी उ ा
असले ा लुग ात ा ा नवयौवनेकडे गेली. ा अनोळखी त णीव न
वाडकर बापलेकां ची नजर िभरिभरत होती. शंभूराजां ा अ ायाची िशकार झालेली
हीच ती अभागी त णी असावी, हे िशवाजीराजां नी ता ाळ ओळखले. परं तु
येसूबाईसार ा आप ा समंजस सुने ा उप थतीने मा महाराजां ा गोंधळात
अिधकच भर घातली. तसा ां नी थेट केला,
‘‘सूनबाई, इकडे ये ामागचं आपलं योजन काय?’’
येसूबाई काहीशा वरम ा. ां ा ओठां ा पाक ा उघड ा. परं तु ां ना
बोलायचे धाडस होईना. येसूबाईं ा सा ीने महाराज मवाळ हो ाऐवजी अिधक
कठोर झाले. नकळत ां ा हाता ा मुठी वळ ा. कपाळावर ा िशरा फुगीर
झा ा. ते गरजले,
‘‘सूनबाई, आपण अनिभ आहात िकंवा तु ां ला अंधारात ठे व ात युवराज
यश ी झाले आहे त. पण ल ात ठे वा आपण सूनबाई, शंभूचे हे गु े , ा आिण अशा
वाढ ा हरकती एकवेळ ां चा िपता डो ाआड करे ल, पण राजाला आपला राजदं ड
ममते ा डोहात फेकून दे णं परवडणारं नाही.’’
गाभा यात ा मं घोषासारखा महाराजां चा आवाज दु मदु मू लागला.
येसूबाईंना पुढे एक श उ ारता येईना. संभाजीराजां ची चया अपमािनत झाली.
कमाली ा तणावाने ां ची मान खाली झुकली. या वातावरणाचा प रणाम णून की
काय, ंबकराव आिण िनवासरावला मोठे बळ ा झाले. बापलेक धाडसाने उभे
रािहले. ंबकरावाने आप ा अंगावरचे उपरणे झटकले. िपंपळपानासारखा थरथरत
तो बोलला, ‘‘महाराज, मला माझी सून हवी.’’
‘‘राजे, माझी ग रबाची बायको, मला परत ा हो.’’ िनवासराव गयावया करत
बोलला.
महाराजां नी एक जळजळीत कटा संभाजीराजां कडे फेकला. ते दु :खी रात
बोलले, ‘‘दु दव, केवळ दु दव! आज रा ात कोणाही ीची अ ू सुरि त रािहली
नाही, असे रयत उघड बोलू लागली तर आ ी कोणा ा तोंडाकडं पाहायचं?’’
एक कमालीचा स ाटा खाजगीकडे पसरला होता. महाराजां ा कठोर श ां नी
युवराज आिण युवरा ी यां चे बोलणेच खुंटले. वाडकर िपतापु ां ा कां गा ाला जोर
चढला. तसा गोदू चा ास कोंडला. ितला यापुढे ग बसवेना. ती सरळ महाराजां ा
पायावर कोसळली आिण कळवळू न बोलली,
‘‘नाही महाराज, मला थोडं बोलू ा. हे सारं कुभां ड आहे .’’
‘‘िछनाल, तू चूप ऽऽ’’ ंबकराव आप ा सुनेवर कडाडला.
‘‘महाराज, हा माझा नवरा आिण सासरा िदसतात तसे भोळे भाबडे , साधेसुधे
नाहीत,’’ गोदू धाडसानं बोलून गेली.
गोदू ने महाराजां पुढे गा हाणे घातले, ‘‘आई भवानीची शपथ घेऊन सां गते
महाराज, हे दोघेही रा ोही, दगाबाज आहे त. आज पंचमी ा गद चा फायदा
घेऊन राजां ना इथे रायगडावरच िजवे मारायचा कट रचला होता ा दु ां नी.’’
‘‘आ ां वर श उगारायचे? अन् तेही ा रायगडावर येऊन?’’ ाही गंभीर
प र थतीत िशवाजीराजां ना हसू फुटले. राजां ा सोबत पहारे करी अन् सेवकां नाही
हसू आवरे ना. तसा ंबकरावाला जोर चढला. तो हात जोडत अिजजीने बोलला,
‘‘बिघतलं ना महाराज, आप ा युवराजां नी ा ग रबा ा सुनेवर िकती भुरळ घातली
आहे ! महाराज, रं ग युवराज उडवतात, पण ग रबां ा अ ू ा िचं ा उडतात!’’
महाराज वरकरणी फ बावर ासारखे िदसत होते, पण आतून मा ां चा धीर
सुट ासारखा झाला होता. महाराजां ना शंभूराजां ा परा माब ल ितळमा शंका
न ती. पण ां ा चा र ाबाबत अलीकडे ां ना भरवसाच उरला न ता. एखा ा
सुंदर ीवर नजर पडली की, युवराज कोण ाही थराला जाऊन पोहोचू शकतात, हे
ां ा अ धानां नी, दरकदारां नी ां ना अनेकदा, कधी आडवळणाने तर कधी
पणे ऐकवले होते. ामुळेच ते कमालीचे उि झाले होते.
ितत ात सदरे बाहे र थोडीशी गडबड उडाली. पाठोपाठ आपला जरीकाठी शेला
सावरत उं चेपुरे, जाडजूड हाडापेरां चे अ ाजी द ो अचानक आत आले. प ेदार
िमशा, डो ां ा बोल ा बा ा, दो ी कानां म े झुलणा या िभकबा ा,
तुकतुकीत सावळा रं ग, सारा ां चा कुरबाज बाब होता. पास ी ओलां डले ा
अ ाजीपंतां नी थोर ा महाराजां समवेत अनेक उ ाळे -पावसाळे पािहले होते.
महाराजां पुढे न तेने झुकत ां नी मुजरा केला. ते बोलले, ‘‘माफी असावी
महाराज. िबनाआवत ाचा आिण िबना कुमाचा मी सदरे कडे आलो.’’
पंत काहीसे थबकले. पुढचा चा श उ ार ाआधी अ ाजी संभाजीराजां कडे
टवका न पािहले. तशी युवराजां नीही घु ातच ां ा नजरे ला नजर िभडवली.
युवराजां ा डो ां तील चमक ा बा ा पंतां ना बरची ा लखलख ा धारदार
पा ासार ा भास ा. ा दोघां म े िव व जात न ता. अ ाजीपंतां नी शे ाने
कपाळावरचा घाम िटपला. सारवासारवी ा भाषेत ते बोलले, ‘‘राजे, ही िबचारी गोदू
मा ा मे णीची मुलगी बरे . हे ंबकराव माझे जवळचे नातलग आहे त, राजे.’’
बोलता बोलता अ ाजींची नजर गोदू ा भाब ा, िन ाप चेह याकडे गेली
आिण ां ा मनाचा बां ध फुटला. ां ची एकुलती एक हं सा नावाची पोर ां ा मनात
फेर ध लागली. हं सा णजे एक चालतंबोलतं चैत होतं. पाखरासारखी
बागडणारी, मोरा ा पायां नी नाचणारी, फुलपाखरासारखी पंतां ा भोवती
िभरिभरणारी हं सा आिण ित ा ओ ा आठवणी अ ाजींची पाठ सोडायला तयार
न ा. रायगड ा प रसरात कोसळणारा चंड पाऊस, पावसा ात पावलोपावली
आढळणारे झरे – ा िनमळ झ यां सारखीच हं सा ता ा ा उ वात अखंड नाचत
राहायची. अ ाजीपंतां नी हं साचे काहीसे गडबडीनेच शुभमंगल आटोपले होते. ती
पेण न– आप ा सासर न पिह ा माहे रपणाला माघारी आली होती. एके िदवशी
मंगळागौरी ा िनिम ाने ती राजवा ात गेली. तेथून दु :खी न े जखमी होऊनच
परतली. दोनतीन िदवसां तच पाचाड ा भर ा चौखंडी िविहरीम े पा ावर
तरं गणारा हं साचा मुडदा लोकां नी पािहला. ते ा ित ा ा अविचत जा ाने सारा
प रसर हळहळला.
झा ा काराब ल अनेकजण अनेक तोंडां नी बोलत होते. कोणी सां गत होते की,
हं सावर बला ार झाला. कोणी णत होते ित ावर कसलासा मानिसक आघात
झाला आिण ा तारे तच ितने त: ा हाताने मृ ू जवळ केला. पण या करणाम े
अनेकजण शंभूराजां कडे बोट दाखवत होते. ां ामुळेच आप ा लाड ा लेकीचा
नाश झाला अशी अ ाजींची ठाम समजूत होती. दोन वषामागे घडले ा ा घटनेचा
अनेकां ना िवसर पडला होता. परं तु, आप ा लाड ा लेकी ा आठवणीने
अ ाजीपंत मा अजूनही वेडेिपसे ायचे.
पंतां ा आगमनानंतर वातावरण अिधकच गंभीर बनले. ायाधीश ाद
िनराजी बाव न गेले. ंबकरावने आपले मुंडासे काढू न िशवाजीराजां ा पायावर
ठे वले. तो दु :खी सुरात ओरडला, ‘‘महाराज, ग रबाची सून ग रबाला परत करा हो!’’
वाडकर िपतापु ां ा िकंका ां नी अ ाजींना अिधकच धा र आले. ते
महाराजां ना बोलले, ‘‘राजे, क ाण ा मुसलमान सुभेदारा ा पसुंदर सुनेला
साडीचोळीचा आहे र क न स ानानं परत पाठवणारे आपणच होतात ना? – जाऊ दे
महाराज, ाच दरबारात ा डो ां नी खूप चां गले िदवस पािहले आहे त. णूनच
पुढचं काही बोलवत नाही–’’
अ ाजी द ोंनी शरमेने खाली मान झुकवली. महाराजही कमालीचे खजील िदसू
लागले. ां नी रागानेच येसूकडे नजर वळवली. मा घड ा काराचा कसलाही
प रणाम येसूबाईंवर झा ाचे िदसत न ते. उलट एक कार ा अिभमानाने आिण
िनधाराने ा तेज ी िदसत हो ा. ां नी पंतां ा तोंडाला तोंड दे त सरळ सवाल
केला, ‘‘पुरा ािशवाय भलतासलता कोणावर िकटाळ ायचा अिधकार कोणालाच
नसतो. अन् अ ू णाल तर ती जशी जेला ारी असते तशीच युवराजां नाही!’’
येसूबाईं ा अचानक ह ाने पंत काहीसे वरमले. मा महाराजां नी तातडीने
ह ेप क न येसूबाईंना रोखले, ‘‘सूनबाई, तु ावर कदािचत पित ेमाची भुरळ
पडली असेल. परं तु तुम ापे ाही एक िपता या ना ानं आ ी युवराजां ना चां गलं
ओळखतो!’’
मघापासून ां ाभोवती वादाची वावटळ घोंगावत होते, ते शंभूराजे मा चूप
होते. फ वणभ ी करत होते. आप ा िप ाचा आप ाबाबतचा अिव ास,
अलीकडची ां ची आप ावरची गैरमज , िपतापु ां चे संबंध िबघडावेत णून
राजदरबारात यी घडणारी कटकार थाने या सा यां चा वास ां ना के ाच लागला
होता. ां ना अिधक राहवले नाही. दु :खी सुरात शंभूराजे बोलले,
‘‘आबासाहे ब, दु :ख याचंच वाटतं की, आ ां कडून काही गु ा घडला नसताना
आ ां ला गु े गार ठरवलं जात आहे . हा घोर अ ाय आहे आबासाहे ब. आपण आज
घडले ा करणाची ज र शहािनशा करावी. तपासानंतर आपलीही खा ी पटे ल की,
आज होळी ा माळावर ऐन िमरवणुकीत आतषबाजी ा गो ां ऐवजी तोफेतून
खरे खुरे गोळे उडवले जाणार होते. कटवाले तुम ा िजवावर उठले होते आबासाहे ब.
ाची वेळेत खबर ायला ही िन ाप गोदू पुढे धावली. ती मूख ठरली आिण आ ी
बदनाम!’’
‘‘शंभूराजे, केवळ कपोलक त कथां वर रा चालवता येत नाही. ासाठी
अ ल पुरा ाची आव कता असते.’’
अ ाजीपंतां ची धुसफूस वाढली होती. आप ा वारसदारावर ा उघड
आरोपामुळे थोरले महाराज हवालिदल बनले होते. ितत ात ितथे मु ा है दरां ची
ारी येऊन पोचली. थोर ा राजां नी ां ाकडे मो ा आशेने बिघतले. ां ा
ायबु ीवर राजां चा खूप िव ास होता. साठीतले मु ासाहे ब पाप ां ची उघडझाप
करीत णाले,
‘‘महाराज, आप ा आदे शानुसार आज वाघदरवाजाजवळ ा तोफेसाठी
पोचले ा बा दाची आ ी चौकशी केली. ती आतषबाजीची दा न तीच.’’
सारे अचंिबत झाले. िहं दवी रा ा ा राजधानीतच घातपाताचा हा कार
घडत होता, ही बाब खूप िचंतेची होती. मु ा है दरां नी आप ा चौकशीचा पूण वृ ा
सां िगतला. गडावर ा बा दखा ातून तोफगोळे वाघदरवाजाकडे न े , कुठे च रवाना
झाले न ते. ाच दु पारी का ा हौदाकडे संशियत िदसणा या सहा-सात जणां ना
गडकरी का ोजी भां डवलकर यां ा पथकाने रोखले होते. ते ा ते भामटे कैद
चुकिव ासाठी भवानी क ा ा िदशेने पळाले होते. ां नी ा अज , कातीव
क ाव न खाली बगले ा िकरं जाळवंडात उ ा ठोक ा हो ा. ितकडे
संशियतां चा शोध अजून सु होता.
थो ाच वेळात त: का ोजीरावही सदरे वर पोचले. ां नी िशवाजीराजां ना
सां िगतले, ‘‘महाराज, ा संशियतां पैकी चारां ची ेतं सापडली आहे त. वर ा
िलबासाव न ते बाहे रचे पठाण िदसतात. या आधी ा मुलखात ां ना कोणी बिघतलं
न तं.’’
िशवरायां ा चयवर ा ताण ा गेले ा रे षा मावळ ा. ां ा चमक ा
बा ां नी गोदू कडे कृत ते ा भावनेने पािहले. दु नां नी एका मो ा
कटकार थानाचे धागेदोरे िवण ाची ां ची खा ी झाली.
शंभूराजां कडे मोहरा वळवत ते बोलले, ‘‘एवढी तातडीची खबर होती, तर आपण
वाघदरवाजाकडे धाव ापूव आ ां ला आगाऊ क ना का िदली नाहीत युवराज?’’
‘‘ितकडे धावून, तोफा िनकामी क न मरा ां ा पंच ाणाचं र ण करणं हे
आमचे थम कत होतं, आबासाहे ब’’ शंभूराजे उ रले.
िशवाजीराजां ची कठोर नजर वाडकर िपतापु ावर खळली. ा दोघां चीही भंबेरी
उडाली होती. ते तत फफ करीत राजां कडे बघत होते. घड ा कारात न ीच
काहीतरी काळे बेरे होते, याची अ ाजींनाही क ना आली. ां चा आरं भीचा ताठा
आपोआप सैल झाला. आता सवा ाच नजरा थोर ा महाराजां कडे वळ ा. थोर ा
राजां ा मुखातून नीर ीरिववेकबु ीने श बाहे र पडले,
‘‘अ ाजीपंत, ा करणाचं एकूण गूढ वाढलं आहे . ाची पूण चौकशी होणं
गरजेचं आहे . का ोजी, चौकशी पूण होईपयत ा बापलेकां ना क ा बंदीखा ाम े
ठे वून ा.’’
ंबकराव आिण िनवासराव यां ा पाठीला भा ाची टोके लागली. ां ची
रवानगी बंदीशाळे कडे झाली. ां ासाठी अ ाजी काहीही क शकले नाहीत.
गोदू तशीच बाव न उभी होती. अ ाजी ित ाजवळ गेले. ित ा डो ावर
हात ठे वत बोलले, ‘‘चल पोरी, कालपासून खूप ास सोसावा लागला तुला. चल
आप ा मावशी ा घरी.’’
गोदू ने अ ाजींचा हात झटकला. ती काहीच बोलली नाही. ती इतकेच बोलली,
‘‘महाराज, मला नाही जायचं कोणाही नातलगाकडे . जे झालं ते खूप झालं.’’
िशवरायसु ा पेचात पडले. गोदू ब ल ां ा मनात खूप अनुकंपा िनमाण झाली
होती. इतर वेळी ित ा बहादु रीब ल ां नी आप ा ग ातला र हारही ित ाव न
ओवाळू न टाकला असता. पण वाडकर गु े गार िनघाले, तरी अ ाजींचे जवळचे
आ होते. चौकशी पूण होईपयत आप ा अ धानातील दरकदाराचा कोण ाही
कारे पाणउतारा होऊ नये याची राजे काळजी घेत होते.
पण गोदू चं काय करायचं? िशवाजीराजेही िवल ण पेचात पडले. अ ाजी ितला
आपणाकडे च नेऊ इ त होते. गोदू ां ाकडे जायला िबलकूल तयार न ती.
शेवटी राजां नीच िनणय िदला, ‘‘ती अ ान मूल न े . ितचे ितला ठरवू ा.’’
राजे िनणय दे ऊन मोकळे झाले. पण गोदू ला काहीच कळे ना. जायचे कुठे ?
आवतात अडकले ा पाचो ासारखी गोदू तशीच काही काळ उभी रािहली.
ितने थम शंभूराजां ा धीरगंभीर मु े कडे पािहले. ितची नजर युवराजां ा बाजूला
उ ा असले ा येसूबाईंकडे गेली. येसूबाई लामणिद ात ा ोतीसार ा तेज ी,
ेमळ, शीतल, ि भास ा. अचानक गोदू ला गदगदू न आले. ितने तशीच पुढे धाव
घेतली आिण येसूबाईंना कडकडून िमठी मारली. ती काकुळतीने बोलली, ‘‘युवरा ी,
आपणच मला पदरात ा. तुमची दासी णून पडे ल ती कामं करायला मी तयार
आहे .’’
िज ामुळे आप ा पतीवर बालंट आले, तीच ग ाम े पडली होती. या
अचानक उद् भवले ा संगाने येसूबाईंसह सवाचीच पंचाईत केली. िशवाजीराजे
िव यचिकत चयने येसूबाईंकडे पाहत होते. ां ा िमठीत मदतीसाठी धावले ा
गोदू चा दे ह थरथरत होता. लो ा ा गो ाव न हळु वार हात िफरवावा, तसा ां नी
गोदू चा चेहरा वा ाने कुरवाळला. ा धाडसानं बोल ा, ‘‘ठीक आहे गोदू . तुझी
पुढची व था लागेपयत तू राणीवशात रा शकतेस.’’
एका ज याला कूम केला, ‘‘िहला घेऊन आम ा महालाकडे िनघ. मी
पाठोपाठ आलेच.’’ येसूबाईं ा वतनाला िशवाजीराजे आ ेप घेतील, अशी पंतां ची
समजूत होती. परं तु महाराजां नी ितकडे दु ल केले. उलट ां नी मु ा है दरां ना
वाघदरवाजाकडे घडले ा करणाची सखोल चौकशी करायचे आदे श िदले. थोरले
राजे आपणास हवे तसे वागत नाहीत, याची जाणीव होताच अ ाजी द ो खजील
झाले. उपरणे झटकत राग न दाखवता पंत रागानेच सदरे व न िनघून गेले.
आता महालाम े थोरले महाराज, संभाजीराजे आिण येसूबाई या ितघां िशवाय
कोणीही न ते. महाराज दु ख या नजरे ने युवराजां कडे पाहत होते. ाचवेळी नानािवध
भावभावनां चा क ोळ युवराजां ा या मुखावर उसळला होता. संभाजीराजां ना
अिधक धीर धरवेना. ते अ ंत न सुरात बोलले, ‘‘आबासाहे ब, माफी असावी. खूप
मन ाप िदला आ ी. पण झा ा करणात आमची काहीच चूक न ती,
आबासाहे ब.’’
‘‘शंभो, आपण िहं दवी रा ाचे युवराज आहात. ात आपली उमरही भर
एकोणीस वषाची आहे . िनदान यापुढे तरी पाचपोच ठे वून, रीतीभातीनं आपण वतन
कराल, अशी अपे ा बाळगावी का आ ी?’’
‘‘आबासाहे ब, एखा ाकडून गु ाच घडला नसेल तर ाला गु े गार समजून
सजा ायची हा कुठला ाय? िशवाय आबासाहे ब, एक वेळ आपले युवराज
बदचालीचे िनघाले असे आपण समजू, पण रायगडा ा संर णात इतकी िढलाई
के ापासून पडू लागली?’’
‘‘मतलब?’’
‘‘िचतदरवाजाची पोलादी ारे आजकाल कधीही रा ी-बेरा ी कशी काय
उघडली जातात? तेही खु छ पती गडावर मु ामाला असताना?’’
िशवाजीराजे उपहासाने हसले आिण बोलले, ‘‘वेडाच आहे स पोरा, अरे ,
सायंकाळी एकदा िचतदरवाजा बंद झाला की, दु स या िदवशी सकाळपयत माणूसच
काय, पण एखादी गोमही वरखाली जाऊ शकत नाही.’’
राजां ा उ रावर संभाजीराजे णाले, ‘‘असं असेल तर ाच दरवाजातून
अ ाजीपंत आिण मंडळी बोलतात, तशी पहाटे ची माणसं जातात कशी आिण सकाळ
ाय ा आधी वाडकरां ा सुनेला पळवून आणतात कशी?’’
शंभूराजां ा ावर िशवाजीराजे चां गलेच चमकले. युवराजां वर आज उडवलेली
राळ आिण व ु थती याम े काहीतरी तफावत आहे खास. ाचवेळी शंभूराजां ा
मुखातून बाहे र पडणारे श िशवरायां चे काळीज िचरत गेले, ‘‘आबासाहे ब, आजकाल
आमचे िदवस इतके िफरले आहे त की, महाराजां नी आप ा दयाची कवाडं
शंभूसाठी बंद क न टाकलीत. अन् ितकडे चोरिचलटां नी के ाही ये-जा कर ासाठी
िचतदरवाजा ा पोलादी दारां ना मा पाय फुटू लागले आहे त.’’
युवराजां ा बोलां बरोबर िप ा ा दयातले वा उचंबळू न आले.
शंभूराजां ा खां ावर ेमाने हात ठे वत महाराज बोलले, ‘‘एवढं मनाला लावून घेऊ
नकोस, पोरा. कुठे तरी गफलत आहे खास. आ ी ज र चौकशी क ाची.’’
‘‘आबासाहे ब, सां गतो. तु ां ला तुम ा ा या पु ापासून दू र लोट ासाठी
सा या सु दु श ी एक झा ा आहे त.’’
महाराजां नी ममतेने शंभूराजां ना आप ा शेजारी बसवून घेतले. ां ा
पाठीव न ि हात िफरवत ते बोलले, ‘‘आम ा कारभा यां कडून काही चुका
घड ा तर ाची िनि त शहािनशा केली जाईल. परं तु एक ल ात ठे व शंभो. आमचे
अ धान, आमचे दरकदार रा ाचा ासाद उभा कर ासाठी गेली चाळीस वष
रा ीचा िदवस करणारे हे सारे आमचे िजवाचे िजवलग आहे त. ां चा मानमरातब,
ां ची ित ा जपणं हे युवराज या ना ानं तुमचंही कत आहे . आपण आपले वतन
सुधारा, अ था... ’’
‘‘अ था काय?’’ शंभूराजां ा नजरे नेच केला.
‘‘तुम ािशवाय आ ी एक ानं कसं जगायचं याची आ ां ला सवय क न
ावी लागेल.’’
महाराजां चे ते ती ण, जळजळीत श कानां वर पडताच महापुरा ा लों ात
एखादे झाड सहज उ ळू न पडावे, तशी युवराजां ची थती झाली. संभाजीराजां ा
डो ां त अ ू उभे रािहले. ते बोलले, ‘‘आबासाहे ब, आप ा दु रा ा ा क नेने
आमचेही काळीज तीळतीळ तुटते. एक वेळ ा संभाजीला ह ी ा पायां खाली तुडवून
मारायची िश ा आपण खुशाल ा. ा वेदनां चा उ व खुशाल पचवेन मी! परं तु
तुम ापासून ताटातूट ा क नेनेच धरबंध सुटतो आमचा.’’
एकाएकी शंभूराजां ा दयात आप ा आजीची, िजजाऊंची आठवण दाटली.
‘‘तू नेहमी िशवबा ा सावलीत राहात जा शंभूबाळ,’’ हा फ एकच कानमं ां नी
युवराजां ना िदला होता. मा अलीकडे िदनमान बदलत होते. उ ा जगावर मायेची
पाखर घालणा या थोर ा राजां कडे शंभूसाठी वेळ न ता. न रा न शंभूराजे दाट ा
कंठानं बोलून गेले, ‘‘आबासाहे ब! आम ाम े एक दोष न ीच आहे .’’
‘‘कोणता?’’ राजां नी अ श ात िवचारले.
‘‘एकवेळ ा वे ा संभाजीिशवाय िशवाजीराजे जगू शकतील, पण आप ा
सावली ा आडोशािशवाय या संभाजीला जगणं केवळ अश आहे . ब , हाच
आमचा दोष.’’
आपले काहीतरी चुकते आहे , याची जाणीव िशवाजीराजां ना झाली. शंभूराजां नी
आप ा ज दा ीचे तोंड कधी पािहले न ते. ां ना पु ासार ा वाढवणा या
िजजाऊसाहे बसु ा के ाच दे वाघरी गे ा हो ा. रा ािभषेका ा सोह ापयत
ाला आपण होनहार पु मानत होतो, ाने बालवयात कनाटकातली कोलारची
जहािगरी सां भाळू न दाखवली, च, पोतुगीज, इं ज असे दे शोदे शींचे वकील
िशवरायां ा महालां म े वेश कर ापूवा ा शंभूराजां शी स ामसलत करायचे,
ां ची बु ी आिण तडफ पा न ‘हा तर उ ाचा सवाई िशवाजी आहे ’ अशी मु
कंठाने ाची जाहीर शंसा ायची, तोच आपला पु आप ा जवळपास असूनही
आज परका होतोय. कुणाचे तरी काहीतरी चुकते आहे खास, या जािणवेने िशवाजीराजे
सं िमत झाले. ते आवेगानं उठले आिण शंभूराजां ना पोटाशी कवटाळावे या भावनेने
पुढे झाले. तर समोर शंभूराजे न ते. राज ासादातला मधला चौक पार क न ते
आिण ां ा पाठोपाठ येसूबाई बाहे र पडत हो ा.
िदङ् मूढ झालेले िशवराय संभाजीराजां ा पाठमो या आकृतीकडे फ पाहत
रािहले होते.

३.
ा िदवशी महादरवाजा ा चौकीवर राया ा होता. दु पारी जे ा गडावर कमी
वदळ असते, ते ा एक ंगारलेली सां डणी दरवाजापुढे येऊन उभी रािहली. ित ा
सोबत भा र ठाकूर आिण दोन िफरं गी ार होते. ते समोर िदसताच पहा यावर ा
सुभेदाराने हात क न, ‘‘जा आत ऽऽ’’ असे खुणावले. ती मंडळी आत घुसणार,
इत ात राया ा आडवा आला. जबरी आवाजात िवचा लागला,
‘‘कोण आपण? कुठून आलासा?’’
‘‘जाऊ दे रे राया ा. गोवेकर वकील रामजी ठाकूराची माणसं आहे त ती. ां ना
अ ाजीपंतां ा वा ाकडं जायचं आहे .’’ सुभेदाराला ती मंडळी तेथे पोच ापूव च
येणा या पा ां ची पूण मािहती असावी असे िदसले.
राया ा काहीसा गडबडला. पण लगेच त:ला सावरत बोलला, ‘‘ विकलाची
माणसं. मग ां नी राजां ना भेटायला होवं.’’
‘‘पण ां ना पंत सुरनवीसां ना भेटायचं असेल तर—?’’
‘‘पण तसा कूम तरी कुठं आलाय, सुभेदार?’’
‘‘राया ा, कशासाठी दोरखंड वळतोस? आज थोरले महाराज गडावर नाहीत.’’
‘‘मग ां नी युवराजां ना भेटावं.’’
सुभेदार राया ाची समजूत घालू लागला, तसा राया ा सावध झाला. भले तो
रानवट आिण हडे लह ी िदसो, पण रानपाखरां ा दब ा सुरात ा, चोर ा हाका
सु ा तो लीलया ओळखायचा. ामुळेच पोतुगीज ाइसरॉयचा वकील, ाने गु पणे
काही ऐवज पाठवणे, तोही सुरनवीस असणा या अ ाजी द ोंना हा सारा कार
राया ाला खूप संशया द वाटला. ाने गोवेकर मंडळींना ितथेच थां बवून ठे वले
आिण युवराजां कडे िनरोप धाडला. शंभूराजां कडून सां गावा येताच राया ाने ा
सवाना नेऊन ां ा सदरे वर उभे केले.
शंभूराजां नी भा र ठाकूराला फैलावर घेतले. कर ा सुरात जाबसाल केला,
‘‘खरं सां गा, कोणाचा हा माल? काय आहे या संदुकीत.’’
गोवेकर कारकून गडबडला. ाने सां गून टाकले, ‘‘ दोन मोठे र हार
आहे त. िफर ां चे वकील रामजी ठाकूर यां नी गो ा न पाठवलेत.’’
‘‘कोणासाठी?’’
‘‘सुरनवीस अ ाजीपंतां साठी.’’
‘‘बि सी णून?’’
 ‘‘तसं न े , पण-’’ भा र ठाकूराने त त प प ने सु वात करीत सारा कार
सां गून टाकला, ‘‘ ाचे काय झालं युवराज, दोन मिह ामागं आमचे वकील मजकूर
थोर ा महाराजां ना रायगडावर भेटायला आले होते. ते ा ां नी ाइसरॉय ा
माफत ब ळ नजराणा राजां ना पेश केला होता–’’
‘‘बरं ....मग?’’
‘‘पण– पण, ते ा सुरनवीस अ ाजीपंतां ना आिण मोरोपंत पेश ां ना भेटव ू
आणायला ते िवसरले होते. तरी ाबाबत मोरोपंतां नी चकार श काढला नाही. मा
अ ाजींनी गे ा दोन मिह ां त तीन खिलते गो ाकडे धाडले. रामजीपंतां ची
खरडप ी काढली. ते ा पंत णाले– रा वहारात कारभारी नाखूष रािहले तर
मो ा कामां चे मातेरे होते! ते ा–’’
‘‘पुढं?’’
‘‘पुढं णजे ां नी दोन मोठे र हार खरे दी केले. तो ऐवज घेऊनच आ ी आज
पंतमजकुरां ा भेटीसाठी आलो होतो.’’
‘‘ठीक आहे . युवराज या ना ानं आ ी हा ऐवज ीकारतो.’’
शंभूराजां नी बाजूला बिघतले. तेथे पाठीवर लां ब ळणारे केस सोडलेले, फ ड
आकडे बाज िमशां चे, तां ब ाभडक रं गाचे, उं च, ितशीतले, बळकट पण आटोपशीर
शरीरय ीचे कवी कलश उभे होते. ां ाकडे पाहात शंभूराजे बोलले, ‘‘किवराज, ा
मंडळींना लेखी पोच ा. लागलेच माघारा िनघू दे ां ना.’’
गोवेकर दू त िनघून गेले. ते ा युवराजां ना हात जोडत कवी कलश बोलले,
‘‘राजन, थोडं िश ीनं ा. थां बायला िशका.’’
शंभूराजे हसत बोलले, ‘‘का? अ ाजीपंत तर ऊठसूट नाकाने कां दे सोलतात,
की आपण कोण ाही भानगडीत नाही! राजां ची चाळीस चाळीस वष ामािणकपणे
सेवा केली, असा दावा आहे न े ां चा?’’
‘‘पण राजन, काय करायचं ठरवलं आहे आपण ा र हारां चं?’’
‘‘ ां चा माल ाला दे ऊन टाकू. मा ां नी तो मागून घे ासाठी आ ां ला
ज र भेटावे!’’ हसून शंभूराजे बोलले.
ा सायंकाळी अ ाजींचे धाकटे बंधू सोमाजी द ो गडबडीने शंभूराजां कडे
आले. ां नी सां िगतले, ‘‘युवराज, दादां नी दोन मिह ां मागं गो ाला पाठवलं
होतं. ितथ ा िफरं गी सोनाराला दोन र हार घडवायचं काम िदलं होतं.’’
‘‘बरं , मग?’’
‘‘बाकी काही नाही. पण– पण, आज ती मंडळी चुकून तु ां ला भेटून गेलीत
वाटतं—’’ हे सारं बोलताना सोमाजीं ा घशाला कोरड पडली होती.
‘‘सोमाजीबाबा, आपण णता तसा तो िफरं गी ऐवज इकडं येऊन पोचला आहे
खरा.’’
“वाऽ, छान...’’
‘‘ पण तो ऐवज ा िफरं गी सराफाने नाही पाठवलेला. ते घेऊन पोतुगीजां चे
वकील रामजी ठाकूर यां ची माणसं आलीत इकडं . आ ां ला एका ाचं उ र समजत
नाही. गावातले सोनार आपला माल पोच कर ासाठी ाइसरॉयचे नोकरचाकर
के ापासून वाप लागले आहे त?’’
शंभूराजां ा ा कर ा िन भेदक उलटतपासणीने सोमाजीबाबा गडबडून गेले.
आप ा भाळावरचा घाम उपर ा ा टोकाने िटपू लागले. शंभूराजे अिधकच ु
होऊन बोलले, ‘‘सां गा अ ाजीकाकां ना, णावं सारा कार आ ां ला ठाऊक आहे .
दोन मिह ामागं पोतुगीजां नी राजां ना नजराणा िदला. ते ा कारभा यां ना काही
िमळाले नाही णून कुरकुर क न हा ऐवज आपण ितकडून मागून घेतला. पण
ाचवेळी ल ात ठे वा, रा ाचे छ पती खु आमचे आबासाहे ब भेटीदाखल येतील
ा सव व ू आिण नजराणे आप ा सरकारी र शाळे त जमा करतात. कारण इथला
कण िन कण हा िहं दवी रा ा ा मालकीचा आहे ; राजा ा मालकीचा न े , अशी
ां ची धारणा आहे ! आपण कारभारी जे वेगळे नजराणे ह ाने मागून घेता, ते कुठे जमा
करता तेवढं सां गा णावं!’’
सोमाजी द ो काहीही न बोलता खाली मान घालून िनघून गेले. अ ाजींकडून
पुढे तो नजराणा माग ासाठी कोणी आले नाही. मा चारच िदवसानंतर
राजमहालाम े थोर ा राजां नी कस ाशा कारणाव न अ धान आिण इतर मु
कारभा यां साठी भोजन ठे वले होते. पानावर राजां ा पंगतीला अ ाजी, मोरोपंत,
रा जी सोमनाथ, बाळाजी आवाजी आिण शंभूराजे होते.
बाळाजी आवाजी हे िशवरायां ना सवात जवळचे. राजे ां ना बंधूच मानत होते.
अ ाजीपंत सावळे , हाडापेराने मजबूत न े चां गले धडधाकटच. तर मोरोपंत उभट
चेह याचे आिण नाकसरीचे, ां चे डोळे बारीक आिण मो ासारखे चमकदार.
कपाळावर उ ा रे खीव गंधरे षा. बोलणे मा काहीसे घोगरे . वाध ाचा अंमल पंतां ा
शरीरावर चढलेला. पाठीला थोडे से कुबडही आ ासारखे िदसत होते. पण ां ा
अंगात उ ाह मा अमाप. पोरासोरा ा उ ाहानेच ते फडाव न वावरायचे.
थोर ा राजां नी मोरोपंतां वर आिण अ ाजींवर याआधी अनेक जोखमी
सोपव ा हो ा. दोघेही राजां चे जुनेजाणते कतृ वान सोबती. मा ा दोघां म े
अंतगत धुसफूस, े ष आिण संघष खूप होता. रा कारभारात कमीत कमी श
वापरणा या आिण िहशोबी पावलं टाकणा या अ ाजींना आज आतली उबळ रोखता
आली नाही. शंभूराजां कडे पाहत ते िशवरायां ना बोलले, ‘‘महाराज ऽ िफरं गी
घडणावळीचे र हार खूप सुबक असतात. णून गो ाकडे पाठवून आ ी दोन
हार मागवून घेतले होते.’’
‘‘काहीसं ऐकून आहोत आ ीही!’’ िशवाजीराजे बोलले.
‘‘पण ती घडणावळ इतकी सुबक िनघाली, शंभूराजां ना इतकी आवडली णून
सां गू! तो ऐवज ां नी त:कडं ठे वून घेतला आहे ’’ अ ाजी बोलले.
अ ाजीं ा शरसंधानाने डगमगून न जाता शंभूराजे ितथ ा ितथे उ रले,
‘‘आपण अगदी या णी खातरजमा क शकता. तो ऐवज आ ी आप ा
र शाळे त सरकारजमा केला आहे . पोचपावती आहे आम ाजवळ.’’
अ ाजी िचिडचूप झाले. इतर सरकारकूनां चे चेहरे ही पाहा ासारखे झाले.
शंभूराजां चे ता , ां चा चळव ा भाव ां ना चूप बसू दे ईना. िशवाजीराजां कडे
पाहात ते बोलले, ‘‘आबासाहे ब, आपणच आ ां सवाना नेहमी सां गता, आम ा
कारभा यां नी आिण दरकदारां नी दु स या राजां ा िदवाणां चे वा विकलां चे कधीच िमंधं
रा नये. नाही तर ाचा प रणाम आप ा रा ां तगत करारमदारावर होतो. रा
नुकसान पावतं—’’
शंभूराजां ा या बोलाने रा जी सोमनाथां ना जोराचा ठसका लागला. इतरां चीही
िविच अव था झाली. शंभूराजां ा बोलावर थोरले महाराज काहीच बोलले नाहीत,
याचे मा सवानाच आ य वाटले.
दु स या िदवशी सायंकाळी अ ाजीं ा वा ात बु बळाचा डाव मां डला गेला
होता. रा जी सोमनाथां ना डावातला राजा, उं ट अगर ह ीऐवजी बाहे र ा गाढवाची
आठवण झाली. समोर एक सोंगटी ठे वत ते बोलले, ‘‘एक वेळ गाढवाचे कान खूप लां ब
झा ानं िबघडत नाहीत, पण युवराजां चे कान खूप लां बट झाले की ते धोकादायक
ठरतात. करा रे करा. काही दवादा करा. वै बोलवा.’’
ावर अ ाजी द ो िवषादानं हसत एवढे च बोलले, ‘‘चालायचंच, रा जी!
अनादी कालापासून चालत आलं आहे हे . कारभा यां नी, सैिनकां नी ख ा खाऊन रा े
वाढवायची असतात. थोडे सुखाचे िदवस आले णून कुठं मोकळी हवा खावी टलं,
तर मन मारायचं असतं. तोवर आय ा िपठावर रे घो ा ओढ ासाठी वारसदार
नावाचे िटकोजीराव वा ात तयार झालेले असतात! आप ा निशबाचा पटच असा
असेल तर आ ी तरी काय करायचं?’’
‘‘छे ! छे ! हवं तर पट गुंडाळा. पण अशा अविचतरावां कडून पु ा असा उपमद
घडायला नको!’’ रा जी सोमनाथां नी साफ सां गून टाकले.

४.
ित ीसां जेचा िभरिभर वारा वाहत होता. शंभूराजां ा वा ामागे एक छोटासा
बाग होता. शंभू आिण येसूबाईं ा संसारा सोबतच हा बागही फुलारत गेला होता.
ितथेच एक जुनाट उं बर आिण वेळूचे बन होते. ा वृ ा ा भ ामो ा फां दीला एक
िपतळी क ां चा झोपाळा बां धला गेला होता. ावर युवराज आिण युवरा ी
िशळो ा ा ग ा मारत होते. समोर पाळीव हरणां ची पाडसे बागडत होती. मधूनच
फां दीव न एखादे उं बरफळ खाली टपकन गळायचे.
युवराज-युवरा ींना असा िनवा पणा ब याच िदवसां नी लाभला होता. येसूबाई
युवराजां चा अंदाज घेत बोल ा, ‘‘आ ी एक बोलावं का?’’
‘‘जशी आपली इ ा, युवरा ी.’’
येसूबाई काहीशा गंभीर होत बोल ा, ‘‘राजा हा सवािधकारी असतो. राजे ा
णजे अंितम कूमच. आप ा रा ातील ेक उ म, सुंदर व ूवर आिण
ीवर ाचा अिधकारच असतो. ामुळेच रा ातील एखादी तरणी ान पोर
मनात भरली की, तो ितला गाईगुरां सारखी के ाही पळवून आप ा जनानखा ात
जखडून ठे वायला मुख ार असतो. नाही का?’’
‘‘काय बोलत आहात आपण हे येसू, हे असे नागवे अ ाचार फ मोगलां ा
आिण सुलतानां ा आमदानीत घडू शकतात. िशवाजीराजां ा रा ात नाही!’’
‘‘युवराज, खरे च सां गता की काय आपण?’’ हसता हसता येसूबाईं ा डो ां तील
बा ा कठोर झा ा, ‘‘तर मग युवराज, िशवपु संभाजीराजां ा हातून असा
अ ाचार का घडावा?’’
‘‘कोणता अ ाचार?’’
‘‘अ ाजी द ो भुणीकर णजे िशवरायां चे एक आधार ंभ. ां ा लाड ा
लेकीवर, हं सावर अ ाचार क न आपण कोणता परा म िस केलात?’’
‘‘येसू, काय, काय बोलता आहात आपण?’’ शंभूराजे िथत झाले.
‘‘लोक जेवढं आिण जसं बोलतात तेच फ ऐकवलं तु ां ला.’’
संभाजीराजां सारखा शी कोपी पु षसु ा येसूबाईं ा या अचानक ह ाने
गां ग न गेला. रायगडा ा प रसरात एकेकाळी जो दरारा, दहशत आिण आदर
िशवरायां ा माते ा, िजजाऊसाहे बां ा श ां ना होता, तोच वसा येसूबाईंकडे
आपोआप चालत आला होता.
शंभूराजां पे ा ा एकदीड वषानी लहान असतील. परं तु ां ा कत द ,
ेहमय आिण सवसमावेशक म ाने एक वेगळी उं ची गाठली होती. णूनच
उं च, उभट चेह या ा, दे ख ा नाकसरी ा, झुपकेदार नथ घातले ा, चवळी ा
शगेसार ा सडपातळ बां ा ा, त ण उ ाही येसूबाई ा रायगडावर ा
राणीवशात एक आकषणिबंदू ठर ा हो ा. शंभूराजां ा सोयराबाईंसह अनेक माता
ितथे राहत हो ा. परं तु येसूबाईंसारखा असा चमकदारपणा आिण आदर कोणा ाही
म ाला लाभला न ता.

संगमे र नगरीजवळच काही कोसां ा अंतरावर आत एका डोंगरदरीत

ंगारपूर वसले होते. ितथले सूयराव सुव हे त:ला ंगारपूरचे शहे नशहा मानायचे.
ां चे वागणेही तसेच बेदरकार. ां ा क ात दाभोळ आिण संगमे र ही मोठी बंदरे
होती. सुमारे शंभरभर मोठी जहाजे सूयरावां नी बां धून घेतली होती िकंवा चाचेिगरीतून
ह गत केली होती. ामुळेच र ािगरी, दाभोळ ते ह रहरे रापयत दयावर ां ची
कूमत चालायची. िवशेषत: म ामिदनेला जाणा या या ेक ं ना आिण परदे शी
जहाजां ना लुटणे आिण संप ी हडप करणे, हा सूयरावां चा मु उ ोग होता. तेच
सूयराव णजे येसूबाईंचे मातुल आजोबा.
येसूबाईंचे िपता िपलाजी िशक एक मुख सरदार णून सूयरावां ा दरबारात
सेवा करत असत. ते ितथ ाच जवळपास ा कुटरे गावचे रिहवासी. िपलाजीराव
िशकही िशवाजीराजां चा परा म कैक वषापासून ऐकून होते. मा राजां नी रा ाची
मु तमेढ रोवली, ते ा महारा ातील मोगल आिण मुसलमानधािज ा अनेक
सरं जामदार मरा ां नी ां ा राजवटीला कडाडून िवरोध केला होता. हे तथाकिथत
सरं जामदार एकीकडे पर ां चे जोडे पुसायचे आिण त:ला मा जातकुळीने
िशवरायां पे ा े मानायचे. सूयरावही ाच जातकुळीतले होते. ां चा िशव े ष इतका
पराकोटीचा होता की, थोर ा महाराजां ा िवरोधात ते ऐनवेळी जावळीकर मो यां ना
जाऊन िमळाले होते. राजां ा िवरोधात लढले होते. पुढे िस ी जौहरने जे ा
प ा ाला वेढा िदला होता, ते ाही हे च सूयराव जौहर ा मदतीला धावून गेले होते.
काही वषामागे िशवाजीराजे तळकोकण ा मोिहमेवर िनघाले होते, ते ा
सूयरावां ना पूव चे गु े माफ क न ां नी एक सुधारायची संधी िदली होती. परं तु
आप ा उपजत भावा माणे सूयराव ां ावर सापासारखा उलटले. ां नी
िशवरायां ा पथकां ना कमालीचा ास िदलाच, परं तु खु छ पतींनी ां ना पाचारण
क नसु ा ते महाराजां पुढे पालवणला हजर झाले नाहीत. ा रा ोहामुळे
िशवाजीराजे अ रश: संतापून गेले. एकदा या करणाचा िनकाल लावायचाच या
इरा ाने राजेच ंगारपुरवर चालून गेले. ही खबर समजताच आपली राजधानी सोडून
सूयरावां नी बाजू ा अर ात पोबारा केला होता.
सूयरावां ा ग ारीने संतापले ा िशवाजीराजां नी ां चे िसंहासन लाथेने उडवून
िदले. संयमाचा बां ध फुटला होता. महाराज ंगारपुरावर छापा घालत होते. सु ाची
संप ी ज करत होते, ते ा सहा-सात वषाची छोटीशी येसू कधी गवा ातून तर कधी
पड ाआडून थोर ा महाराजां कडे आदरयु भीतीने पाहत होती. आपले आजोबा
पळू न गे ाचे ऐकून ितला खूप वाईट वाटले होते. परं तु ितचे िपता िपलाजी िशक मा
धैयाने तेथेच थां बून होते.
सु ा ा संप ीची मोजदाद चालू होती. ार, सेवक, तेथील सो ाचां दीची मोठी
भां डी, डोईभर उं ची ा समया, अनेक न ीदार हं डे असे सामानसुमान बां धत होते,
ते ा महाराज ितथे पाहणी करत आले. ा चकाक ा समया, ती सुंदर
सो ाचां दीची भां डी पा न महाराज चमकले. ते बोलले, ‘‘अशी संप ी काय,
राजवा ां तून खचाखच भ न ठे वलेली आढळते. मा अशी ता, ही सुंदर सुबक
मां डणी एखा ा जाण ा ी ा दे खरे खीिशवाय होणे श नाही.’’
‘‘महाराज, ही सारी जादू आम ा क ेची, येसूची आहे .’’ िपलाजीराव बोलले.
महाराजां नी दु स या एका दालनात वेश केला. ते ा नोकरचाकरां ना सूचना
दे णारी िचमुरडी येसू ां ना िदसली. ती ितथे ऐटीत उभी होती. काचसामान बां धताना
कशी काळजी ावी, उं ची सामानां ची बां धणावळ कशी असावी, अशा सूचना
नोकरां ना ती दे त होती.
महाराज हळू च पुढे गेले आिण ां नी येसू ा डो ावर आपला ि हात
ठे वला. ा स , हस या, उ ाही आिण टापिटपीचा आ ह धरणा या िचमुर ा
पोरीला ां नी आप ा पोटाशी धरले. ते ित ा िप ाला बोलले, ‘‘िपलाजीराव, तुम ा
सास यावरचा – सूयरावावरचा आमचा राग एवढा पराकोटीचा होता की, हे अवघे
ंगारपुरच जाळू न टाकावे, असे आम ा मनात होते. मा तुम ा ा िचमुरडीनं
आम ावर भुरळ टाकली आहे . तुमची ही संप ी तु ां लाच ठे वून ा. आ ी मा
तुम ा ा राजवा ातूनही एकच मौ वान व ू घेऊन जाणार आहोत.’’
राजां ा उद् गारां नी सं िपलाजीरावां ना गोड ध ा बसला. महाराज
कृतकृ होऊन िपलाजीरावां ना बोलले, ‘‘आम ा शंभूराजां साठी एका चां ग ा
क े ा शोधात होतोच आ ी. अशी सुरेख, कत द पोर आ ां ला दु सरी कुठे
लाभावी?’’
िपलाजीरावां ना ं दका फुटला. ां नी पटकन महाराजां चे पाय धरले. ते बोलले,
‘‘महाराज, आ ी पराभूत, ात रा ोही! कशाला आम ा लेकीला एवढं
थोरपण दे ता आहात? तुम ा शंभूसाठी अशा अनेक मुली िमळतील.’’
‘‘नाही िपलाजीराव, घरात ा एखा ा भां ावर एवढासा डाग पडला तर िजचा
जीव थोडा थोडा होतो, ती ही पोर उ ा गृहल ी णून आम ा ासादात येईल तर
ित ा पावलां नी आम ा राजमंिदराचे ख याखु या मंिदरात पां तर होईल!’’
ा दोनतीन िदवसां त खूपच घडामोडी घड ा. िशवाजीराजां नी येसूबाई आिण
शंभूराजे यां चा िववाह िनि त केलाच, पण िपलाजीरावां ा आिण िवशेषत: ां ा
घरातील सं ारा ा ेमात ते इतके पडले की, राजां नी आपली क ा नानीबाई उफ
राजकुंवर िहचाही वाङ् िन य िपलाजीचा पु गणोजी या ाशी प ा केला.
सूयरावां ा उमट भावाचा आिण ं दी वृ ीचा भाव िपलाजीरावां नी त:वर
पडू िदला न ता. ां ा पुढाकारानेच आड-वाटे वर ा ंगारपुरचे पां तर
महारा ातील एका अ ल िव ानगरीम े झाले होते. दे शोदे शींचे अनेक पंिडत,
िव ान, तां ि क िव ेचे अ दू त सारे या प रसरात आपले मठ उभा न अगर गुहेम े
आ य घेऊन बसले होते. िपलाजीरावां नी केशव पंिडत आिण रघुनाथ पंिडत या दोन
िव ान ा णां ची िशकवणी आप ा मुलां ना लावली होती. मा गणोजीपे ाही
िश णाची ओढ येसूबाईंनाच अिधक होती.
कत द िपलाजीरावां नी िह यामाणकां नी भरले ा गोणी ं डा णून
रायगडाकडे पाठव ा न ा. मा केशव पंिडत आिण रघुनाथ पंिडत या बंधु यां ना
ते सासरी नां दायला िनघाले ा येसूसमवेत पाठवायला िवसरले न ते.
रायगडावरील पाठशाळा सु झाली. इतर मुलां सोबत छोटी येसू आिण शंभूराजे
एका वेळी पाठ िशकत होते. येसू ही आपली धमप ी आहे , याची जाणीव ाय ा
आधीच ती आपली सहकारी, वगमै ीण याच ना ाने शंभूराजां ा दयावर ठसा
उमटवून गेली होती. ामुळेच ा दोघां तील पर र सहकायाला, बालमै ी ा
ना ाला एक वेगळीच गडद िकनार लाभली होती.

आज अचानक येसूबाईंनी हं साचा िवषय काढ ाने शंभूराजे काहीसे गोंधळले

होते. येसू ा आयु ाम े एकीकडे िशवाजीराजां सारखा अ ंत कत द , जा–
पालक आिण युग वतक सासरा होता, तर दु सरीकडे अंगात ता ाची सळसळ
घेऊन रानात ा िसंहाबरोबरच दरबारात ा व र , मुर ी दरकदारां ना सहज
अंगावर घेणारा आिण ां ाशी बेडरपणे दोन हात करणारा नवरा होता. ा दो ी
पर रिभ टोकां तील नाजूक दु वा णजेच येसूबाई हो ा. ां ाऐवजी हं साचा
िवषय शंभूराजां समोर अ कोणी काढला असता तर ां नी एक ठोसा मा न ाची
बचाळी ा ा हातावर ठे वून िदली असती. परं तु येसूबाईंचे राजवा ातील आिण
शंभूराजां ा दयातील थान काही वेगळे च होते. ामुळेच ते गोंधळले ा थतीत
उठले आिण येरझा या घालत, हातवारे करत बोलले,
‘‘युवरा ी, आपण कसे िवसरता? अहो, आ ी युवराज आहोत. समजा, एखादी
युवती आम ा मनाम े भरली तर सरळ िववाहब होऊ. आणखी एखा ा
राणीसाठी महाल बां धायला रायगडावर जागा अपुरी पडते की काय आ ां ला?’’
‘‘परं तु युवराज, हं सा ही अ ाजीपंतां ची क ा होती –’’
“कोणाचीही असो, परं तु सुंदर यां ची नावे आम ा नावासमवेत िचकटवायचा,
इथे लोकां ना शौकच जडला आहे .’’
येसूबाई खुदकन हस ा. आपलं हसू आवरत पण मो ा अिभमानानं सां गू
लाग ा; ‘‘ ामीं ा सौंदयाची तारीफ आिण वाहवा कर ा या एका न एक अशा
कथा आजकाल आ ां ला ऐकायला िमळतात. परवा राया ा आिण जो ाजी दोघंही
सां गत होते—’’
‘‘काय?’’
‘‘ ामींवर दे वानं अशी काही सौंदयाची उधळण केली आहे की, आजकाल णे
ामी कुठं मोिहमेवर वा िशकारीवर असताना नदीकाठावर वा उघ ावर कोठे ही
ान करत नाहीत. कारण राजां ा गो यापान, उघ ा दे हाची भुरळ पडते आिण
पाणव ावर हं डेकळशा घेऊन आले ा त ण मुली जाग ा जागी बेशु पडतात.
असं चां गलं तीनचार वेळा घडलं.’’
‘‘युवरा ी, आपलंही पितराजावर चां गलं ान िदसतं तर.’’
‘‘ ामीं ा दे ही िकती तरी चां ग ा गुणां चा समु य आहे . तलवार असो वा
कलम, दोघीही ामींना वश. अगदी सपासप चालतात. दोघींचा इ िम ां त दरारा
आिण वादीदु नात दराराऽ! आिण सौंदया ा बाबतीत पुसाल तर ारी जर
चुकूमाकून मदनदे वा ा राजवा ासमो न िनघाली, तर सा ात मदनदे व आप ा
आसनाव न ताडकन उठतील. ामींचं बोट ध न ां ना मो ा आदरानं आप ा
पंगतीला बसवून युवराजां चा स ान करतील!’’
‘‘पण येसू, आ ां ला लाभलेला सौंदयाचा हा ठे वाच आज आम ासाठी शाप
ठरतो आहे . येसू, एक अ ल ण ठाऊक आहे तुला?’’
‘‘कोणती?’’
‘‘मां जरसु ा शेजारची नऊ घरं सोडून चोरी करतं. आ ी तर रायगडचे
वारसदार, राजकुमार आहोत. इ बाजी करायचीच ठरवली तर राजाला काय कमी
असते? स ाधीशां कडून फायदे उपट ासाठी त: ा प ीचा, तर ा लेकी–
बाळींचा हात पकडून पाठ ा दरवाजाने भेटणा या हलकट, रां डू ा नामदाची सं ा
जगात काय कमी असते?’’
‘‘युवराज, आपण िकती पाक िदलाचे आहात याची क ना आहे आ ां ला.’’
‘‘ णूनच सां गतो. आम ा अलौिकक सौंदयानेच जणू आ ां ला शाप िदला
आहे . ाचाच प रणाम णून एकतफ ेमातून कोणी हं सा आम ासाठी वेडीिपशी
झाली असेल तर ात आमचा दोष तरी काय?’’
 येसूबाई शंभूराजां कडे रोखून पा लाग ा. वा याची गती वाढली. झोपा ा ा
क ा कुरकु लाग ा. ाच वेळी माग ा दरवाजाजवळ काही कामािनिम
आलेली गोदू उभी होती. हं साचा िवषय जे ा ित ाही कानावर पडला, ते ा ती ितथेच
िभंतीला पालीसारखी िचपकली. कानात ाण आणून पुढचे श ऐकू लागली.
शंभूराजे ाच ओघात पुढे सां गू लागले, ‘‘येसू, ा हं साने िजथं ितथं आमचा
नुसता िप ाच पुरवला होता. ती िदसायला दे खणी, अगदी एखा ा िच ासारखी, सुबक
िततकीच सो ळही. अ ाजीकाकां ची पोर णून एवढीशी होती ते ा– पासून इथं
राजवा ात बागडायची. खेळायची. अगदी आम ा पाठुं गळीवरही बसायची. पोरी
एकदा वयात आ ा की, तीनचार वषातच ा केव ा ा केव ा िदसू लागतात!
सुरवंटाचं पां तर फुलपाखरात कधी होतं हे कळतही नाही. ामुळेच थोर झाले ा
हं साला मी टाळू लागलो. अ ाजीपंत णजे आम ा आबासाहे बां साठी थोर ा
भावासारखेच.’’
‘‘ णजे पुढ ा प रणामां ची क ना होती तर ामींना?’’
‘‘आ ां लाच न े तर अ ाजीपंतां नाही हं सा ा वेडाचाराची क ना आली.
णून तर ां नी घाईगद ने ितचं शुभमंगल उरकलं. ल ानंतरच ती पाचाडला
माहे रपणासाठी पिह ां दा परतली होती.
जे ा तो वसंत पंचमीचा दु दवी िदवस उजाडला, ते ा दु पारी पलीकड ा
महालात यामुलींची गडबड उडाली होती. ितथं येसू, तु ीही हजर होता. ा सा या
गद तून ही वेडी पोर बाहे र पडली. आ ी आम ा महालात का लेखनात गढू न गेलो
होतो. कोणालाही आत सोडू नका, असे पहारे क यां ना कूम िदले होते. मा आ ीच
हं साला बोलावले आहे , अशा भूलथापा मा न ती तडक आम ा महालात घुसली.
ितला ीत रानं इतकं पागल बनवलं होतं की, ितने सरळ आ ां ला िमठीच मारली.
ती आप ा भुके ा ओठां नी आम ा कपाळाचे मुके घेऊ लागली. तशी आ ी
खाडकन् ित ा कानिशलात लगावली. ित ावर ओरडलो – ‘शरम वाटत नाही तुला?
पंतकाकां ची पोर आहे स तू. कोणाची तरी ल ाची बायको आहे स तू.’ – मा ा बोलावर
ती वे ासारखी हसली. आिण जखमी पि णीसारखी आम ाजवळ येत आमचे हात
धरत बोलली– ‘मा ा दे हात ा ओसंड ा ता ाचा तु ावर अिभषेक घालायला
आले आहे मी राजा.’ आ ी ितला दू र ढकलले आिण सां िगतले, ‘बेवकूफ पोरी, तु ा
या आगळीकीने ा महालाला सु ं ग लागेल.’ तरी ती दू र होईना, हटे ना, ते ा आ ी
ितला आणखी दोनतीन कानिशलात लगाव ा. तुला वेडिबड लागलंय की काय असं
आ ी ितला िवचा लागलो. ते ा ती मो ानं हसत बोलली – राजा, ीतीनं ठार
आं धळं बनले ा पाखराला ीच नसते. णूनच तर पतंग िद ावर झडप घालतो.
ाळे ा जब ात िमटू न जातो.
शेवटी हं साची समजूत घालत आ ी ितला िवचारलं — तुला हवंय तरी काय?
ते ा ती पु ा एकदा हसू लागली. ितचे हा खूपच खोल आिण भयंकर होते. ती
आ ां ला णाली — तु ा मदानी सौंदयापुढे माझा नवरा मला अगदीच नेभळट
भासतो. राजा, गेली तीन वष मी मशालीसारखी रा ंिदवस जळते आहे तु ासाठी.
फ एकदाच आिलंगन दे .
ती काही के ा आ ां ला सोडायला तयार न ती. ितने आम ा कमरे भोवती
एखा ा मगरीसारखी घ िमठी मारली होती. ितचा फोल आं धळे पणा, पंतां चे
राज ासादाशी असलेलं नातं हे सारं ितला परोपरीनं समजाव ाचा य केला.
अस ा तु ा बेफामपणाला, बेधुंदीला आ ी बळी पडणार नाही, हे ही िन ून
सां िगतलं. माझा एक ठोसा तर ित ा िज ारी लागला होता. ित ा दातां तून र
गळत होतं आिण ित ा ओठाचा कोपरा सुजला होता. आमचा ठाम नकार पा न ती
खूपच दु :खी आिण जखमी झा ाचं आ ां ला िदसलं. आम ा महालातून बाहे र
पडताना ित ा लालेलाल डो ां तून आसवां ची झड लागली होती. आम ाकडं पा न
डोळे गरगर िफरवत ती इतकेच णाली– राजा, तु ा होकाराची फ तीनच िदवस
वाट बघेन. नाही तर चौ ा िदवशी तू माझा मुडदा पाहशील!’
आम ा महालातून हं सा तडक बाहे र पडली. ते ा सोह ातून आप ा पोरीचा
शोध घेत आले ा पंतकाकूंनी आम ा दारातून िव टले ा व ानं बाहे र पडलेली
हं सा पािहली. मा जनां शी तारणा न कर ा ा क नेनं पेटलेलं आमचं मन
कोणाला िदसणार होतं? घडलेला संग आ ी कोण ा तोंडानं येसूराणी तु ां ला अगर
आबासाहे बां ना िकंवा आम ा पंतकाकां ना ऐकवणार होतो? िशवाय भिव ात असे
काही अघिटत घडे ल, याचीही आ ां ला क ना न ती. चार-पाच िदवसां त पाचाड ा
िविहरीत लोकां नी हं साचा मृतदे ह पािह ाची वाता आम ा कानावर आली. ते ा
आमची वाचाच बसली. ता ा ा बेहोषीत आिण ीती ा बेदरकारीत उडी घेऊन
हं सासारखी सासुरवाशीण सहज िनघून गेली. मा आम ा हातून न घडले ा
गु ासाठी आम ा काळजावर आरोपा ा आिण बदनामी ा डाग ा दे त आम ा
क त इ बाजी ा कथा चवीनं हे दु जग रं गवत बसलं आहे . बसेल!’’

५.

शंभूराजां नी रा ीचे भोजन उरकले. श ागृहाकडे परत ापूव ां नी येसूबाईंना

सहज िवचारले, ‘‘मग काय करायचं गोदू चं?’’
‘‘कुठे जाईल िबचारी?’’ येसूबाई बोल ा, ‘‘ितला ना उरले सासर, ना माहे र.
अनेक आि त, दासदासी राहतात वा ावर. राहील ां ासंगे.’’
वाडकरां चा महाडजवळचा वाडा तसा साधाच होता. परं तु गोदू साठी ती सारी
दु िनया न झाली होती. ितचा सासरा आिण नवरा गडावर बंदीवास भोगत होते. ती
जे ा शंभूराजां ा वा ात घाबरीघुबरी होऊन आली, ते ा ित ा पाठीवर
येसूबाईंचा ि हात होता. तरीही एवढा ऐसपैस राजवाडा, छतावरची मोठाली झंुबरं ,
कमरे इत ा उं च समया, तो राज ासाद ितला गंधवनगरीत ा महालासारखाच
भासला होता.
येसूबाईं ा महालामागे ां ा खास दासीं ा खो ा हो ा. ातच गोदू ची
व था लाव ात आली. पण राजवा ात आ ापासून ती जणू येसूबाईंची सावली
बनली होती. युवरा ी मुदपाकखा ात असू दे त, चौकात ा तुळशीवृंदावनाजवळ
अगर बाजू ा बागेत, गोदू ित ीि काळ ां ासोबत राहायची. दे वपूजेसाठी फुलां ची
परडी तयार ठे वायची असो, दु वा ा बारीक का ा काढाय ा असोत, की
िनरां जनात ा वाती तेवत ठे वाय ा असोत, िजथे-ितथे आजकाल युवरा ींना गोदू च
लाागायची. गोदू ही होती अखंड उ ाही. जा ंदी ा टपो या फुलासारखी हसरी आिण
तजेलदार. येसूबाईं ा सवत दु गादे वींनाही गोदू चा लळा लागला होता. राजवा ात
गोदू चा िजथे ितथे वावर वाढला, तशा आजवर कैक वष काम करणा या दासी आिण
कुळं िबणी ित ाकडे संशयाने, काहीशा म राने पा लाग ा.
जेथून गोदू रायगड चढू न वर आली होती ा बाजूचा कडा िशवाजीराजां नी
ता ाळ तासून टाकला. िक ा अिजं केला. हळू हळू रायगडावर ा
स महालात, अ धानां ा वा ां पासून ते ब ा बाजारापयत गोदू िवषयी
कण पकण चचा वाढू लागली.
‘‘ही गोदू मोठी िहकमती आिण कार थानी िदसते बुवा! तो गरीब िबचारा नवरा
िन ितचा सासरा, शंभूराजां वर आरोप करायला गेले आिण बसले बंदीखा ात – सडत.
अन् ही बया घुसली युवराजां ा वा ात. युवराजां ना तर ितची पिहलीच भुरळ पडली
आहे . पण बाई एवढी तयारीची की, येसूबाईं ाही काळजात जाऊन बसलीय. कसं हे
सारं जमतं बुवा एकेकाला!’’
एकदा राया ा आपला घोडा घेऊन बाजारात गेला होता. गोदू ा संदभात
शंभूराजां चे नाव घेऊन चाललेली कु त चचा ा ा कानावर आली. या आधीही
ाने तशी कुजबुज ऐकलीच होती. युवराजां वर िजवापाड ेम करणा या राया ाला
अिधक ऐकणे सहन होईना. बाजार सोडून तो तसाच तडक वाडयावर माघारा आला.
शंभूराजां ा ेमळ आिण ितत ाच तापट भावाला ां ा जवळची मंडळीही
टरकून असायची. राया ाने घाबरत, पण मनाचा िह ा क न एकदाचा युवराजां पुढे
िवषय काढला, ‘‘सरकार, लोक आप ाब ल उगाच कुजकं बोल ात. ते ऐकायला
बरं ाई वाटत.’’
“कशाब ल बोलतोयस राया?’’
‘‘ती वा ात राणीसरकारां नी आणलेली दे खणी बया. ितला तेवढी बाहीर काढा.’’
युवराजां नी ा दु पारी पु ा िवषय काढला. ‘‘येसू, काय करायचं गोदू चं?’’
‘‘असं िकती लागतं ित ा पोटाला? रा दे इथंच िबचारीला. आ ां लाही ितची
मदत होते.’’
‘‘येसू, तुमचं दय िवशाल आहे . अगदी आभाळासारखं. पण लोकां ा िजभेला
िनवडु ं गाचे काटे असतात. ां ा उरातले जहर िजभेव न ओघळ ािशवाय राहात
नाही! मग समोर राजा असो वा रं क.’’
येसूबाई थबक ा. युवराजां ा नजरे ला नजर दे त बोल ा, ‘‘युवराज, स काय
आहे हे तु ां ला आिण आ ां ला ठाऊक आहे न े ? – ा पोरीनं धाडस क न
रायगडचा राजे र वाचवला. ासाठी ित ा नां द ाचं चां दणं झालं. ित ा
उपकाराबाबत बि सी रा दे – िश ा तरी नको ितला ायला!’’
 शंभूराजे काहीच बोलले नाहीत. तशा हळू आवाजात येसूबाई सां गू लाग ा,
‘‘परवा मामंजीसाहे ब चौकशी करत होते.’’
‘‘कोणाची? गोदू ची?’’
‘‘होय. ते णाले, ा अ ाप पोरीकडं नीट ल दे . साडीचोळी काय लागेल ते
ितला कमी पडू दे ऊ नकोस.’’

काही िदवस असेच लोटले.

एके िदवशी रा जी सोमनाथां ाच हाती एक अ ंत मह ाचा खिलता पडला.
वाडकर िपता-पु ां नी बहादू रगडाकडे औरं गजेबाचा दू धभाऊ बहादू रखान कोक ाश
याला एक गु संदेश पाठवला होता, “पूव ठर ा माणे आ ां ला मदत करावी.
आमची सुटका क न शाही सेवेची संधी ावी.’’ शेवटी वाडकरां चे िपतळ उघडे
पडले. ‘धोकादायक कैदी’ णून ां ची रवानगी िलंगा ावर ा कु िस
अंधारकोठडीत झाली. या िनिम ाने गोदू ची कामिगरी जगापुढे आली. आप ा
राजावरचे संकट त ण गोदी ा धाडसानेच उघडे झाले, याची सवानाच खा ी पटली.
खरा कार समज ावर युवराजां नी आिण युवरा ींनी गोदू ची खूप तारीफ केली.
येसूबाई बोल ा, ‘‘गोदू , तू िदलाची इतकी पाक आिण नेक आहे स णून सां गू. तुझे
आम ा रा ावर खूप उपकार. त:चं नां दणं सोडलंस; पण मरा ां ा राजाचा
जीव वाचवलास.’’
‘‘विहनीसाहे ब, िशवाजीराजे हे च आ ा ग रबां चं दै वत! ’’ भारावले ा गोदू ने
आप ा धाडसामागचे गुिपत उलगडले.
येसूबाईंनी शंभूराजां कडे नजर टाकत टले, ‘‘युवराज, ा पोरीला आपण
पळव ाचा खोटा कां गावा ित ा जवळ ाकडून झाला नसता, तर आजची ितची
बहादु री ल ात घेऊन िशवाजी राजां नी ितची रायगडाव न िमरवणूकच काढली
असती!’’

िदवस पालटत होते. आपले नातलग असे रा ोही िनघावेत याचा

अ ाजीपंतां नाही ध ा बसला होता. ां नी गोदू ला पु ा एकदा आप ाकडे
चल ाचा आ ह धरला. पण ित ा ठाम नकारापुढे कोणाचे काही चालले नाही.
म ेच एकदा शंभूराजां ा भिगनी राणूबाई आ ासाहे ब वाईव न आ ा.
आप ा धाक ा बंधूं ाच घरी ां नी मु ाम ठोकला होता. ां नाही गोदू खूप
आवडली. पण आप ा सासरी जाताना मा ा येसूबाईं ा कानात कुजबुज ा,
‘‘पोर न ासारखी आहे . गुणवती आहे . पण काही झालं तरी दु स या घरची बाई.
ात उफा ाची आिण दे खणी. िकती लोकां ची तोंडं तू चूप करणार आहे स, येसू?’’
येसूबाईंनाही हळू हळू आ ासाहे बां चे िवचार पटले. एके िदवशी शंभूराजां ाच
उप थतीत येसूबाईंनी िवषय काढला, ‘‘गोदू , तु ा संसाराचं काय?’’
‘‘काय करणार विहनीसाहे ब? नवरा रा ोही अन् ज कैदी. तो दगाबाज
जगला काय िन मेला काय, आता यापुढं ाचं नाव तोंडी कशाला ायचं?’’
 ‘‘पु ा ल कर. आ ी ल खच, आहे रमाहे र सारं बघू.’’
‘‘ल ? — ल करावं तर ते एकाशीच!’’ गोदू ात ासारखी बोलून गेली.
‘‘कोण आहे तो ?’’
नकळत गोदू ची नजर शंभूराजां व न उडून, प ाड ा खडकीतून उं च
आभाळाकडे धावत गेली. आभाळात ा पां ढुर ा ढगां चा पुंजका ितने पािहला. एक
दीघ सु ारा सोडत ती तशीच बसून रािहली. शंभूराजां नी कौतुकाने सवाल केला,
‘‘कोणा ा ेमािबमात पडली आहे स का गोदू ?’’
युवराजां ा ावर गोदू चे होयही नाही आिण नाहीही नाही. ती आपली मुकाट
बसून रािहली. येसूबाईंनी गोदू साठी सरळ थळं शोधायला सु वात केली. तशी गोदू
झोपेतून जागी झाली. ितने एक िदवस येसूबाईंना सां िगतलं, ‘‘राणीसाहे ब, एक बोलले
तर रागवणार नाहीत, न ं ?’’
‘‘बोल.’’
‘‘पलीकड ा दरीत सारवटला माझी एक आ ा राहते. िबचारी ातारी,
एकटीच आहे . आपली परवानगी असेल तर मी ितथे जाऊन राहते. ितची सेवा करते.’’
येसूबाई थो ाशा थां बून बोल ा, ‘‘ठीक आहे . जशी तुझी इ ा.’’
येसूबाईंनी गोदू साठी खूप सामानसुमान िदले. राजाचे दू त मुराळी बनून ितला
सोडायला िनघाले होते. शंभूराजां नी सारवट ा पाटलाला एक खास प िदले होते.
गोदू ला जे काही लागेल ते पुरवायचे आिण नंतर सरकारातून मागून ायचे असा
आदे श िदला होता. येसूबाईंचा िनरोप घेताना गोदू चे डोळे पा ाने भरले. चंदनी
झोपा ा ा क ां ना ओढ दे त वा ात ा चौकात बसलेले शंभूराजे बोलले,
‘‘गोदू , तु ा अचाट परा मानं तू आम ा आबासाहे बां चे ाण वाचवले आहे स.
कोण ाही गो ीची गरज लागली तर ह ानं सां गावा दे .’’
मान डोलावून, राजवा ाकडे आिण शंभूराजां कडे पु ा एकदा िभरिभर ा
नजरे ने पाहत गोदू राजवा ाबाहे र पडली.

६.
एकदा बाळाजी आवजी िचटणीस खाजगीकडे थोर ा महाराजां ची वाट पाहात
बसून होते. तेव ात तेथे शंभूराजे आले. चां गला एका होता. बाळाजी शंभूराजां ना
हसून बोलले, ‘‘युवराज, आजकाल आपण अ धानां ना खूपच धारे वर धर ाचं
ऐकतो.’’
‘‘का? बाळाजीकाका आमचं काही चुकलं का? आ ी रा ा ा िहता ा
िवरोधात काही पावलं तर टाकली नाहीत?’’ शंभूराजां नी िवचारलं.
‘‘तसं काही नाही, पण...’’ िचटणीस थोडे से अडखळले. पण लगेचच पणे
णाले, ‘‘युवराज, तुमचं हे धा र तुम ा वयाला शोभणारं नाही! दु िनयेतले शार
शासनकत आप ा श ूला एकवेळ आं धळे पणानं अंगावर घेतील, पण तेच शासनकत
डोळसपणे आप ा कारभा यां शी वैर ायचं टाळतात. ते ा थोडं सं जरा जपून–’’
 बाळाजीपंतां सार ा े , अनुभवी ीने असा स ा िद ाने युवराज
वरमले. ते पा न िचटणीस ां ा जवळ सरकले. शंभूराजां चा हात ेमाने आप ा
हाती घेत बोलले, ‘‘युवराज तु ास नाउमेद करायचा आमचा मनसुबा अिजबात
न ता. पण काय करायचं, ही दु िनयाच अशी उफराटी आहे . यो ां नी रणां गणावर
सां डलेलं र पावसा ा एका सरीिनशी वा न जातं. पण कारभारी कारकुनां नी
कागदोप ी सां डलेली शाई, मारले ा मेखा अनेक िप ां चा जीव घेतात! त: न हे
संकट कशासाठी अंगावर घेता?’’
标
 २.

ताटातूट

१.

रा ािभषेकानंतर थमच िशवाजीराजे मोिहमेसाठी बाहे र पडणार होते. आप ा

कनाटक ा मोिहमेची ां नी जोरदार तयारी चालवली होती. चाळीस हजाराचे
पायदळ आिण वीस हजाराचे घोडदळ घेऊन िशवाजीराजे आिण शंभूराजे मोिहमेवर
िनघायचे होते.
पर ा मुलखाम े एवढे मोठे ल र पोसायचे तर ाची उ म तयारी करणे
गरजेचे होते. ा तयारीसाठीच गडाखालचे, रायगडवाडी ा रानातले अठरा कारखाने
रा ंिदवस सु होते. यं शाळां म े, बा दखा ाकडे , तसेच मु फडावरही एकच
गडबड उडाली होती. िदवसातून अनेक वेळा थोरले राजे शंभूराजां कडे चौकशी करत,
‘‘भागानगरला, माद ापंतां ना खिलता धाडलात का? – राजापुरा न िफरं ां कडून
नवा दा गोळा िनघाला की नाही? – जंिजरे कर िस ी ा संभा उप वाची काय
व था केलीत? ीबाग, चौल आिण रे वदां ाकडे पथके रवाना झालीत िकंवा
कसे?’’
थोर ा राजां चे अनेक होते. शंभूराजे भ ा पहाटे उठून िदवस
उगव ाआधीच फडावर येऊन बसायचे. ां ा आधी इमानी राया ा येऊन
युवराजां ची वाट बघत बसून राहायचा. रा ी खाजगीकडे परतायला शंभूराजां ना उशीर
ायचा. येसूबाई आिण दु गाबाईंचे डोळे शंभूराजां ा वाटे कडे लागायचे.
शंभूराजे जाणते कत झाले होते. थोर ा राजां कडून पडे ल ती जबाबदारी आिण
जोखीम पार पाडत होते. ां ाकडून जाण ा झाले ा पु ाचे सुख णजे काय
असते, याची िचती िशवरायां ना येत होती. अनेक दरकदारां ना, सरदारां ना ते पर र
सां गत, “एव ाशा कामिगरीसाठी आम ाकडे कशाला धावता? युवराजां ना भेटा. ते
स म आहे त.’’ मोिहमेत युवराजां वर पडणारी जबाबदारी पा न युवराजां चे यारदो ही
खूप खुषीत होते. शंभूराजां ना तयारीम े काही कमीअिधक पडू नये, यासाठी थोर ा
महाराजां नी बाळाजी िचटणीसां ना मु ाम सूचना िद ा हो ा. बाळाजीपंत युवराजां ा
 ेक ाकडे बारकाईने ल पुरिवत होते.
िशवरायां चा रायगड, ां चे रा , ां चा ाय आिण नीती याचे कौतुक उ ा
महारा भूमीला होते. रायगडावर ा रा ािभषेका ा सोह ाम े िशवरायां ा
शेजारी युवराज णून बसले ा दे ख ा शंभूराजां ना अव ा महारा ाने पािहले होते.
िवशेषत: रायगडा ा प रसरातील िबरवाडी, पाली, पोलादपूर, महाड, चां दोशी ते
ीबागेपयतचे अनेक त ण शंभूराजां ा अवतीभवती गोळा झाले होते. आप ा
सवंग ां ना सोबत घेऊन जोरदार घोडाफेक करत शंभूराजे आजूबाजू ा खे ां तून
रपेट मारायचे. चां दोशीपासून ते कोकणिद ा ा उं च सुळ ा ा शडीपयत सुमारे
चार हजार फुटां चे अंतर धावत चढायची ां ाम े धा लागायची. कधी शंभूराजे
आप ा सवंग ां सोबत िलंगा ा ा भयकारी क ावर रा ी कंठत. कधी भर ा
काळगंगेला मोठाली आडवी जाळी बां धून गो ा पा ातली मासेमारी होई, तर कधी
बाणगंगे ा खाडीत जाऊन ते दो ां सोबत समु ानाचा यथे आनंद लुटत असत.
छो ाशा खे ात, ग रबा ा ल ात युवराज लेझीम आिण दां डप ा खेळे, ाचे
रयतेला खूप कौतुक वाटे . अनेक द याखो यातले बहादू र त ण शंभूराजां ना येऊन
िमळत होते. युवराज ां ची ल रात भरती करत होते.
एके िदवशी भोगावतीकाठचा जो ाजी केसरकर को ापुराकडून चालत आला.
ाला िशवरायां चा पु कसा िदसतो हे पाहायची उ ुकता होती. युवराजां शी ाची
एकच भेट झाली. ा भेटीतच जो ाजी ां चा ज ाचा यार बनला. शंभूराजे एकदा
घोडे डोहाकड ा रानात िशकारीला गेले होते. ते ा ां ा हातातून िनसटले ा
रानडु करावर पोरसवदा राया ा नाकाने उडी ठोकली. डु कराने राया ाला ती ण
सुळ ां नी फाडले. परं तु ाची मुंडी बगलेत घेऊन राया ाने ाला कोंडून मारले.
ा मोिहमेपासून राया ा शंभूराजां ा सेवेत आला आिण ज ाचा सेवक बनला.
दरबार असो वा दे वघर, राया ा युवराजां चा स ा पाठीराखा िम णून ां ा
सोबत कायम राहायचा. फ कवी कलश युवराजां पे ा दहा वषानी वडील होते.
अ था युवराजां नी सारे आप ाच िशणेचे यार दो आप ा अवतीभवती गोळा केले
होते. ते आप ा लाड ा युवराजासाठी संगी जान कुबानही करायला तयार होते.
िवशेषत: रा ािभषेका ा सोह ानंतर शंभूराजां ा वतनाबाबत काही शा ी–
पंिडत आिण घरं दाज मराठे नाराज झाले होते. सवाकडून थोर ा महाराजां ा
कानापयत एक त ार गेली होती, ‘‘संभाजीराजे तेज:पुंज आहे त. धाडसी आहे त. पण
आजकाल ां चा घोडा चौखूर उधळू लागला आहे . युवराज णून मानमरातब उरला
नाही. कुठे ही वा ाव ां मधून, डोंगररानातून भटकत राहतात. महारमां ग,
कोळीको ी, धनगर-हटकरी अशा हल ा लोकां त वावरतात!’’
एके िदवशी दु पारी िशवाजीराजां नी आप ा पु ाला मु ाम बोलावून घेतले. ते
दे वघरात बसून होते. शंभूराजे भीती ा दडपणाखालीच तेथे पोचले. महाराज हसून
णाले, ‘‘आपण फ द याखो यां तून घोडा उधळू नका. ाथाचा कोणताही वारा न
लागणारी स ी, सामा माणसं ितथे राहतात. ती वेचा. ती िशदोरी तु ां ला ज भर
पुरेल!’’
 काय बोलावे तेच शंभूराजां ना कळे ना. ते ा िशवाजीमहाराज हसून बोलले,
‘‘तु ां बाबत खूप त ारी पोच ा आहे त आम ाकडे . मा आज आ ी तु ां ला
तुमचे अिभनंदन कर ासाठी बोलावले आहे . शंभूबाळ, तुमचा घोडा यो मागाव न
धावतोय! असेच धावत राहा!!’’
एकाएकी अ कुठ ा तरी सृ ीत हरव ासारखी िशवरायां ची मु ा िदसू
लागली. आगी ा पोटात िपवळे धमक सोने झळाळू न उठावे, तसा तजेला ां ा
मुखावर चढला. दे वसृ ीला लाजवणा या रायगडावरील रा ािभषेका ा सोह ातही
िशवरायां ा चेह यावर असा नूर िदसला न ता. शंभूराजां चा हात हाती पकडून
िशवाजीराजे भारावले ा श ां त बोलले,
‘‘बेटा शंभू, महारा णजे केवळ मरा ां चे रा न े ! महारा णजे
दे व ा णां चेही रा न े ! महारा णजे महारां चे रा – क क यां चे रा ! इथ ा
ेक गडिक ाचा एक एक िचरा घडवताना, िछ ीशी खेळताना ां नी आपली
बोटं िचंबवली, बु जां ा पायात बिलदान केलं, ा सवाचं रा णजे महारा !’’

२.
मोरोपंतां नी अ ाजींना सां िगतले, ‘‘द ोबा, काल आं मावळातले कुणबी भेटले
राजां ना.’’
‘‘अ ं ?’’ मोरोपंतां चे बोल ऐकून अ ाजी द ो गोंधळले.
‘‘थोर ा राजां नाही पटलं. ितकडे मोठा दु ाळ पड ाचं ां नी मा केलं.
सारामाफीचा िनणयही लागलीच जाहीर केला राजां नी.’’
अ ाजींना ती घटना आवड ाचे िदसले नाही. ते तणतणले,
‘‘तरी मी फडावर सवाना सां गून गेलो होतो. ा कुणबटां ना महाराजां कडे थेट
सोडू नका. मनापासून पेरायचं नाही. क उपसायला नकोत.’’
‘‘रा ातून कुठून कुठून हे गावंढळ इकडे धावत येतात. ऊठसूठ शंभूराजे,
शंभूराजे असा कंठरव करतात. वसूल आिण सारामाफीतही युवराजां नी ल घालायचं
तर काळ मोठा कठीणच णायचा.’’
अ ाजीं ा वैतागावर मोरोपंत िदलखुलास हसले; तशा अ ाजी द ों ा
भुवया अिधक व झा ा. ते ा ां ना शां त करत मोरोपंत आप ा घोग या
आवाजात बोलले, ‘‘तुम ाच श ां त शंभूराजे तु ां लाही उलटा क शकतात.’’
‘‘तो कसा?’’
‘‘रा ात ा रयतेचं गा हाणं युवराजानं न ऐकायचं तर काय रा ाचा भावी
वारसदार णून फ सागरगोटे खेळायचे की काय?’’
‘‘बोला मयूरे र ! तु ी सारे च युवराजां ा प ाचे.’’ अ ाजी वैतागले.
‘‘ कोण कोणा ा प ाचा हा नाही अ ाजी. रयतेची गा हाणी माग लागणं
मह ाचे.’’
‘‘पण ऊठसूट करात सूट वा माफी िद ानं रा ाचं नुकसान होतं. िहशेबात
खोट येते.’’
‘‘िहशोबात ा खोटीबरोबरच रयतेची पाठीला लागलेली पोटं ही पाहायला िशका,
असा उलटा जबाब शंभूराजां नी िदला आहे तुम ासाठी अ ाजी.’’ मोरोपंत बोलले.
बोलता बोलता मोरोपंतां नी अ ाजींना पुढे सां िगतले,
‘‘काही िदवसां मागे िवशाळगडाकडची मंडळी भेटली ां ना. एका ओ ाला
मोठा बां ध घालून पाणी वळवावं, िपकां साठी वापरावं अशी ां ची मागणी आहे .
युवराजां नी ती उचलून धरलीय. चालायचंच अ ाजी! जे ा कारभारात नवं र येतं,
ते ा ाची तडफही कारं जासारखी उसळती राहते. आप ासार ा वृ ां नी दोन
पावलं मागं सरावं, ां ना वाट ावी.’’
अ ाजी मोकळे पणाने हसले. युवराजां ची चे ा करत बोलले,
‘‘भले! आता ओ ां चीही िदशा वळवणार. उ ा वाह ा न ां ना बां ध घालून
अडवायची भाषा कराल.’’
‘‘िव ारानं आ ां ला काही ठाऊक नाही. पण कनाटका ा मोिहमेम े
शंभूराजे थोर ा महाराजां कडे अनेक न ा क नां वर मसलत करणार आहे त
णे!’’
‘‘चालायचंच! आम ा युवराजां ना ा कलशा ा नादाने का ाची बाधा झाली
आहे ! कवींची आिण बैलां ची डोकी वेगळी असली तरी उ े श एकच. कोण कागदाशी
खेळतो, तर कोणी मातीवर िशंगाने उक या काढतो! सारं च थ!’’
मोरोपंत खाजगीकडे िनघून गेले. पण अ ाजीं ा म कात एकच घुसळण
चालली होती. ां ना अचानक चार िदवसामागचा संग आठवला. ते ा फडावर
कायम असणा या िशवाजीराजां ना मोरोपंतां नी केला होता, ‘‘राजे, कनाटका ा
मोिहमेवर शंभूराजे येणार असतीलच ना?’’
िशवरायां नी पेश ां कडे चमकून पािहले होते. ते ा िशवराय हसत उ रले होते,
‘‘मोरोपंत, अहो हातातोंडाशी आले ा आप ा युवराजाला राजाने मोिहमेवर
घेऊन जायचं नाही, तर काय ाला नुसतं घरकोंब ासारखं महालात कोंडून
ठे वायचं?’’
‘‘मोिहमेची आखणी आिण कारभारा ा उतरं डीचं ान यो वयाम े
युवराजां ना नको का ायला?’’ बाळाजी आवजी म ेच बोलले.
बाळाजींचे आगंतुक बोलणे अ ाजी द ोंना चोंबडे पणाचे वाटले होते. ा
संकटाची अ ाजींना भीती वाटत होती तसेच घडले होते. युवराज संभाजींना
कनाटक ा मोिहमेवर बरोबर घे ाचे थोर ा राजां नी ठरिवले होते. अ ाजीं ा मते
हीच एका दु च ाची सु वात ठरणार होती. सवयी माणे हजारों ा गद त शंभूराजे
उठून िदसणार, लढाईत तलवारबाजी करणार, वाटाघाटीम े िह यासारखे चमकणार.
पुढ ा क नेने अ ाजींनी जणू धीरच सोडला. ां ना फडावर काही के ा थां बवेना.
ते भले ितरीिमरीत चालू लागले असतील, पण ां ची पावले आपोआप ां ना
सोयराबाईं ा महालाकडे ओढू न नेत होती.
 स महालाकडे िनघताना अ ाजींनी अ धानां ा वा ां कडे एक नजर
टाकली. ते नुकतेच एका वा ाम े राहायला आले होते. याआधी ते गडाखाली
पाचाडात राहायचे. परं तु वर सदरे वर यायला लागणारा वेळ, जवळ येत चाललेले
वाध आिण खाल ा वा ात हं साचा झालेला अपघाती मृ ू. एकूणच अ ाजींना
पाचाडचे वा लाभदायक ठरले न ते. ां नी गडावरच राहायचे ठरवले.
अ धानां म े अ ाजी त: एक बडे सं थान होते. उं चापुरा, भ म दे ह,
सावळा रं ग, डो ावरची कलती पगडी, कानात ा झुल ा िभकबा ा आिण ां ची
दमदार पावलं, ा गो ी फडावर उठून िदसाय ा. मूळचे ते संगमे रचे कुलकण .
परं तु ां ावर िशवाजीराजां ची नजर पडली आिण आयु ाला वेगळे वळण लागले.
आज ते िहं दवी रा ाचे सुरनवीस बनले होते. राजां चा सारा खाजगी प वहार,
कारभार आिण सारावसुली यासारखी मह ाची कामे ां ाकडे च होती.
रा ात ा जमीनमोजणीचे कामही तेच पाहात. रा ातील कोणाही कारकुनां ची
द रे ते अचानक जाऊन तपासत. एवढीशी खोटही ां ा नजरे तून सुटत नसे.
अ ाजींचा दरारा असा भयंकर होता की, केवळ ां ा नावाने कारकून, अंमलदार
चळचळा कापत.
अ ाजींनी रा ासाठी काही कमी ख ा खा ा न ा. राजे जे ा
अफझुलखाना ा भेटीस गेले होते, ते ा तापगडावर िजजाऊ आिण बाल
शंभूराजां ा संर णाची जोखीम ां नी अ ाजींवर सोपवली होती. इतकेच न े तर
राजे आ ाला औरं गजेबा ा भेटीसाठी गेले होते, ते ा ां ा माघारी रा ाचे
शासन सां भाळ ात अ ाजींचा िसंहाचा वाटा होता. भुदरगडजवळचा सामानगड
ां नीच बां धून घेतला होता. ितथली सबनीशी आजही ां ाकडे च होती. प ाळा
आिण रां गणा िक ा काबीज करताना अ ाजींनी त: तलवार चालवली होती.
कोकणप ीत रा ाचा अंमल बसावा यासाठी ां नी खूप क उपसले होते. ाची
बि सी णून िशवाजीराजां नी दि ण कोकणाचा दाभोळ, राजापूर, कुडाळापासून
फों ापयतचा कारभार ां ाकडे च सोपवला होता. एकूण रायगड ा
रा कारभारात अ ाजींचे थान एखा ा बु जासारखे भ म होते.
संभाजीराजे भावाने सडे तोड. ता ामुळे ां ा अंगाम े आलेली थोडीशी
बेिफिकरी या गो ी रा हो ा. परं तु शंभूराजां ा उ पणाची झळ
सरकारकुनां ना बसू लागली, तसे अ ाजी कमालीचे सावध झाले होते. इं ज, डच,
पोतुगीज रायगडावर राजां ना जे ा भेटायला येत, ते ा राजां ा बरोबरच ते मोरोपंत,
अ ाजी आिण रा जी सोमनाथ या ितघां नाही न चुकता नजराणे आणत. ाम े
थोडे कमी पडले तरी अ ाजींना ाचा खूप राग येई. काही वेळा अशा वसुलीसाठी
गुपचूप आपले शागीदही िफरं ां ा वखारीपयत पाठवत. दि ण कोकणातून येणा या
वसुलात अनेक वेळा तूट दाखवली जाई. अ ाजीं ा मज तले अनेक कारकून,
सरकारकून ितकडे होतेच.
स ासु ा लोण ासारखी जे ा मुरत जाते, ते ा अिधका यां ाही तोंडाला
पाणी सुटते. असे कार आप ा रा ात घडताहे त याची थोर ा राजां ना क ना
होती. पण सरकारकुनां चे वय, ां चा अनुभव, पूवच र याचा िवचार क न राजे
ितकडे दु ल करीत. मा शंभूराजां सार ा सळसळ ा र ा ा त णाला ा गो ी
सहन होत न ा. ां नी अनेकां ा चो या पकड ा हो ा. ता ा ा कैफात
अ ाजींसार ां ा वयाचा िवचार न करता ते अनेकदा उघडपणे बोलून जात, ‘‘हे
आले फुकटराव!” ‘‘हे आलेत चोर सरकारकून!!’’ युवराजां ा ा धाडसी
उ ारां नी अ ाजींसारखी मुर ी मंडळी आतून दु खावली जात होती.
शंभूराजे अठरा-एकोणीस वषाचे झाले होते. ते िदसामासाने बलवान बनत चालले
होते. आिण ां ातली आिण सरकारकुनातली दरीही ं दावत चालली होती. हं सा ा
करणामुळे तर अ ाजींना युवराज ज ोज ी ा वै या न दु वाटू लागले होते.
अ ाजी आ ाचे पा न सोयराबाई सुखाव ा. दोघां ाही मागातली धोंड एकच
होती. ामुळेच सोयराबाईंनी अ ाजींपुढे आपले मन खुले केले– ‘‘अ ाजीपंत,
आमचे राजारामबाळ वयानं शंभूराजां पे ा मोठे असते, तर िकती बरं होतं!’’
‘‘राजगादीसाठी वयाचा िवचार अनेकदा केला जात नाही महाराणी! गरोदर
राजमातेलाही आदराचे थान दे ऊन भावी राजकुमारा ा नावाने रा रोहणाचे बािशंग
बां ध ाची िकती उदाहरणं दे ऊ तु ां ला? आिण आमचे राजारामसाहे ब तर चां गले
सहा-सात वषाचे आहे त.’’ राजारामां ा रा ारोहणा ा केवळ क नेनेच अ ाजी
द ो सुखावले गेले.
सोयराबाई थोडा वेळ शां त बस ा. काहीसे आठवून बोल ा, ‘‘एक बरे झाले.
तूत सुंठेिवना खोकला गेला! चाललेत ना िशवपु कनाटका ा मोिहमेवर? चला,
ां ा अनुप थतीत रायगडावर िबनाह ेपाचे सुखाचे मिहने अनुभवू.’’
‘‘छे , छे , महाराणी आपण काय बोलता आहात?’’ अ ाजी कडवट सुरात
बोलले, ‘‘कोण ा महाभयंकर ात आपण वावरता आहात, याची क ना आहे का
तु ां ला? ा मोिहमे ा िनिम ानं थोर ा महाराजां ा नजरे त आपण महापरा मी
अस ाचं िस करायची संधी शंभूराजे िबलकुल सोडणार नाहीत. ां ा िशरपेचात
आणखी एक तुरा! िहं दवी रा ाचे काबील वारसदार णून तेच िमरवणार!’’
सोयराबाईंनी कपाळावरचा घाम आप ा पदरा ा टोकाने िटपला. दीघ ास
घेत ा बोल ा, ‘‘पंत, वा याची िदशा चां गली नाही.’’
‘‘पण ाला जबाबदार कोण? तु ी की आ ी?’’
सोयराबाई चूप झा ा. ां ाही मनाम े एक आं दोलन माजले. खरे च हं सा
करणाची चौकशी कशासाठी आपणाकडे यावी? िशवाजीराजां चे े पु , को वधी
होनां चे आिण जनसामा ां ा आशेचे तीक बनले ा िहं दवी रा ाचे वारसदार
शंभूराजे यां ाकडून अ ंत नीच कृ घड ाचा आरोप होता. वसंतपंचमी ा
सणािनिम राजवा ात आले ा एका ा ण क ेवर शंभूराजे बला ार करतात;
तोही िदवसाढव ा! बरे , ती क ाही कोणा ऐ यागै याची न ती. रा ाचे
अ धानां तील ितस या माचे अंमलदार सुरनवीस अ ाजी द ो यां ची ती लाडकी
क ा. घड ा काराची पु ा आठवण क न दे त अ ाजी बोलले, ‘‘महाराणी,
दै वानं िकती चां गली संधी िदली होती. तु ां ला इतकी कोणाची भीती वाटली? माझी
पोर िजवािनशी गेलीच होती. आपण ा उमट युवराजां वर आरोप ठे वून रका ा
झा ा असतात तर कायमचेच दु खणे िमटले असते हो!’’
सोयराबाई ा आठवणीने गोंधळ ा. थोर ा महाराजां नी िदलेली जोखीम ां नी
अ ंत िन े ने पार पाडली होती. संपूण करणाची चौकशी ां नी नीर ीरिववेक–
बु ीने केली होती. मुळात होता, वसंतपंचमीसाठी राणीवशाकडे सव लेकीबाळी
गोळा झा ा हो ा; तो मेळा सोडून, दोन महाल सोडून ितस या महालाकडे हं सा
िनघून गेलीच कशाला? सोयराबाईंनी पहारे करी, खदमतगार, राजां ा महालातील
दासी, सवा ा सा ी घेत ा. दु :खाने उ ळू न गेले ा हं सा ा आईचीही भेट घेतली.
ितचे सां न केले. ा िविहरीत आ ह ा केली, ितची पाहणी केली. शेवटी ां नी
शंभूराजां ना सा ीस बोलावले.
युवराज आरं भी काहीच बोलायला तयार न ते. शेवटी ते इतकेच बोलले,
‘‘मातो ी, आम ा हर महाला ा आजूबाजूला इतकी मंिदरं आहे त, तुळशी
वृंदावनं आहे त, इतकेच न े तर ेक दरवाजा ा चौकटीवर ीगणेशा ा
कोरले ा मूत , ेक कोना ात ा दे वािदकां ा पाषाणमूत — हे सारं मां ग ानं
भारलेलं वातावरण, ाचं पािव आ ी कसं िवस ?’’
‘‘पण शंभूराजे, तुम ावरचा आरोप खरा की खोटा याचीच फ सा ा.’’
‘‘आपण असं िवचा तरी कशा शकता मातो ी? आजूबाजूला सह लोकां नी
गजबजले ा आम ा महालात िदवसाढव ा एखा ा त ण मुलीला आप ा मंचकी
ओढायला आ ी काय काव ाचे पोर होतो? मी िसंहाचा छावा आहे ! रानातला रावा
आहे !’’
सोयराबाईंनी सव सा ीपुरावे नोंदवले. सोबत बाळाजी िचटणीस होतेच. ां ा
ह ा रात सा ंत अहवाल िल न तयार झाला. जे ा थोर ा राजां नी अहवालाव न
नजर िफरवली, ते ा ां नी सुटकेचा मोठा सु ारा सोडला. राजां नी सोयराबाईंना
फ इतकेच िवचारले, ‘‘राणीसाहे ब, समजा जर खरे च असे पातक घडले असते तर
आपण काय केले असते?’’
एका णाचीही उसंत न घेता राजां ा नजरे ला नजर दे त सोयराबाई बोल ा,
‘‘युग वतक आिण पु वान िप ा ा पोटी असा बदफैली पु उपज ाचा
आ ां ला िध ार वाटला असता. लाग ाहाताने ाचा कडे लोट क न एक नवा
पायंडा पाडा, यासाठी आ ीच महाराजां कडं आ ह धरला असता.’’
ा उ ाराने राजे समाधानाने हसले, ते ा सोयराबाई गोंधळ ा. ां नी राजां ना
केला, ‘‘दरबाराम े ाद िनराजी आिण काझी है दरां सारखे बडे बडे ायाधीश
असताना ही चौकशी आपण आम ाकडे का सोपवलीत?’’
राजे मंदसे हसत बोलले, ‘‘एक तर हे करण अितशय नाजूक होतं. िशवाय
आपण शंभू ा साव माता. ामुळेच आरोपीब ल ेमाचा लवलेशही मनाम े न
ठे वता आपण कठोरपणे चौकशी कराल, आिण अंती जे असेल ते स बाहे र येईल
याची आ ां ला बालंबाल खा ी होती, णूनच—’’
... तो सारा कार सोयराबाईंना पु ा आठवला. ा अ ाजींना बोल ा,
 ‘‘हं सानं एकतफ ेमा ा नैरा ातून िविहरीत उडी घेऊन जीवन संपवलं; हे
आमचं अनुमान आजही आ ां ला बरोबरच वाटतं पंत!’’
‘‘हे पाहा महाराणीसाहे ब, शंभूराजा नावा ा युवराजासाठी माझी पोर हकनाक
िजवाला मुकली. शंभू हे च आम ा नाशाचं मूळ, शंभू हाच आमचा घातवार आहे . ही
गो मी मा ा अखेर ा ासापयत कदािपही िवस शकणार नाही.’’
‘‘मग आ ी काय करायला हवं होतं, पंत?’’
‘‘राणीसाहे ब, भावी राजमाते ा ा भजरी राजव ां ची, मंगल सनईची तु ी
थोडीशी याद केली असतीत, तरी तुम ा हातातली ाया ा तराजूची दां डी यो
बाजूने झुकली असती.’’
‘‘पंत, ा दर ान तसा उघड स ा दे ऊन आ ां ला सावध करायचा
शहाणपणा तरी तु ां ला वेळेत का सुचला नाही?’’ सोयराबाईंनी िवचारले.
‘‘आपला अितमह ाकां ी भाव ल ात घेता शंभूराजां चा काटा काढायची ही
संधी सोडायचा भोळसटपणा, असा माद आप ा हातून घडे ल, असं ातही वाटलं
न तं आ ां ला.’’
बराच वेळ दोघां म े मसलत चालली होती. शेवटी आळसावलेले अ ाजी
उठले. हल ा आवाजात सोयराबाईंना णाले, ‘‘बघा महाराणीसाहे ब, आपणच
िवचार करा. जर शंभूराजे थोर ा महाराजां सोबत कनाटकाकडे जातील तर मोिहमेत
तलवार गाजवतील. महाराजां ा नाकातले बाल ठरतील!’’
‘‘पण अ ाजीपंत, ाबाबत राजां शी आमचं बोलणं झालं आहे . ते शंभूराजां ना
मोिहमेवर ने ासाठी कृतिन यी िदसले. ां चं मन बदलणं अवघड आहे .’’
‘‘का?’’
महाराज णाले, ‘‘जसा रा ीमागे िदवस धावतो, तसंच राजाबरोबर युवराजानेही
मोिहमेवर जाणं अग ाचं आिण ज रीचं असतं. उ ा रा कारभाराची सू ं
युवराजां नाच सां भाळायची आहे त!’’
‘‘भले! णजे थोर ा महाराजां नी एकदाचं उ र दे ऊन टाकलं तर!’’
अ ाजींनी को ाची नेमकी उकल केली; तसे सोयराबाईं ा अंगातून अवसान
गळा ासारखे झाले. ा पाषाणासार ा तशाच िनमूट बसून रािह ा. ते ा ां ा
जवळ जात अ ाजी कुजबुजले, ‘‘महाराणी, याही गो ीवर एक इलाज आहे .’’
सोयराबाईंनी अ ाजींकडे ाथक नजरे ने बिघतले, ते ा अ ाजी बोलले,
‘‘तु ां ला आठवत असेल तर आपलं कनाटकाचं रा आिण रायगडाचं रा
अशा िहं दवी रा ा ा दोन वाट ा करा ा असा िवचार एकदा थोर ा राजां ा
डो ात आला होता. ते ा आपण फ बटवा याचा आ ह धरा. मग
िशवाजीराजां नाच ठरवू दे — ां ना तूतास काय हवंय? रा ाचा बटवारा की,
युवराजां ना ायचं मोिहमेवर?—आम ा ीनं णाल तर शंभूराजां नी
महाराजां सोबत जाणं आम ासाठी घाताचं ठरे ल. आधीच िपतापु ां चं सू उ म जमलं
आहे . रा ािभषेकासाठी ते काशी े ीचे गागाभ आलेले. ां ाशी ते ा हे िशवपु
सं ृ त का ावर िदवसरा चचा करत. ां ना ा युवराजां नी इतकं वेडं केलं होतं की,
ते काशीकर महं त िशवाजीराजां ना काय णाले होते आहे का माहीत?’’
‘‘काय?’’
‘‘हा सवाई िशवाजी होईल णून!—ते ा माझं ऐकाल तर युवराजां ा कनाटक
मोिहमेचे दोर वेळीच रोखून धरा! नाहीतर ितकडून येताना शार शंभूराजे
आप ासाठीच वसीयतनामा िल न आणतील आिण रायगडावर ा गवताने
शाकारले ा एखा ा झोपडी ा वळचणीलाही जागा उरणार नाही तुम ा
राजारामां ना!’’

३.

सोयराबाई राणीसाहे ब झपा ाने थोर ा महाराजां ा महालाकडे िनघा ा.

कस ाशा अनािमक भीतीने अलीकडे ां ना घेरले होते. याआधी शंभूराजे ीस
पडले की, सोयराबाईं ा चेह यावर आनंदाचे नुसते ताटवे फुलून येत. राणीवशात एक
िजजाऊसाहे ब सोड ा तर शंभूराजां वर सोयराबाईंएवढी माया कोणीही केली न ती.
मा ां चे िचरं जीव राजारामसाहे ब सहा-सात वषाचे झाले, ां ची बालपावलं
रायगडावर नाचू लागली, अन् ितकडे शंभूराजां ा गौर चेह यावर ा दाढीिमशा राठ
होऊ लाग ा, तसा सोयराबाईं ा काळजाचा ठोका चुकू लागला. राजारामां ा
बालमनाला मा ाथाचा वाराही िशवला न ता. उलट संभाजीराजां ा सोबत
हस ात, बागड ात आिण ां ा पाठुं गळीवर बस ातच ां ना मजा वाटायची.
िबछायतीवर िव ां ती घेणा या िशवाजीराजां ा शेजारीच सोयराबाई जाऊन
बस ा. अलीकडे ा कमाली ा द राहत हो ा. दोन वषा ा पाठीमागेच
िशवाजीराजे साता या ा मु ामात आजारी पडले होते. म कशूळा ा आजाराने
ां ना एवढे ीण क न सोडले होते की, सलग तीन मिहने ते अंथ णाला खळू नच
होते. ते ा ां ा मृ ूबाबत ा अशुभ वाव ाही रा ात पसर ा हो ा.
भिव ा ा िचंतेने सोयराबाईही जा ा झा ा हो ा. ‘आपले आिण दु स याचे’ असा
फरक करायला ां ना काळानेच भाग पाडले होते. राजवा ातील दालनातून दु डुदु डु
धावणारा आपला राजारामबाळ िप ा ा जागी िसंहासनावरच बसलेला िदसावा,
ा ा पाठीशी आज रा ाचे सेनापती असलेले आपले बंधू हं बीरराव मोिहते उभे
राहावेत, आईभवानीने ब ळ आशीवाद ावेत, अशी मधुर े ां ना पडत होती.
ाच वेळी थोर ा महाराजां ा समवेत, रा कारभारात शंभूराजां ची ित ा आिण
ितमा िदसामासाने वाढत चालली होती. गागाभ च न े , तर रायगडावर येणारे च,
पोतुगीजां चे वकील शंभूराजां ा कुशा बु ीची आिण कतृ ाची तारीफ करत.
ामुळेच की काय अलीकडे शंभूराजे िदसले की, सोयराबाईं ा गो यापान
कपाळावरची बारीक शीर तटतटू न फुगायची. रं गात उगाच बेरंग करायला आले ा
अना त पा ां सारखे शंभूराजे ां ना उपरे , उचले वाटायचे.
सोयराबाईंनी महाराजां शी अमळ इकड ा ितकड ा चार गो ी के ा आिण
ा पु ा मूळ पदावर पोच ा, ‘‘ ामी, शंभूराजे णजे धगधगती आग. ामीं ा
माघारी ां ना आवरणार तरी कोण?’’
िशवराय हसले. ां नी सोयराबाईं ा डो ां त ा बदल ा भावछटा पािह ा.
आिण ते णाले, ‘‘अ ा! णजे कनाटका ा मोिहमेवर आ ी शंभूराजां ना घेऊन
जावे, अशी िशफारस करायला आला आहात आपण!’’ सोयराबाई चपाप ा. बोलता
बोलता आप ा तोंडून भलतेच काही बाहे र पडले की काय, या िवचाराने ा थो ाशा
गां गर ा. पु ा त:ला सावरत ा बोल ा, ‘‘छे ! छे ! आ ां ला तसं न तं णायचं.
आजकाल युवराज आिण कारभारी यां ाम े िव व जात नाही– ात आपण
इत ा दू रदे शी गेलात आिण जर ा दो ी गटां म े भडका उडाला, तर ती आग
िवझवायची तरी कोणी?’’
महाराज झाले. थो ा वेळाने सोयराबाईंकडे रोखून पाहत महाराज
िवचा लागले, ‘‘राणीसाहे ब, खरं सां गा. आ ी काय करावं? आम ासोबत ां ना
ावं की न ावं?’’
‘‘ ां चं एकूण वतन आजकाल असं हाताबाहे र गेलं आहे , की मन ापािशवाय
ामीं ा हाती दु सरं काहीच पडायचं नाही.’’
महाराज थोडे थां बले आिण क ी सुरात बोलले, ‘‘आप ा माणेच शंभूबाबत
अ धान आिण िवशेषत: अ ाजी, रा जीसारखी मंडळीही आ ही आहे त. काय
वाटे ल ते करा, परं तु आप ा माघारी शंभूराजां ना रायगडावर ठे वून जाऊ नका, असा
ां चा ह ा ह आहे . एकूण काय, ा भर ा रा ात आम ा शंभूबाळासाठी
काळ तर मोठा कठीण आला आहे .’’
सोयराबाई घाबर ा. थो ाशा सारवासारवी ा भाषेत, एकएक श उ ारत
ा बोल ा, ‘‘पा ावर व ं चालवलं णून पाणी तुटत नाही. शेवटी शंभूराजे काय
िकंवा राजाराम काय, महाराजां चीच लेकरं . पण कधी कधी वाटतं – दोघां त उगाच
संघष नसावा. ते ा—’’
‘‘बोला, बोला.’’
“पूव राजां ा मनाम े आप ा रा ाचे दोन भाग करायचा चां गला िवचार
होता.’’
‘‘आपण इथंच थां बावं महाराणी.’’ िशवरायां ा ग डी नाकावर घमिबंदू गोळा
झाले. ां चे भ कपाळ आ ां ा रे घां नी माखले. ते गरजले, ‘‘आम ा िहं दवी
रा ाचा बटवारा ही क नाच िकती ा आिण वेदनादायक आहे , महाराणी. हे
आमचं रा वा सा ा न े च. पूवजां ा पु ाईनं, दे वािदकां ा आशीवादानं आिण
सामा ां ा र घामानं आ ां ला लाभलेला हा अमृतकुंभ आहे . ां ची दोन छकलं
कशी होणार?’’
न राहवून सोयराबाई बोल ा, ‘‘पण महाराज, आपणास एकटे शंभूराजे न े ;
आणखीही एक पु आहे त.’’
‘‘मा ! पण हा महारा काही सदाचाराने, सद् सद् िववेकाने बां धला गेला आहे .
शंभू काय िकंवा राजाराम काय, जे कतृ ानं नेटके होतील, रयतेचे आिण ल यां चे
लाडके ठरतील, तेच आप ा अंगमेहनतीनुसार वारसदार ठरतील!’’
 ‘‘महाराज, आ ां वर हा घोर अ ाय आहे . रा कारभाराचं आिण मोिहमेचं
बाळकडू काय फ थोर ा युवराजां साठीच राखून ठे वलेलं असतं? ायचंच असेल
तर मग शंभूसोबत राजारामां नाही ा!’’
‘‘ ां ची उमर ती काय?’’
सोयराबाईं ा मनाचा बां ध फुटला. एखा ा सामा ीसार ा ा ओ ा–
बो ी रडू लाग ा. ां ासार ा धीरगंभीर ीचे हे आगळे प िशवराय थमच
पाहत होते. महाराणी हटायला तयार न ा. शेवटी ां नी राजां ना िन ून सां िगतले,
‘‘महाराज, एक तर राजारामां साठी रा तोडून ावे िकंवा एक ा शंभूराजां ना
मोिहमेवर नेऊ नये. यां पैकी कोणताच िनणय न िमळे ल तर आ ी अ पाणी सोडू!
दे वाचे लाडके होऊ.’’
िशवाजीराजां नी सोयराबाईंची कशीबशी समजूत घालून ां ना खाजगीकडे रवाना
केले. मा राजे अंतबा हाद न गेले होते. ा िदवशी ां ा अंगाम े बारीकसा
र भरला. बेचैनी वाढली. शेवटी ां नी आप ा िनकटतम बाळाजी िचटणीसां ना
पाचारण केले. ते वैष ाने ां ना णाले,
‘‘िचटणीस, परा मी पु षां ा कतृ ाला मयादा नसते. कदािचत उघ ा
मैदानावर बा दा ा गो ां तून एखादा पु ष जीवे वाचेल, पण मायाममते ा,
ाथा ा जंजाळातून कोण कधी बचावला आहे ! मग राम असो वा ीकृ ! ा
धा ां ा जंजाळात मी मी णणारी माणसं जजर होऊन जातात.’’
बाळाजीपंत िचटणीस बराच वेळ राजां सोबत मसलत करत होते. ां ाइतके
राजां चे मन वाचणारे दु सरे कोण होते? शेवटी बाळाजीपंतां नी स ा िदला, ‘‘महाराज,
राणीसाहे बां ा शपथेम े इतकं काय गुंतून जायचं? शंभूराजां ना मोिहमेवर ायचं
आहे ना आप ा मनात? खुशाल घेऊन जावं!’’
िशवराय िवष पणे हसले. बोलले, ‘‘एखा ा ी ा सहवासात पती वा
प ी ा ना ाने उभा ज काढला, तरी ाचे अंत: थ जाणता येतंच असं नाही.
महाराणींकडून आ ां ला िमळालेला अनुभवही खूप िवल ण आिण िव यकारक
आहे .’’
‘‘महाराज!’’
‘‘होय, बाळाजी. आ ां ला पेचात पकड ासाठी महाराणी आिण मंडळींनी
िनवडलेली वेळही मोठी नामी आहे ! कनाटकाची मोहीम अगदीच चारदोन िदवसां वर
येऊन ठे पली आहे . िन ा फौजाही रायगडाव न बाहे र पड ा आहे त. अशा वेळी
केवळ गृहकलहा ा कारणाव न आ ी मोहीम पुढे ढकलली, तर अ ूचं खोबरं
होईल! आज आ ी शंभूराजां नाच न े , तर आम ा ायबु ीलाही पुरेसा ाय दे ऊ
शकत नाही. अजून भिव ा ा पोटात काय काय रचून ठे वलं आहे , हे आई
भवानीलाच ठाऊक!’’

४.
 येसूबाई आप ा महालाकडे गडबडीने परत ा हो ा. रोज ापे ा आज खूप
आधीच शंभूराजे खाजगीकडे परत ाचे राया ाने येऊन सां िगतले होते. दमूनभागून
आले ा युवराजां नी तडक आपले श ागृह गाठले होते. िचरागदानां ा लाल
काशात ां नी युवराजां ची मु ा पािहली. ते िचंता िदसत होते. ां ची मनकळी
खुलावी णून येसूबाईंनी मु ाम एक जुनी आठवण काढली,
‘‘युवराजां ना आठवते का िजजाऊ आजीसाहे ब नेहमी काय णाय ा ते?’’
‘‘कशाबाबत?’’
‘‘ ारीं ा आिण मामंजीसाहे बां ा नातेसंबंधाबाबत! ’’ शंभूराजां ा कोण ाही
ितसादाची वाट न पाहता येसूबाई बोल ा, ‘‘आम ा शंभूिशवाचं नातं णजे खरं
तर िजवािशवाचं नातं! आ ां लाही वाटतं, एकमेकां ना अशी समजून घेणारी िपतापु ां ची
जोडी िवरळाच! कोणाचीही लागू नये या ना ाला!’’
शंभूराजे तसेच अ थ मनाने बसून होते. युवराजां ा खां ावर आपला
हलकासा हात ठे वत येसूबाई बोल ा, ‘‘दमून गेलीय वाटतं ारी. कनाटकाची मोहीम
णजे मोठी तयारी! पार खाली रामे र, िजंजीपयतची दौड!’’
‘‘आ ी खरं च जावं असं वाटतं तु ां ला ितकडं ?’’ युवराजां नी उदासवा ा
श ां त िवचारले.
‘‘का नाही? आपण अवघे आठ-नऊ वषाचे होतात, ते ा आ ापयत दौड मारली
होती.’’ शंभूराजां ा भाळाव न हात िफरवत येसूबाई बोल ा, ‘‘आता तर आपण
िहं दवी रा ाचे भावी वारसदार आहात! युवराज णून मामंजींनी या आधीच
व ं ावरणे बहाल केली आहे त ारींना! िशवाय एक गो ानी येत नाही
ारीं ा!’’
‘‘कोणती?’’
‘‘रायगडावर ा रा ािभषेका ा ा दे वदु लभ सोह ानंतरची थोर ा राजां ची
ही पिहलीच मोठी मोहीम आहे . ाम े तलवार गाजवायची संधी आपण का
सोडता?’’
येसूबाईं ा ेरक श ां नी युवराजां ा गोंधळाम े अिधकच भर पडली. ते
पलंगाव न उठले आिण ितथेच महालात येरझा या घालता घालता बोलले,
‘‘येसू, थां ब जराशी. उगाच इम ावर इमले बां धू नकोस.’’
‘‘मतलब?’’
‘‘आबासाहे बां नी िनणय घेतला आहे , आ ां ला कनाटका ा मोिहमेवर न
ने ाचा.’’
‘‘काय सां गता?’’ येसूबाईंची चया खरकन उतरली.
शंभूराजे अिधक काही बोलले नाहीत. बराच वेळ जखमी िसंहासारखे महालातच
येरझा या घालत रािहले. येसूबाई तर िदङ ूढ झा ा हो ा. युवराजां ा चयवरचा
गोंधळ, रातवा या ा जोराने फुरफुरणा या िचरागदानां ा वाती आिण कानाम े
घुमणारे िशवरायां ा िनणयाचे अक त श , यामुळे ा उभयतां ना काहीच सुचत
न ते. सुमारे चार पाच घटका अगदी पाय मोडे पयत शंभूराजे तसेच अ थ येरझा या
घालत रािहले. परं तु ां चे डोळे सताड उघडे होते. झोप वनवासी पाखरासारखी दू र
कुठे पळू न गेली होती. येसूबाई कसनुशा हस ा. दु लईने शंभूराजां चा दे ह झाकत
बोल ा, ‘‘ ारींनी इतकं िचंतातुर ायचं कारणच काय? आबासाहे बां चा िनणय एका
अथ मला यो च वाटतो.’’
‘‘तो कसा?’’
‘‘नाही तर काय? एवढं करोडो होनां चं रा इथं सोडून थोर ा महाराजां नी
एव ा दू र ा मुलखात जायचं ते कोणा ा भरवशावर? — इथे राजधानीम े
रा ाची सू ं सां भाळायला कोणी भरवशाचं माणूस नको का? ’’
‘‘हे पाहा युवरा ी, इत ा भाबडे पणानं एखा ा ाकडं पा नका. हे जग खूप
जालीम आहे . जाऊ दे — आधीच आमचं डोकं ठणकतंय.’’
असे काही घडे ल याची शंभूराजां ना अिजबात अटकळ न ती. बरे , कनाटक ां त
शंभूराजां साठी नवा न ता. बालवयातच ां ना कोलार आिण िच बाळापूरची
जहािगरदारी िमळाली होती. ासाठी ां चे दि णेत अनेकवार जाणेयेणे झाले होते.
चारच िदवसां मागे दि णेत गे ावर काय काय करायचे याचीही मसलत िपतापु ाम े
झाली होती. ते ा आप ा तीथ प शहाजीराजां चा गौरवाने उ ेख करीत
िशवाजीराजे बोलले, ‘‘शंभू आम ा तीथ पां ा कबजाम े बंगळू रची जहािगरी
होती. आज ा नगरीला वैभवी आकार ये ाम े ां चाच मोठा वाटा आहे .’’
‘‘जी, आबासाहे ब.’’
‘‘पण ां ा प ात आम ा साव बंधूंकडून एकोजीराजां कडून एक मोठी चूक
झाली. ां नी आपलं ठाणं बंगळू रा न खाली पार तंजावरला नेलं.’’
‘‘पण आबासाहे ब तंजावर, ि चनाप ी आिण िजंजीकडचाही मुलूख सुपीक
आहे असं ऐकतो.’’
‘‘ते खरं च आहे . पण एकोजीरावां नी बंगळू र न दू र दि णेत थलां तर केलं.
ामुळं ै सूरचा नरे श िच दे वराजा गे ा तीनचार वषात खूप माजत चालला आहे .
आप ा दि णेत ा कनाटक-तािमळ दे शातील िमळकतींनाही ा ामुळं खूप
धोका िनमाण झाला आहे . ाचाही एक ना एक िदवस तु ां ला बंदोब करावा
लागेल.’’
ा सा या गो ी शंभूराजां ना रा न रा न आठवत हो ा.
शंभूराजे बराच वेळ तसेच तळमळत रािहले. थो ाच वेळात युवराजां ना गाढ
झोप लागली. न े ते च मोठमो ाने घो लागले. ां ा सं मनाची आिण
थकून गेले ा दे हाची येसूबाईंना पुरती क ना आली होती. ा रा भर तशाच
पलंगाचा कोपरा ध न, युवराजां ा उशीजवळ बसून हो ा. ां ा डो ां तली
िचरागदाने अखंड जळत रािहली होती.

५.
शंभूराजां ा महालावर कमालीची अवकळा पसरली होती. ां ावर िजवा–
पाड ेम करणारे कवी कलश, जो ाजी केसरकर, कृ ाजी कंक असे सारे सहकारी
ां ा अवतीभोवती गोळा झाले होते. युवराजां ची मन: थती िबघडू नये, कतृ वान
िपता-पु ां मधील दु रा ाची दरी अिधक वाढू नये णून येसूबाई खूप काळजी घेत
हो ा. पण अ ाजी द ो यां नी आिण ां ा कारभारी प ाने सोयराबाईं ा मदतीने
शंभूराजां ा पाठीत खंजीर खुपसला होता. जो युवराज पालखीचा गोंडा णून
मोिहमेत िमरवणार होता, ा ाच इरा ां ना ु दरबारी राजकारणाने कोलदां डा
घातला होता. वाघा ा जखमी बछ ासारखी संभाजीराजां ची अव था झाली होती.
सारवासारवी ा भाषेत येसूबाई बोल ा, ‘‘कनाटका ा एका मोिहमेचे ते काय!
अशा कैक मोिहमा िनघतील. ारींनी धीर सोडू नये. मामंजीसाहे बां नी काही ारींना
बंदीशाळे त धाडायचा कूम केलेला नाही.’’
‘‘येसू, रायगडा ा अवतीभवतीनं आजकाल अक त, दु वारे वाहत आहे त.
जीव अ रश: गुदमरतो आमचा.’’
शंभूराजां सह सवाची नजर आता फ बाळाजी आवजीं ा पावलां कडे लागली
होती. सायंकाळीच िशवरायां नी िचटणीसां ना खाजगीकडे बोलावून घेतले होते. ाम े
शंभूराजां ा भिवत ाबाबतच काहीतरी मसलत होईल, याची सवाना खा ी होती.
ित ीसां ज टळू न गेली. रा बरीच वाढली आिण एकदाचे हाश करीत बाळाजीपंत
महाली पोचले.
राया ाने पुढे केलेले जलपा ां नी तोंडी लावले. सवाना अिधक ताटकळत न
ठे वता िचटणीसां नी सां गून टाकले, ‘‘कनाटकाची मोहीम पार पडे पयत युवराजां नी
ंगारपुरला जाऊन राहावं, असा राजां चा स ा आहे .’’
शंभूराजां नी बाळाजीपंतां कडे चमकून पािहले. करवंदी ा का ाने टचकन
र िबंदू बाहे र यावेत, तसेच ां चे ने ओलावले. ते क ह ा सुरात बोलले,
‘‘याचा अथ आ ी राजां ा माघारी रायगडावरही रा चं नाही!’’
िचटणीसां नी आिण येसूबाईंनी माना खाली घात ा. युवराजां चे इ िम तर पुरते
गां ग न गेले होते. झा ा काराने बाळाजीपंतां नाही आतून खूप भ न आले होते. ते
णाले, ‘‘शंभूराजे, तुमची रदबदली करायचा आ ी खूप कसोशीनं य केला. पण
दु दवानं तुम ा िहतश ूंनी चां गलीच उचल खा ाचं िदसतं!’’
‘‘िचटणीसकाका, फ एकाच ाचं उ र ा. राजा ा अनुप थतीत
युवराजां नी गादी सां भाळायची, हा पूवापार संकेत— अगदी महाभारत काळापासून
चालत आला आहे ना?’’
‘‘जाऊ ा हो!’’ येसूबाई बोल ा.
‘‘का जाऊ ा?’’ शंभूराजां ा डो ां त संतापा ा लहरी उसळू लाग ा. ते
कडाडले, ‘‘मोिहमेवर जा ामागे आमचा काहीही ाथ न ता. अलीकड ा काही
वषात आबासाहे बां ची कृती अनेकदा िबघडली आहे . बाळाजीकाका, वाटलं होतं, या
मोिहमे ा िनिम ानं आप ा थोर िप ा ा छ छायेत चार िदवसां चा सुखद सहवास
िमळे ल. काही नवं िशकायला िमळे ल. पण आज कोण का टाकतं आहे हा दु दवी फासा
आम ा ग ाभोवती? आ ी आम ा ज दा ासोबत मोिहमेवर जायचं नाही.
 ां ा अनुप थतीत इथं राजधानीत णमा राहायचंही नाही. वर आम ा सदोिदत
े ष करणा या गटाचे ितिनधी णून रा जी सोमनाथ नावा ा खु ा अंमलदाराकडे
रायगडाची सू ं सोपवायची?’’
शंभूराजां ना गलबलून आले, ‘‘येसू, आम ा डो ां पुढे एक िविच िच उभे
राहते आहे . करोडो होनाची दौलत आिण दे दी मान िपता लाभूनही आ ी अनाथ
ठरलो आहोत! एखा ा बेवारशासारखे त: न त:चे हात बां धून ायचे.
कारभा यां नी िदलेला कूम िशरसावं मानायचा आिण एखा ा भुर ा अपरा ा–
सारखी खाली मान घालून ंगारपुर ा िदशेनं फ चालत राहायचं.’’
‘‘पण युवराज, राजां नी तु ां वर दि ण कोकणची जोखीम सोपवली आहे .’’
िचटणीस बोलले.
‘‘आपण ंगारपुरात रा न भावळीचा कारभार पाहायचा आहे -’’ येसूबाई
बोल ा.
‘‘ब , ब ! उगाच सासरे बुवां ची तळी उचलून ध नकोस. आज ां ना
मोिहमेवर िनघ ापूव जगापुढे फ दे खावा िनमाण करायचा आहे की,
शंभूराजां ा– बाबत आम ा िदलाम े काहीही खोट नाही. ते िस कर ासाठीच
ंगारपुरचं दे खा ाचं जोखड ते आज आम ा ग ात बां धताहे त. आमचा उघड
उपमद टाळाय ा ा य ानं आम ा काळजाला लागलेली आग थोडीच िवझणार
आहे ?’’
एकाएकी वळवाचा धो धो पाऊस दाटू न यावा, तसे युवराजां चे मन भ न आले.
शंभूराजे उणेपुरे आठ वषाचे असतानाचा आ ा ा बंदीशाळे तला तो संग ां ा
डो ां पुढे उभा ठाकला. औरं गजेबासार ा अ ंत दु , िनदयी आिण बला श ू ा
बंदीखा ातली ती शेवटची जीवघेणी रा होती. दु स याच िदवशी राजे िमठाई ा
मो ा पेटा यात बसून आ ामधून पसार ायचे होते. हा धाडसी बेत तडीला गेला तर
चां गलेच, परं तु थोडीशी जरी गडबड उडाली, तर ा िपतापु ां साठी आिण
महारा ासाठी भिव णजे काळाकिभ अंधार ठरणार होते. ‘‘िहरोजी, आ ी एक
वेळ घो ाव न धावा घेत दि णेत िनघून जाऊ. पण आम ा काळजाचा हा तुकडा
हो आ ी कुठे ठे वायचा?’’ राजां ा ापुढे ते ा िहरोजीही िन र होते.
महाराजां ा दयाला दु :खा ा डाग ा लाग ा हो ा. ां ा ं द ां नी
दु लईत प डले ा शंभूराजां ना जाग आली होती. शेवटी ां ना मागे ठे वून दि णेत
िनघून जायचा िनणय राजां नी घेतला होता. ा सा या ृती दाटू न आ ा आिण
शंभूराजां चे मन ओलेिचंब झाले. डो ां तून घळघळ वाहणारे अ ू पुसत ते सां गू लागले,
‘‘ ा ताटातुटी ा संगी ा ा गोड, उ िम ा, ां ची ती धपापती छाती, ां ा
दयात ा ा कळा अजूनही आठव ा तरी आमचं मन अ रश: मोह न जातं.’’
येसूबाईंनी युवराजां कडे डोळे भ न पािहले. ाही थतीम े ा समाधानाने
हस ा आिण बोल ा,
‘‘असा पहाडासारखा िपता पाठीशी असताना आपण डगमगून का जावं?’’
‘‘येसू! परकीयां ा उखळी तोफां नी ा छाताडा ा िचंध ा क न टाक ा
तरी हा संभाजी अिजबात कचरणार नाही. पण – पण काय सां गू येसू — कीयां ा
मतलबी िम ां चीच आजकाल आ ां ला खूप भीती वाटते!’’
‘‘ णजे?’’
‘‘येसू, दु :ख वाटतं ते एकाच गो ीचं. जे ा आ ी आठ वषाचे न कळते पोर
होतो, ते ा औरं गजेब नावा ा दु लां ड ा ा गुहेत आ ां ला मागे ठे वून िनधा
मनाने आमचे आबासाहे ब द न दे शात िनघून आले होते. पण आज सतरा-अठरा
वषा ा ाच युवराजाला मोिहमेवर नेलं तर तो परा माने स ाशेर ठरे ल अशी भीती
ां ना वाटते —’’
‘‘राजां ना?’’
‘‘न े , ां ा बगलेत ा कारभा यां ना! आिण रायगडावर रािहला तर कदािचत
काळ ठरे ल याचं भय वाटतंय आम ा मातो ी सोयराबाईंना! उ ा िसंहासन रा दे ,
साधे टे क ासाठीही ा संभाजीला एखादं आसन िश क रा नये, णून सारे
रा केतू एकिदलानं धडपडताहे त!’’
शंभूराजां ा व ाने ां चे सव इ िम कमालीचे दु :खी झाले होते. कवी
कलशां ा चेह यावरचा तां बूस रं ग के ाच हरवून गेला होता.
अितशय दु :खी शंभूराजे बोलले, ‘‘नसे ना का आम ा निशबी कनाटकची
मोहीम. पण मला दु :ख वाटतं ते फ एका गो ीचं, आज रायगडा ा दरवाजावर
खडा पहारा दे णा या चौकीदारावर आम ा आबासाहे बां वर जेवढा भरोसा आहे , तेवढा
तो ां ा पोट ा गो ावर उरला नाही! केवळ या क नेनंच आमचं काळीज
फाटू न जातं— सागा ा वाळ ा पानासारखं!’’

६.
संभाजीराजे थोर ा राजां ा महालात आले. ां ना आदराने मुजरा करत बोलले,
‘‘आबासाहे ब, आशीवाद ा. आज दु पारीच आ ी िनघतो आहोत.’’
‘‘कुठे ?’’
‘‘दु सरं कुठे जाणार? ंगारपुरलाच! आपला कूम िशरसावं .’’
िशवाजीराजे णभर थबकले. पु ा मायेनं आप ा पु ाचे खां दे पकडत बोलले,
“असं कसं? आपण उ ापयत थां बा. ाच वाटे ने तर आ ां ला कनाटकाकडे िनघायचं
आहे . बोलत बोलत जाऊ संगमे रापयत.’’
दु स या िदवशी दु पारी दहाबारा खाशा पाल ा बाहे र पड ा. नाणेदरवाजातून
खाली उत लाग ा, ते ा तुता यां नी आिण ताशाक ानी अवघा प रसर दु मदु मून
गेला. िचतदरवाजाजवळ ा मो ावर भोई पोचले, ते ा िशवरायां नी आिण संभाजी-
राजां नी पाचाडकडे नजर टाकली. पाचाड ा माळावर वीस हजार घोडी आिण
चाळीस हजारां चे पायदळ खडे होते. ब याच िव ां तीनंतर िशवाजीराजे मोिहमेस
िनघा ा ा क नेनेच जनावरे आिण माणसे फुरफुरत होती.
आज राजां ना ब ळ आशीवाद दे ासाठी िजजाऊसाहे ब हयात न ा.
 ामुळेच मोिहमेस कूच कर ापूव खाशां ा पाल ा आपोआप आऊसाहे बां ा
समाधीकडे वळ ा. का ाशार दगडां म े कोरले ा ा छो ाशा समाधीवर
राजां नी जा ंदीची आिण सोनचा ाची फुले वािहली. ा पिव समाधीपुढे राजे
नतम क झाले. पलीकडे माळावर आनंदराव, बाजी सजराव, येसाजी कंक, सफ जी
गायकवाड, सूयाजी मालुसरे , असे एकाचढ एक सरदार कूचा ा आदे शाची वाट
पाहत ित त उभे होते. परं तु िशवरायां ची पावले समाधी ा प रसरातून लवकर बाहे र
पडे नात. ा मंगल प रसराने राजां वर गा ड घातले होते. जणू काही समाधीलाच डोळे
फुटले होते आिण िजजाऊसाहे ब िशवरायां कडे रोखून पाहत हो ा.
पुरंदर ा कु िस तहानंतरचे िदवस राजां ना आठवत होते. िमझा राजा जयिसंग
आिण िदलेरखानाने महारा ावर गंडां तर आणले होते. िशवाजी आिण संभाजी या
िपतापु ां ना औरं गजेबाने आ ा ा भेटीस बोलावले होते. एकदा जहर पचवायचे
णजे पचवायचेच हा राजां चा भाव होता. ामुळेच उ रे त जाय ा तयारीला
सु वात झाली. पर ा मुलखात कसे राहावे, कसे वावरावे, वै या ा दरबारात कु यात
कसे चालावे या ा शंभूराजां ना िशकव ा सु झा ा हो ा. म ेच वेळ काढू न
िशवरायही आप ा पु ाला तलवारीचे चार हात िशकवत. भा ाचा अचूक िनशाणा
समजावून सां गत.
िपतापु आ ा ा मोिहमेवर िनघाले. शंभूराजां नी आपले इवलेसे हात
िजजाऊसाहे बां ा पायां वर ठे वले, ते ा तर िजजाऊं ा डो ावर आभाळच
फुट ासारखे झाले होते. पि णीने िपलावर झडप घालावी तसे ां नी शंभूराजां ना
जवळ ओढले. आऊसाहे ब काकुळतीने बोल ा, ‘‘िशवबा, कशासाठी घेऊन
चाललात मा ा शंभूबाळाला? उणेपुरे आठ पावसाळे ही पािहले नाहीत रे लेकराने!’’
‘‘करणार काय आऊसाहे ब? करारा ा कलमाने आमचे हात जखडून
टाकलेत.’’
या ना ा कारणाने िजजाऊसाहे ब उशीर करत हो ा. िमठीत ा शंभूला ां ना
सोडवत न ते. आऊसाहे बां ची ती आगळीक िशवाजीराजां ना सहन झाली नाही. ते
च ा सुरात बोलले, ‘‘कत णजे कत ! आऊसाहे ब, सोडा युवराजां ना.
अफजलखाना ा भेटीस जाणं णजे मृ ू ा दाढे त पाऊल टाकणं, हे माहीत
असूनही काळजावर दगड ठे वून केव ा िनभयतेने हसत हसत आपण आ ां ला
िनरोप िदला होतात. आठवतात ा गो ी?’’
शंभूराजां ची िमठी िढली करत िजजाऊसाहे ब बोल ा,
‘‘राजे, आपण जे ा आजोबा ाल ते ा, ते ाच आप ा बाळा ा बाळाचं
अ ूप आिण ेम णजे काय असतं, ते कळे ल तु ां ला!’’
‘‘आऊसाहे ब, आपलं दु :ख आ ी समजू शकतो. पण सर ाची िपलं िबळात
वाढतात, णूनच ां ा निशबात सरपटणंच राहतं. आ ां ला मा ग डाचं पोर
वाढवायचं आहे ! ाला संकटा ा काळदरीत फेकून िद ािशवाय ा ा पंखां ना
बळ तरी फुटणार कसं?’’ िशवरायां नी िवचारले होते.
आठवणीं ा ा ओरख ाने थोरले महाराज काहीसे दचकले. ा का ाशार
समाधीलाच जणू काही डोळे फुटले होते, िजजाऊंचे ते ने च महाराजां ना जाबसाल
करत होते, ‘‘का िशवबा? आता का? ग डाचं पोर वाढवायची तुमची ती भाषा गेली
कुठे ? एव ा परा मी, बहादू र पोराला ंगारपुर ा गुहेत कोंडून आज एक ानेच
पुढे कुठे चालला आहे स?’’
िशवाजीराजे अिधकच हवालिदल बनले. आपले काहीतरी चुकत अस ा ा
जाणीवेने ां चे मन अिधकच क ी होत होते. मराठा ल राची दले िचपळू ण ा
िदशेने माग मण करत होती. राजां नी शंभूराजां ना मु ामच आप ा अंबारीवरील
हौ ात बसवून घेतले होते. संगमे राजवळची शा ी नदी ओलां ड ावर युवराज
ंगारपुराकडे , तर थोरले महाराज सरळ पुढे कनाटकाकडे कूच करणार होते.
वाटे त िपतापु ां नी कोकण ा ामीचे, परशुरामाचे दशन घेतले. सेनासागर
संगमे र ा िदशेने आगेकूच करत होता. घोडी दु ड ा चालीने दौडत होती. ह ीं ा
ग ातील घंटानादाने वातावरणात एक वेगळीच लय भरत होती. ारां ा हातातील
भगवे झडे वा या ा झोतावर झुलत होते. राजे अंबारीतूनच अनेकदा सूचना दे त होते.
अधेमधे घोडा फेकत ां ाकडे हरकारे बात ा घेऊन येत होते. वेळ िमळे ल तसा ते
पु ाशी संवाद साधायचा य करत होते.
एकाएकी संभाजीराजां चा कंठ दाटला. ते बोलले, ‘‘आबासाहे ब, आपण नुकतेच
एका दीघ आजारातून उठला आहात. एवढा हातातोंडाशी आलेला युवराज मागे ठे वून
राजां ना मोिहमेवर िनघावं लागतं, न े , आपण आम ा मदु मकीला वाव न दे ता त:
मोिहमेवर चालला आहात, ाचं खूप वाईट वाटतं आबासाहे ब’’
‘‘शंभू, धीरानं घे. सारं काही ठीक होईल.’’
‘‘नाही आबासाहे ब, हे मनाला पटत नाही. आपण ा वयाम े मोिहमेस िनघावं
आिण आ ी दाढीिमशा फुट ा असतानाही ंगारपुरला गुहेत ेतासारखे पडून
राहावं? यु ा ा आिण मोिहमे ा क नेनं आम ा धम ा पेटतात. आतून अंगरखा
आ ां ला जाळत राहतो.... जाऊ दे . करणार काय? आ ी ते राजीयां ा ख ा मज चे
धनी!’’
शंभूराजां ा उरात ा आगीची आिण इषची भाषा राजां ना चां गली कळत होती.
ते क ी सुरात बोलले, ‘‘युवराजावर अ ाय झाला तर राजाकडे सहज जाबसाल
करता येतो शंभूबाळ. पण खु राजावरच जे ा अ ायाचे अ आघात होतात,
ते ा ा ासाठी ाया ा पाय या कुठे राहतात?’’
संगमे र जवळ आले, दाट अर ातून पथके पुढे सरकू लागली. िपतापु दोघेही
ताटातुटी ा क नेने हवालिदल िदसू लागले. शंभूराजां नी थो ाशा खाल ा प ीत
आपली ख ख केली, ‘‘आबासाहे ब, आमचं तकदीरच िफरलं आहे णायचं.
मदा ा तलवारी कोना ात गंजत पड ा आहे त आिण कारकुनां ा लेख ां ना
े षम राचे, सूडाचे दात फुटले आहे त. णून तर आम ा निशबी रणां गणाऐवजी
ंगारपूर आलं!’’
‘‘जाऊ दे शंभू, आपण वयाने लहान आहात.’’
“आ ा ा दरबारात औरं गजेबाला भेटायला गेलो, ते ा अवघा सातआठ वषाचा
होतो. वयाचे दहा उं बरठे ओलां ड ाआधी मोगलां चा दोन वेळा म बदार बनलो होतो
आ ी आबासाहे ब. आिण आज िवशी ा उं बर ावर आ ी ड, ा आिण नादान
कसे ठरतो आहोत आबासाहे ब?’’
संभाजीराजां ा उसळ ा र ाची जात, ां ा फुरफुर ा बा तली िदशा,
डो ां तली आशा सारे काही थोर ा राजां ना समजत होते. िनरोपावेळी हातातोंडाशी
आले ा पु ाची समजूत घालणेही आव क होते. णूनच ते बोलले, ‘‘शंभू, तु ां ला
इकडे मागे ठे व ातही आमचा उ े श आहे . आ ी दू र परमुलखात अडकून रािहलो
तर रा ा ा संर णासाठी इथं कोणी जबाबदार माणूस नको का?’’
राजां ा बोलावर शंभूराजे िदलखुलास हसले. राजां ना आप ा पु ाचे हा
िविच वाटले. ा नापसंती ा छटां कडे पाहत शंभूराजे बोलले,
‘‘ठाणेबंद फौज रायगडावर आहे . कारभार, खिजना सारं ितथं आहे . इथे
ंगारपुरात रा न आ ी कोणाचं िन िकती संर ण करायचं आबासाहे ब?’’
काहीतरी लपवायला जावे आिण अिधक उघडे पडावे अशी िशवाजीराजां ची
अव था झाली. ां नी मायेने शंभूराजां ा हाताचा पंजा आप ा हाती घ पकडला.
णभर ां ना गुदमर ासारखे झाले. ते क ह ासारखे बोलले,
‘‘बस् आ ी इतकंच सां गू, शंभूबाळ, तुम ासाठी आज रायगड सुरि त नाही.
दु दवानं आज आ ी तु ां ला रायगडही दे ऊ शकत नाही आिण ाच वेळी आ ां ला
आम ा होनहार, ाणि य शंभूलाही गमवायचं नाही!’’
शंभूराजे िचडीचूप झाले. थोर ा राजां चे अंत:करण कस ाशा वेदनेने आत ा
आत जळत अस ाचे ां ना जाणवले. पण आप ासाठी रायगड असुरि त आहे , हे
काही ां ना पटत न ते.
शा ी नदीचे छोटे से पा फौज ओलां डू लागली होती. िशवराय संगमे रा ा
अवतीभवतीने ठाणबंद होऊन बसले ा डोंगररां गां कडे , ितथ ा िकर झाडीकडे
आिण पलीकड ा नावडी बंदराजवळ ा खाडीकडे पाहत होते. इथले रान काहीसे
गूढमय वाटत होते. ा िकर वृ राजीकडे नजर फेकत िशवाजीराजे णाले,
‘‘शंभूबाळ, यापुढे काही मिह ां चा िनवा पणा तु ां ला लाभणार आहे . आप ा
का ेमाबरोबर आिण िव ा ासाबरोबरच इथ ा मातीचे नानािवध रं गही पारखून
पाहा. ा मुलखात उ ा तु ां ला रा करायचं आहे , ितथली माणसं ओळखायला
आिण वाचायला िशका. ल ात ठे वा, आ ां मरा ां म े अशा काही नीच जाती वृ ी
आहे त की— त: ा िकंिचत ाथासाठी ा आपले रा आिण राजासु ा
बुडवायला मागेपुढे पाहणार नाहीत!’’
标
 ३.

ंगारपुरात

१.

ताडामाडां ा गद िहर ा दाटीचा आिण असं मंिदरां ा िशखरां नी नटलेला

संगमे रचा प रसर मागे सारत डावीकडे वळायचे. तेथून छो ाशा शा ी नदी ा
काठाने पुढे जायचे. काही कोसां ा अंतरावरच दू र उं च पहाडां ा खोबणीत ंगारपूर
वसले होते. एके काळची ही सूयराव सु ाची राजधानी. ां ानंतर िशवरायां नी हा
दे श िपलाजीराव िशक यां ा ता ात िदला. ाला लागूनच िश ाचा िशरकाण हा
मुलूख पसरला होता.
ंगारपुर ा पाठीशी स ा ीची चंड रां ग आिण फताडे कडे होते. अ ंत
अडचणीचा आिण व लीचा हा मुलूख िदवसाही अंधा न जायचा. भीितदायक
वाटायचा. ाच कडे पहाडातून ितवरा घाटा ा आिण मळे घाटा ा अ ंत िबकट वाटा
चढू न वर स ा ी ा मा ावर पोचत. स ा ीचा हा माथा ओलां डून खाली उतरले की,
पाटणचे खोरे लागायचे. ा ा दू र पलीकडे क हाडचा मुलूख िदसायचा. ितवरा आिण
मळे घाटात ा सरळ उं च काटकोनी वाटा खूप िबकट आिण अ ं द हो ा. कोकण
बंदरातला माल येथून बैलां ा पाठीव न दे शात पोचवायचे. वाघालाही एक ाने
वावरताना भीतीने घाम फुटावा असे िनिबड अर इकडे होते. ामुळेच बैलां चे चारण
नेताना नं ा तलवारी आिण भाले घेतलेले प ाससाठजण चारणाबरोबर पुढे जात.
अ था या दु र वाटां ा नादाला फारसे कोणी लागत नसे.
ंगारपुरात सुमारे पंधरावीस हजार लोक राहत. गावाम े सरदार आिण
मानक यां चे साठभर मोठे वाडे होते. गावा ा म भागी एक मोठा ओढा होता. ा ा
काठावर सूयराव सु ाचा टोलेजंग वाडा होता. सु ानंतर ां चे जामात िशक वा ात
आले. तीच शंभूराजां ची सासुरवाडी. ा वा ाशेजारीच िशवाजीराजां नी एक भ
राज ासाद बां धला होता. ाम ेच शंभूराजे, येसूबाई आिण दु गादे वी राहत होते.
गावा ा मधोमध दोन मो ा बागा, काटकोनी र े आिण कारं जी होती. बागे ा
प ाड सुलतान हवेली होती. ित ाम े युवराजां चे दो कवी कलश िनवासास होते.
 ंगारपूर हे शा पंथीयां चे श पीठ बनले होते. तं मं ाची िव ा जाणणारे
अनेक क हाडे ा ण ंगारपूर प रसरात राहत असत. बंगालमधील ‘राधा’ ा
शहरातून िस योगी नामक गु कडून तं ोपासनेचे िश ण घेऊन ‘िशवयोगी’ इकडे
आला होता. ाची िचतगडा ा वाटे वर एक मोठी गुहा होती. ा गुहेत स ामसलत
करायला शंभूराजे आिण कवी कलश अनेकदा जात. केशव उपा ाय आिण अनंत
जां भेकर यां ासारखे अनेक िश िशवयोगींना िमळाले होते.
स ा ी ा भ पवतरां गेवर िचतगड िक ा नुकताच िशवाजीराजां नी बां धला
होता. तो ंगारपुर ा पाठीवरच होता. ा िक ा ा मा ावरही तं िव ेत ा
अनेक ष नी आपले मठ उघडले होते. जागोजाग ा गुहा ाप ा हो ा.

नाराज शंभूराजां कडे पा न एकदा येसूबाई बोल ा,

“युवराज, आमचा मामंजीसाहे बां वर भरवसा आहे . ते एकदा कनाटकातून परतले
की, सारे काही ेमकुशल होईल.”
“आिण तोवर?”
“तोवर काय— ंगारपुरचा इतका दे खणा, अवीट प रसर आहे . आप ासोबत
कवी कलशां सारखा ितभावान िम आहे . अन् आपण तर फ युवराजच न े त
सर तीपु ही आहात! ा इथ ा िनसगात आप ा श ां ना सो ाचे पंख फुटतील.”
“वा! आम ापे ा आजकाल तुम ाच ओठां वर सर ती नाचतेय!” शंभूराजे
हसून बोलले.
येसूबाईही त: अपमानाने आिण अवहे लनेने आतून पोळू न िनघत हो ा. ा
जे ा रायगडाव न इकडे ये ासाठी पालखीत बस ा, ते ा गवा ातून उपहासाने
ां ाकडे नजर टाकणा या सोयराबाईंना ा िवसर ा न ा. मा
शंभूराजां सार ा रोखठोक भावा ा, अपमान अगर अ ायाने सहज
कापरासार ा पेटणा या, हळ ा ितत ाच कठोर, समंजस पण ितत ाच
शी कोपी नव याला सावरणे हे ां चे थम कत होते.

संकटां ची सवय क न घेणे आिण ा ाशी दोन हात करणे हे अगदी

बालपणापासून येसूबाईं ा अंगवळणी पडले होते. जगरीती माणे वया ा सहा ा–
सात ा वष च ां चा संभाजीराजां शी िववाह झाला होता आिण रा ावर ा
संकटां शी ां ा भावजीवनाची नाळ जोडली गेली होती. महारा ावर मोगलां चे पिहले
मोठे आ मण चालून आले होते, ते ा पुरंदर ा अपमाना द तहावर
िशवाजीराजां ना िनमूट ा री करावी लागली. िशवाय शंभूराजां सार ा आप ा
अव ा आठ-नऊ वषा ा कोव ा पु ाला सोबत घेऊन आ ाची जुलमी वाट
चालणेही ां ा निशबी आले होते.
िपतापु उ र िहं दु थानात जाऊन तसे बरे च मिहने लोटले. तशा इकडे
राजगडावर िजजाऊसाहे ब खूपच िचंता िदसू लाग ा. ा आप ा पु ा ा आिण
लाड ा नातवा ा आठवणीने रा ीबेरा ी दचकून उठाय ा. पहाटे ा घनघोर
अंधारात पद् मावती तलावात जाय ा. कलश भरभ न ितथ ा पा ाने शेजार ा
महादे वाला ां चा अखंड अिभषेक चालायचा. ते ा ां ची िचमुरडी नातसूनही –
येसूही ां ा सोबत असायची. तलावा ा काठावरच शंभूराजां ा मातो ींचे–
सईबाईंचे वृंदावन होते. ालाही येसू िन िनयमाने जलािभषेक करायची.
उ रे तून िपतापु कधी परतणार याची खबर काही लागत न ती. मा अनेकदा
खब यां कडून आिण वाटस ं कडून नको नको ते ऐकायला िमळायचे. —
औरं गजेबा ा मगरिमठीतून िशवराय सहजासहजी सुटणार नाहीतच, पण
पातशहा ा िदलाम े खोट आहे , दू र कंदाहारकडे िशवाजीराजां ना पाठवून
पातशहाला काही घातपात घडवून आणायचा आहे , राजां चा पर र काटा काढायचा
आहे , ा अशा खबरी कानावर आ ा की, राजप रवार हवालिदल होऊन जायचा.
समोर ा पद् मावती माचीव न कोंढा ावरचे िनशाण िदसायचे. ा बाजू ा दरीतून
राजगडा ा मा ावर येणारे ढग िदसले की, येसूचेही मन िवष ायचे. डावीकडे
दू र िदसणा या जेजुरी गडावर ा खंडेरायाला येसू धावा घालायची.
बघता बघता पाऊसकाळ संपला. आभाळात ढगही िदसेनासे झाले. रानातले
ओढे , झरे आटले. वा या ा झोतावर नाचणा या ओ ा गवतानेही रं ग बदलला. ते
करडे , िपवळे िदसू लागले, तसा िजजाऊ आिण येसूचाही धीर सुटला. आचळ भरले ा
गाईने वासरा ा ओढीने खुंटा ा भोवती गरगरा चकरा घेत हं बरावे, तशी िजजाऊंची
क ण अव था झाली होती. रा ावर ा आिण प रवारावर ा महासंकटाने दोघींचा
जीव तीळ तीळ तुटत होता. दोघीही दे वघरात तासन्तास, िदवस न् िदवस बसून रा
लाग ा.
एके िदवशी महाला ा दारात लं ा, भग ा कफ ा घातले ा गोसा ां चा एक
तां डा आला. दे वघरात बसले ा िजजाऊंकडे छोटी येसू धावत गेली आिण ां ा
खां ावर हात ठे वत सां गू लागली, “आजीसाहे ब, ा गोसा ां ना आपली भेट ायची
आहे . ातला एक गोसावी तर तुमचं दशन घेत ािशवाय जायचंच नाही णतो.
अगदी हटू न बसला आहे .”
िजजाऊ ीण पावले टाकत बाहे र आ ा. गोसा ां ा ज ातला लां ब कुर ा
केसां चा, िबना दाढीचा एक गोरापान गोसावी िजजाऊ सामो या येताच पुढे धावला.
ाने िजजाऊं ा पायावर आपले म क टे कले. ते ा ा ा मुखातून
ं कार ासारखा र बाहे र पडला, “आऊसाहे ब.” ा ं काराबरोबर िजजाऊ
चटकन पुढे झा ा. ां नी ‘िशवबाऽऽ’ णत गोसा ाचं प घेतले ा िशवबाला
िमठी मारली. अखेर औरं गजेबा ा पोलादी िपंज या ा क ा तोडून राजे
पाखरासारखे गडावर येऊन दाखल झाले होते.
सनई, चौघडे आिण शहाद ां चा क ा वाढला. राजगडा ा बु जाबु जाव न
िवजया ा तोफा धुडूमधाम् धुडूमधाम असा आवाज दे ऊ लाग ा. गडावरची रयत,
ारिशपाई, सारे सारे आनंदाितशयाने नाचू लागले. राजधानीत धडाडणा या तोफां चा
अंदाज भोवताल ा प रसरातील ब ीस िक ां ना लागला आिण ेक गडावर ा
तोफा दण ानेच ितसाद दे ऊ लाग ा. सव दसरािदवाळीचा आनंद पसरला.
 येसूची िभरिभरती नजर मा शंभूराजां ना शोधत होती. कुठे थां बलेत ते? कुठं
गेलेत ते? िजजाऊही अ थ हो ा. ां नी काळजी ा सुरात िवचारले, “िशवबा,
एकटाच आलास की काय तू? अरे , माझा शंभूबाळ कुठं आहे ?”
िशवाजीराजे चमकले. सारवासारव करत बोलले, “आऊसाहे ब, इथं सवा ा
समोर कशाला? रा ी बोलतो तुम ाशी.”
िशवरायां ा ा अ उ ारां नी येसू मनातून तशी भयभीतच झाली. असे
कोणते रह आहे , की जे राजां नी लपवावे? दु स या िदवशी सकाळी महादे वाला मोठा
अिभषेक झाला. गडावर ा आिण बु जां वर ा सव लहानथोर दे वतां ची पूजा झाली.
सव रयतेला सामूिहक िम ा िदले गेले.
ितस या िदवशी सकाळी ात:काळी महाराज आप ा खाजगीकडील मो ा
दे वघरात बसले होते. ां ा शेजारी िजजाऊसाहे ब आिण शंभूराजां ा सव
साव माता बस ा हो ा. महाराजां नी छो ा येसूला जवळ बोलावले, “ये बाळा, अशी
इकडं ये.” राजां नी ितला आप ा मां डीवरच बसवून घेतले. येसूची सात वषाची उमर
आिण ित ा अंगावर मा मो ा लुग ाचा भार. ामुळेच ती ज ेत ा एखा ा
बा लीसारखी होती. महाराजां नी वा ाने म काव न हात िफरवला आिण
दु स याच णी ित ा कपाळीचा कुंकवाचा मळवटही पुसून टाकला.
िजजाऊसाहे बां सह सारा राजप रवार अवाक् झाला. ां नी राजां कडे रागाने पािहले.
मा िशवरायां ची दु :खाने ओथंबून गेलेली चयाही कोणाला पाहावत न ती. ा केवळ
क नेनेच िजजाऊं ा पायाखालची धरणी सरकली. “बाळ शंभू ऽऽऽ” असा मो ाने
हं बरडा ां नी फोडताच उभा महाल ं द ां नी भ न गेला.
लहानगी येसू पुरती गोंधळू न गेली होती. ित ा बालमनाला काहीच समजत
न ते. दु पारी ित ा स ां नी ितला समजावले, “येसू, तू खूप दु दवी गं. आ ा ा
वाटे वर एका िनिबड अर ात शंभूराजां चं घो ाव न पडून िनधन झालं!”
दु स या िदवशी सं ाकाळपयत ंगारपुरची मंडळी आका करत राजगडावर
येऊन पोचली. लेकीवर ओढवले ा ा दु दवी संकटाने िपलाजीरावां चे जणू कंबरडे च
मोडले होते. िशवराय ां ची कशीबशी समजूत घालायचा य करीत होते.
औरं गजेबा ा सैतानी साप ातून महाराज परत आले, णून रयत राजां ा
भेटीसाठी राजगडाकडे झंुडीने येत होती. परं तु शंभूराजां ा िनधनाची वाता ऐकताच
सारे जण दु :खाने काळवंडून जात होते. िजजाऊं ा ग ाम े गळा घालून सोयराबाई
धाय मोकलून रडत हो ा. ावेळी ां ा पोटी पु र न ते. ां नी शंभूराजां नाच
त:चा लेक समजून डो ां त ा बा लीसारखे जपले होते. ां ा दु :खाला तर
पारावारच न ता. राजगड शोकम झाला होता. बारा मावळां त आिण छ ीस नेरां त
दु :खाचे लोण पसरले होते. िशवाजीराजां ा समवेत पां ढ या शु घो ाव न
िदमाखाम े अनेकदा सफर करणारा िटकासारखा शु मोहरा, िजतका दे खणा
िततकाच झुराबावरा िदसणारा शंभूबाळ यापुढे कधीच बघायला िमळणार नाही, या
क नेने सामा ारराऊतां नाही रडू फुटत होते.
महाराजां नी शंभूराजां ा अं सं ाराची सव तयारी केली. जोधपूर,
जयपूरपासून ते दि णेत िजंजीपयत ा अनेक राजां नी िशवरायां ना शोकप े पाठवून
िदली होती. अं सं ारानंतरचे सव िवधी पार पाडले जात होते. राजां नी सह
ा णभोजने घातली. िभका यां ना, गोसा ां ना मोठा दानधम केला. येसू दु :खाने
कोमेजून गेली.
पाठशाळे तला आपला वगिम , सूरपारं ा ा खेळातला सखा आिण ाला
नवरा णून सा या मैि णी िचडवाय ा ते लिडवाळ शंभूराजे कधीच भेटणार नाहीत,
या क नेने ती उदास झाली होती. एका सायंकाळी िजजाऊसाहे बां ा ग ाला िमठी
मारत येसू बोलली, “आजीसाहे ब, आ ां ला सती जायचं आहे .”
सतीचा अथ, ातला दाह अगर वेदना ा कशाचीही छो ा येसूला क ना
न ती. मा मृत पतीला मो ा ी ावी णून ा ा स ानासाठीच आय ीने
त:ला पेट ा िचतेवर लोटू न ायचे असते; ा बिलदाना ा पोटात खूप मोठे पािव
असते अशीच येसूची सा क भावना होती. बरे , पोरवयातील एखा ा ीने सती
जायचा िनणय घेतला तर ाला मो ां चा िवरोध असायचा नाही. उलट सासर आिण
माहे रची मंडळीही िमळू न अशा मुलीला जुलमाने िचतेम े फेकून दे त. अधवट
भाजलेली ी िकंका ा फोडत आगी ा लोळातून बाहे र पडू लागली तर ितचे आ
ितला भा ा ा टोकाने अमानुषपणे पु ा आत ढकलून दे त. येसू ा िनणयाला
माहे र ा िशक मंडळींनीही कोणताच िवरोध दशवला न ता.
येसू ा ा िनणयाने िशवाजीराजे कमालीचे अ थ झाले. ां ा डो ां त अ ू
तरळले. ितला पोटाशी ध न त:ची लेक मानूनच ितचा मुका घेत ते सां गू लागले,
“िचंता क नकोस पोरी. दे व तुझं क ाण करे ल.”
“माझे ामीच गेले! आता कसलं क ाण?” येसूबाईंचे डोळे अखंड गळत होते.
येसू काही के ा बधेना. शेवटी िशवाजीराजां नीच एखा ा दे वी ा मूत पुढे
नतम क ावे, तसे छो ा येसूसमोर हात जोडले. ते क ण पा न सा यां ची
दये हे लावली. िशवरायां नी मो ा क ाने येसूला सती जा ापासून परावृ केले.
िदवस पाचो ासारखे उडून जात होते. गडाव न िफरताना आजूबाजूचे पां ढरे
ढग पािहले की येसू ा पोटात ख ा पडायचा. ामुळे शु व े लेवून ती आपला
ब तां श वेळ दे वघरातच घालवायची. ख , उदासवाणी होऊन घटकान्घटका बसून
राहायची.
िशवाजीराजे आ ा न राजगडावर परतले, ा गो ीला दोन मास आिण आठ
िदवस सरले होते. येसू दे वघरा ा काळोखातच बसून होती. ितत ात कडाड ा
िबज ां ा गजनेने आकाश फाटू न जावे तसे चारी बाजूंनी मोठे नी होऊ लागले.
एका पाठोपाठ एक करत तोफा धडाडू लाग ा. येसू घाबरली. ित ा काळजाचे पाणी
पाणी झाले. ितला जागेव न नीट उठवेनाही. िनि त घात झाला असणार. रा ा ा
श ूंनी एकाच वेळी राजधानीवर चौफेर ह ा चढवलेला िदसतो. परं तु तोफां ा
पाठोपाठच तुता या, शहादने अशी मंगल वा े वाजू लागली. तशी येसू ा गोंधळात
अिधकच भर पडली.
ितत ात येसूला शोधत सोयराबाई दे वघराकडे धावत धावत येताना िदस ा.
 ां ा हातात साखरे ची परात होती. चेह यावर हा ा ा लाटा फुट ा हो ा. ां नी
पुढे होऊन आनंदाितशयाने येसूला कडकडून िमठी मारली. ितचे असं मुके घेत ा
ओरड ा, “येसू, आपला शंभूराजा आला गं! आमचा बाळराजा सुख प परतला!”
मा ा आनंदलाटे चा तडाखाच एवढा जबरद होता की ापुढे येसू िटकली नाही.
मू त होऊन ितथेच जागेवर कोसळू न पडली.
मथुरे न िवसाजीपंत, काशीपंत आिण कृ ाजीपंत हे ितघे ि मल बंधू िजवा ा
जोखमीने बाळराजां ना घेऊन, पावलोपावली संकटां शी सामना करीत राजगडापयत
येऊन पोचले होते. ां ा सोबत ऐन िवशीतले, कवी कलश होते.
ा सवा ा स ानाथ राजां नी खास दरबार भरवला आिण ि मल बंधूंना
‘िव ासराव’ हा िकताब बहाल केला. ा ेकाला ह ी, पालखी आिण उं ची व े
असा सरं जाम दे ऊन ां चा स ान केला.
िवसाजीपंत कृत तेने बोलले, “आ ी आप ा मोरोपंत पेश ां चे स े मे णे
आहोत. यापुढ ा काळातही रा ाची सेवाचाकरी कर ात आ ी त:ला ध
समजू.”
दरबारानंतर महाराजां नी ि मल बंधूंना आप ा खाजगीकडे बोलावून घेतले.
आदराने पंगतीस बसवले. ा स ानाने तर ितघां नाही कृतकृ वाटले.
भोजनो र वासा ा ग ा सु झा ा. ितथे छोटे शंभूराजे िजजाऊसाहे बां ना
िचपकून बसले होते, तर येसूबाई सोयराबाईं ा िमठीत हो ा. महाराजां नी िवचारले,
“िवसाजीपंत, वाटे त तु ां ला वेषां तरे क न त हे त हे ची सोंगे घेऊनच इथवर
पोचावं लागलं असेल ना?”
“होय राजे. ब तां शी वेळा आ ी युवराजां ना जानवं आिण धोतर नेसवून
ा णबाळाचं प िदलं होतं. ां ा डोई ा लां ब केसां नी आिण िनरागस, बोल ा
डो ां नी ते आमचे भाचेच वाटत.”
“पण महाराज, आपण आिण बाळराजे आ ा न िनसटला आहात, ही खबर
सव वा यासारखी पसरली होती. ामुळे पुढं पुढं आ ां ला पातशहा ा वाटे त ा
ठाणेदारां कडून खूपच ास होऊ लागला. ां ना खूप मोजावं लागत होतं. णूनच
आ ी ठरवलं—” म ेच कृ ाजीपंतां ना आपले हसू आवरता येईना.
ितघेही बंधू खूप हसू लागले. तसे शंभूराजे लाजून गोरे मोरे झाले. काशीपंत
णाले, “शंभूराजां ची ही अितशय गौर, पाणीदार चया आिण ां चा पुत ासारखा
रे खीव, आखीव बां धा यामुळे संशय वाढू लागला. ते ा पुढची संकटं टाळ ासाठी
आ ी ां ना च लुगडं नेसवलं. ग ात दािगने घातले. ने ां त काजळ भरलं.
ामुळे आमची दासी णून शंभूराजे वासात सहज खपून गेले.”
खाजगीकडे हा ाची मोठी लहर उठली. युवराजां ा ी वेषां तरा ा क नेने
तर येसूची खूपच करमणूक झाली. ि मल बंधू िनघून गेले. शंभूराजां ची आिण कवी
कलशां ची आ ाम ेच ग ी जमली होती. ते दोघेही तेथून बाहे र पडले, तसा सारा
राणीवसा थोर ा महाराजां वर तुटून पडला. युवराज िजवंत असताना राजां नी ां चे
अं सं ार करायला सवाना भाग पाडले होते. ामुळे सोयराबाई रागाने नुस ा
थरथरत हो ा.
िजजाऊसाहे बां ा नजरे स नजर ायचे राजां ना धाडस होईना. राजे खाली मान
घालत बोलले, “दु सरं तरी आ ी काय करणार होतो आऊसाहे ब? तो औरं ा तर
केवळ पशू ा काळजाचा. आप ा ित ी भावां ना दगलबाजी क न ठे चून ाने
मारलं, ा दु ा ा हाती जर आपलं शंभूबाळ लागतं तर ानं ां चा ओिलसासारखा
वापर क न आपलं रा ही िगळायचा घाट घातला असता.”
“पण णून ां चे अं सं ार करायचे?”
“आऊसाहे ब! मा , आमचा िनणय खूप कठोर आिण अमानुष होता. परं तु
यामुळेच औरं गजेबाकडून शंभूबाळा ा होणा या पाठलागाचा िवषय कायमचा
िनकालात िनघाला. आ ी इतके कठोर न होतो, तर मा खरं च बाळा ा
अं सं ाराचा दु दवी संग आ ां वर ओढवला असता.”
अ र ा ा क नेने िजजाऊसाहे ब थरथर ा. ां नी शंभूबाळां ना जवळ
बोलावले. ां चा गोड, हलकासा पापा घेतला. ाच वेळी ां नी राजां ना बजावले,
“िशवबा, हा असा गु ा पु ा क नकोस. राजकारण तुमचं घडतं, जीव मा आमचा
जातो!”

२.
ंगारपुरचा सुपाने पडणारा पाऊस असा धुवां धार होता, की चार हातां वरचा
मनु उघ ा डो ां ना िदसायचा नाही. एकदा राने, झाडे , सारा प रसर झोडपून
पावसाची धुवाधार सर िनघून जायची. मग धु ा ा दाटीतून पाठीवरचा िचतगडाचा
बेलाग कडा िदसायचा. ितथे उगवून खाली घो ासार ा उ ा घेत चंड वेगाने
धावणारी शा ी नदी आिण बाजूचे अनेक ओढे , ते चंड धबधबे आिण पा ाचा
खळखळाट. िनसगाची ती अद् भुत जादू पाहताना युवराजां ा डो ां चे पारणे
िफटायचे. वषातून गौरी ा सणाला माहे री परतणा या सासुरवािशणी ा उ ासाने
पज धारा चार मिहने नुस ा िधंगाणा घालाय ा. ंगारपूर आिण ा ा पाठीशी
ख ा असले ा स ा ी ा दोन अज डोंगररां गां नी केलेला काटकोन, या दोहीं ा
म े अनेक महावृ उभे होते. कधी कधी वा या ा अंगात यायचे. तो
िपसाट ासारखा वृ राजींम े घुसायचा आिण वेळूचेच न े तर महावृ ां चेही अंग
िपळवटू न काढायचा.
“किवराज, काय करायचं?” एकदा वैतागून शंभूराजां नी िवचारले.
“कशाचं राजन?”
“इथं ंगारपुरात का लेखनाचा आनंद आिण िनसगाचा सहवास लाभतो. पण
तेव ाने आमची तृ ा भागत नाही. आमची अव था जळािवना मासा अशीच आहे .”
“राजन—?”
“गेली अनेक वष अगदी आ ा ा औरं गजेबा ा दरबारापासून ते फों ा ा
लढाईपयत आ ी जळी थळी आबासाहे बां ा सोबत होतो. ज भर ां चा उबदार
सहवास होता.”
“पण लेखणीबहादू रां नी बोल ा माणे आप ा एका हल ाशा फटका यानी
तु ां ला गारद केलं. िप ा ा मायेपासून िछनून बाजूला काढलं, हे खरं न े ?” कलश.
“िबलकूल किवराज! पण आम ा मािहतीनुसार आबासाहे बां ना कनाटका ा
मोिहमेव न माघारी वळायला अजून दीडदोन वष लागतील.”
का ानंदा ा कैफात मदू ची तहान भागत होती, पण अंगात ा सळसळ ा
मदानी र ाचे काय करायचे? शंभूराजां ची आिण किवराजां ची मसलत झाली.
ायामासाठी पाच मोठे आखाडे बां धायचे ठरले. शंभूराजे ंगारपुरी आ ाची वाता
सव भावळी ां तात झाली होती. ामुळे अनेक तरणीताठी पोरे रोज ां ा
अवतीभवती गोळा होऊ लागली. युवराजां समवेत तालीमबाजीचा आनंद उपभोगू
लागली. दाभोळ आिण राजापूरकड ा बंदरात येणा या िफरं ां कडून एक नवी गो
समजली होती. ितकडे सातासमु ापार णे राजाचे बारमाही खडे ल र असते.
मराठा ग ां सारखी पावसा ात भातशेती आिण िहवा ाउ ा ात तलवार हाती,
अशी त हा ितकडे नसते.
सवानुमते िनणय झाला. चेऊल, दाभोळ आिण राजापूर बंदरातून मो ा पाठीची,
जाडजूड हाडापेरां ची, उ म पैदाशीची घोडी िवकत आणायची. भावळीतलीच
धाडसी पोरे गोळा क न तूत िकमान नवे दोन हजाराचे अ दळ बां धायचे. ते ा
सरदार िव नाथ बोलले, “युवराज, ंगारपुरात तुम ा िदमतीस पाच हजारां ची फौज
असताना हे आणखी कशासाठी?”
“आमचं हे नवं अ दळ मोठं िहं मतबाज असेल. ते आ ी अशा इषनं बां धू की,
िजथं ितथं ही घोडी भिव ात भरारी मारतील, ितथं ितथं ती ‘ ंगारपुरी अ दौलत’
णून ओळखली जाईल.”
ठर ा माणे गो ी पार पडत हो ा. न ा उ म घो ां ची खरे दी झाली.
शंभूराजां नी सामा कुणबी, बारा बलुतेदार आिण अठरा पगड जातीतून सारे क ाळू
वीर आप ाभोवती गोळा केले. युवराजां ा फौजेत झंुजायला िमळणार ा
क नेने माळामुरडावरचे ते काटक वीर इषने पुढे सरसावले.
घोडदळाला आकार येऊ लागला. लां बलां ब ा दौडी सु झा ा. समोरचा
िचतगडाचा काटकोनी कडा चढायला खूप अवघड. तरीही ते तरणे ताठे वीर इषनं
घोडी वर घालायचे. ा उ ा कडसारी ा वाटा चढताना घोडी चरचरा वाकायची.
घामाघूम ायची. उ ा जळातून, िचखलपा ातून अगर आगीतूनही घोडी पुढे
दामटायची ज त तयारी शंभूराजे क न घेत होते. ा घो ां ा आिण माणसां ा
कसरती बघायला आजूबाजू ा गावातून अनेक बघे गोळा ायचे.
शंभूराजां ा आिण किवराजां ा अंदाजा माणेच घडले. एके िदवशी
रायगडाकडचा खिलता घेऊन सरदार िव नाथ सामोरे आले. आिण दब ा आवाजात
णाले, “युवराज, रा जी सोमनाथां चा खिलता पावला आहे . ां ना आपला एक
छोटासा खुलासा हवा आहे —”
“पंतां ना युवराजां चा खुलासा िवचारायचा काय अिधकार?” किवराजां नी िवचारले.
 “बरं , ां चा मु ा तरी काय?” शंभूराजे.
“थोरले महाराज कनाटकात आहे त. ां ची अगर रायगडा ा फडाची
पूवपरवानगी न घेता आपण नवी फौज कशी बां धू शकता?”
“ का नाही?” कलश.
“आपण उगाच मधे बोलू नका, किवराज.” सरदार िव नाथ डाफरले.
“का नाही? आम ावतीनं तेच बोलतील. ते आमचे गु बंधू आहे त. िदवाण
आहे त.” शंभूराजे.
िव नाथां चा ताठा थोडा कमी झाला. किवराजां नी सां िगतले, “सरदार िव नाथजी,
आपण खुशाल कळवा रायगडाकडे . णावं, थोर ा राजां ा रा ािभषेकात
शंभूराजां ना युवराज णून व ं बहाल केली गेली आहे त. धमपरं परा अन् ढीनुसार
एखा ा अ धानाएवढा ां चा अिधकार असतो. ते आप ा राजा ा िहताचा
कोणताही िनणय घेऊ शकतात.”
सरदार िव नाथां नी खाली मान घातली. ते जायला िनघाले. ते ा शंभूराजे ां ा
जवळ जात मृदू आवाजात िवचा लागले, “िव नाथकाका, काय णायचं ा
कारकुनी जाचाला? असा पुन:पु ा आमचा तेजोभंग क न ही मंडळी जाणूनबुजून का
िबथरवतात आ ां ला? सां गा ां ना– आ ी इथे आखाडे उघडले आहे त, जनाने न े !
तु ां कडून णावे कौतुकाची अपे ा कधी न तीच. पण ही नसती कुरकुर तरी
कशासाठी करता? आ ी आम ा मयादे नं राहतो आहोत, तु ी तुम ा मानानं
राहा.”

३.
िचतगडा ा शडीवर काव ा ा डो ां सारखे िनवळशंख, थंडगार पा ाचे
अनेक टाके होते. ा जलाने तहान म न जायची. स ा ी ा मा ाव न युवराजां ची
नजर कधी कधी समोर ा वारणे ा िवशाल खो याकडे धावत जायची. ितथेच पुढे
होता दू र अंतरावर प ाळगड. ा गडा ा रे षेतच पुढे िवजापूर– अन् िवजापूरकडचा
मुलूख णजे कनाटक आिण तािमळ दे श. ितकडे च युवराजां ा उ ा आयु ाचे
संिचत, जीवनातले स , िशव आिण सुंदर सारे काही असलेले िशवाजीराजे होते.
ां ाच मं पावलां कडे युवराजां ची नजर लागायची. जीव र न जायचा.
सायंकाळी रानातून परतणा या गाई ा ओढीने वासराने मेढीला धडक मारावी,
पि णी ा भेटीसाठी पाखराचे दय हलके ावे, स ा िजवलग िम ा ा भेटीसाठी
मै ीण वेडीिपशी ावी, दे वा ा पायरीकडे भ ाने धाव ावी ाच औ ु ाने,
लालसेने आिण ओढीने संभाजीराजे आप ा िप ाची ती ा करत होते.
येसूबाईंना ंगारपुरातच िदवस गेले होते. पोटातले बाळ िदसामासाने मोठे होत
होते. श ागृहात येसू ा पोटाव न आपली लिडवाळ बोटे िफरवत युवराज
िवचारायचे, “येसू, कधी भेटायचं ग आबासाहे बां ना?”
“आपण णाल ते ा.”
 “नाही. अशा रका ा हातानं जायचं नाही. ओ ात बाळराजाला घेऊनच
रायगडावर जाऊ. लागलेच आबासाहे बां चं आिण जगदी राचं दशन घेऊ.”
ंगारपुरचा अवघा प रसर णजे वनदे वतेचे अपूव लेणे. िनसगदे वतेचे ब ळ
दे णे. इथला आषाढाचा धुवाधार पाऊस नुकताच कुठे थां बला होता. भां ग पाजले ा
घो ां माणे िचतगडा ा अंगाखां ाव न खाली उताराकडे धो धो वाहणारे
मोठमोठे ओढे आतासे कुठे मनु ा ां ना उतार दे ऊ लागले होते. अलीकड ाच
काही िदवसां त का ाकिभ मेघां ा दाटीतून कोवळी सूयिकरणे धरतीवर उत
लागली होती. ावणमासात घिटका दोन घिटकां नी म ेच एखादी पावसाची सर धावून
यायची अन् फुलपाखरां ा थ ासारखी भुरकन िनघूनही जायची. ंगारपुर ा
माळावर आता ऊ े पाडसां सारखी बागडू लागली होती. पा ाने समढम भरलेली
भातखाचरे तृ िदसू लागली होती. माळरानावर तेर ाची, तां बूस गवरफुलां ची दाटी
होऊ लागली होती. ां ा भां गामधून म ेच उगवणारी शंकुरबाची पां ढरीधोट फुले
उनाड त णासारखी उगाचच हसताना िदसत होती.
कवी कलश हे शंभू राजां चे दो , गु , िदवाण आिण िदवाने सारे काही होते.
संभाजीराजां ा िदलाम े आिण दरबाराम े ां ना एक आगळे थान होते. तसेच
एका परदे श थाने गती ा िश ा चढू न एवढे िशखरावर जाऊन पोचावे, हे इथे
अनेकां ना पाहवत नाही, याचीही ां ना चां गली जाणीव होती. ामुळेच आप ा हातून
वावगे काही घडू नये णून एकाकी, कोंड ासारखे राहणेच किवराजां ना पसंत
पडायचे. संभाजीराजां ा दरबारात कवी कलशां चे मह िदसामासाने अिधक वाढत
होते. ामुळे दरबारातील अनेक होतक आिण मह ाकां ी लोक कवी कलशां चा
े षम र क लागले होते.
‘शंभूराजे’ हा श कलशां नी थम आप ा आयु ात ऐकला होता ते ा
किवराजां नी ऐन िवशीम े वेश केला होता. पण ाच त ण वयाम े ां नी
जभाषेचा आिण सं ृ त भाषेचा असा सखोल अ ास केला होता की, जणू काही
दो ी भाषाभिगनी ां ा घराम े पाणी भरत हो ा. िवशीआधीच एक उ म
जभाषी कवी णून ां ना मा ता िमळाली होती. मथुरा हे ां चे आजोळ. आप ा
सं ार म वयात ां नी बनारस, याग, मथुरा येथील अनेक े ां ा संमेलनां ना
हजेरी लावली होती. अनेक ाचीन आिण समकालीन कवीं ा किवता, तसेच लोकगीते
ां ा िजभेवर होती. आिण बघता बघता जभाषेतील एक उ म कवी, नुसता कवी
न े तर कवीं ा मैफलीतील एक कळस —कलश, णूनच ‘कवी कलश’ असे ां चे
नाव पडले.
याग ा मुरलीधरशा ां चा मुलगा णजेच उमाजी पंिडत णजेच कलश.
मुरलीधरशा ी हे िवठोजी भोस ां पासून भोसलेकुळाचे यागमधील उपा ाय होते.
किव भूषण यां ानंतर उ र िहं दु थानात िशवाजीराजां चे जाहीर गोडवे गाणारे ते एक
काडपंिडत. ां ा ा एका गु ासाठीच याग ा मोगली कोतवालीवर ां ना
एकदा बोलावून घेतले गेले होते. ां ना दमबाजी केली गेली होती.
एके िदवशी कवी कलश रोज ा माणे भ ा पहाटे संगमावर गेले. तेथे पिव
 ान आटोपून ओ ा व ां िनशी आप ा वा ात परतले. ते ा अंगणात ा
तुळशीवृंदावनाजवळ ां चे वडील मुरलीधरशा ी अ थ होऊन ां चीच वाट पाहत
ितथे उभे होते. कलश आत येताच ां नी चटकन आप ा वा ाची कवाडे - खड ा
बंद क न घेतली. ते गंभीर पण हळू आवाजात बोलले,
“चल, लवकर आटप. अिधक वेळ न दवडता घोडा बाहे र काढ.”
“बाबा, इतकी कसली तातडी?”
“रायगडा न िनरोप आलाय. िशवाजीराजे आप ा शंभू नावा ा पु ाबरोबर
ये ा काही िदवसां तच आ ाला पोचणार आहे त. औरं गजेबा ा कृ कृ ां चा राजां ना
भरवसा नाही. णूनच भोसलेकुळाशी इमान ठे वणा या उ रे त ा तीनचार
कुटुं बां तील क ाना ां नी आ ाकडे ज ीनं बोलावलं आहे . अशा कठीण संगी खरं
तर मीच िनघायला हवं होतं. परं तु वाध ाम े मला आता वासाची ही दगदग
सोसायची नाही.”
कवी कलशां नी ता ाळ वासास उपयु अशा तुटपुं ा सािह ाचे गाठोडे
बां धले. सोबत पा ासाठी एक िफरकीचा तां ा घेतला. मुरलीधरशा ी िनरोपावेळी
कमालीचे भाविववश होऊन बोलले, “आप ा कुटुं बावर परं परागत उपा ाय णून
भोस ां ची खूप मदार आहे . णूनच तू िशवाजीराजां चं आिण ां ा पु ाचं पडे ल ते
काम कर. आज परच ामुळं भयभीत झाले ा िहं दु थानात ा तेहतीस कोटी
दे वदे वता िशवाजीराजां कडं मो ा आशेनं पाहतात!”
आप ा िप ाचा आदे श िशरसावं मानून कवी कलशाने लागलेच आ ा गाठले.
तो िशवरायां ा सेवेत दाखल झाला. एकदा दे वपूजे ा वेळी कलशं ा मुखीचे शु
सं ृ त पठण राजां नी ऐकले आिण ां ची संभाजीराजां कडे च ता ाळ नेमणूक केली.
कलश शंभूराजां पे ा िकमान दहा वषानी वडील होते. ंगारपुर ा उमाजी पंिडताने
शंभूराजां ना सं ृ त भाषेची गोडी लावली होतीच. मा कवी कलशां ा सुमधुर
आवाजातील सं ृ त आिण जभाषी का पं ी ऐकताना युवराजां चे तनमन हरपून
जाई. आ ा ा वा ातच ा दोघां ची अशी ग ी जमली की, किवराज काही
कामािनिम थोडे से जरी बाजूला झाले तरी शंभूराजे िहरमुस ासारखे िदसायचे.
आ ा न जे ा थोरले महाराज बाहे र पडले, ते ा शे ाने आपले डोळे पुसत ते
कवी कलशां ना बोलले, “आ ी दि ण दे शी चाललो तरी आमचा हा ाणिदवा इकडे
मागेच राहणार आहे . ाची काळजी ा.” महाराजां नी आप ा करं गळीतील िह याची
अंगठी खूण णून कवी कलशां ा हवाली केली आिण सवाचा िनरोप घेतला. ानंतर
कवी कलश आिण ां चा एक िम स ेना हे दोघेजण आ ात काही िदवस रािहले
होते. गु बात ा काढत होते. एकदा ां ना संशया द थतीम े भटकताना ा
नगरी ा कोतवालाने कैद केले आिण हा ामार दे ऊन आ ातून ह पार केले.
तेथून कवी कलश मथुरेला आप ा आजोळी परतले. ितथे एका ित ीसां जे ा
वेळी ां नी एका कृ मंिदराम े ा णबाळा ा वेषातील कोव ा शंभूराजां ना
पािहले. ां नी ां ना ता ाळ ओळखले. पण ितथे बाजारातच ब ा ायला नको
णून कवी कलश अ ाजीपंत ि मलां चा पाठलाग करीत ां ा मु ामापयत
दबकत दबकत जाऊन पोचले. मथुरावासी ि मलबंधू युवराजां ना घेऊन दि णेकडे
िनघाले, ते ा किवराजही ां ा सोबतच िनघून आले.
पुढे कवी कलश आिण संभाजीराजे यां चा ेह उ रो र वाढतच रािहला.
युवराजां नी किवराजां कडून जभाषेतील अनेक छं दगीते समजून घेतली होती.
कािलदास आिण भवभूती अशा नाटककारां ा कलाकृतींचाही दोघां नी िमळू न
अ ास केला होता. कृ , राधा, मीरा असे अवघे गोकुळ किवराजां ा िजभेवर
असायचे. ां ा सहवासातच युवराजां ना वाङ् मयाची गोडी लागली. किवराजां ा
सहवासात युवराजां नी ‘नाियकाभेद’ आिण ‘नखिशख’ ‘सातसतक’ हे आणखी तीन
ंथ िल न काढले. जभाषेतील ‘नाियकाभेद’ ा ंथराजात ां नी उ तम ंगाराचे
वणन केले. तसेच अनेक नाियकां चा वेध घेतला. ते ‘नृपशंभू’ या नावाने का लेखन
करत होते.
सं ृ त वा जभाषेतील का लेखनाचा क ा खडा तयार झाला, की ाव न
कवी कलशां ची नजर िफरायची. संभाजीराजां नी किवराजां ना आपले वाङ् मयीन गु
मानले होते. ामुळे तेच ां चे पिहले रिसक आिण वाचक ठरत. ां ा लेखनावर
कवी कलशां चा सफाईचा हात िफरे . िदवसा किवराज युवराजां ना फडावर भेटत. ितथे
रा कारभार, शासन, सुभेदारी, तवा रख, जासूदप े अशा शासकीय बाबी
युवराजां – कडून पार पडत. ितथे किवराज ां ासोबत असतच. परं तु सायंकाळी वा
रा ी युवराजां ची का ाची आराधना सु ायची. एकदा सर ती ा दरबारातील
घंटा वाजू लाग ा की, युवराजां ना कैव ाचा आनंद िमळायचा. राजकारण आिण
का अशा दो ी इला ां त गु िश ां ची चौफेर मुलूखिगरी चालायची.
ंगारपुर ा र वा ात केशव पंिडत, कवी कलश आिण शंभूराजां ा
का मैिफली रं गाय ा. जरी िशवराय शंभूराजां ना मागे टाकून दि णे ा मोिहमेवर
िनघून गेले होते. शूंभराजां ा राजां वरचा राग तसा ता ािलकच होता. परं तु आपला
कतृ ान िपता, आई भवानी हे कुलदै वत, िव ेची दे वता गणेश, िशव आिण पावती या
ि य म सा या गो ी ां ा मनाचे कोपरे पुन:पु ा उजळू न टाकीत हो ा. ां ना
का ाचा सुगंध लाभू लागला. ंगापुर ा मु ामात शंभूराजां नी “बुधभूषणम्”
नावाचा सं ृ त ंथ िलिह ाचा संक जाहीर केला.
जसजसे ोक हातावेगळे ायचे, तसतसे राजे त कवी कलशां ना अवलोकनाथ
ायचे. ा सकाळी आप ा पु तापी िप ाचं वणन करणारा ोक शंभूराजां नी
िल न हातावेगळा केला. ाव न कलशां नी नजर िफरवली. ते मो ानं वाचू लागले;
“किलकालभुजंगमावलीढं िन खलं धमवे िव वं यः
जगतः पितरं शतोवतापोः (तीणः) स िशवछ पितजय जेयः
(—किलका पी भुजंग घालीतो िवळखा
क रतो धमाचा हास
तार ा वसुधा अवतरला जगपाल
ा िशवबाची िवजयदु दंभी गजूदे खास.”)
“किवराज जमलंय का ?”
 “वाऽ आ ी तु ां ला नृपशंभो उगाच णत नाही. वा. सं ृ तसारखी दे वभाषा
आप ा आजोबां पासून, शहाजीराजां ा काळापासून भोस ां ा घरा ात कशी
आली आिण नां दतेय हे ही िदसतं या िनिम ानं.”

४.
वा ा ा गवा ातून येसूबाईंनी बाहे र नजर टाकली, ते ा िचतगडा ा भ
पहाडाव न सूयाची िकरणं पाझर ासारखी समोर ा गद झाडीत उतरताना िदसली.
येसूबाई तशाच िकतीतरी वेळ समोर ा द याडोंगरां कडे पाहत उ ा हो ा. पाठीशी
येऊन उभे रा न युवराजां नी ां ा खां ावर हलकेच हात ठे वला. तशा ा दचक ा.
युवराज हसतच िवचा लागले,
“येसू, अशा वे ासार ा काय पाहता ा झाडां कडे आिण पहाडां कडे ?”
“दरीतले ते महावृ बिघतले की, मला मामंजीसाहे बां चीच आठवण होते. रायगड
असो वा ंगारपूर, मामंजींची थोरवी िदं ापथकासारखीच डो ां समोर नाचत
राहते.”
“कारण ाच र पार ाने ाच ंगारपुरात ल धुतले ा भां ां व न एका
िचमुरडीलाही हे रलं होतं. ितला सून बनवून रायगडावर आणलं होतं, खरं ना?”
येसूबाईं ा नाकाचा शडा पकडत युवराज लाडाने बोलले. बाळपणीचा आपले जीवन
घडिवणारा तो संग आठवला आिण येसूबाईं ा डो ां त आनंदा ू तरळले.
ा रा ी युवराज काहीसे लवकरच िबछायतीवर पडले होते. वा ा ा
चोहोबाजूस काळाकिभ अंधार पसरलेला. ंगारपुराने समोरचा भ कडा जणू काही
आप ा उशीला घेतला होता. बाजू ा गद झाडीतून अचानक तां बूसलाल काश
िदसायचा. पहारे क यां ा हातातले पिलतेटभे फुरफुर ासारखे भासायचे. रानातून
वेताळां ची पालखीच चाल ाचा भास ायचा. थो ाच वेळात वा ाबाहे र एक
सां डणी ार आिण काही घोडी येऊन थां ब ाचा आवाज ऐकू आला. ा
अनमानधप ा आले ा पा ां चे आिण सदरे वरील कारभा यां चे बारीक आवाजात
बोलणे चालले होते. पाठोपाठ ितथे कवी कलशां चा घोडा येऊन थां बला.
किवराजां चा िनरोप वर ा दालनाम े पोच ाआधीच युवराजां नी मां डचोळणा
घातला. दे वघरातली कव ां ची माळ ग ाम े घातली आिण आपला जामािनमा
ठीक करत ते तातडीने सदरे वर आले. ितथे उं च समयां ा िमणिमण ा काशात
चारपाच मंडळी बसलेली. एक पां ढ या दाढीतला प ाशीचा मुसलमान िमयाँ
युवराजां ची ती ा करीत होता. ा ा एकूण हालचालींकडे कवी कलशां चे बारीक
ल होते. युवराज सदरे वर दाखल होताच सारे जण अधवट उठून उभे रािहले. तातडीने
मुजरे झाले. संभाजीराजां नी बैठक मारत कवी कलशां ना डो ां नीच ‘बोला’ असे
खुणावले. तसे किवराज संकोचून बोलले, “तातडीचा खिलता आला आहे —
िदलेरखानाकडून.”
कवी कलशां ा बोलावर शंभूराजां नी दीघ ास घेतला. कोणतीही िति या
 न करता ते शू ात पा लागले. िदलेरखान ही कोणी साधीसुधी असामी न ती.
पातशाही राजकारणाम े मुरलेला, संगी औरं गजेबाचा शहजादा मुअ म या ाशी
झगडा केलेला दाऊदजाई जातीचा तो कडवा रोिहला होता. गंगायमुनेपासून ते भीमा-
कावेरीपयत अनेक न ां चे पाणी ालेला तो साठीतला अनुभवी बु ा होता. अशा
वकुबाचा हा सरदार दोन वषापूव दि णे ा सुभेदारीवर आला होता. आिण
ते ापासून संभाजीराजां शी दो ी कर ाचा ाचा य सात ाने चालू होता.
शंभूराजां नी ग ातली कव ां ची माळ हाती घेतली. मनात ा मनात मं पठण
केले. ां नी िदलेरची ती अखबारथैली उघडून पािहली. बाकीची सव मंडळी दालना-
बाहे र गेली. शंभूराजां नी कवी कलशां ना खिल ाचे वाचन करावयास सां िगतले.
किवराजां ची नजर ा सुंदर ह ा राव न िफ लागली—
“राजािधराज, शेर समशेर, संभाजीराजे भोसले
एखादा मनु जे ा यारीदो ीखातर आपला हात पुढं करतो, ते ा ा ा
मनातली दु नीची जळमटे जळू न खाक होतात, हे आप ासार ा शायर असले ा
मरा ां ा शहजा ाला आ ी अलाहीदा काय सां गावे? मा आपण याचाही प ा
खयाल ठे वा की, कमळाची टपोरी फुले फ तालाबातच फुलतात. शेरचा बछडा
अर ातच खुलून िदसतो. ाच िहसाबानं आ ी आपणास सवाल क चाहतो की,
मरा ां ा रा ाचे नेक शहजादे असताना आपण ंगारपुर ा ा अंधे या गुफेत
त:ला कोंडून काय करता आहात?
आपण आप ा ह ा ा रायगडाला मह म झाला आहात. शेर
िशवाजीसारखा वालीद िमळू नही आपण मायेला यतीम झाला आहात. तुम ा िदलाची
धडकन आ ी जाणून आहोत. आजवर आपण फ मोगलां ा दु नीब ल ऐकले
असेल, दो ीब ल नाही. आमचं िदल साफ नसतं तर राजपुतां ा तीन तीन िप ां नी
आम ाशी दो ाना कशाला ठे वला असता? णूनच तु ां स खु ा िदलाने अज
करतो की, मनाम े आं देशा ठे वू नका. आमची दो ीची पेशकश ठोक नका.
आपणास कोणतीही मुिसबत आ ास आम ाकडे तातडीने हरकारे पाठवा,
आ ां ला अ ा रा ी उठवा. उमरकी और तजुरबेकी पवा िकये बैगेर ये बंदा आपकी
खदमतम हाजीर हो जायेगा.”
कवी कलशां ची मु ा पडली होती. ां ा ाने पुढचा काही मजकूर वाचवेना.
शंभूराजे मा गालात ा गालात हसत होते. त:ला रोखायचा य करत होते.
परं तु पा ाचा पाट फुट ासारखा ां ना आप ा हा ाचा ओघ आवरता येईना. ते
खो खो करत पोट ध न हसत सुटले. दु औरं गजेबाचा सुभेदार शेर िशवाजी ा
पु ालाच ारमोह तीचे आवातन दे तो, ही क नाच िकती हा ा द णायची!
युवराजां पाठोपाठ कवी कलशही मो ाने हसू लागले. येसूबाई धावत दरवाजाजवळ
येऊन उ ा रािह ा.
खिल ा ा वाचनाबरोबर महालात एक अ थ स ाटा पसरला. खिल ा ा
जबाबासाठी िदलेरचे दू त महालाबाहे र खोळं बून होते. अ थ शंभूराजेही आप ा
डो ां ा कोनातून कवी कलशाकडे आिण दाराशी खोळं बून उ ा रािहले ा
येसूबाईंकडे आ निफ न नजर टाकत होते. रा ी उलट जबाबाचा कोणताही
मजकूर युवराजां नी किवराजां ना सां िगतला नाही.
दु स या िदवशीची दु पार झाली. िदलेरखान ा बैचेन दू तां ना ंगारपुरचा उ ा
सोसवेनासा झाला. ां नी शंभूराजां चा एकसारखा िप ा पुरवला. ते ा राजे ा
दू तावर कडाडले, “जा, सां गा तुम ा िदलेरखानाला णावे,— आपण पढतमूख
आहात, णूनच पेडगावला राहता ते फारच चां गलं! वळचणीचं पाणी पु ा आ ावर
चढणं जसं अश , स रतेनं सागर कवेत ायचा सोडून पु ा सपासारखा आप ा
उगमाकडे उलटा वळसा घेणं जसं अश , तशीच मोगली सुभेदारानं िशवाजी ा
पु ाशी दो ी करायची अिभलाषा बाळगणं, हे मूखाचं न े तर शतमूखाचं ल ण
आहे !”

५.
युवराज-युवरा ींना घेऊन पाल ा संगमे र ा नावडी बंदरा ा काठावर
येऊन उतर ा हो ा. शंभूराजे दू रवर पसरले ा िचंचो ा खाडीतील पा ाचा
चमचमता प ा िनरखत होते. सायंकाळी ताडामाडा ा बनाम े वा याने फेर धरला
होता. मावळतीचे तां बूस आभाळ दया ा दपणाम े उतरले होते. मासेमारी क न
आले ा को ां ची छोटी गलबते सायंकाळ ा समु लाटां त डु चमळ ासारखी
करीत होती. आखूड का ा घातले ा, गळाभर मणीमाळा आिण केसां म े रानफुले
माळले ा कोळणी आनंदाने िथरकत हो ा. डोईवर तां ब ा आखूड टो ा घातलेले,
माल बां धलेले, गुड ापयत लुं ा दु मडलेले कोळी हो ां ा लाकडी फळीवर ठे का
ध न नाचत होते.
“व व रे नाखवा व व मुरारी
होरी बघा आमची थरकली दयािकनारी
संभूबाळाला ठे ऊन ंगारपुरी
का गेलं राजं दे शांतरी
बोल रे बोल मा ा दे वा म ारी”
ती गाणी कानावर पडताच शंभूराजां नी हसून येसूबाई आिण कवी कलशां कडे
पािहले. संगमे र गावाने जणू संभाजीराजां ा मनावर भुरळ घातली होती. व णा
आिण अलकनंदा नदी ा संगमावर असलेले हे पुरातन नगर युवराजां ना खूप आवडले
होते. एके काळी ा नगरीचे नाव राम े होते. परशुरामाने इथे अनेक मंिदरे बां धली
होती. सात ा शतकाम े चालु राजा कण करवीरा न संगमे राकडे आला. ाने
इथे त:ची राजधानी तयार केलीच, िशवाय कण र नावाचे पाषाणाचे भ मंिदरही
बां धले. कणा ाच काळात ा छोटे खानी नगरीत सुमारे तीनशे नवी मंिदरे आिण नवे
तलाव बां धून झाले. संपूण गावाला एक जुनाट तट होता. िशवाजीराजां ा उदयापूव
िवजापूर ा आिदलशहाचा एक सुभेदारही इथे राहायचा. मा जसे िहं दवी रा
वाढले, तशी आं बा घाट उत न कोकणात यायची आिदलशाही अंमलदारां ना छाती
उरली नाही.
शंभूराजां नी कण रा ा गाभा यात जाऊन सप ीक दशन घेतले. संगमावर
एकमेकींना कवेत घेणारे दो ी न ां चे पाणी पा न शंभूराजां चे मन र रले. ते
कलशां ना बोलले, “किवराज, दोन न ां चा संगम बिघतला की, आमचं मन कस ाशा
गूढ र रीनं असं उचंबळू न येतं! ा संगमाशी आमचं काय नातं जडलं आहे , कोणास
ठाऊक!”
युवराजां नी कस ा ा बाजूला एक उं चव ाची जागा बिघतली. चौफेर
नारळीपोफळींची आगरे . पाठीमागचे नदीचे खळाळते पाणी आिण चौफेर ग
घालणारे ग वृ राजींनी नटलेले िहरवे डोंगर. शंभूराजे बोलले, “किवराज, हे थळ
आ ां ला खूप आवडलं. इथंच आम ासाठी एक छानसा वाडा बां धा. िनसगाचाही इथं
सहवास लाभेल आिण गो ाकडून व को ापूरकडून येणा या मागावरही चां गली
दहशत ठे वता येईल!”
रा ी ा भोजनासाठी युवराजां ना ंगारपुर ा वा ातच परतायचे होते. ामुळे
पाल ा सोडून शंभूराजे आिण येसूबाईंनी िध ाड पाठी ा दोन मो ा अरबी
घो ां वर मां ड ठोकली. युवराजां नी घो ाला ंगारपुरा ा िदशेने टाच मारली, ते ा
आजूबाजू ा ताडामाडात आिण सभोवताली ा दाट वृ राजीने नटले ा
द याखो यात अंधार उत लागला होता. गावाकड ा ओ ातून, ओघळीतून वाट
दाखव ासाठी हाताम े फुरफुर ा िदव ा घेऊन मशालजी आगेमागे धावू लागले.
शंभूराजे कसबा ओलां डताहे त तोच अचानक दोनतीनशे गरीब शेतक यां चा
आिण को ां चा जमाव युवराजां ा पथकाला आडवा आला. ाबरोबर संगमे र ा
टे हळणी ा पथकां नी ां ना “चला, मागे चला, मागे हटा.” असे हाताने पाठीमागे
लोटले. रे टले. परं तु “अहो बाळराजे, अहो धनीमायबाप थां बा थोडं ,” अशा क ण
िकंका ा भरधाव वेगाने पुढे जाणा या युवराजां ा कानाम े घुस ा. ाबरोबर
युवराजां नी लगाम खेचून आपला घोडा गरकन मागे वळवला.
युवराज थां ब ाचे िदसताच ग ीवा ां ची पवा न करता शेतकरी पुढे धावले. ा
का कारां नी एकच िग ा आिण आका सु केला, “मायबाप सरकार, वाचवा हो
वाचवा.” काहीतरी गंभीर संग अस ाची जाणीव संभाजीराजां ना झाली. ां नी
पटकन घो ाव न खाली उडी ठोकली. ां ा पाठोपाठ कवी कलशही खाली
उतरले. ा दोघां ा भोवती शेतक यां नी गराडा घातला. एक ातारा शेतकरी टाहो
फोडत ओरडला, “मायबाप सरकार, आ ी कसं जगायचं ते सां गा. हे ज ीचे
कूमनामे बघा.”
“कोणी धाडलेत ते?”
“पार रायगडाव न आलेत बघा.” िकडिक ा अंगाचे दोनतीन शेतकरी एकदम
बोलले.
“किवराज, बघा बरं . काहीतरी घोटाळा िदसतो आहे खास,” शंभूराजे गोंधळू न
बोलले, “इथली भावळीची सुभेदारी राजां नी आम ाकडे िदली असताना आ ां ला
डावलून हे कूमनामे रायगडाव न ये ाचं काय कारण?”
ा गिलतगा शेतक यां ा हातातले कागद किवराजां नी घेतले. ते हल ा
सुरात बोलले, “अनेक वष शेतसारा तुंबलाय, णूनच ज ीचे हे कूमनामे पाठवलेले
िदसतात.”
“पण ावर ा री कोणाची आहे ?”
“रा जी सोमनाथ यां ची. अ ाजी द ों ा सां ग ाव नच कूमनामे
पाठव ाचं ात टलं आहे .”
पोट खपाटीला लागले ा ा कृश शेतक यां म े पु ा भीतीची लाट उसळली.
आठ-दहाजणां नी संभाजीराजां ा आिण येसूबाईं ा पायां वर सरळ लोटां गणे घातली.
ते धाय मोकलून रडत गा हाणे घालू लागले, “आ ी तरी काय करणार धनी? गेली
सहा-सात सालं काही िपकलंच नाही बघा. ओ ाचं पाणी सारखं खलाटीत सुटतं.
शेताला बां ध राहत नाही आन् काई िपकतबी नाही. िकतीतरी लोकां नी वैतागून
गळफास लावून घेतले बगा.... दया करा! मायबाप, ाय ा.”
ा क क यां ची दु बळी, लीनदीन शरीरे पाहता दु स या पुरा ां ची गरजच न ती.
तरीही युवराजां नी ठाणेदाराला बाजूला बोलावून घेतले. शेतक यां ा हानीची
खातरजमा केली आिण ां नी किवराजां ना लागलाच कूम केला, “कलशजी, ा
सवाना माफीना ाचे लेखी कूम ा.” युवराजां नी जागेवरच ाय िदला. ते पा न
क करी कुणबी ितथेच ज ोष करीत नाचू लागले. ां नी शंभूराजां ना ब ळ
आशीवाद िदले. युवराजां चे पथक पु ा ंगारपुराकडे धावू लागले.
रा ी कवी कलशां नी शंभूराजां ना हळू च इशारे वजा श ां त सां िगतले,
“आप ा कूमाची तािमली उ ा सकाळीच करतो. माफीनामे खास दू तामाफत
संगमे राकडे पाठवून दे तो. परं तु राजन, आपण केले ा कारवाईची एक त
मािहतीसाठी रायगड ा फडावरही धाडून दे तो.”
“काही शंका वाटते का आम ा कूमाबाबत?”
“ कूम ा आहे . पण सरकारकून आप ा िवरोधात याचेही भां डवल
कर ाची संधी सोडणार नाहीत. ते ा टलं....”
ताप ा त ावर तेल पडताच ते चरच न जावे, तसे शंभूराजे उखडले,
“किवराज, आ ी काय ाने भावळीचे सुभेदार आहोत. आम ा अिधकारात
आ ी हा िनणय घेऊ शकतोच. िशवाय आ ी िहं दवी रा ाचे युवराज आहोत.
शेतातलं बुजगावणं न े ! ामुळेच नडले ा आिण गां जले ा रयतेला युवराज या
ना ानं जागेवर ाय ायचा िनसगद अिधकार आ ां ला आहे !”
कवी कलश मंदसे हसले, पण ितत ाच शां त सुरात बोलले,
“राजन, आप ा अिधकारक ेब ल सवाल करायचा मला अिधकार नाही. मा
आपला एक ि य िम या ना ानं मला आप ाला ज र सां गावं लागेल. िजथे राजा
असतो ितथे एक दरबार असतो. आिण दरबारां ा िभंती नेहमीच कटा ा छु ा
कार थानां नी पोखरले ा असतात. मह ाकां े ा भुकेनं बेताब असतात. हा खेळ
अगदी अनादी काळापासून चालत आला आहे . ते ा उगाच पुढेमागे पंचाईत नको
 णूनच दू त पाठवावा णतो मी रायगडाकडे !”

६.

आभाळातून वाहणा या पां ढ याशु ढगां माणे िदवस झरझर जात होते. ंगार-
पूर ा िन पाठाम े तसा िवशेष काही फरक पडत न ता. परं तु एके िदवशी दु पारी
बाळाजी आवजी िचटणीसां ची पालखी वा ाजवळ येऊन पोहोचली.
सडपातळ बां ाचे, काटक, गौर वणाचे, साठी ओलां डलेले बाळाजी पालखीतून
खाली उतरले. िवशीत ा उ ाही पोरा ा झपाझप चालीने ते राजवा ा ा सलग
पंचवीस पाय या एका दमात चढू न वर आले. मध ा चौकात बाळाजी येताच युवरा ी
येसूबाई ां ना आदराने सामो या गे ा. शंभूराजेसु ा बाळाजीपंतां ा अचानक
आगमनाने आ यचिकत झाले, दोघां नी एकमेकां ना आिलंगन िदले. शंभूराजां नी हसत
िवचारले, “बाळाजीकाका, अगदी अनमानधप ा आलात?”
“शंभूराजे, गडावर आता जीव लागत नाही. महाराजां ना कनाटकात जाऊन बरे च
मास लोटले. टलं, िनदान युवराजां चा तरी िदसा दोन िदसां चा सहवास लाभेल.”
रा ाची िनिमती करताना िशवरायां नी आप ा अवतीभवती अनेक नरर ां चा
समु य गोळा केला होता. ापैकी तानाजी, बाजी भू दे शपां डे, िशवा काशीद असे
अनेक मोहरे धारातीथ पतन पावले होते. अनेकां ना वाध ाने ओढू न नेले होते. आज
राजां ा दरबाराम े हं बीरराव, येसाजी कंक, िहरोजी फजद, अ ाजी द ो, मोरोपंत
िपंगळे , रा जी सोमनाथ अशी हाता ा बोटां वर मोज ाइतपत पिह ा फळीतली जी
मंडळी उरली होती, ाम े बाळाजी आवजी िचटणीसां चा समावेश होता.
तसा िचटणीस घरा ाचा रा सेवेतला वेश हो ामागे योगायोग आिण
अपघात ा दो ी गो ी कारणीभूत झा ा हो ा. बाळाजींचे कतृ वान िपता आवजी
हरी िच े हे जंिज या ा िस ीकडे िदवाण णून काम पाहत होते. एकीकडे मराठी
मुलखावर अन त अ ाचार कर ाम े िस ी कु िस होते. मा ितकडे आवजी
हरी आप ा कामा ा आिण एकिन ते ा बळावर िस ी ा िदवाणपदापयत जाऊन
पोचले होते. ते ा साहिजकच ां ची उ रो र होणारी भरभराट पा न दरबारातील
अनेक मुसलमान कारकुनां चा आिण कारभा यां चा जळफळाट होऊ लागला.
जेजुरीचा खंडोबा हे आवजी हरींचे दै वत. एकदा ां ा ात म ारीमातड
ये ाचे िनिम झाले. ते ा अंगात ा कारकुनी िश ी माणे ां नी आप ा आजारी
ध ाकडे रीतसर अज सादर केला. ानंतरच ते जेजुरीस जाऊन दे व दे व क न पु ा
जंिज यास परतले. नंतर िस ी बाबशीखानची कृती अिधकच िबघडली. ते ा आवजी
हरीं ा िवरोधात कार थाने करणा या मु ीम कारकुनां साठी ही चां गलीच संधी चालून
आली. ां नी, आवजीनेच जेजुरीस जाऊन आप ा ध ावर दे व घातला आहे , असा
कां गावा सु केला. ातच बाबशीखान हबशी मरण पावला. गादीवर आले ा न ा
िस ीकडे ही दरबारी कारकुनां नी एकच गोंगाट केला, “आवजीने सुलतानावर जालीम
चेटूक केले आहे . रा बुडव ाचा ाचा इरादा आहे .” पोर वया ा न ा िस ीने ा
कागा ाच स मान ा. हातापाया पडून आपण िनद ष अस ाचे आवजीने
आप ा ध ाला परोपरीने सां िगतले. पण ाचा काही उपयोग झाला नाही. उलट
न ा िस ीने जुलमाने आवजी ा हाती िवषाचा ाला दे ऊन तो लागलीच ाशन
करायला ां ना भाग पाडले. आवजी आिण ाचा मोठा भाऊ खंडोजी या दोघां ना
मो ा पो ात करकचून बां धून समु ात फेकून िदले.
हबशां नी आवजी हरीचे घर लुटलेच. ािशवाय आवजीं ा बाळाजी, िचमणाजी
आिण ामजी ा ित ी मुलां ना हबशां नी गुलामाची पोरे णून इराण, इराककडे
नेऊन िवकावयाचे ठरवले होते. एका रा ीत आवजीं ा प ीचे, रखमाबाईंचे दै व
िफरले. ते ा बाळाजी अवघे अकरा वषाचे होते. दु दवी मातेसह ितघा मुलां नी
गलबतावर एकसारखा आका मां डला होता. भर ा समु ाकडे नजर टाकत,
आकाशाकडे पाहत, दै वाकडे आिण दे वाकडे ते सारे मदतीची याचना करत होते. दै व
बलव र णून की काय िनसगच ां ा हाकेला धावला! गलबत राजापूर ा
िकना याजवळ पोचले, ते ा अचानक उलटा वारा वा लागला. णूनच नाइलाजाने
खलाशां नी िकनारा गाठला.
योगायोगानेच िवसाजी शंकर हे रखमाबाईंचे बंधू राजापूरम े ापार करत होते.
ऐनवेळी बिहणी ा मदतीला भाऊ धावला. खलाशां ा खूप िमनतवा या क न आिण
मोठे ां ा पदराम े टाकून िवसाजीने आप ा आ ां ची कशीबशी सुटका
क न घेतली.
बाळाजीपंत आप ा मामा ा सावलीम े वाढत होते, ाचवेळी ितकडे
घाटमा ावर िशवाजीराजां नी िहं दवी रा ाचा उ ोग आरं भला होता. ां ा िवजयी
वाता ऐकून बाळाजी हषभरीत होऊन जात असे.
एकदा आप ा मो ासार ा वळणदार अ रात ां नी िशवाजीराजां ना प
िलिहले, “िहं दवी रा ाचा एक िशपाई णून सेवाचाकरी कर ाम े मला ध ता
वाटे ल, राजे.”
योगायोगाने पुढे िशवाजीमहाराज राजापूर ा मोिहमेवर आले ते ा र पार ाने
िहरा जोखला. रा ा ा चाकरीम े बाळाजींना दाखल क न घेत अस ाचे
राजां नी रखमाबाईंना सां िगतले. आप ा कुटुं बावरील आघाताने ा अ ाप
सावर ाही न ा. ां चा गिहवर पा न महाराजां चेही मन वले. ां नी बाळाजीं ा
मातेला अभय िदले, “मातो ी, तुम ा पोटी तीन पु आहे त. मलाही आपला चौथा
मुलगा समजा. तुमचा सुपु रा ाची काळजी घेईल. आ ी तुमची घेऊ.”
आप ा ामािणकपणाने, मेहनतीने आिण कतृ ाने बाळाजीपंत राजस े ा
एक एक पाय या चढत वेगाने वर गेले. रा ातील ा ण धानां चा सु िवरोध
डावलून िशवाजीराजां नी ां ना रा ाचे िचटणीसपद िदले. िवशेषत: रा ातील सव
िक े आिण दु गाचा कारभार ां ा हाती सोपवला.
बाळाजीपंतां नीही ेक गडावर आप ा भू जातीतील यो वकुबा ा
माणसां ना मह ाची पदे िदली. गडिक ां चा कारभार ां नी उ म चालवला होता.
मा बाळाजींचा पदर ध न रा ात गडागडां वर चां सेनीय काय थ भू जातीचेच
लोक माजत चालले आहे त, असा ा ण मंडळींचा आ ेप वाढत चालला. ामुळेच
अ धानां म े सु ा एका बाजूला बाळाजी आवजी िचटणीस तर दु सरीकडे अ ाजी
द ो आिण मोरोपंत िपंगळे अशी दु ही माजली होती. भू आिण ा ण जातीम े
कमालीचे अंत: थ वैर होते. मा िशवाजीराजां सार ा कठोर शासका ा कर ा
नजरे समोर कोणाचे काही चालायचे नाही. राजां ा माघारी मा दो ी वगात खूप
धुसफूस उडायची.
बाळाजी आवजींना शंभूराजां िवषयी पिह ापासून खूप ओढा होता. िबनामातेचे
लेक , ात थोरले महाराजही सात ाने आप ा कामकाजात गढलेले असायचे.
अशा वेळी शंभूराजां ची िहत पाहणारी थम राजगडावर आिण नंतर रायगडावर जी
मोजकी मंडळी होती, ाम े बाळाजी आवजींचा समावेश होता. सागा ा एखा ा
फोफाव ा रोपासारखे शंभूराजे िदसामासाने मोठे होत होते. रा ािभषेकापूव
थोर ा महाराजां नी ां ना रायगडावरील मुलकी आिण राजकीय कारभार सां िगतला
होता. ात उ ाहाने भाग घेऊन चार वष शंभूराजां नी तडफेने रायगडावरील फड
सां भाळला होता. कनाटकातील कोलार आिण िच बाळापूर ा आप ा
जहािगरींकडे ही जातीने ल पुरवले होते. पुढे अथणी, रायबाग, गोवळकों ापासून
बळी, फोंडा व अको ापयत कनाटक ा आिण गो ा ा सरह ीवर मोहीम
राबवली होती. कुतूबशहा ा िदवाण माद ाशी मै ी क न खूप मोठी लूटही
रायगडावर आणली होती. ते ा शंभूराजां ा धडाडीने आिण उ ाहाने बाळाजीपंतही
भारावून गेले होते.
आपला शां त भाव ढळू न दे णारे , दरबारात शंभूराजां चे िहत जपणारे , मु ी
बाळाजीपंत िचटणीस फार िदवसां नी भेटत होते. ामुळेच युवराज आिण युवरा ी
दोघेही सुखावून गेले होते. शंभूराजां नी ां ाकडे राजारामां ची आपुलकीने चौकशी
केली. ब याच िदवसां नी बाळाजीपंतां नी शंभूराजां समवेत भोजन घेतले. ा सु ास
जेवणाने ां ची मनकळी खुलली. मा भोजन घेता घेता अ ात गारे चा तुकडा
अडकावा तसे झाले. बाळाजींनी िचड ा रातच िवचारले,
“तो अघोरघट कापािलक कुठं आहे ?”
“कोण अघोरघट आिण कोण कापािलक?”
न ा िवषयाने बाळाजीपंतां ची लोभस मु ा कमालीची संत िदसू लागली. ते
कडाडले, “ ानं तुम ावर अखंड भुरळ घातली आहे . आप ा पापी, कु त मदू नं
ानं तु ां ला ठार वेडं बनवलं आहे . जो रे ा ा ओ ा कातडीवर बसतो.
जारणमारण कम करतो.”
“पण कोण?”
“जो अघोरी कृ ां साठी वेताळां चा तां डा बोलावतो—”
संभाजीराजां नी हस या मु े ने येसूबाईंकडे पािहले. तसे ते दोघेही मो ाने हसू
लागले. आपले हसू आवरत शंभूराजे बोलले, “इतरां माणे तु ां लाही संशयाचं आिण
म राचं फुरसं चावून किवराज परके वाटू लागले की काय?”
“किवराज? अहो ा कलुषा काळकुटाचं नावच घेऊ नका मा ासमोर.”
िचटणीस साव न बसले आिण ठाम श ां त उ रले,
“खरं सां गू युवराज, ा मु ावर मी आप ा इतर अ धानां नाही काडीचा दोष
दे णार नाही. ा कलुषा ा पाने िशवबा ा पिव रा ात कली घुसला आहे हे च
खरं ! अन ते तसं नसतं, तर तुम ासार ा कत द राजकुमारानं एवढी भयंकर
मजल गाठलीच नसती.”
“कसली मजल बाळाजीकाका?”
“ढव ाशेजारी पवळा बां धला की, वाण नाही पण गुण लागतोच! ा ंगारपूर
प रसरात ा अधम शा पंथीयां नी नंगानाच मां डला आहे . आप ासारखा िव ान
युवराज ां ची आं धळी िशकार बनावा हे केवढं दु दव!”
“आपला िनि तच काही तरी गैरसमज होतो आहे , बाळाजीकाका.”
“शा पंथीयां म े वाममाग खूप बळावला आहे , युवराज. मां स, मटण, ते अभ
जारणमारण, ते तं काय िन मं काय!”
“बाळाजीकाका, मनु ा ा शु आचरणासाठीच ेक धम आिण पंथ झटत
राहतात. पुढे ाथासाठी काहीजण धमाला वेठीस ध न वाममागाचा अवलंब
करतात. परं तु धमपंथाला पुढे आलेले िवपरीत प णजे मूळ धम नसतो. ामुळे
फ शा पंथीयां म े वाममाग संचारला आिण वैिदक जाितधमाला ाची लागणच
झालेली नाही, असं समजणं मोठं धा ाचं ठरे ल!” शंभूराजे बोलले. संभाजीराजे पुढे
सां गू लागले, “शा पंथ आम ा लेखी दु सरे ितसरे काहीही नसून ती जग ातेची,
श ीची पूजा आहे ! ात आ ां भोस ां ची कुळमाता णजे तुळजाभवानी आहे . ती
श धारी, दु ां चं िनदालन करणारी आहे . ितला नैवे लागतो तोच मुळी
र मां साचा!” बोलता बोलता शंभूराजे अडखळले; दाट ा कंठाने बोलले, “आज
आमचे गु े नसतानाही अनेकां ा दु , कु त नजरा आ ां ला भोवतात. अनेकां ा
िश ाशापां चे, तळतळाटाचे धनी आ ी ठरतो. अशा दु श ींशी मुकाबला करायचा
तर कोणा ा तरी वरदह ाची, आशीवादाची गरज लागतेच बाळाजीकाका.”
“थोर ा राजां नी असा कुठे आधार शोधला होता शंभूराजे?”
“तुम ासार ाने असं बोलावं िचटणीसकाका?” शंभूराजे आ याने बोलले,
“गागाभ ाकडून आबासाहे बां नी आपला रा ािभषेक घडिवला. परं तु ाम े अनेक
चुका आिण दोष रा न गे ाचं ां ा ल ात आलं ते ा आबासाहे बां नी पु ा एकदा
िन लिगरी गोसावींकडून दु सरा तं ािभषेक करवून घेतला, हे िवसरता की काय
आपण? ाच िन लिगरी बुवां ची मठी उभा न राजां नी इथेच संगमे राजवळ ां ची
सोय लावली होती, हे ही नका िवस .”
बाळाजी आवजी थोडे से नरम पडले. पण लगेचच ां नी पुढचा केला,
“आ ां ला वाटलं न तं तु ां ला राजा ायची एवढी घाई लागली होती णून!”
“काय बोलता आहात आपण काका? आमचे आबासाहे ब गादीवर असताना
रा पदासाठी गुड ाला बािशंग बां धायचा आ ां ला काय कारण? तसं करायला
आ ी काय कुठ ा सुलतानां चे वा मोगलां चे दु शहजादे वाटलो की काय तु ां ला?”
“तसं नसेल तर मग तो महाभयंकर अिभषेक कसा केलात?”
 “कोणता?”
“तो कलशािभषेक की काय तो!” डोळे बारीक करीत बाळाजींनी िवचारले.
“हो. केला आ ी.” शंभूराजां नी कबुली िदली.
“अरे रे ! काय केलंत हे शंभूराजे?” बाळाजी आवजी हळहळले. ां ची चया
उतरली.
“काय करणार बाळाजीकाका? अहो, रपेट मारत असतानाच तगडा घोडा
अचानक अडखळू न मृ ू कसा पावतो? आम ा महाला ा आगेमागे अनेकदा
हळदीकुंकवात िभजवलेले ते िलंबू, सुया टोचलेले िब े, का ा मंतरले ा बा ा
अशा अशुभ व ूंचा िन सडा पडावा?”
“पण णून कलशािभषेक?” बाळाजी आवजींनी डोळे उडवले.
“दु सरं तरी काय करणार काका? खाजगीकडे , दरबाराम े, पागेत, कुठं कुठं
शां ती नाही. मे णा गणोजी नाखूष, जगायची लाज वाटावी अशी दरबारी दु ां नी
चालवलेली आमची बदनामी, बदफैलीचे घाणेरडे आरोप, ऊठसूठ आ ां ला पा ात
पाहणारे अ धान आिण सवात मह ाचे णजे जगासाठी डोंगरासारखा आधार
वाटणारे पण आ ां पासून रोज दु रावत जाणारे आमचे आबासाहे ब—ही सारी वखवख
अनुभवली आिण टलं एकदाची शां ती क न टाकावी.”
“शां ती? ही अशी शां ती?” बाळाजी आवजींची चया ल त झाली. ां ा
डो ां ा बा ा िवल ण गतीने गोलगोल िफ लाग ा. ां चा कंठ दाटला. ते
कळवळू न ओरडले, “ णजे बाळराजे, ा िशव भूंनी हा महारा घडवला, ां चीच
कायमची शां ती करायला िनघावे तु ी?”
बाळाजीपंतां नी जो अथ ानात घेतला होता, ा ा नुस ा क नेने
शंभूराजां ा अंगातले वारे गे ासारखे झाले. कोणीतरी व पा ाची क ारच जणू
काळजात घुसवली होती. ते मंचकाव न उठून खाली जाजमावर बसत अ ंत
घाबरले ा थतीम े बाळाजींना बोलले, “िकती भयंकर बोलता आहात आपण हे
काका?”
“बाळराजे, कलशािभषेकाचा दु सरा अथ तरी कोणता?” बाळाजीपंत ं दके
फुट ासारखे बोलले, “एक राजा मे ािशवाय दु सरा राजा गादीवर येऊ शकत नाही
आिण ाला स ेची घाई झाली आहे , ाने कलशासारखे असे बदमाष मां ि क गोळा
करायचे असतात आिण तं मं ा ा अघोरी िव े ा बळावरच हयात राजाचा नाश
करायचा असतो. िदवंगत राजा ा ा ािदवशीच न ा राजाने मंचकारोहण केले की,
ा कलषािभषेकाची पूण समा ी होते, असं शा ी पंिडत सां गतात.”
शंभूराजां ा डो ां तून घळघळ अ ूधारा वा लाग ा. ां नी रे नं िवचारले,
“कलशािभषेका ा िवधीचा हा भयंकर अथ तु ां ला कोणी सां िगतला?”
“अहो, आता कोण बोलायचे रािहले आहे ? ितकडे रायगडापासून
प ाळगडापयत सव ब ा पसरला आहे . आप ा ा भयंकर कृ ाची बातमी
सां गणारे खिलतेही राजां कडे काही मंडळींनी कनाटकात पाठवले आहे त. अ ाजी
द ो, रा जी सोमनाथां चा िश वग, ां चे पुतणे, भाचे, खु आप ा साव माता
सोयराबाई राणीसाहे ब, थोरां पासून पोरां पयत आप ा ा करणीब ल जो तो बोलतो
आहे !” बाळाजी आवजींनी उपर ाने आपली मु ा पुसली. ते बोलले, “ ा भयंकर
गो ी ितथे ऐकताना काळजाला िछ े पडू लागली णूनच आलो इकडे .”
बाळाजीपंतां ा तोंडून ा एक एक ध ादायक गो ी ऐकताना युवराज आिण
युवरा ी दोघेही सद झाले होते. आप ा आसवां चा आिण ं द ां चा उमाळा
दाब ाचा य करीत शंभूराजे बोलले, “ ा नीच महाभागां ा कुज ा मदू तून
अशी िवषारी अनुमानं बाहे र पडतात, ां ा तोंडात राख भरायला उ ा गाढवंसु ा
पापकम मानतील! बरं झालं, आपण इत ा दू र इथं येऊन आम ा कानावर ही गो
घातलीत आिण आ ां ला भानावर आणलेत. एव ा पराकोटीचा हलकट िवचार
करणारे मदू रामदास आिण तुकोबा यां ा ा मराठी मुलखात िजवंत आहे त तर! ा
बां डगुळां चीही ा िनिम ानं आ ां ला चां गली क ना आली.”
अ व थ झाले ा जखमी माव ासारखे शंभूराजे खाली कोसळले. ां चा
कातर सूर आिण ां ा खोल वेदनेची जात बाळाजी आवजींसार ा मुर ी
राजकार ाने त ाळ ओळखली. ां नी आिण येसूबाईंनी शंभूराजां ना आधार दे ऊन
मंचकावर बसवले. पा ाचे पा ां ा ओठी लावले. तापवलेली सळई कोणीतरी
काळजावर ठे वावी तशा वेदनेने शंभूराजे कळवळले,
“बाळाजीकाका, अहो ा िजजाऊंनी आम ा मातो ीं ा मागे आ ां ला
सानाचे थोर केले, ा िजजाऊं ा बाळाचा काळ ायची भयंकर ं हा संभाजी
बघत असेल, अशी क ना तु ी तरी कशी क शकता?”
“नाही, नाही. केवळ असंभव!” बाळाजी माघारी ा सुरात बोलले.
“अशा नीच क नां ा सापसुर ा सोडणारी घुबडां ा औलादीची माणसं ा
रा ात उ पदावर कामं करतात, ा दु दवाला काय णावं?”
संभाजीराजां ा िज ारी घाव बसला होता. ामुळे बाळाजीपंतही काहीसे
चमकले. ओठात जे असेल ते पोटाम े लपवायचे नाही, शठाशी शठ होऊन,
उ टाशी उ ट वतन करायचे, स नापुढे न ायचे हा शंभूराजां चा भाव
बाळाजीपंतां ा चां गलाच प रचयाचा होता. इतकेच न े तर शंभूराजां चे बालपण
बाळाजीपंतां ा डो ां समोर पार पडले होते. ामुळेच ां ा मनाची िनमळता
िचटणीस जाणून होते. ते बोलले, “नाही युवराज, लोक तु ां ला दोष दे त नाहीत. ां ा
ीनं तुमचा कलुषा क ीच ा सा या दु राव थेचं मूळ कूळ आहे .”
“तसे िबलकुल नाही. ा अ धानां चा आिण सरकारकुनां चा नेम जरी
कलशां कडे असला, तरी िनशाना मा आ ीच आहोत, हे न ओळख ाइतके आ ी
मूख नाही.”
“जाऊ दे शंभूराजे. ा सरकारकुनां ा गदारोळाने आिण गैरबातां मुळे िबलकूल
डगमगू नका. आजही त:ला उ कुलीन आिण घरं दाज मानणारी ा ण आिण
मराठा कुळं खु िशवाजीराजां ना ि य मानायला तयार नाहीत. न े , ां नी याआधीच
राजां ा रा ािभषेकालाही अ िवरोधच केला होता.”
“ णजे?” संभाजीराजे च ावले.
 “ ा सवा ा मते परशुरामाने सारी पृ ी िन:श केली होती. पृ ीतलावर
कोणीही ि य उरलेला नाही. ामुळे िशवाजीराजे तरी कसे ि य कुलावंतस ठ
शकतात? जे ा ा महाभागां नी असा गोंधळ उडवला होता, ते ा िशवाजीराजां चे मूळ
राज थान ा िससोिदया घरा ाम े आहे , हे िस कर ासाठी आिण संबंिधत
कागदप ां चा धां डोळा घे ासाठी हाच बाळाजी आवजी िच े राजपुता ात जाऊन
आला होता शंभूराजे!” बाळाजीपंत बोलले.
“असं? अहो, मग ा गो ी समजवा ना ा अ ाजी द ोंना!” शंभूराजे बोलले.
“अ ाजी सुरनवीस हा मनु कतृ वान खराच. ां नी रा ाचा वसूल वाढवला,
शेतीची मोजणी क न घेतली. काही लढायाही िजंक ा. रा ासाठी खूप कमावलं.
हळू च ातला काही ऐवज त:साठी राखून ठे वला ही गो वेगळी! मा माणूस
कतृ वान असला तरी वृ ी नीट नाही. मराठा आिण भू जातीम े कोणीही ि य
नाही, अशा िवचाराचे अ ाजीपंत हे तर मे मणीच!”
“पण बाळाजीकाका, असा कसा आपण धडक आरोप करता?”
“अहो शंभूबाळ, हे सारं भोगलं आहे ना ा बाळाजी आवजीनं. आम ा पु ां ा
मुंजी कराय ा हो ा, ते ा ा णां नी भूं ा घरी वेदो कम क नये, असा
कूमच ा मंडळींनी काढला. एवढं च न े तर अ ाजीने तर बाळं भट िचतळे
नावाचा पोलादपूरचा एक हे कट गृह थ आम ा िवरोधात उभा केला. भूं ा घरी
वेदो कम होऊच शकत नाही अशी चळवळच ां नी उभी केली. ते ा मी घाब न
मोरोपंत िपंग ां कडे ाय मािगतला. पण अ ाजींनी मोरोपंतां नाही आधीच
िफतवलेलं. मग ा सव मंडळीं ा नाकावर िट ून मी द ुरखु गागाभ ां नाच
आमंि त केले आिण ा भूने ा भटां चा पुरता न ा उतरवला. गागाभ ां ा ह े
आम ा लेकरां ा मुंजी पार पाड ा, हा तर खराखुरा इितहास आहे राजे!”
युवराज-युवरा ींशी बाळाजींनी सखोल चचा केली. िशवाजीराजे कनाटका न
परत ापूव च शंभूराजां ना होईल िततके बदनाम करावयाचे, अशा कारवायाही
िवरोधकां कडून अखंड चालू हो ा. ासाठीच ां नी कवी कलशां चे महाभूत उभे केले
होते. जेवढे कलश बदनाम होतील, तेवढी संभाजीराजां चीही नाच ी होणार होती.
िवचारात पडले ा शंभूराजां ा गंभीर चेह यावर अचानक हसू उमटले. ते िवचा
लागले, “मघाशी काय णालात काका आपण? कवी कलश ा ा ा कात ावर
बसून जारणमारण िवधी करतात?”
“ ा ा ा न े हो राजे, रे ा ा ओ ा कात ावर बसून—!”
बाळाजी आवजींचे वा पूण ाय ा आधीच शंभूराजे खो खो क न हसत
बोलले, “अहो, मे ा उं दराचा साधा वास जरी आला तरी ा िशसारीने ां ची धोतरे
िपवळी होतात, ां ना रे ा ा कातडीचा दु गध कसा सहन होणार? यां ापैकी गेलंय
कोणी ते पाहायला? बरं , असं भयंकर कृ जर आमचे कलश करीत कुठे बसले, तर
साधी गुराखी पोरं ही ां ना ठे चून ठार मारतील, हे कसं कळत नाही, आरोप करणा या
या शतमूखाना!”
“जाऊ ा राजे! ा सा याचा मतलब एकच. तुमची बदनामी आिण बदकीत
कर ासाठी रायगडा ा आसपास अनेक कारखाने अहोरा सु आहे त!”
बाळाजींनी श ां म े सां िगतले.
पंत दोन िदवस ंगारपुरातच रािहले. अनेक मु ां वर युवराजां सोबत ां ा
खुलासेवार चचा झड ा. दर ान सहज कसलीशी आठवण काढत बाळाजीपंत
बोलले, “युवराज, अलीकडे आपण रा ाचे आिथक िहत िवस लागला आहात.
रयते ा खूप आहारी जाऊ लागला आहात णे!”
“आ ां ला समजलं नाही, काका.”
“तु ी करबुड ा का कारां ना जागेवरच माफीनामे दे ऊ लागला आहात.
गुंडापुंडां ना अभय दे ऊन कत द कारभा यां चा घडोघडी उपमद क लागला
आहात, असा गदारोळ रा जी सोमनाथां नी ितकडे राजधानीम े चालवला आहे .”
“कसले माफीनामे बाळाजीकाका?” शंभूराजां ना आपली संगमे र भागातील भेट
आठवली. तसे हळहळत ते बोलले, “अहो, नावडीचे ते लीनदीन क करी. गे ा आठ
वषाम े अितवृ ीने आिण पुरा ा पा ामुळे ितथे काही िपकलंच न तं. घेतले ा
कजा ा परतफेडीसाठी सावकारां नीही ां ना गां जलं अशा रयते ा डो ां तले अ ू
जर आ ां ला पुसायची मुभा नसेल, तर आमचे हे हात कलम केलेले काय वाईट?”
उि शंभूराजे िवचा लागले.
“बाळराजे, आपले दय वाह ा पा ासारखं आिण िनमळ आहे . मा
आपण कजबुड ा रयतेला अभय दे त आहात, ाचाराला पािठं बा दे त आहात,
िशवाजीराजां नी बसवलेली रा ाची घडी ां चा पु च िव टतो आहे असे खोटे नाटे
अहवाल कनाटकात थोर ा राजां कडे ा मंडळींनी या आधीच पाठवून िदले आहे त.”
“आ ां ला ाची िबलकुल िफकीर नाही.” शंभूराजे मो ा आ िव ासाने
बोलले, “येऊ दे त इथं आबासाहे बां ना. आ ी शेतक यां ची स ी दु :खं ां ापुढे जे ा
िवशद क , ते ा ‘वा शंभू’ णत ते आ ां लाच िमठीत घेतील, याची आ ां ला खा ी
आहे !”
पंत रायगडी जायला िनघाले, ते ा ां ना िनरोप दे ताना शंभूराजां ना खूप दु :ख
झाले. ते कातर सुरात बोलले, “खरं च बाळाजीकाका, ा िफरणा या िदवसां ा
गतीचाच आ ां ला अंदाज येईनासा झाला आहे . ही कटकार थानं करणा या
महाभागां नी आ ां ला आम ा ि य आबासाहे बां सोबत कनाटकाकडे जाऊ िदलं
नाही. युवराज असूनही रायगडा ा ओसरीवर रा िदलं नाही. आम ा महालात
आ ी वसंतपंचमी ा वेळी पर ीवर िभचार के ाचा हीन आरोप केला;
एकापाठोपाठ एक झाले ा ा आघातां ा तडा ां नीही हा संभाजी कधी डगमगून
गेला नाही—पण—”
महापुरा ा भोव यात अडकले ा नावेसारखा शंभूराजां चा ास कोंडला. कढत,
उ उसासे टाकत ते बोलले, “पण िचटणीसकाका, त ा ा अिभलाषेनं हा संभाजी
आप ा ज दा ा िशवाजीसार ा युग वतक िप ा ा िजवावर उठला, असा
अ ंत नीच आरोप जे ा आम ा िवरोधकां नी केला, ते ा मा आम ा काळजाचे
तुकडे तुकडे झाले!”
 “असो युवराज, आपण शां त राहा!”
“िप ा ा िजवावर उठ ाचा ु िवचार सोडाच, पण जे ा के ा वेळ येईल,
ते ा आबासाहे बां ा ां साठी, ां ा दे शधमासाठी आिण दे वासाठी हा संभाजी
आप ा दे हाची फुले काळा ा खाईत सहज उधळू न टाक ािशवाय राहाणार
नाही!”

७.
थोर ा महाराजां ची आठवण दाटली. ाबरोबर शंभूराजां ा डो ां समोर
बेलाग, औरसचौरस रायगड उभा रािहला. खोल उसासे टाकत ते बोलले,
“युवरा ी, िकती िविच हा मनु भाव! थितगती पा न कशी बदलतात ही
माणसे! ाच रायगडानं एक असाही संग बिघतला आहे , जे ा ा शंभूबाळाशी
खेळताना सोयराबाई आईसाहे ब मुला न मूल ाय ा! संगी या शंभूसाठी ा
िजजाऊ आजीसाहे बां शीही भां डायला उठत. पण—”
“पण काय?”
“जसा राजवा ानं राजारामां चा पिहला टाहो ऐकला, ते ापासून राज ासादां ा
िभंतींनी रं ग बदलला जणू!”
“पण युवराज, आठवतो मामंजीसाहे बां चा तो रा ािभषेकाचा भ सोहळा. ते ा
िहं दवी रा ाचे युवराज, भावी वारसदार या ना ाने मामंजींनी तुमचा गौरवही केला
होता. ते ा प राणी णून ितथे बसले ा आ ासाहे बां नी तु ां ला काही रोखलं
न तं.”
“बरी आठवण केलीत युवरा ी.” तो नेमका संग डो ां समोर आणत शंभूराजे
बोलले, “तु ां ला हवं तर आ ी शपथपूवक सां गू, रा ािभषेका ा ा सोह ानंतर
आम ा ा मां साहे ब आम ाशी पिह ासारखं मोक ाने हस ाचं, बोल ाचं
आ ां ला काही आठवत नाही.”
येसूबाईंनी युवराजां ा पंजाव न आपली नाजूक बोटे िफरवली. ां ना धीर दे त
ा बोल ा, “कशाला उगाच ारींनी इतकं िनराश अन् नाराज ायचं? जे
मामंजीसाहे ब मा ासार ा परघर ा पोरीला पोट ा लेकीसारखी माया दे तात, ते
तुम ासार ा होनहार पु ाला कसे िवसरतील?”
“नाही येसू. या शंभूला आप ा िप ा ा ासादात ाय नाही. उलट आज या
रा ाम े ाचं थोबाड कलंका ा का ा डागाने रं गवून टाक ासाठी अनेकजण
धडपडताहे त. एक दु , दा बाज, रं गेल, चढे ल, अहं कारी युवराज अशी आमची
ितमा रं गव ासाठी आम ा िहतश ूंम े केवढी धा चालली आहे .”
“युवराज, दे वावर भरवसा ठे वा.”
“अनेक दे वदे वतां ची पूजा रोज आ ी करतो, पण ख या अथ एका िशवाजी
नावा ा दे वािशवाय ा संभाजीनं अ कोणाही दे वाला िदला ा दे ा यावर इतकं
उं च ठे वलं नाही की भजलंही नाही! एक महान वटवृ णून आ ी ां ा
सावलीकडे धाव घेत आहोत. आिण काही दु श ी हा महावृ च आम ा जीवनातून
दू र पळवून आ ां लाच मुळापासून उखडून टाक ाचा य करीत आहे त.”
परा ा उं ची िबछायतीवरही शंभूराजां ना सुखाची झोप लागत न ती. ां ची
जा णे, रा रा माशासारखे तळमळत पडणे, ते उ ास िन िन: ास सारे काही
येसूबाई खूप जवळू न अनुभवत हो ा. ां ावर अनेक छु ा कानाकोप यां तून ह े
होताहे त, ामुळेच ां चे ािभमानी मन पेटून उठते आहे , तरल किव दय
र बंबाळ होते आहे , ाची क ना येसूबाईंना होती. श तो सवाशी सामंज ाने
वागावे, धीर धरावा अशी ां ची वृ ी होती. ामुळेच ा युवराजां ना बोल ा,
“युवराज, सरकारकुनां नीही आपलं आयु रा बां धणीसाठी घालवलं आहे .
आपण त: जाऊन ां ाशी बोलत का नाही? न े , आपण तडक जाऊन ा
अ ाजींना का भेटत नाही?”
“काय करायचं ां ना भेटून? कसले ऐकताहे त ते? हं साने तो दु दवी आ घात
क न घेतला. ाचा सारा विहम ां नी आ ां वर ठे वला आहे . ातच ती गोदू ही
अ ाजीं ा साडूची पोर िनघावी ना! इथे प र थतीनंच असं िविच वळण घेतलं आहे
की, सामंज आपलं तोंड अंधारा ा गुहेत लपवून रकामं झालं आहे .”
ा जु ा वेदनादायक आठवणी शंभूराजां ची पाठ सोडायला तयार न ा.
पहाटे पयत युवराज आिण युवरा ी जागेच होते.
दु स या िदवशी सकाळी उिशराच शंभूराजे फडावर गेले, तर ितथे कवी कलश
ां चीच वाट पाहत उभे होते. ां ा शेजारी संगमे राचा ठाणेदार उभा होता.
सकाळीच दौड करीत, घामाघूम होऊन तो युवराजां ा भेटीसाठी येऊन दाखल झाला
होता. शंभूराजां नी काही िवचार ाआधी तोच आजवी भाषेत बोलला,
“युवराज, साराच घोटाळा उडाला आहे . काल रायगडाव न पथक येऊन तडक
संगमे रात दाखल झालं. ां नी गरीब शेतक यां ची भां डीकुंडी ज केली. दु भ ा
गायी शीही सरकारजमा के ा....”
“ज ी? आिण ती कशासाठी?” च ावले ा शंभूराजां नी कवी कलशां कडे
पािहले. किवराजही नाराजीने खाली पाहत होते. शंभूराजां ा डो ात चटकन काश
पडला. ते दातओठ खात बोलले, “आ ी गरीब क करी रयतेला माफीनामे िल न
िदले णूनच ा िबचा यां वर सरकारातून सं ां त आलेली िदसते?”
“अं, होय सरकार.” ठाणेदार घाबरत बोलला, “मी ां ना खूप समजावून
सां िगतलं. टलं हा िनणय त: युवराजां नी घेतला आहे . आिण खरं च शेतक यां ची
प र थती खूप बेताची आहे . मा ां चं मत– ते णाले.... णाले....”
“बोला, बोला. काहीही न लपवता पणे सां गून मोकळे ा.”
“ ां चं णणं— णजे पथकासंगे आलेला रा जी सोमनाथां चा कारभारी णत
होता—शंभूराजे अजून काही गादीवर बसलेले नाहीत. जे ा बसतील ते ा क की
मुजरा....”
“अ ं?” शंभूराजे काहीसे अडखळले. पण लगेच त:ला सावरत बोलले, “हे
पाहा, ां ना णावं उ ा होईल ा प रणामाला आ ी जबाबदार रा . पण
आ ां वर ा रागासाठी रयतेला नाडू नका.”
“ते जाय ा मन: थतीत िदसत नाहीत शंभूराजे. खूप खूप भां डलो ां ाशी.
पण....”
“अडखळता कशाला? सां गा, सां गा—”
“ते..... ते....कारभारी णत होते, इथे राजां ा माघारी युवराजां चा कूम चालत
असता वा चालवायचा असता, तर थोर ा महाराजां नी कनाटकात जाताना
शंभूराजां ा हाताम े रायगडाची सू ं नसती का िदली? कशासाठी ां ना
ख ासारखं िनवडून ंगारपुर ा रानात दू र फेकलं असतं?”
ठाणेदार कसाबसा घडला संग सां गून मोकळा झाला. शंभूराजां ची मु ा तशीच
दु :खी आिण सं िमत होती. मा येसूबाई आिण कवी कलश यां चे चेहरे साफ उतरले
होते. युवराजां ा ा मानहानीने ते दोघेही कमालीचे संतापून गेले होते. शंभूराजां ना
अिधक काहीच बोलवेना. फ िध ा आिण कर ा सुरात ते कवी कलशां ना णाले,
“किवराज, सोबतीला एक हजार ारां चं पथक ा आिण आ ा ा आ ा
संगमे राकडे त: धाव ा. रा जी सोमनाथां ा कारभा यासकट रायगडावर ा
ा दयशू पुंडां ना िगर ार क न इकडे आणा आिण ंगारपुर ा बंदीखा ात
डां बून टाका!”
ा िदवशी सूय मावळाय ा आधीच कवी कलश यां नी आप ा ध ा ा
कुमाची अंमलबजावणी केली होती. जे ा ते शंभूराजां पुढे मुज यासाठी उभे रािहले,
ते ा शंभूराजे बोलले,
“ ा पुंडां ना चां गले चार िदवस अधउपाशी ठे वा. ां ची कणीक ितंबून काढा.”
शंभूराजां ा या कारवाईने ंगारपुराम े एकच गहजब उडाला होता. या आधी
भावळीचे सुभेदार त: अ ाजी द ोच होते. ां ा काळापासून
वसुलीकारकुनां नी अनेक िठकाणी हकनाक उ ादच मां डला होता. ा मंडळींना
कोणीतरी धडा िशकवणारे भेटले णून भावळी परग ातील क करी िवशेष
क न खूष झाले होते.
रा ी शंभूराजे येसूबाईंना बोलले, “येसू, परवा बाळाजीकाका िचटणीस सां गून
गेले, ाम े खोटं काहीच नाही. वारं िफरतं आहे .”
येसूबाईंनी आप ा सात मिह ा ा पोटावर शंभूराजां चा हात ठे वला. ा क ी
दयाने बोल ा, “युवराज, ा वा याची उगाचच आ ां ला भीती वाटते. ासाठीच
थोडा धीर धरा. मामंजीसाहे ब कनाटका न परत येईपयत कोणतंही धाडसी पाऊल
टाकू नका.”
标
 ४.

बगावत

१.

राणूबाई आ ासाहे बां ा पाल ा काही िदवसां मागे वाई न ंगारपुरात येऊन
पोच ा हो ा. आप ा धाक ा बंधू ा घरी पाळणा हलणार याचे राणूबाई जाधवां ना
खूप अ ूप होते. शंभूराजां ना आप ा आईची माया लाभली नाही; युवराज दोन वषाचे
असतानाच ा दे वाघरी गे ा हो ा. परं तु संभाजीराजां ा पाठीशी तीन बिहणींची
छाया होती. थोर ा फलटण ा महादजी िनंबाळकरां ना िदले ा सकवारबाई उफ
सखुबाई मध ा वाईकर जाधवां कड ा राणूबाई आ ासाहे ब आिण धाक ा
तार ाला हरजी महािडकां ना िदले ा अंिबकाबाई. ितघीही शंभूराजां पे ा वयाने
मो ा. पैकी शेवट ा अंिबकाबाईंवर युवराजां ची अपार माया होती. मा शंभूराजां वर
खरा जीव होता तो राणूबाईंचाच.
शंभूराजे दीड वषाचे होते. नुकतेच चालायला िशकत होते. एके सायंकाळी उं च
आगाशीमधून ां ची पावले दु डूदु डू धावत होती. बाळराजे ा उ ाहात आगाशी ा
माग ा बाजूने पडता पडता वाचले होते. न े राणूबाईंनीच ां ना पुढे झेप घेऊन मागे
ओढले होते. ा नादात छो ा राणूचा गुडघा फुटला होता. मा शंभूराजां ना वेळेत
पकडले नसते तर राजगडा ा माग ा दरीत कोसळू न ां चा कपाळमो ओढवला
असता. ते ा आप ा बाळाला पोटाशी धरत सईबाईमाता राणूला कळवळू न बोल ा
हो ा, ‘‘राणू, बाळराजां चा भाव खूप ड आिण आ मक आहे . उ ा आ ी असू
नसू, पण मा ा शंभूची अशीच काळजी घे बरं , लेकी.’’
शंभूराजे आप ा महालात पोचले, ते ा बाहे र ग अंधार पडला होता. मा
वा ा ा चौकातील िचरागदाने जळत होती. ते माजघरात जाऊन पोचले, ते ा
येसूबाईंनी ां चे हसून ागत केले. बाजू ा दे वघराकडे बोट दाखवत ा णा ा,
‘‘युवराज, आज आपणाकडे आणखी कोण पा णे आलेत, ते बिघतले नाहीत
वाटतं?’’
शंभूराजां नी दे ा याकडे पािहले तर एक बाईमाणूस अलकट पालकट घालून
दे वासमीप बसले होते. नकळत शंभूराजे चार पावले पुढे गेले. ां ची चा ल लागताच
ा ीने आपली हनुवटी वर क न ां ाकडे लाजून पािहले. ते ा शंभूराजे
बावरले. खरे च गोदू िकती बदल ासारखी िदसत होती! ितचा अटकर बां धा, पाठीवर
िनतंबापयत लोंबणारा वेणीचा शेपटा तसाच होता. परं तु ित ा चेह यावरचे कोवळे पण
हरवले होते. डो ां ा भोवती हलकासा काळपट रं ग चढू लागला होता. कस ाशा
काळजीने ितला आतून पोखरले असावे. राजां नी अिधक काही बोल ापूव च गोदू सां गू
लागली, ‘‘राजे, आपण इकडे वसुली कारकुनां ना कैद केलंत, ते ापासून ितकडं
गडावर आप ा िवरोधात भलतीसलती कार थानं िशजताहे त. खूप कां गावा चालवला
आहे सरकारकुनां नी.’’
‘‘जाऊ दे गोदू . हे कलमबहादू र क न क न आमचं काय वाकडं करणार
आहे त?’’
‘‘युवराज, कारभा यां चा तो कारकुनी कावा तुम ासार ा िशपाईग ाला
कळायचा नाही...’’ एकीकडे आपण लहान तोंडी मोठा घास घेत आहोत याची जाणीव
होत असतानाच गोदू कार थानातली कलमे करीत णाली, ‘‘अ ाजीकाकां ा
आशीवादानं णे रा जीपंत आिण मंडळींनी िशवाजीराजां कडे खास खिलता धाडला
आहे . सरकारी वसुला ा कामी आडकाठी आण ाब ल आिण कारभारात
ढवळाढवळ के ा ा अपराधाब ल णे तु ां ला जबाबदार धरावं. कैद करावं!’’
‘‘गोदू , जबाबदारीनं बोलतेस का तू हे ?’’ येसूबाईंनी िवचारले.
‘‘इतकंच न ं बाईसाहे ब, जर राजे युवराजां ना कैद करायची परवानगी न दे तील
तर िकमान महाराज इथे माघारी येईपयत ‘युवराज’ या पदाव न युवराजां ना ता ुरतं
का होईना बडतफ करावं. तु ां वर कारवाई करावी. युवराज, िकमान तीन खिलते
पाठवलेत बघा ां नी असे.’’
युवराजां नी डोळे िमटले. भवानीचे नाव घेऊन थोडा वेळ चूप राहणेच पसंत केले.
पण न राहवून ते लगेच पुटपुटले,
‘‘गोदू , ही खबर आम ा प ी ा जासुदां नाही कशी िमळवता आली नाही?’’
घड ा काराबाबत युवराजां ची आिण युवरा ींची मसलत झाली. काळजीत
पडले ा शंभूराजां ना िदलासा दे त येसूबाई बोल ा,
‘‘युवराज, आप ापे ा आप ा िप ा ा त ख बु ीची आिण िवशाल
दयाची आ ां ला अिधक क ना आहे . ते वाटे ा वाटस लाही ाय दे तात, तर
पोट ा पु ाला ायािवना कोरडा कसा ठे वतील?’’
दु स या िदवशी शंभूराजे आिण कवी कलश शा ी नदी ा पलीकडे काही
गावां ना भेटी दे ासाठी गेले होते. ितथ ा शेतक यां नी न ाने आं ा ा लागवडी
के ा हो ा. दु पारी ा क क यां ा मेळा ात युवराज आिण किवराज रमून गेले
होते. ा दोघां नी एका िविहरी ा काठावर शेतक यां ा हात ा तां दळा ा भाकरी,
लोणी आिण िहर ा िमर ा खा ा.
ा दोघां ची घोडी ंगारपुराकडे परतू लागली, ते ा नदी ा कोर ा पा ातून
समो न येणा या शाही मे ाकडे शंभूराजां ची नजर गेली. मेणा वा ावरचाच होता.
 येसूबाईं ा आदे शानुसार भोई गोदू ला घेऊन सारवट गावाकडे िनघाले होते. तो मेणा
शंभूराजां नी रोखला की आत बसले ा गोदू ने, हे काही नदी ा पा ालाही समजले
नाही. किवराजही आपला घोडा घेऊन पलीकड ा तीरावर जाऊन थां बले. भोई
सु ा थोडे बाजूला झाले. पा ात उ ा असले ा गोदू कडे शंभूराजे पाहत होते.
वा वाचे आिण वहारी जगाचे चटके बसून ितचा चेहरा कोमेजून गे ासारखा
िदसत होता.
‘‘गोदू , तुझा नवरा िन सासरा– ’’
“राजे, ते दोघेही आज मा ासाठी हयात नाहीत. ां नी आप ा
रा ािवरोधात ा िदवशी बंडाळी केली, ाच िदवशी ते मा ासाठी मेले. कृपा
क न हा िवषय पु ा काढू न िकमान मा ा काळजाला डाग ा तरी दे ऊ नका.’’
शंभूराजे काहीसे अडखळत बोलले, ‘‘गोदू , तू पु ा एकदा ल क न का
मोकळी होत नाहीस?’’
‘‘ल करे न की पण ते फ एकाशीच– ’’ गोदू चे डोळे िवल ण चमकले. ती
ात जाबड ासारखी सहज बोलून गेली.
‘‘कोणी का असेना, पण वेळेत ल कर गोदू . िजवाची भाषा तु ा िदला ा
िदलवराला कशी कळत नाही?’’
‘‘ते दे वास माहीत!’’ गोदू हल ा रात बोलली, ‘‘मला मा इतकंच समजतं–
ाची ल ाची बायको णजे सा ात दे वी ल ी आहे . ितला दु :ख ायचं धाडस नाही
होत मा ा ानं.’’

एकीकडे रायगडावर ा कुरबुरी, शंभूराजां िव रोज मु ाम फैलावला जाणारा

े ष यामुळे शंभूराजे िथत होत होते. परं तु ाचवेळी ां चे तन, मन मा कनाटक ा
मोिहमेकडे होते. रोज ितकडील िवजयी वाता कानी पडत हो ा. थोर ा महाराजां ा
ागतासाठी अवघे भागानगर (है ाबाद) र ावर आले होते. गोवळकों ा ा
कुतूबशहाने ां चा खूप स ान केला होता. कुतूबशहा ा मु धानाला, माद ाला
तर राजां ना कुठे ठे वू िन कुठे नको असे झाले होते. दि णेतील अनेक रा ां म े
तरणेबां ड धनाजी जाधव, नागोजी जेधे आिण मु े हं बीरराव मोिहते यां नी
परा माची शथ केली होती. दू र िजंजी ा बु जावर घोडी चढवून मराठा ारां नी
िहं दु थानचा दि ण दरवाजा आप ा घो ां ा टापां नी दणाणून सोडला होता. ा
खुषी ा बात ा ऐक ा की युवराज स िच होत असत.
गोदू माघारा गेली, ाच िदवशी येसूबाई शंभूराजां ना बोल ा,
‘‘ ारींचा राग णजे अंगावर गाजतगजत कोसळणारी लाट. ती िजत ा वेगाने
येते, ितत ाच गतीने नाहीशीही होते.’’
‘‘छे ! छे ! असं काही नाही हं !’’ शंभूराजां नी ु र िदले.
‘‘तसं नसतं तर रायगडा ा वसुली कारकुनां ना आपण चां गले मिहनाभर इथ ा
बंदीखा ात गंजत ठे वणार होतात. पण झालं काय? दोनच िदवसां त ां ना मु
केलंत. उलट ां ा भोजनाची आिण वाटखचाची व था करा, असा कूम
कलशां ना सोडलात.’’
ावर शंभूराजां ना हसू आवरले नाही.

दोनच िदवसां त िदलेरखानाचे दू त नवा खिलता घेऊन ंगारपुरात येऊन गु पणे

दाखल झाले. किवराजां नी तो खिलता शंभूराजां कडे सादर केला, ते ा राजे वैतागून
बोलले,
‘‘काय वेडिबड लागलंय की काय ा बु ा खानाला?’’
ां ची धावती नजर खिल ात ा ओळींव न िफ लागली.
‘‘ ुम-ए-द न संभाजीराजे!
मेहेरबानी करा. आम ा िशिबराम े दाखल ा. पातशहा
औरं गजेब गाझी आहे . ाला स ा ीसह पुरा द न दे श िजंकायचा
आहे . गु ाखी माफ, आप ा शाही खानदाना ा माम ाम े
आ ां ला नाक खुपस ाचा अिधकार नाही. पण तरीही आ ी
आप ा िदलाचा दद जाणतो. तुम ा िप ाची खरी मोह त
सोयराबाई आिण राजाराम यां ावर आहे . फडावरचे सारे कारकून,
दरकदार तुम ासार ा मद छा ाला दु नी ा िनगाहाने
दे खतात. णूनच तुम ा ा लंगोटाएव ा रयासतीचा शहजादा
णून अपमािनत मनानं िमरव ाऐवजी आलमगीरां कडं या.
आम ा दो ीचा हात पकडा. आज ना उ ा आलमगीर-साहे बां ची
ारी दि णेत येईल. तुमची आिण आमची िक त एकदम रोशन
होऊन जाईल.’’
आप ा डो ां समोरचा लखोटा बाजूला करत शंभूराजे बोलले,
‘‘किवराज, िदलेरला लाग ा हाताने जबाब ा. ाचं प अनु रत राहता
कामाचं नाही.’’
‘‘ णजे राजन?’’
‘‘आमचे शां त राहणं णजे आमची मूकसंमती असा ानं गैराथ काढू नये.’’
शंभूराजां ा मुखातून एकेक श बाहे र पडू लागला. ितथेच आपले पाय दु मडून
उतर ा मेजावर कवी कलश मजकूर िल लागले–
‘‘खानसाहे ब, आ ां स आपलं मानून आपण सात ानं
आम ािवषयी जी िचंता गट करता ाब ल आ ी खरं तर
अ ाचेच आभार मानायला हवेत. आमचा राजप रवार गृहभेदाने
दु भंग ाबाबत जी आपणां स खबर ा झाली आहे , ती स च आहे .
मा ामुळे आपण अिधक आनंिदत ायचं काहीच कारण नाही. हे
वतन आ ां सवा ा हाती सुपूत क न आमचे आबासाहे ब केव ा
भरवशानं परमुलखात िनघून गेले आहे त. ां ा माघारा ां ाशी
ग ारी क न ही दौलत आप ा झ ाम े टाकू णता? असं
 गैरकाही आम ा हातून घडणं णजे मेरे ारे िदलेरभाई, रावणाची
मदत घेऊन ीरामानेच दशरथािव बगावत करणं! खानसाहे ब,
िशवरायां सारखा िपता दै वी कृपेमुळं लाभला असताना, ा वटवृ ाची
थंडगार सावली सोडून तुमची सो ाची लंका आ ां ला हो काय
करायची?’’
मजकूर सां गता सां गता संभाजीराजां चे डोळे पा ाने भ न आले. ां चे आप ा
िप ावरचे आिण रा ावरचे ेम पा न कवी कलशही स िदत झाले. इत ात
काहीसे मनात येऊन युवराजां ची पावले ितथेच रगाळली. अखबार थैली बां धणा या
कवी कलशां ना ते णाले,
‘‘थां बा. आ ां ला वाटते ा प ाला एक ताजा कलम जोडून ावा.’’
‘‘जसा कूम.’’
दोघेही पु ा खाली बसले. युवराजां नी मजकूर सां िगतला, ‘‘िदलेरजी, तु ां ला
आिण तुम ा पातशहाला खरे च आमचा परा म इतका आवडत असेल तर आपण
दोघेही एक होऊ या. दु सरा एखादा मुलूख िजंकून पातशहां ना पेश क या.’’
युवराज कलशां ना पुढे बोलले, ‘‘हा ताजा कलम जोड ामागे आमचा एक हे तू
आहे . िदलेरखानाने पुढे केलेला हात पूणत: िझडकार ाम े हाशील नाही. एखादा
धागा रा ावा.’’
‘‘पण राजन, असंगाशी संग हवाच कशाला?’’ कवी कलश उि सुरात िवचा
लागले.
शंभूराजां ची चया काळवंडून गे ासारखी िदसली. ते हस ाचा आव आणत
आिण एक दीघ सु ारा सोडत बोलले, ‘‘किवराज, मनु ा ा आयु ात वेळा काही
सां गून येत नाहीत!’’

२.

राजवा ा ा आगाशीम े येसूबाई अंमळ उ ा हो ा. ां ची नजर दू र

संगमे रा ा बाजूला लागलेली. ितथ ा दाट वृ राजीतून घो ां चे एक पथक दु ड ा
चालीने धावत येताना िदसले. येसूबाईंनी बारीक डोळे केले. टाचा उं चावून ा
अ पथकाकडे रोखून पािहले. समोर ा घो ावर हाताम े फरफरता भगवा झडा
घेऊन एक ार बसला होता. अचानक थोर ा महाराजां ची येसूबाईंना आठवण झाली
आिण ां ची मनकळी खुलली. सुमारे पावणेदोन वषानंतर िशवाजीराजे प ाळगडावर
परतले होते. चारच िदवसां मागे ां ा आगमनाचे वृ युवराज आिण युवरा ीं ा
कानावर आले होते. ते ापासून प ा ाव न कधी बुलावा येतोय याकडे च दोघां चेही
कान लागले होते.
ंगारपुराला प ा ाव न आले ा पथकाची लगेचच चा ल लागली. कवी
कलश आप ा वा ातून तातडीने सदरे कडे आले. िशवरायां ची वाता जाणून
घे ासाठी अवघे चराचर जणू उ ुक झाले होते.
 सदरे वर सरदार िव नाथ, कवी कलश, राणूबाई आ ासाहे ब आिण युवराजां ची
इतर िजवाभावाची माणसे येऊन दाखल झाली होती. कृती नाजूक असतानाही
तातडीने जामािनमा करत वृ िपलाजी िशकसु ा गडबडीने सदरे कडे आले होते.
बैठकीम े एक औ ु ाचे वातावरण पसरले होते. ातच शंभूराजे सदरे वर दाखल
झाले. तसे सवानी झटाझट मुजरे केले. पाठोपाठ येसूबाई समोर ा मंचकावर येऊन
स िच ाने बस ा. मह ा ा खिल ां चे वाचन कवी कलशाने करायचे, हा जणू
सदरे वरचा घातच होता. ा ाकडे बोट दाखवत संभाजीराजे उ ुकतेने बोलले,
‘‘किवराज, चला. वाचा– ’’
“ि य शंभो, कनाटकाची मोहीम फ े झा ावर रोज आ ी
िकती वेगाची दौड मारत होतो. असंच वा या ा सुसाट वेगानं यावं
आिण तु ां स िमठीत घेऊन कडकडून भेटावं, या एकाच क नेनं
आमचं मन िकती अधीर बनलं होतं! पण....’’
कवी कलश दचकून जागीच थां बले. ां नी आवंढा िगळला. ‘पण’ हा नकारा क
श किवराजां चा त:चाच असावा, अशी ऐकणा यां नी आप ा मनाची समजूत
क न घेतली. ‘‘पण आपले, आपले...’’
किवराजां ा पोटात भीतीचा गोळा उठला. ां नी िवल ण गतीने आप ा भुवया
ताण ा. घाब न मान वर केली. ां ा चयवर ा व रे षा अमंगल िदस ा.
ितत ात युवराजां चाच धीरगंभीर आवाज सदरे वर घुमला, ‘‘कलश, जे असेल ते वाचून
दाखवा.’’
कसेबसे त:ला सावरत किवराज िध ा गतीने प ातला एक एक श वाचू
लागले,

‘‘– पण आपले एकेक भले परा म आमु ा कानी आले

आिण आमचे कण ध पावले. युवराज, आता आपण चां गले
एकवीस– बािवशीचे जवाँ मद झाला आहात. आपण काही नेणते मूल
न े त. मा तु ां स वाढ ा वयाम ेही काही पाचपोच न उरावा
याचंच आ ां ला सखेद आ य वाटतं. आम ा माघारी आपण
करबुड ा जेला अभय दे ता काय, जे ा ते ा आम ा
कारभा यां चा पाणउतारा करता काय, आमचे अ धान णजे कोण
वाटले तु ां ला? गेली पंचवीस-पंचवीस, तीस-तीस वष आम ा
खां ाला खां दा दे ऊन रा ासाठी अहोरा क वेचणारे ते
आम ा िजवाचे िजवलग आहे त. ां ा वयाचं, अनुभवाचं, सेवेचं
भान न ठे वता आपण ां चा सदोिदत उपमद केलात, न े ां ना
छळलंत. आम ा भेटीसाठी आपण खूपच उ ुक अस ाचे कळते.
मा आता यापुढे आ ां स आपुले तोंड दाखवायची तोशीश घेऊ नये.
जािणजे लेखनालंकार.’’
 भीतीने, दु :खाने आिण आ याने कवी कलश अवाक् झाले. ां ा हातातील ते
प तसेच थरथरत रािहले. सदरे वर हजर असले ा शंभूराजां ा आ जनां चे पां तर
जणू पाषाणा ा िढगा याम े झाले. किवराजां नी शंभूराजां ा डो ां कडे दु ःखिमि त
ि ेप टाकला. जणू दु :खा ा, उ े गा ा कढईम ेच ते जाग ा जागी जळू न जात
होते. तरीही शंभूराजां नी प पुढे वाच ाचा किवराजां ना इशारा केला. ाबरोबर
‘‘थां बा ऽऽ’’ असा करारी श येसूबाईं ा मुखातून बाहे र पडला. भर ा सदरे वर
चारचौघींसारखे रडून आपले दु :ख करायची ां ची इ ा न ती. परं तु ां चे
डोळे आपोआप पाणावले होते. येसूबाई बोल ा, ‘‘ब , ब किवराज! आता
आम ा ाने पुढचा एकही श ऐकवत नाही!’’
‘‘किवराज, थां बलेलेच बरे .’’ राणूबाई बोल ा.
‘‘का, का ऐकवत नाही? हे श आप ा िशव भूंचेच आहे त. किवराज, थां बू
नका. कारण अधवट मजकूर ऐकून काही मंडळी िन ातून उठून गेली तर उ ा
यापे ा अिधक अफवां चे बुडबुडे उठतील. ाऐवजी, जे असेल ते ां ा कानां वर
पडलेलं बरं .’’
कवी कलश पुढचा मजकूर वाचू लागले,
‘‘आ ी बसवलेली कारभाराची घडी िव ट ापे ा,
आम ा अ धानां ना आिण दरकदारां ना ऊठसूठ अपमािनत
क न रा कारणाचा नाश न करावा. अ ापही आप ा दयात
चुकूनमाकून काही िववेकबु ी िश क असेल, तर आपण आमचा
स ा ऐकावा. आम ा भेटीसाठी प ा ाकडे मोहरा न वळवता
आपण लाग ा पावली स नगडावर िनघून जावे. ितथे
ीरामदास ामीं ा संगतीम े राहावे. थोडे सदाचाराचे आिण
स तनाचे धडे िगरवावेत. वखत िनघून जा ाआधी शहाणे ावे.
ामींचा साद पावोन िनरं तर सुखी ावे.’’
ा खिल ा ा वाचनानंतर सारी सदर सद झाली होती. न सां गता एक एक
आ , िम जण ा बैठकीतून हळू च बाहे र पडले. िपलाजी िशकही अ ंत दु :खी
मनाने तेथून िनघून गेले. युवरा ींची मु ा तर पाहवत न ती. ां ना कापरे
भर ासारखे झाले होते. युवराज एखा ा पाषाणमूत सारखे ितथेच बसून होते. बराच
वेळ कोणीच काही बोलले नाही. एक खोल उसासा टाकत शंभूराजे वैफ ाने णाले,
‘‘पाहा तो िदलेरखान आमचा गनीम असूनही िकती शहाणपणाचे धडे आ ां ला
िशकवतो – िम ामाया, नातीगोती सारं काही झूट आहे . ब याचदा श ू ा मुखातही
ओ ा संचारतात हे च खरं !’’
‘‘राजन, कृपा करा. आपण धीर सोडू नका.’’ किवराज कळव ाने बोलले.
‘‘ ाच एका गो ीिशवाय अलीकडे आ ी करतो आहोत तरी काय?’’ सु ारा
टाकत शंभूराजे बोलले, ‘‘पावणेदोन वषा ा आबासाहे बां ा जालीम दु रा ानंतर
ां ा भेटीची आ ी िकती औ ु ानं वाट पाहत होतो. कनाटकाकडे जा ापूव
आबासाहे बां नी आ ां ला वचन िदलं होतं. माघारा आ ावर आम ा ा काही
त ारी आिण सरकारकुनां चे जे आरोप असतील, ाब ल आमचे आबासाहे ब
आम ाशी सखोल चचा करतील. पण....’’
‘‘युवराज?’’
‘‘हो. पण आता ना भेट, ना साधी भेट ना ेमाची अखबारथैली. कैिफयत
मां डायचीही संधी न दे ता आ ां ला गु े गार ठरवलं गेलं. राजां नी आम ा
समाचारासाठी धाडून िदली ती फ फाट ा जो ां चीच माळ!’’
ती ण तीरकाम ां नी एखा ा वाघा ा बछ ा ा अंगाची चाळण करावी आिण
जखमाही ब या होऊ नयेत, ा जळत, पोळत तशाच राहा ात, तसे शंभूराजे बेचैन
झाले होते. ां नी खाना घेतला नाही. दु पार ढळली. साव ा लां ब ा. थो ाशा
उिशराने युवरा ी घाबरतच थाळा घेऊन जवळ आ ा. ते ा शंभूराजां नी तो लागलाच
दू र फेकून िदला. युवराज िबछायतीवर तळमळत पडलेले होते. परं तु िबछायतच
आगीचा ओहोळ झालेली. ाम े युवराजां चा दे ह भाजून िनघत होता.
शंभूराजे वर ा झुंबराकडे पाहत होते. ां चा जीवच जणू तेथे टां गला गेला होता.
ते श ामंचकावर आपली व मूठ आपटीत बोलले, ‘‘येसू, तसा घडणा या गो ींचा
आ ां ला आधीच वास लागला होता, की हे लबाड कारभारी आिण सरकारकून
महाराजां चे कान फुंकणार. ते कसे थ बसतील? ात ते अ ाजी द ो भुणीकर
णजे यां चे ोरके. आमचा े ष कर ातच ां ची िन ी हयात गेली. आप ा अ ूची
ल रं वाचव ासाठी आिण महाराजां चं ान दु सरीकडे वळव ासाठी नुसता
कां गावा करत राहायचं हाच यां चा भाव.’’
‘‘ते कसं?’’
‘‘कनाटकातून परत ावर जंिज याची मोहीम अ ाप का फ े झाली नाही णून
महाराज झडती घेतील. ते ा नेम ा वेळी आम ाब ल कागा ा क न ल
दु सरीकडे वेधायचं आिण एकावेळी एका दगडात अनेक पाखरं मा न टाकायची,
हाच या बु ाजींचा डाव.’’
युवरा ी पुढे सरक ा. राने उ झाले ा शंभूराजां ा गौर कपाळाव न
आपला हात हल ाने िफरवत ा बोल ा, ‘‘इतके भाविववश होत जाऊ नका. हे ही
िदवस जातील. त:ला आवरा.’’
‘‘येसू, कसं आव आिण कसा साव गं? इकडे कारभा यां नी राळ उडवली
आहे . ितकडे सोयराबाई मासाहे बां नी महाराजां ा मंचकाभोवती आम ा िवरोधात
अहोरा े षाचा धूप जाळत ठे वला आहे . सा ा मायेसाठी भुकेले ा िशवबा ा
पु ा ा निशबी विडलां ची छायाही नाही! आज रायगडही दु जनगड झाला आहे . येसू,
आज आ ी कोणाचे रािहलो नाही!! आमचं कोणी उरलं नाही!!’’

िवरोधकां ा कारवाया काही थां बत न ा. रायगड आिण प ाळगडाभोवती

िघर ा घालणारे शंभूराजां चे खाजगी जासूदही नवी बातमीप े आणतच होते. ानुसार
अ धानां ा महालात आिण िशवाजीराजां ा दरबाराम े काही वेगळीच
राजकारणे घडत होती. िहं दवी रा ाची दोन शकले करावीत. रायगडासह बारा
मावळचा कारभार धाक ा युवराजां ा णजेच राजारामबाळां ा हाती ावा,
आिण िबनभरवशाचे दू र िजंजीकडचे रा संभाजीराजां ा हाती ावे, अशी काही
मंडळींची कार थाने चालली होती. खु िशवाजीराजां ा डो ातही असाच िवचार
घोळत अस ाचे िवरोधक पैजा लावून खाजगीत बोलत होते.
ंगारपुरचा िवजनवास सोसवत न ता. संपतही न ता. ातच जखमेवर मीठ
चोळायचे णून की काय िदलेरखानाकडून आणखी एक तवा रख येऊन पोचली.
‘‘बदनसीब शहजादे ! शंभूराजे! आप ा कारभा यां नी तुमचा
िदल इतका खूष के ावर अजून कोण ा फैस ाचा इं तजार करता
आहात? ितकडे दू र दराज िजंजीस जा ाऐवजी भीमेकाठचा
पातशहाची छावणी तशी जवळच न े का? िदलाम े कोणतीही
आं देशा न ठे वता आम ाकडे या. इ कबालके िलऐ हमारे
शािमयानेके दरवाजे कबसे बेसबर है ’’
िदलेरखाना ा या ता ा प ाने शंभूराजे सावध झाले. दे ा यातले दे व थडगी
होऊन बसले होते आिण दू र मिशदीवरचा चाँ दतारा ां ा सैरभैर मनाला खुणावू
लागला होता.
दो ीचा हात पुढे करणारा िदलेरखानही कोणी साधासुधा इसम न ता. उं च
ताडामाडासारखा, िध ाड दे हाचा िदलेरखान णजे एक कडवा रोिहला. गंगायमुनेचे
पाणी िपऊन औरं गजेबा ा दरबारात ताठ मानेने उभा राहणारा यो ा. वेळ संगी
ाने खु औरं गजेबा ा शहजा ाला अंगावर घेतले होते. तो िजतका शौयवान
िततकाच धमिन , िजतका कतृ वान िततकाच ू र आिण कठोर असा िशपाईगडी
होता.
आप ा हातून आलमगीरां ची अलौिकक अशी सेवाचाकरी घडावी की ाने
औरं गजेबसाहे बां चे होश उडावेत. एका िदवसात आपण शाही दरबाराम े सवा
मोहरे ठ न खु पातशहाने आप ा पगडीम े मानाचा िशरपेच लावावा, ा
आकां ेने तो अहोरा तळमळत होता. आता काबूल-कंदाहारापासून ते बंगालपयत
उ ा िहं दु थानात औरं गजेबाला आ ान दे णारा कोणीही मायेचा लाल उरला न ता.
मा एक िशवाजी संपला की आपण पृ ी िजंकली, असेच आलमगीर खाजगीत बोलून
दाखवतो. पातशहाची अशी नाजूक मनोव था झाली असताना जर आपण संभाजी
नावाचा िशवाजी ा कलेजाचाच तुकडा छाटू न नेऊन आलमगीरां ा पायावर पेश
केला तर कोण बहार येईल, ा एकाच िवचाराने िदलेरखान गेली दोन वष गळ टाकून
तळमळत बसला होता. तो आप ा गु जासुदां माफत रायगडावर शंभूराजां ा
ही होणा या अपमानाची, अवहे लनेची बारीकसारीक मािहती घेत होता.
शंभूराजां नीही मु े िगरीचे नवे नवे फासे टाकायला सु वात केली. ानी
जो ाजी केसरकरां ना गु पणे िदलेरखाना ा खाना ा मुलखाम े पाठवून िदले.
प र थतीचा अंदाज ायला सां िगतले. ही बाब जे ा येसूबाईं ा ानात आली, ते ा
 ा कमाली ा धा ाव ा!
एके सकाळी संभाजीराजां नी आपली दीघ पूजा आटोपली. उघ ा अंगाने आिण
पिव मनाने ते दे ा यातून उठले. ते ा ती अचूक वेळ साधून येसूबाई पुढे झा ा.
अ ंत न होऊन युवराजां पुढे हात जोडत ा आजवी सुरात बोल ा,
‘‘युवराज, इतकी ही तामसी वृ ी चां गली नाही. संयम पाळा, संघष टाळा.’’
आप ा पायां जवळ बसले ा युवरा ींची पवा न करता शंभूराजे बोलले,
‘‘युवरा ी, तु ी काहीही णा, माना. हा संभाजीच आता तुम ा रा ाला
नकोसा झाला आहे .’’
‘‘ णून काय ा दगाबाज िदलेरखाना ा ओ ात आपण आपली मुंडी
ठे वायला िनघालात?’’ येसूबाईं ा डो ां त ेषा ा िठण ा नाचू लाग ा. ां नी
गुरकाव ा सुरात िवचारले, ‘‘तु ां ला ठाऊक आहे , कोण आहे हा िदलेरखान?
पुरंदर ा वे ात आप ा वीर मुरारबाजींची मुंडी छाटणारा तोच हा चां डाळ!
युवराज, धीर धरा. िवचार करा.’’
‘‘तर मग आ ी इथं थां बून करावं तरी काय? ा रा ाचे युवराज असूनही
मोिहमेवर जायचं नाही. आम ा ह ा ा राज ासादात राहायचं नाही. साधे हजार
दोन हजाराचे न ाने घोडदळही उभं करायचं नाही. रयतेची एखादी ु क
िफयादही ऐकायची आ ां ला मुभा नाही. तर मग काय फ स नगडावर जाऊन
आ ी टाळ कुटत आयु घालवायचं?’’ युवराजां नी िवचारले.
‘‘युवराज, खरं च आमचं ऐका. स नगड ही तूतास इ ाप ीच माना. ितथ ा
मंगल, सा क वातावरणानं िनदान मनातली िक षं दू र होतील. आज ा अंधा या
धु ातून वाटही गवसेल.’’ येसूबाईंचा कातर आवाज घुमला.
शंभूराजां चे ाळू डोळे कस ाशा िवचाराने चमकले. पण लगेचच चयवर
दु :खाची छाया पसरली. ते हळहळ ासारखे बोलले, ‘‘येसू, आजकाल आ ां ला
उगाचच धा ी वाटते. पुढ ाच मिह ात आप ा इव ाशा बाळराजाला घेऊन
आपण दोघे आबासाहे बां ा भेटीसाठी जाणार होतो. वंशाचा िदवा ां ा पायावर
घालणार होतो. पण ा ऐवजी.... ा आधीच आ ां ला साखळदं डाने जखडा, मुस ा
बां धून रायगडावर पेश करा, असा आबासाहे बां चा कूम नाही आला णजे
िमळवलं!’’
‘‘िकती एकतफ िवचार करता युवराज? आप ा बला िप ाचं तु ां स
काहीच कसं वाटे नासं झालं आहे ? जे चाललं आहे ते खूप गैर आहे !’’ येसूबाईंनी
युवराजां ना सुनावले.
संभाजीराजे आप ा उ े गा ा आिण अवहे लना ा लहरी आत ा आत िजरवत
बोलले, ‘‘आप ा युवराजाची अशी िनभ ना करणारं प आबासाहे बां नी
हरका यां माफत कशासाठी धाडायचं? ा ऐवजी सम बोलावून आमची चामडी
लोळवली असती, तरी ाचं काहीच दु :ख वाटलं नसतं.’’
येसूबाईंचे बाळं तपण मिह ावर आले होते. ामुळे ां ा पोटाचा आकार
वाढू न अंगाम े एक जडशीळपणा आला होता. परं तु ाच वेळी मानहानी ा दु :खाने
पोळणारा आपला कतृ वान पती पा न ां चे काळीज तीळ तीळ तुटत होते. ां ा
या महालाशेजारीच दु गाबाईंचा महाल होता. ां नी राणूबाई आ ासाहे बां ा सा ीने
आप ा सवतीला रा ी बोलावून घेतले.
ितला िव ासात घेत ा बोल ा, ‘‘दु गावती, युवराजां ची मन: थती अिजबात
चां गली नाही. आपण ां ना खूप जपायला हवं.’’ दु गाबाईंनी काही न बोलता
येसूबाईं ा हाताम े आपला हात िदला.
एकदा सु ा ा जाधवरावां ा वा ाम े भोजनासाठी शंभूराजां ना आमंि त
केले गेले होते. ते ा खाशा मंडळींना पाने वाढ ासाठी जाधवरावां ची गोंडस क ा
दु गा पुढे आली होती. ितची ीसुलभ आदब, मोहक चालणे, मंजुळ बोलणे ाची
पिह ाच ि ेपात शंभूराजां वर छाप पडली होती. दु गा येसूबाईंसारखी उं च आिण
केतकी ा वाणाची न ती; उलट ती तशी ब यापैकी ठगणी, थोडीशी जाड पण मोहक
बां ाची आिण गोब या गालां ची पोर होती. येसूबाईंसारखे ितचे टपोरे , हरणा ी ने
न ते, मा ित ा गुंजेसार ा िदसणा या बारीक डो ां त एखा ाला सहज बां धून
टाकायची अजब जादू िगरी होती.
दु गशी एकदोनदा डोळाभेट झाली आिण शंभूराजां ा सुपे आिण बारामती
भागात ा भेटी वाढ ा. िशकारी ा िनिम ाने क हा नदीचा काठ ध न ते नेमके
दु पारी सु ा ा जाधवरावां ा वा ापयत पोचायचे. थो ाच िदवसां त शंभूराजां ा
ा छु ा सफरींचा येसूबाईंना वास लागला अन् मग ां नीच त: न आप ा ा या
पितराजां साठी दु गाबाईंना सरळ मागणी घातली. िववाहानंतर जे ा दु गा येसूबाईंना
एका िनवां त दु पारी दे वघरात भेटली, ते ा ितचे नाजूक हात आप ा हाती धरत
येसूबाई बोल ा, ‘‘एक ल ात ठे व. तुला ा राजवा ात उगाच आणलं नाही.
शंभूराजां सारखा एक जळता, धगधगता िनखारा मा ा एकटी ा पदराला पेलवणार
नाही, णूनच तुला आप ा थोर ा आ ा ा मदतीसाठी बोलावलं आहे मी!’’
येसूबाईंचा भाव तसा ब यापैकी बडबडा. मा दु गाबाई अबोल आिण शां त
वृ ी ा. आताही ां ना आप ा जवळ बोलावत येसूबाई बोल ा, ‘‘दु गा, आता
यापुढचा काळ तु ासाठी आिण मा ासाठी खूप कठीण आहे . अंगात ा या
जडपणामुळं, पोटात ा आठ मिह ां ा बाळाचं ओझं घेऊन मला युवराजां मागे
धावायला जमायचं नाही. दु गा, घेशील राजां ची काळजी? करशील ां ना मदत?’’
“आ ासाहे ब, आ ी का तुम ा श ाबाहे र आहोत?’’ दु गा बोलली.
एके रा ी शंभूराजे जवळपास रा भर अखंड काहीतरी िलहीत बसले होते.
लेखिनका ा िकंवा कवी कलशां ा मदतीिशवाय ां नी हा उ ोग चालवला होता.
िबछायतीवर पडले ा येसूबाईंचे डोळे खूप जड झाले होते. मा ा अधेमधे जा ा
ाय ा आिण दचकून युवराजां कडे पाहाय ा. युवराज आपले बस ा मेजावर
अखंड िलहीतच रािहलेले. पहाट सरली. बाजू ा वडिपंपळा ा फां ां वर
वटवाघळां चा ची ार सु झाला ते ा कुठे शंभूराजे उठले आिण ां नी मंचकावर
आपला थकला दे ह टाकून िदला. आता मा येसूबाईंना पूण जाग आली होती. ा
उठ ा आिण मेजाकडे पा लाग ा. ितथे आजूबाजूला कागदां ा अनेक गुंडा ा
पडले ा.
येसूबाई हल ाने उठ ा. ा पुढे पाहतात तर मेजावर एक शाही अखबारथैली
पडलेली! ित ावरची औरं गजेबाची मोहर येसूबाईंनी ता ाळ ओळखली. नाना
शंकाकुशंकां नी घेरले ा ां ा मनात ती तवा रख वाच ािशवाय राहवेना. ा
मजकुराव न ां ना समजले, की औरं गजेबाचा पु शहाआलम दि णेचा सुभेदार
णून आला आहे ; संभाजीराजे मोगलां ना जाऊन िमळतील तर ां ना पूण अभय िदले
जाईल, अशा आशयाचा, शहाआलम ा सहोिश ाचा खिलता िदलेरखानाने
ंगारपुरला पाठवून िदला होता. शंभूराजां ा पुढील वासाची िदशा येसूबाईं ा
ल ात आ ािशवाय रािहली नाही. सकाळी उिशराच उठले ा शंभूराजां ना ां ा
पायाजवळ अ ू गाळत बसले ा येसूबाई आढळू न आ ा. युवराजां ची पावले पकडून
ा िकंचाळत बोल ा, ‘‘दया करा युवराज. पण असा चुकीचा िनणय घेऊ नका.
आप ा जा ानं वै या ा वा ावर िवजयाचं िनशाण चढे ल. कारभा यां वर ा
रागापोटी िशवाजीराजां ा रा ाचा गळा नका घोटू युवराज.’’
‘‘आपण मूखच ठरतो आहोत युवरा ी तु ां ला काय क ना? ितकडे
प ा ावर प ा िनणय झाला आहे . बारा मावळ आिण रायगडाचे रा राजारामां ना
िमळणार आिण आ ी आपले िजंजीकडे चालू लागायचे?’’
येसूबाईंनी आपले डोळे पदरां नी पुसले. युवराजां ा नजरे ला नजर दे त ां नी थेट
सवाल केला, ‘‘गेले तर गेले रा . मा केवळ रा ाचा आिण स ेचा लोभ युवराज
आप ासार ा सं ृ तपंिडताला, तलवारबहादु राला आिण किव दया ा िववेकी
पु षाला के ापासून पडू लागला? युवराज, अहो एका बाजूला चौदा चौक ां चं रा
आिण दु स या बाजूला िशवाजीराजां सारखा िपता, याम े आपण कोणाची िनवड
कराल?’’
‘‘या ाचं उ र तु ां ला माहीत आहे . ामुळे तोच सवाल पुन:पु ा करायचा
वेडेपणा क नका. येसूराणी, तु ां ला हे ही माहीत आहे की, िशवाजीराजां िशवाय,
ां ा ां िशवाय हा संभाजी एक णही जगू शकणार नाही. मा ा राजां ा
दयात आम जगासाठी रां जणभर माया आहे , ाच दयात या शंभूसाठी आज दयेचा
वा मायेचा साधा लवलेशही उरलेला नाही, ाचं काय?’’
येसूबाई मूक झा ा. युवराजां चे अतीव दु :ख पा न ां ा डो ां तले अ ूही
पळू न गेले. ा हल ा आवाजात इतकेच बोल ा, ‘‘युवराज, आप ावरील अ ाय
पा न माझंही काळीज िपळवटू न िनघते हो. मा उ ा आप ा श ूं ा िशिबराकडे
जा ाने मामंजीसाहे बां ा दयाला िकती घरं पडतील याची फ क नाच करा!’’
ा रा ी येसूबाईं ा अंगाम े खूप र भरला होता. वै राजां नी काढा िदला.
युवराजां नी तो त: येसूबाईं ा ओठी लावला. मा ां ा राचे खरे कारण
युवराजां ना ठाऊक होते. ाईत येसू ा मुखाव न हळु वार हात िफरवत ते बोलले,
‘‘उगाच घाब नका. अितिवचाराने िजवाला ासही क न घेऊ नका. समजा, उ ा
आ ी मोगलां ा िशिबरात जाऊन पोचलो, तर असं काय आभाळ कोसळणार आहे ?
याआधी द ुरखु आबासाहे बां नी आमची इवली बोटं पकडून आ ां ला मोगलां चा
शािमयाना दाखवला न ता काय? चां गली दोन वेळा मोगलां ची म बदारी केली आहे
आ ी.’’
येसूबाई कसनुशा हसत बोल ा, ‘‘ते ाचं आपलं जाणं हा मामंजीसाहे बां ा
राजकारणाचा भाग होता.’’
‘‘पण आता तरी आ ी िकती थ बसावं? ा कारभा यां ना काय वाटतं–
शंभू ा मानेला मणका नाही? पाठीला कणा नाही की उरात िहं मत नाही? येसू,
आ ां ला वाटते आता एकच करावे. आम ावरची िबलामत घालव ासाठी आिण
बाहे र यश संपादन क न पु ा एकदा आबासाहे बां ा समोर ताठ मानेनं खडे
हो ासाठी आपणही सोंग ां चा खेळावा थोडा खेळ!’’
शंभूराजां ा ितपादनाने येसूबाईं ा मनातला सं म काही दू र झाला नाही.
ते ा ां ना समजावत ते बोलले, ‘‘तूतास हळू च गोड बोलून आपणही श ू ा गोटात
घुसायचं. यो वेळी ाचं पोट फाडून बाहे र पडायचं.’’
‘‘युवराज, िदलेरखान णजे साधा मासा न े , तो मगरम आहे .’’
‘‘हे बाळही साधं बाळ न े , ते िशवाजीचं बाळ आहे . मोगलां चा कदनकाळ
ठरणार आहे !’’
युवराज आिण युवरा ीने ती अवघी रा जागून काढली. संभाजीराजां नी
मोगलां ा छावणीकडे जाऊच नये, असे येसूबाईंचे ठाम मत होते. ां ा अंगाम े
चढणारा र, ां ची कोमेजली मु ा, ां चा ीण आवाज या सा या गो ी शंभूराजां ा
साम वान पावलां ना माये ा ंखला बां धत हो ा. ा तोडून बाहे र पडताना
शंभूराजां ा िजवाची घालमेल होत होती. शेवटी येसूबाईंनी अंग ा ी ाची,
मातृ ाची, सखीची सव ताकद पणाला लावली. शंभूराजां चा हात आप ा
काळजाजवळ नेत बोल ा, ‘‘युवराज, आप ा ा अडाणी सहचा रणीला एक वचन
ाल?’’
‘‘बोला.’’
‘‘ थम महाराजां ा आ ेनुसार स नगडावर जाल? रामदास ामीजींचा कृपा-
साद घेऊन नंतरच पुढे झेप ाल?’’
‘‘हो, िदलं वचन.’’

३.
ंगारपुराबाहे रचे ते महादे वाचे मंिदर सर ा पहाटे चे शंभूराजां ा इ िम ां नी
भ न गेले होते. आभाळ ढगां नी ग दाटू न आले होते. न ा, धाडसी मागावर
िनघायचे होते. शंभूराजां नी महादे वाला अिभषेक सु केला होता. अनेक शा ीपंिडत
उघ ाबंब अंगाने ा भ दे वालया ा गाभा यात हजर होते. तासाभरात अिभषेक
आटोपला. काळे शार ढग पां गून पां ढरट कवडसे िदसू लागले. िदवाण, दरकदार,
सरदार िव लराव मंिदरा ा बाहे र पडले. आता गाभा याम े फ कवी कलश
आिण शंभूराजे उभे होते. न राहवून कवी कलश बोलले, ‘‘राजन, अगदी
आ ामथुरेपासून ते आजवर आ ी आपली सावली बनलो आहोत. आपणच आमचे
घरदार, वतन आहात असे मानून आप ा पाठीमागून ज भर िफरतो आहोत.’’
शंभूराजां नी कलशां कडे पा न मंद त केले. ते बोलले,
‘‘किवराज, आपली सोबत णजे ानवृ ाची सावली, का शा िवनोदा ा
अखंड लहरी. आपण आमचे कुठले िम . आपण तर आमचे वडीलबंधू!’’
‘‘मग िनघायचं का आ ी आप ासोबत?’’
‘‘नको किवराज, यावेळी नको.’’ शंभूराजे कसनुसे हसून बोलले, ‘‘आपण
आम ासोबत याल तर हे िवखारी िजभां चे सरकारकून काय ओरडतील आहे माहीत?
दु , दगाबाज कवी कलशानेच भानामती केली. वे ा शंभूला तं मं क न
मोगलां ा कळपात ओढू न नेला!’’
कलश िवष तेने हसले. मा शंभूराजां ा दु रा ाचे दु :ख ां ा मुखाव न
हटायला तयार न ते. ते ा ां ना िदलासा दे त शंभूराजे बोलले, ‘‘उलट आपण
पाठीमागे राहाल, तर आम ा िहतश ूं ा हालचालींवर आपला वचक राहील. ितकडे
आ ां वर काही संकटं आली, तर आप ाला हाक तरी मारता येईल.’’
‘‘जसा आपला कूम राजन.’’ कवी कलश बोलले, ‘‘मा युवराज, आप ा
माघारी फडावर ा काही कावेबाज वृ ी शां त राहणार नाहीत. तडक महाराजां कडे
कागा ा क न ते ‘आ ां ला ह पार करा’ असाही आ ह धरायला मागंपुढं पाहणार
नाहीत.’’
संभाजीराजे स तेने हसत बोलले, ‘‘ ाची आपण िफकीर क नका किवराज.
कवी कलश ही ी काय वकुबाची आहे , हे संभाजीपे ा िशवाजीराजेच अिधक
जाणून आहे त. ां नीच तर आम ा मागदशनासाठी आ ाला आपली थम िनवड
केली होती.’’
‘‘ही मंडळी काहीही वहीम ठे वतात हो. णे आ ी रे ा ा कातडीवर बसून
अनु ाने करतो.’’
‘‘असे आरोप फ बैलबु ीचेच महाभाग क शकतात! रे ाचं कातडं िकती
जड असतं, ते कापून ायला िकती लोक लागतात, अंथरायला िकती लोक लागतील
याची क ना आहे का ा महाभागां ना?’’ किवराजां ना धीर दे त शंभूराजे बोलले,
‘‘आप ा तैलबु ीची, ा शंभूवर ा िन े ची थोर ा राजां ना पूण क ना आहे .
आमचे िहतश ू रं गवतात तसेच आपण असता आिण आपला पु खरे च एका भोंदू
मां ि का ा नादी लागला आहे , असं काही आबासाहे बां ना िदसलं असतं, तर ां नी
तुमचा के ाच टकमक टोकाव न कडे लोट केला असता किवराज!’’
कवी कलश अिधक काही बोलले नाहीत. शंभूराजां चा हात हाती धरत ते घोग या
आवाजात इतकेच बोलले, ‘‘राजन, त:ची काळजी ा.’’
दु पारी आभाळात असं ढग उठले होते. ां ा साव ा ंगारपुरावर
उतरले ा. आप ा अडीच हजार ारां सह संभाजीराजे स नगडाकडे कूच करीत
होते. ां ना आिण मे ात बसले ा राणूबाई आ ासाहे ब व दु गाबाईंना िनरोप
दे ासाठी िन े नगर िशवेजवळ गोळा झाले होते. िनरोपावेळी कवी कलशां चा कंठ
दाटू न आला होता. येसूबाईंना घेऊन आलेली पालखी एका िवराट जां भूळ वृ ा ा
बुं ाजवळ थां बली होती. येसूबाईं ा मुखावर बाळं तसूज िदसू लागली होती. डोळे
खोल गेलेले. येसूबाईंची चया भर ा आभाळासारखी दु :खाने माखून गेली होती.
ां ा डो ां तून आसवां ा झडी वा लाग ा, ते ा ां ा ने ातील काजळरं ग
गो या गालावर ओघळला. शंभूराजां नी आप ा शे ाने ां ची आसवे िटप ाचा य
केला.
येसूबाई आिण दु गाबाई राणूबाईं ा जवळ गे ा. राणूबाईंनी दु गाबाईं ा
पाठीव न हात िफरवला. ‘‘काळजी घे हो.’’ ा पुटपुट ा. शंभूराजां नी राणूबाईंना
येसूबाईं ा सोबतीला राहा असे परोपरीने समजावले, पण आ ासाहे ब बोल ा,
‘‘शंभूराजे, स नगडावर तु ां ला ामीजीं ा दारापयत पोचवेन. तेथूनच तशी
वाईकडे िनघून जाईन.’’
काहीशा ख िदसणा या शंभूराजां ना भरवसा दे त येसूबाई बोल ा,
‘‘माझी खा ी आहे युवराज, तु ां ला स नगडी ामी भेटतील. मनातली सारी
िक षं दू र होतील. हे ही िदवस जातील.’’
‘‘युवरा ी, अिधक काळ आपणही इथे ंगारपुरी रा नका.’’
‘‘तर मग?’’
‘‘लाग ाच प ा ाकडे िनघा.’’
‘‘प ा ाकडे ? ते कशापायी?’’ येसूबाईंनी अचं ाने िवचारले.
‘‘माहीत नाही का तु ां ला? आमचे आबासाहे ब आता थकलेत. कमालीचे वृ
िदसू लागलेत. ां ा त ेतीची काळजी वाहायला आपलं घरचं, जवळचं माणूस
आजूबाजूला नको का?’’ संभाजीराजे बोलले. ते ा येसूबाईं ा डो ातलं पाणी
आपोआप हटलं. नव याबाबत ा अिभमानाने ां चा माथा ताठ झाला.

૪.

अपमान आिण अवहे लनेचा अंगार िकती दाहक असतो, याची क ना फ

संवेदनशील, ािभमानी मनु ालाच असते. संभाजीराजे आप ा पथकािनशी
एकदाचे स नगडा ा दरवाजाजवळ आले; ते ा अितिवचाराने ां चे म क नुसते
ठणकत होते. अशा भणभण ा म कावरचा रामबाण इलाज णजे एक तर
खडकावर ग ासार ा धडका घेऊन म क कायमचे शां त करायचे; अथवा तुकोबा
अगर रामदास ामीं ा दजा ा एखा ा े संतस ना ा पायावर जाऊन डोके
ठे वायचे. ां ा ानमय, आ ा क पाणपोईतील अमृत चाखायचे आिण ा आधारे
जीवनातील साफ शोधायचे.
गडा ा महादरवाजात तेथील अिधकारी वासुदेव बाळकृ आिण कृ ाजी
भा र या दोघां नी शंभूराजां चे ागत केले. तेथील महालाम े जाऊन िव ां ती
ाय ा आधी रामदास ामीं ा मठा ा गाभा याम े जाऊन पोचावे असाच
मनसुबा युवराजां नी केला होता. मा अलीकडे ते िजथे िजथे जातील, तेथे तेथे दु दवा ा
काटे री फां ा ां चा पाठलाग करत हो ा. ा िदवशी युवराज स नगडावर पोचले,
ा ा नेम ा आद ाच िदवशी ामीजींनी गड सोडला होता. ते मसूरमाग
को ापूरकडे िनघून गेले होते. आणखी पंधरा िदवस तरी तेथे परतून यायची ां ची
श ता िदसत न ती.
येसूबाईं ा माघारी आता दु गाबाई ां ची काळजी वाहत हो ा. राणूबाईही आज
ना उ ा गुंता सुटेल, शंभूराजां नी धीर सोडून नये, अशी ां ची समजूत घालत हो ा.
शंभूराजेही गडावर त:चे मन रमव ाचा नाना परीने य करत होते. ां नी
गडा ा एका टोकास असले ा धा ा ा मा तीरायाचे दशन घेतले. आप ा
पाठीमागची सव शु का े दू र ावीत णून ते मा ती आिण शनीची उपासना
करीत होते. अनेकदा सकाळी आिण सायंकाळी ते संर णाचे आपले छोटे खानी पथक
घेऊन बाहे र पडत. कधी दोर तुटले ा पतंगासारखे गडा ा तटबंदीभोवती भरकटत
राहत, तर कधी रामघळीजवळ जाऊन ानसाधनेस बसत. आभाळात पां ढ याशु
ढगां चे पुंजके िदसू लागले की, ां ना येसूबाई आिण कवी कलश यां ची खूप आठवण
येई.
एके िदवशी सायंकाळी िलंब गावचा सदानंद गोसावी धावत धावत युवराजां कडे
आला. आप ा मठाचे बंद झालेले इनाम सु करावे, अशी ाने मागणी केली.
युवराजां नी दु स या िदवशी ाचा खटला ऐकायचे न ी केले. ा रा ी शंभूराजां चे मन
खूप समाधानी होते. ब याच िदवसां नंतर राजकीय कामकाजाम े ल ायची ां ना
संधी लाभणार होती. दु गाबाईंशी आिण राणूबाईंशी चचा करताना थोर ा महाराजां चा
िवषय िनघाला. ते ा दु :खीक ी झाले ा शंभूराजां कडे पाहत राणूबाईंनी िवचारले,
‘‘िकती राग धराल शंभूराजे आम ा आबासाहे बां वर?’’
‘‘आबासाहे बां ना कनाटका न माघारी येऊन िकती मिहने झालेत याचा कधी
िवचार केलाय तु ी दोघींनी?’’
‘‘िकती?’’
‘‘ते उ ा ात, चै मासात रा ात परतले. ाला एकदोन न े पुरे सहा
मिहने लोटले आहे त. आमची उमर आज िवशीची आहे . आप ा एव ा मो ा
जाण ा पु ाला ाचा िपता सहा सहा मिहने भेटत नाही. ‘भेटीस या’ असा सां गावाही
दे त नाही. आ ी त: न भेट मािगतली तर ाचा साधा जबाबही िमळत नाही. सां गा
राणूआ ा, सां ग दु गा, असं ा संभाजीनं कोणतं पाप केलं आहे ? जगासाठी
स रतेसारखं अखंड वाहणारं तुम ा िशवाजीराजां चं दय पोट ा पोरासाठी असं
कोरडं ठणठणीत का राहावं? शेवटी हा संभाजी णजे अगदीच काही तुम ा
जो ाचा भावनाशू , मुका दगड न े !’’
आभाळाम े ढग गडगडून उठावेत आिण पावसा ा पखाली ओतत ां नी
िव न जावे तसे िकतीतरी वेळ शंभूराजे तळमळत पडले होते. दु स या िदवशी
िलंब ा सदानंद गोसा ाची पूण चौकशी क न ाय दे त शंभूराजे बोलले,
‘‘आप ावर अ ाय झा ाचं िदसतं. मा याबाबतचा सरकारी कूम सुरनवीस
या ना ानं अ ाजी द ो यां नीच ायला पािहजे. तसं ां ना आ ी आजच कळवतो.’’
 सदानंद गोसा ाची चया काळवंडली. अधवट उठून, गडबडीने मुजरा करीत
गोसावी बोलले, ‘‘युवराज, असा अधवट ाय नको. आपण आप ा मु े चा ठसा
उमटवून लागलीच कागदप ं क न ा–’’
‘‘हे पाहा गोसावी, आबासाहे बां ा कारभाराची घडी आ ी कशी मोडणार?
सहीिश ाचे कागद तु ां ला सुरनवीस अ ाजी द ोंकडे च िमळतील. तु ी िचंता
नका क . सुरनवीसां ना आ ी आजच खिलता पाठवू. चारपाच िदवसां नंतर जाऊन
भेटा ां ना.’’
‘‘जशी आ ा.’’ असे णत, मान डोलावून गोसावी िनघून गेले.
आणखी चार आठवडे गेले. समथ रामदास ामी अ ािप गडावर परतले न ते.
ां ा प िश ां कडे आिण िक ावरील अिधकारी वासुदेव बाळकृ व कृ ाजी
भा रां कडे युवराज वारं वार चौकशी करायचे, कधी परतणार आहे त ामी? समथ
को ापूर, बेळगावकडे च गुंत ाचे उ र िमळे . परळी-स नगडा ा प रसरात
िफ न िफ न युवराजां ना कंटाळा आला.
मिह ाभरा ा अंतराने सदानंद गोसावी पु ा उगवले. युवराजां नी ां ना
ता ाळ िवचारले, ‘‘िमळाली कागदप ं?’’
‘‘कशी िमळतील?’’ सदानंद गोसावी वैतागून बोलले, ‘‘युवराज, आप ा
आदे शानुसार तीन ह े रायगडा ा फडापुढचे जोते बसून बसून िझजवले.
अ ाजींची आिण रा जींची टाळाटाळ आिण कु त नजरा पा न वैतागलो. शेवटी
िह ा क न अ ाजींना िवचारले. ‘पंत, खरं काय ते सां गा.’ ते ा अ ाजी बोलले,
आमचा राजा आजकाल प ा ास राहतो. स नगडास नाही! शेवटी नाराजीने गड
उत लागलो. ते ा लोकां ची चचा ऐकून खरा खुलासा झाला.’’
‘‘कोणता खुलासा?’’
‘‘लोक सां गत होते, थोर ा महाराजां ची आपणावर पिह ासारखी कृपा ी
रािहलेली नाही. ामुळेच आपण िदले ा िनकालां ना काही अथ नसतो. आप ा
आदे शाची अंमलबजावणी करायचे सोडाच, पण आपले कागदसु ा हातात ायचे
क कारकून घेत नाहीत.’’
बोलता बोलता सदानंद गोसावी गवता ा गंजीम े जळती काडी टाकून िनघून
गेले, आिण मग आग भडकतच रािहली. शंभूराजां चा चेहरा संतापाने लाल झाला!
ां ा डो ां त जणू र उतरले होते! किन दजा ा सव सेवकां ना शंभूराजां नी
सदरे बाहे र जाऊ िदले. आिण िक ाचे कारभारी वासुदेव बाळकृ यां ाकडे
संतापाने नजर टाकली. वासुदेव बाळकृ ां ची भंबेरी उडाली. ां नी युवराजां पुढे
न पणे हात जोडत सां िगतले, ‘‘राजे, ा गोसा ाचं बोलणं अगदीच काही खोटं
न तं. युवराजां नी िदले ा ायिनवा ां कडे आिण सोडले ा कुमां कडं श तो
कानाडोळा करावा, असेच व न आदे श आहे त.’’
‘‘लेखी?’’ शंभूराजां नी कमाली ा थंडपणाने िवचारले.
‘‘लेखी नाही, पण तोंडी–’’
‘‘प ाळगडाकडून? आबासाहे बां चे आदे श?’’
 ‘‘ितकडून न े , पण रायगडा न– रा जी सोमनाथ आिण इतर मंडळींचे.’’
‘‘ ावर आपण कोणता िनणय घेतलात?’’
‘‘सरकार, आ ी आपली चाकर माणसं. जे ा रायगडाकडून तोंडी आदे श
आले, ते ा ाचा खुलासा क न घे ासाठी आ ी प ा ाकडे महाराजां कडे दू त
पाठवले. मा चार मु ाम ठोकूनही, राजां कडून आ ां ला कोणतंच उ र ा
झालं नाही. सां गा! आ ी सेवकां नी कोणता अथ काढायचा?’’
शंभूराजे उदासवाणे हसले. कारभा यां पुढे काही बोलले नाहीत. मा महालाम े
ां ा ाने राहवेना. ते दु गाबाई आिण राणूआ ां ना णाले, ‘‘कनाटका न परतून
जवळपास आठ मिहने लोटले. आम ा आबासाहे बां नी आ ां ला भेट िदली नाही.
न े , आ ां ला टाळलं. इथे स नगडावर येऊनही दोन अडीच मिहने लोटले.
समथाचाही इथे प ा नाही. सां गा, आम ा हातून अशी कोणती पापं घडली आहे त की
आ ां ला रायगडा ा ामीने िझडकारावं? स नगडा ा समथानी टाळावं? युवराज
असून जेची गा हाणी ऐकायची नाहीत; आ ी एखादा ाय िदला तर तो कारभारी
कारकुनां नी जुमानायचा नाही! आम ाच माणसां ना, मातीला आिण मुलखाला जर
आ ी इतके परके वाटत असू, तर परमुलखातच सरळ िनघून गे ानं असं काय वाईट
घडणार आहे ?’’
‘‘शंभूबाळ, शां त राहा. अ र ं टळतील.’’ राणूआ ां नी युवराजां ना कवेत घेतले.
ां ना शां त करायचा वेडा य चालिवला.
ा दु पारी मा लीचे सुभेदार खेळोजी नाईक भणगे युवराजां ा भेटीसाठी आले.
खेळोजीबाबा आता स रीकडे झुकले होते. परं तु अजूनही एखा ा पोरा ा उ ाहाने
ते कारभार हाकत होते. ां ची थोर ा राजां वर अतोनात िन ा होती आिण शंभूराजां वर
खूप जीव होता. खेळोजीबाबां ना शंभूराजे बोलले, ‘‘उ ा मोठी पवणी आहे , णूनच
पिव ानासाठी आ ी आप ा मा ली े ी येणार आहोत! आम ा आगमनाची
कोणालाही खबर दे ऊ नका. उ ा पहाटे अगदी शां त िच ानं मला तुम ा रा ात
आं घोळ क ा.’’
३ िडसबर १६७८.
भ ा पहाटे च आप ा ंगारपुरी अ दलातले िनवडक तीनशे ारां चं पथक
घेऊन संभाजीराजे े मा लीकडे जायला िनघाले. तां बडे फुटता फुटता ां ची घोडी
कृ े ा काठावर जाऊन पोचली. मा ली गावाजवळ कृ ा आिण वे ा यां चा संगम
झाला होता. भ ा सकाळी गार ाम े शंभूराजे संगमाजवळ उभे होते. दो ी न ां चे
पाणी एकमेकां ना कवेत घेत होते. नदी ा अ ाड िहं दवी रा ाचा, िशवरायां चा
मुलूख होता. तर पलीकड ा काठापासून िवजापूर ा आिदलशाहीचा अंमल
चालायचा. ां चे सातारा मुलखातील रिहमतपूरचे ठाणे इथून जवळपासच होते. ा
दो ी न ां ा काठावर अित ाचीन िपंपळवृ , जटाधारी पसरट वटवृ आिण ऐनाची
मोठाली झाडे होती. ती तप यला बसले ा महान साधूंसारखी िदसत होती. आज
पवणीचा िदवस अस ाने भ ा पहाटे संगमावर भटिभ ूक, या ी-बैरागी यां ची मोठी
गद उडाली होती.
 युवराजां नी आप ा लाड ा है बती घो ाव न खाली उडी ठोकली, ते ा
खेळोजीबाबां ा िपक ा दाढीिमशात कौतुकाचे हसू फुटले. िशवबा ा पु ाचे
ागत करताना ां ची ातारी पाठ न तेने अिधकच झुकली होती.
संगमावर पूजापाठ सु होते. मा संभाजीराजां चे ल मुळी ा पूजाअचम े
न तेच. ते नदी ा पूव िकना याकडे पुन:पु ा मान वळवून पाहत होते. बघता बघता
रा सरली. संगमावरचा िहरवा प रसर उजाडला. गवंडावर पाखरां चा िकलिबलाट
आिण भािवकां चा गोंगाट वाढला. पा ाम े अनेक खोलगट पा ाचे डोह िनमाण झाले
होते. नदीतले पाणी तसे कमी होते. कमरे इत ा पा ातून काही भािवक या
काठाव न ा काठाकडे जा-ये करत होते. ां ाकडे खेळोजी लां बूनच कौतुकाने
पाहत होते. शंभूराजां नी ितथ ा एका डोहातच ान आटोपले.
नदीप ाड ा काठावरील िपकाम े अचानक काहीतरी खसखस झाली. एक
िहरवा झडा इशारा के ासारखा वर आला आिण पु ा लु झाला. ा काराचे
खेळोजींना आ य वाटले. एवीतेवी तो श ूचाच मुलूख, काय करायचे आपणाला णून
ा ाता या सुभेदाराने ितकडे दु ल केले. शंभूराजां नी गडबडीने जामािनमा घातला.
डो ावर रे शमी िजरे टोप ठे वताच ां चे प कमालीचे दे खणे िदसू लागले. कोणाचीही
नजरबंदी करणारी ां ा ने ां तली िवल ण चमक, भुरळ घालणारा तां बूस गौर वण
आिण िशवरायां सारखीच ग डी नाकाची ठे वण– शंभूराजां कडे पाहता पाहता
खेळोजींना सा ात िशवरायच आठवले. ा धुंदीम े ते युवराजां कडे फ पाहतच
रािहले.
ितत ात शंभूराजां नी लगाम खेचून आप ा राखाडी रं गा ा है बती घो ाला
टाच मारली. तसा घोडा खुषीने खंकाळला. वाघाने पुढ ा पंजावर झेप ावी, तसा
आभाळाकडे आपले खूर उं चावत तो अ जागीच म ीने फुरफुरत नाचला.
खेळोजी ा नजरे ला णभर भुरळ पडली. युवराजां नी नदीतीराव न परळी ा
िदशेने घोडा वळव ाऐवजी तो सरळ नदी ा पा ातच घातला.
संभाजीराजां ा पाठोपाठ ां ा सहका यां ची घोडीही पा ात झेपावली. सूय
उगवाय ा आधीच पलीकड ा तीरावर एक मोगली पथकाची रां ग के ाची येऊन
उभी ठाकली होती. अंगाम े जद िहरवे सदरे आिण मां डचोळणे घातलेले, लां ब लां ब
दाढीिमशातले मोगल घोडे ार, शंभूराजां कडे हरक ा नजरे ने बघत होते. राजे
पा ात उतरताच ा मु म घोडे ारां नी हवेम े आपले िहरवे बावटे आिण तलवारी
नाचव ा. ‘‘अ ा हो अकबरऽऽ’’ आिण ‘‘जय जय शंभूराजाऽऽ’’ असा ां नी एकच
िगलका केला.
ते अभ पा न ाता या खेळोजीचे काळीज चरकले. ाने आप ा
अंगावर ा व ां िनशी पुढे पा ात उडी घेतली. हातातली नंगी तलवार नाचवत आिण
शंभूराजां चा पाठलाग करत खेळोजी ओरडला,
‘‘अहो, धाकटं राजं कुठं चाललात?’’
शंभूराजां नी गरकन मान वळवली. ते दु :खीक ी रात गरजले, ‘‘खेळोजीबाबा,
संपले सारं . यापुढे तुमचा माग िनराळा आिण आमचा माग वेगळा.’’
 ‘‘असं काय वादी दु नासारखं बोलताय युवराज? िशवाजीराजाचा पु आिण
खाना ा सावलीला? अहो, पुनव हो कशी उभी राहणार अमाव े ा संगतीला?’’
खेळोजी जीव तोडून शंभूराजां ना िवनवत होते, ‘‘ब , राजे, आता यापुढं एकही
पाऊल टाकू नका. मुका ानं मागं िफरा.’’
शंभूराजां नी पा ातच घोडा पु ा गरकन मागे वळवला. ां नी आ याने पुढे
बिघतले तर खेळोजी ा पाठोपाठ आणखी तीसचाळीस मराठे पा ात उतरले होते.
शंभूराजां कडे धाव घेत होते. ां ना युवराजां ना अिवचारापासून मागे वळवायचे होते.
कदािचत ते सगळे मराठे पथक अंगावर कोसळे ल आिण आपणाला आप ा
इरा ापासून रोखेल, अशी युवराजां ना भीती वाटली. ामुळेच ते ानातून तलवार
बाहे र उपसून सावध झाले. ितत ात िजवाची पवा न करता खेळोजीने पुढे घोडा
घातला. युवराजां ा जवळपास िभडत आिण डो ां तून आसू गाळत ते ातारे हाड
कळवळले, ‘‘नको रे , नको असं वाईटवंगाळ बोलू शंभूराजा ऽऽ. तु ा या वाग ानं
िशवबा ा काळजाला घरं पडतील रं पोरा!’’
शंभूराजां नी घो ाव नच कृ ेतलं कुडचाभर पाणी हाती घेतलं आिण ते
गरजले, ‘‘ ातारबा, ा कृ ामायेची शपथ घेऊन सां गतो, यो वेळ येताच हा
संभाजी कोण आहे , कसा आहे याची िचती तु ां सवाना आणून दे ईल. स ा ीसह
जग िजंकेन आिण मगच तुम ा मुज यासाठी माघारा िफ न येईन!’’
अचानक कृ े ा वाहात आ ापा ाचा खेळ सु झाला. ‘‘थां बा ऽ थां बा
ऽऽ.’’ अशा आरो ा ठोकत मराठा वीर शंभूराजां ा पाठीशी लागले. ते युवराजां चा
घोडा वळव ासाठी नदी ा पा ातच वेडीवाकडी रं गणे काढू लागले. शंभूराजां ना
मराठे रोखताहे त, हे ल ात येताच काठावर ा मोगलां नी नदी ा पा ाकडे धाव
घेतली. ते मरा ां ा हातघाईला कडवा ितकार क लागले.
खेळोजी ातारा मुलखाचा िचकट होता. ां चा घोडा अगदी आप ा घो ा ा
शेपटाजवळ येऊन िभडतोय, हे शंभूराजां ा ल ात आलं, तसे ते गां ग न गेले. एक
वेळ खेळोजीशी तलवारीने दोन हात करणे सोपे होते. मा ‘‘शंभूबाळ, शंभूबाळऽऽ’’
असं ओरडत जर ाने युवराजां ना कवळा भ न िमठी मारली असती, तर ा मायेपुढे
युवराजां ची तलवारच गळू न पडली असती. ती िमठी चुकव ासाठी शंभूराजां नी सरळ
समोर ा काठाकडे धाव घेतली. अगदी ां ा थेट नाकासमोर खडी दरड होती. ती
पार कर ासाठी घोडा डावीकडे िकंवा उजवीकडे ितरपा वळवूनच पुढे धाव घेणे
आव क होते. परं तु पाठिशवण टाळ ा ा धुंदीतच युवराजां नी आपले जनावर
सरळ नाकासमोर रे टले. परं तु या ख ा काठाची अटकळ आ ाने ते मुके जनावर
जाग ा जागीच आपले खूर नाचवत खंकाळत उभे रािहले. संतापले ा युवराजां नी
जोरात टाच मारली आिण अितशय वेगात लगाम खेचला. तशी घो ा ा नाकातून
र ाची धार सुटली. मा पाठीवर ा आप ा ध ाची िनकड ा जनावरा ा ानी
आली असावी. ामुळेच धुंदावलेला है बती घोडा ती उभी चढण चढायचा वेडा य
करत पुढे धावला. तो सारा कारच आप ा आवा ाबाहे रचा आहे , हे घो ा ाही
ल ात आले. तरीही तो नेटाने पुढे झेपाव ाचा य क लागला आिण ा नादाम े
धाडकन खाली कोसळला. जनावरासोबतच युवराजां ा अंगाचीही दामटी ायची
वेळ आली होती. मा घोडा कोसळ ापूव च युवराजां नी पलीकड ा अंगाला उडी
ठोकली आिण त:ला कसेबसे वाचवले.
मा ा अवघड कसरतीने है बती घो ाचे पेकाट मोडले होते. बरग ा
फुट ाने ते मुके जनावर जाग ा जागी शेवटचे आचके दे त होते. ाच वेळी
काठावरचे मोगली ार ‘‘आईए युवराज, ज ी आईए’’ अशा मो ाने हाका ा
घालत होते. तर मागे खेळोजीबाबां चे दं ड पकडून काही मुसलमान िशपायां नी ां ना
रोखून धरले होते.
घो ाची छाती फुट ाने भयंकर र ाव झाला होता. ा ा नाकपु ां तून
घुरघुर असा आवाज येत होता. ा ा खुरां ची वेदनेने होणारी तडफड संभाजीराजां ना
पाहवेना. ते काठावर ा मोगली पथकाला िवस न मागे धावले. ां नी घो ा ा
जीनसामानावर ा चाम ा ा िपशवीचा बंद तोडला. ाम े साठवलेले पाणी ते
मृ ूपंथाला लागले ा घो ा ा तोंडात ओतू लागले. ा जनावराचे अंग बघता बघता
ताठ होत गेले आिण ाने डोळे िमटले, ते कायमचेच.
पु ा एकदा शंभूराजे िनधारी मनाने पलीकडची चढण चढू लागले. समोर ा
िहर ा िपकाकडे धावताना मा ां चे काळीज कालवत होते. कस ाशा भीतीचे
फास ां ना मागे खेचत होते. न ा वाटे वर पाऊल टाक ापूव च हा कसला
अपशकून णायचा? पण मग जाणार तरी कुठे ? ....मागे पडले ा या रा ात ा
काठावरची ती िपके, माणसे, ते िक े, ते महाल, ते ां चे तरी कुठे उरले होते?
समोर ा िहर ा िपकाप ाड भा ाम े काय वाढू न ठे वले आहे , हे ही नेमके
ठाऊक न ते! पण धाडस हाच मदाचा खरा दािगना न े का? आपले आजोबा
शहाजीराजे आिदलशहा ा दरबाराम े सेवाचाकरी करीत असताना आबासाहे बां नी
न ते का पुकारले बंड ा आिदलशाहीिवरोधात? आज रा ात ा अिव ासा ा
अ ाया ा गतत असेच सडून मर ाऐवजी पर ा मुलखात झेप घेऊ, परा माचे,
यशाचे कंगण लेवू आिण पु ा आबासाहे बां ा मंगल आशीवादासाठी रा ात
परतून येऊ. ासाठी िदलेरखान नामक सुवणम ा ा जब ाम े धाडसी उडी
ठोक ािशवाय आज उरले तरी काय आहे आप ा हातात?

५.
स ा ीचा छावा मोगलाईचे रान तुडवत वेगाने पुढे धावत होता. ा ा सोबत
असलेली मुसलमानी पथके बडा है दोसदु ा करत जोराची दौड करत होती. हा
संगच मोगलाईसाठी अजब होता. मरा ां चा युवराज िवनासायास मोगलां ा गळाला
लागणार होता. ा नुस ा वातने िद ीकर औरं गजेबापासून ते दि णेतील
िदलेरखानापयत सव अमीर-उमरावां ना आनंदा ा उक ाच फुटणार हो ा.
जसजसा आपला मुलूख पाठीमागे पडू लागला, तसे शंभूराजे मनातून कावरे बावरे
होऊ लागले. पेट ा वण ातून जीव वाचव ासाठी एखादा मनु बाहे र पडतो,
ते ाही वाटे तील िनखा यां चे कण चटके दे तात, िहं चावे घेतात, तशीच अव था
शंभूराजां ची झाली होती. ां ा या करणीम े धाडसापे ा जीवघेणा धोकाच अिधक
होता. वाठार गावाजवळ िदलेरखानचा सुभेदार एखलासखान आिण ाचा पुत ा
गैरत हे दोघे तीन हजाराची खडी फौज घेऊन युवराजां ची वाट पाहत उभे होते. ा
दोघां नीही युवराजां चे जंगी ागत केले. िदलेरखानाने या आधी िदले ा वचना माणे
सारे काही घडत होते.
साल ाचा घाट मागे पडला. िनरा नदीही मागे गेली. कुरकुंभ गावाजवळ
उभारले ा शािमया ासमोर िदलेरखान वे ासारखा येरझारा मारत िफरत होता.
ाने एखलासखानाला मु ाम पुढे युवराजां ा ागतासाठी पाठवले होते. पण ाचा
मराठा जातीवर िबलकुल िव ास न ता. पु ात ा लाल महाला ा छा ाम े
िशवाजीराजां नी शािह ेखानाची बोटे तोडली होती. शािह ेखान णजे िदलेरचा
दो . आपला िव ू प पंजा िदलेरखानाला दाखवत शािह ेखान अनेक वेळा रडला
होता. तापगडाजवळ िशवाजीने अफजलखानाचा कोथळा कसा फाडला, या ा
रसभ या कहा ाही खानसाहे बां नी अनेकदा ऐक ा हो ा. ामुळेच संभाजीने जरी
काराची प े िदली असली, तरी ाम े िदलेरखानाला कमालीचा धोका वाटत होता.
कदािचत िशवाजी आिण संभाजी या बापलेकां नी रचलेले हे कपटना तर नसेल ना,
अशा शंकेने ाला ासले होते!
िदलेरखान म ेच खुषीने खदाखदा हसतही होता. कारण तासापूव दोन
घोडे ार खुषीची खबर घेऊन तळावर पोचले होते. ‘‘िशवा का छोकरा अपने ल रम
आ प ँ चा,’’ ा दू तां ा ा िनरोपावर णभर िदलेरचा िव ासच बसला न ता.
पुरंदर ा जीवघे ा वे ाम े िदलेरखानाने जे ा मुरारबाजी दे शपां डयां ची मुंडी
छाटली होती, र ाने बरबटलेले हात आप ा िकनखाफी झ ावर पुसले होते,
ते ा ा ा आसुरी आनंदातही आज ाएवढी खुषी न ती.
अचानक िदलेरखानाची नजर दोनतीन कोसां वर ा सपाटीकडे पोचली.
आभाळात धुळीचे लोट उडवत धुंदावलेली घोडी म ीत पुढे पुढे धावत होती. काही
वेळातच फौज िदलेरखान ा नजरे ा ट ात पोचली. ाचा त: ा डो ां वर
िव ासच बसेना! ाने आप ा ने ां तले खुषीचे आसू पुसले. पाहतो तर समोर
नखिशखा ंगारले ा ह ी ा हौ ात एखलासखानासोबत संभाजीराजे िदमाखात
बसले होते. िशवराय आिण संभाजीराजे यां ा चेह याम े बरे चसे सा होते. िदलेर
नुसता ा हौ ाकडे वे ासारखा एकटक पाहतच रािहला.
हशमां चे पथक पुढे धावले. ां नी ह ीजवळ उताराची िशडी उभी केली. मा
िदलेरखानाने वर जाणा या हशमां ना रोखले. तो त: िशडी चढू न सरसर वर गेला.
‘‘आइये द नकी शान. शेर संभाजीराजे आईए!’’ असे णत ाने ितथूनच
शंभूराजां ना आिलंगन िदले. हाज ा या ेत आपला धाकटा भाऊ चुकावा आिण
दहावीस वषानी तो िफ न माघारी यावा, तसाच अ ानंद िदलेरखानाला झाला होता.
शंभूराजां ना कुठे ठे वू आिण कुठे नको असे ाला होऊन गेले होते.
िदलेरखानाने शंभूराजां ना दु पारी शाही खाना िदला. भागानगरी कबाब खाऊ
घातले. खानसाहे ब युवराजां पे ा चाळीस वषाने वडील होते. परं तु आपली उमर
िवस न युवराज आपले बाळपणाचे यारदो अस ासारखा बताव िदलेरखान करत
होता. हळू हळू खानसाहे बां ा नजरे ने शंभूराजां ा मुखावरची िवष ता ओळखली.
युवराजां ना िदलासा दे त िदलेरखान बोलले, ‘‘शहजादे , इं थाचा इं आिण राज ां चा
राज तो आलमगीर औरं गजेब तु ां वर बेह खूष आहे . ाची मेहेरनजर अस ावर
या जगात कोणाला डरायचे काय कारण?’’
दु पारी एका ात दोघां ा या वाटाघाटी चाल ा हो ा. इथवर पोचले ा
मरा ां ा ािभमानी युवराजाला उगाच काहीतरी मूखपणा क न बुजू ायचे
नाही, तर ेमा ा पायघ ा घालून आप ा मुलखात घेऊन यायचे यासाठी
िदलेरखान खूप द ता घेत होता. तो शंभूराजां ना चेतवीत बोलला, ‘‘शहजादे , यापुढची
तुमची िजंदगी णजे खूप मजा. िबलकुल िफ मत करना शहजादे ! आप ा
नाराजिगची आिण रायगडावर ा बेबनावाची पुरी खबर आहे तुम ा ा भाईजानला.”
शंभूराजे ग होते. िदलेरखान िव ासाचा हात पुढे करत बोलला, ‘‘लेिकन
शहजादे , मायेने अंधे होऊन आपला िशयासती मजहब िवसरायचं पाप कधी क
नका. राजाने आपली कूमत सां भाळताना आपली मां , बाप, यारदो , मेहमान या
सवाना आप ा क ातच ठे वायला हवं. उ ा तुमची सौतेली माँ सोयराराणी आप ा
बछ ासाठीच रा मागणार आहे . ित ा इ े पुढं तुमचे अ ाजान िशवाजी शरण
जाणार! शेवटी आप ा ा या औरती ा ह ापुढे राजा दशरथानं तरी काय केलं?’’
शंभूराजे काहीसे दचकून हसत बोलले, ‘‘ णजे आपण रामायणाचाही
अ ास....?’’
‘‘जेथे अंमल चालवायचा ितथली अबोहवा जोखायलाच हवी. ितथ ा भुतां ची
आिण दे वतां ची जानकारीही ठे वावी लागते. लेिकन िफ मत करना. िहं दु थान ा
पातशहाची, औरं गजेबाचीच तु ां वर मज आहे .’’
“शुि या खानसाहे ब.’’
‘‘ ासाठीच सां गतो शहजादे , आप ा िबरादरीला सोडून इकडं आ ाचं दु :ख
मानू नका. तुमची पुराणे पढा, इितहास वाचा. रावणाने आप ा भाईजानशी जंग केला.
कुशलव रामाशी, धमराज आप ा मामा शकुनीशी, एवढं च न े तर द ुरखु
औरं गजेबही आप ा बु ा बापाबरोबर लढले, जंग के ािशवाय फतेह नाही आिण
फ ेहिशवाय कीत नाही.’’
िदलेरखानाला अजून बरीच दौड पार पाडायची होती. कदािचत आप ा
युवराजाचे मन वळव ासाठी त: िशवाजीराजे आपली बला फौज घेऊन
पाठलाग करतील, याचीही भीती खानाला वाटत होती. णूनच ाने डे रेदां डे गुंडाळू न
पुढचा र ा चालायचे आदे श आप ा फौजेला िदले. कुरकुंभला शंभूराजां ा झाले ा
ागतापे ा अिधक भ , िदमाखदार ागताची तयारी बहादू रगडावर सु
अस ाचे शंभूराजां ना समजले.
बहादू रगड हे नाव कानावर पडताच संभाजीराजां ा घशाला कोरड पडली.
ां ा ताणले ा चयमागचे कारण खानालाही कळे नासे झाले. मोगलां ची पथके
पुढ ा ओढीने धावत होती. आता स ा ी ा डोंगररां गा मागे पड ा हो ा.
भीमेकाठचा िहरवाचार मुलूख लां बून िदसू लागला होता.
द न ा मुलखाची जबाबदारी याआधी औरं गजेबाने आपला दू धभाऊ
बहादू रखान कोकलताश जाफरजंग या ावर सोपवली होती. ानेच भीमा नदी ा
काठी पेडगावजवळ एक भलादां डगा भुईकोट िक ा बां धला होता. बहादू र
कोकलताशने त:चेच बहादू रगड असे नाव िक ाला िदले होते. िशवाजीराजां ा
रा ािभषेकानंतर रायगडावरील महालाम े शंभूराजां ा कानावर थमच
बहादू रगडाचे नाव पडले होते. ा भुईकोटावर नुकतेच भारी िकंमतीचे दोनशे
जाितवंत अरबी घोडे आिण एक करोड पयां चा खिजना येऊन पोच ाची प ी
बातमी िशवरायां ना ते ा समजली आिण ा न ा दौलतीचा सुगावा लागताच िशवराय
कमालीचे सावध झाले.
एके िदवशी अचानक िलंपण गावाकडून पि म िदशेने दोन हजार मराठा ार
लपतछपत बहादू रगड ा वेशीकडे येत अस ाची बातमी समजली, ाबरोबर
द नचा सुभेदार बहादू र कोकलताश खूप खूष झाला. ाने पि मेकडील
दरवाजावर मु ाम पहारे सैल ठे वायचे आदे श िदले आिण यु ीने दोन हजारां ची मराठा
फौज आत घेतली. परं तु िक ात खडा पहारा दे णा या हजारो मोगली ारिशपायां ना
मरा ां नी पािहले, ाबरोबर ां ची गाळण उडाली.
घाबरगुंडी उडालेली ती मराठा फौज भैरोबाकड ा वेशीजवळू न घाब न बाहे र
पळू लागली. ाबरोबर बहादू रखान खुषीने पागल झाला. ाचे सारे सै मरा ां चा
जीवघेणा पाठलाग क लागले. तेव ात मराठा फौजेने समोर ा सर ती नदीचे
छोटे पा ओलां डले. ते सारे टाकळी, जलालपूर आिण शेडगाव ा रानाकडे जीव
वाचवत धूम पळू लागले. तसा बहादू रखानाला आणखी चेव चढला.
आता बहादू रगडची तटबंदी एकटीदु कटी आिण भकास भासू लागली होती.
िक ात राहणारी यापोरे , आचारी-पाणके आिण नोकरचाकरच फ मागे उरले
होते. िक ा ा बारा वेशींचे दरवाजे बंद कर ाइतकीही िशबंदी मागे उरली न ती
आिण तेव ात दू र का ी ा बाजूला झाडाझुडपां त, ओ ाओघळीत लपून बसलेली
सात हजाराची मु मराठा फौज अचानक सरसावून पुढे आली. िक ावर ां ना
काडीचाही ितकार झाला नाही. दोनशे अरबी घो ां ची दावण घेऊन मराठे ितथून
िनघून गेलेच, परं तु जाता जाता वाघाने मेलेले हरीण पाठीवर टाकून ावे, तसा ां नी
एक करोड पयां चा खिजनाही लंपास केला होता. यु बाज िशवाजीराजां नी
श वान मोगलां ना पु ा एकदा का जचा घाट दाखवला होता. िदवसाढव ा
झाले ा ा लुटीने बहादू रखान प ा ापाने आपले डोके बडवत होता. तो ख या अथ
पेडगावचा शहाणा िनघाला होता.
आज शंभूराजे मा िवल ण दबावाखाली होते. आपण रा ाचे नाव
वाढिव ासाठी की बुडव ासाठी चाललो आहोत हे च ां ना उमजत न ते. दू रवर
औरसचौरस बहादू रगडाची तटबंदी िदसू लागली. उज ा हाताला भीमा नदीचा
िवशाल डोह िदसत होता. शंभूराजां ा ागतासाठी शहाजणे, कण, ताशे अशी मंगल
वा े वाजत होती. ह ीवर ा खवासखा ात युवराजां शेजारी िदलेरखान खान बसला
होता. िक ा ा तटबंदी ा आत मोगलां नी दि णेतले एक मोठे नां दते, बोलते नगर
वसवले होते. गावामधील मा ाहवे ां ा मा ां वर आिण बु जां ा उं च टोकां वर
औरं गजेबाची चाँ दिसता याची िहरवी िनशाणे डोलताना िदसत होती.
बहादू रगडचा भुईकोट िक ा मोगलां ा अहं काराचे तीक होता. इथ ा
िचरे बंदी िभंती आिण बळकट बु ज म वाल होते. ते द न ा मातीला क टा-
समान मानत. याआधी बहादू रगड ा रिहवाशां नी दि णेतील सरदारां ना आप ा
वेशीतून खाली मान घालत, हातात नजरा ाने भरले ा िह यामो ां ा पराती तोलत
येताना अनेकदा बिघतले होते. अनेक द नी अमीरउमरावां चे ागत चाबका ा
कोर ां नी केले गेले होते. परं तु आज थमच दि णेतील एका उम ा राजकुमाराला
ह ीवर बसव ात आले होते. ाचा िदमाखदार जुलूस िनघाला होता. मा ां वर,
छतां वर आिण ग ीमोह ां त गोळा झालेली यापोरे िशवाजी ा पु ाकडे
कौतुकाने पाहत होती.
आज ा िमरवणुकीत उ ाहाचा जलवा होता. थाटमाट होता. परं तु उगाचच
कुठे तरी, काहीतरी करप ाचा भास शंभूराजां ना होत होता. भले िमरवणुकीने असो,
पण श ू ा नगरात असे िनघून येणे, िशवाजी ा पु ाने मोगली म बदारां ना
कुिनसात करणे, हा आपला मान की अपमान? िवजय की पराजय?
युवराजां ा तोंडाला कोरड पडली. चाम ाची िपशवी तोंडाला लावून ते
घटाघटा पाणी िपऊ लागले. परं तु ां ची तहान मा शमत न ती.
भीमेकाठचा तो भ भुईकोट सुमारे सहाशे एकर जिमनीम े पसरला होता.
आत ा तटबंदीम े मोगलां चे नगर पसरलेले. बाहे रची तटबंदी पूवकडे सुमारे दीड
कोस अंतरापयत पसरली होती. ितने भीमेस िमळणा या छो ा सर ती नदीलाही
आप ा कवेम े घेतले होते. राजगड, रायगड अशा डोंगरी िक ां वरील राहणीची
युवराजां ना सवय होती. ामुळेच बहादू रगडावरील काटकोनातील मा ा– हवे ा
पाहताना, आिण उं च मंिदरां ची आिण मिशदींची िशखरे आजमवताना शंभूराजां ना
बालपणी बिघतलेले आ ा शहरच आठवत होते. बहादू रगडावर साठस र हजार
रयतेची आिण ल राची व ी होती. अरबी, इराणी खोजी, मोगल, द नी मुसलमान,
मराठा ारिशपाई, सगळीकडे वरच ा असलेले उ रे चे मोगल, कुणबी, कारागीर,
िभ ी आिण पाणके अशा नाना जातीं ा आिण नाना रं गवणा ा लोकां ची इथे नुसती
रे लचेल उडाली होती.
भुईकोटा ा मधोमध उं चव ावर बहादू रखानाने एक मोठा चौसोपी महाल
बां धला होता. ा सागवानी आिण िशसवी महालाला पडदे िकंवा िभंती न ा.
ामुळेच ितथे आमसभेत बसले ा रा क ाना आिण रयतेला तटापलीकड ा
भीमे ा पा ाचे सहज दशन होई. ा भ महालाम े आज संभाजीराजां ना
मोगलां तफ मानाची व े िदली जाणार होती. ासाठी िझरमु ा, पताका आिण
कलाबुता ा गों ां नी उभा महाल ंगारलेला होता. एकूणच सारा थाट कंदाहारी
नख यावरही ताण करणारा होता.
 िदलेरखाना ा सोबत शंभूराजे जे ा ा महालाम े वेश क लागले, ते ा
िदवाळीसारखी रोषणाई सु होती. मोह ां तून आिण ग ां तून आपटबार आिण
भुसनळे उडत होते. ितथ ा भ तटां वर चं ोती उजळत हो ा. ां चा
िदमाखदार, लखलखता काश भीमे ा संथ पा ावर लवलवताना िदसत होता. ती
सारी रोषणाई खदखदा हसत बाजू ा अंधाराला सां गत होती,
‘‘िशवाजीचा पु संभाजी मोगलां ना िमळाला ऽऽ’’
समारं भात शंभूराजां ा परा माचे पोवाडे गायले जात होते. ां ना उं ची व े,
र हार अपण केले गेले. चौफेर बसले ा दरबारी दरकदारां व न युवराजां ची नजर
िफरत होती. इत ात समोरच बसले ा, शंभूराजां कडे टकमक पाहणा या एका उं च
आिण शेला ा उमरावाने शंभूराजां चे ल वेधून घेतले. ा गृह थाची दाढी मोगली
वळणाची होती. अनेक िदवस पर ां ा सहवासात वावर ाने ाचा िलबास,
जामािनमा, अगदी डोईवरचा मंिदलही प ा मुसलमानी वळणाचा िदसत होता, पण
तो जातीचा मराठा होता. शंभूराजां नी ा ा नजरे ला नजर दे ताच ाने कु त चेहरा
केला आिण नाराजीने दु सरीकडे नजर वळवली. ब याच िदवसाने भेटणारा तो उमराव
णजे बजाजी नाईकाचा पु महादजी होता. ाचे संभाजीराजां ा थोर ा बिहणीशी
सखुबाईंशी ल झाले होते.
आज श ू ा िशिबरात िशवपु ाचा मोठा स ान चालला होता. मा
बहादू रगड ा गालावर छ पती िशवाजीने मारलेली दु सरी सणसणीत चपराक अ ािप
बहादू रगड िवसरला न ता. जे ा िशवराय कनाटका ा दीघ मोिहमेवर िनघाले होते,
ते ा आप ा अनुप थतीत कदािचत दि णेचा मोगलां चा सुभेदार बहादू रखान
जाफरजंग आप ा रा ाला ास दे ईल, याची ां ना भीती वाटत होती. ासाठीच
ां नी खानाशी समेटाचे बोलणे चालू ठे वले होते. ‘‘िहं दवी रा ातील मह ाचे सव
िक े औरं गजेब पातशहापुढे नजर क न आपण िबनशत शरणागती प रत
आहोत. आता या वयाम े आ ां ला फ शां ती हवी आहे -’’ अशा मजकुराचा
तहनामा घेऊन जे ा मरा ां चे दू त त: न बहादू रखानाकडे गेले, ते ा सुंठेिवना
खोकला जाणार अस ाचे समाधान ाला वाटले. काबूल, कंदाहार आिण
अफगिण ानकड ा कटकटीम े गुंतले ा औरं गजेबा ा मनाला हा ाव
णजे मोठी जीतच वाटली.
बोलाचाली आिण राजीखुषी झाली. ा करारना ास पूण आकार दे ासाठी
िशवाजीराजां नी फ एकच अट घातली होती. करारप ावर पातशहा ा हाता ा
पंजाचे ठसे उमटवायला हवे होते. बहादू रखानाने ही अट हसत हसतच ीकारली.
पंजाचे ठसे उमटव ासाठी कागदप े िद ीकडे रवाना झाली. ती परत आली की
समेटाचा करार पार पडणार होता. ा आनंदा ा बेहोषीत खानाने राजां ना आप ा
मोह तीचे तीक णून काही भेटी ायचे िनि त केले होते. ासाठी एक अ ल
जातीचा ह ी आिण चंदनाची पालखीही तयार ठे वली होती. ा करारमदारा ा अटी,
ते बोटां चे ठसे, हे सारे उपचार पार पाड ाम े बरे च मिहने िनघून गेले. तेव ात
िशवरायां नी कनाटकची मोहीम खुबीने उरकून घेतली होती. ितकडून ते माघारी आले
आिण खानाचे दू त जे ा कराराची कागदप े घेऊन गेले, ते ा िशवाजीराजां नी तो
समेटच धुडकावून लावला. पु ा एकदा बहादू रखान तोंडावर आपटला. तो
औरं गजेबा ा रोषाचा धनी झाला आिण दि णेची सुभेदारीही गमावून बसला.
तो सोहळा चालू असतानाच िदलेरखानाने ितथे एका बाजूला आपले बोट केले.
ा कोप यात ंगारलेला, उं चाखासा ह ी झुलत होता. ा ाकडे नजर टाकत
िदलेरखान बोलले, ‘‘शहजादे , दीडदोन वषामागे तु ां मरा ां ना नजर कर ासाठी
हाच ह ी बहादू रखान साहे बां नी तयार ठे वला होता. तोच आ ी तु ां ला आज पेश
करणार आहोत.’’
‘‘का हो?’’
‘‘ टलं, राजाला नाही, िनदान शहजा ाला तरी ही बि सी ावी! काय तकदीर
आहे पाहा ा गजा ल ीचे!’’
या िनिम ाने आप ा परा मी िप ा ा बहादु रीची शंभूराजां ना पु ा एकदा
आठवण झाली. ितत ात िदलेरखान उठले. ां ा हाताम े चां दीचे तबक होते.
खाशां ा जमावाकडे हात उं चावत िदलेरखान खुषीने बोलले, ‘‘आ ी शंभूराजां -
साठी आणलेला हा शाही िलबास आिण सुवणालंकार, िहरे जवाहारात आम ामाफत
युवराजां चे साले महादजी नाईक िनंबाळकरच ां ना पेश करतील.’’
भोवताली ा तुडुंब गद ने िदलेर ा ावाला जोराने टा ा वाजवत पािठं बा
िदला. कसनुसा चेहरा करीत महादजी नाईक उठून उभे रािहले. परं तु उठता उठताच
ां ा पाठीला जोराची उसण भरली. आपले तोंड वाकडे करत ते पु ा तसेच
आप ा जागेवर खाली बसले. ते ा िदलेरखानाने त:च मानव े दे ऊन युवराजां ना
स ािनत केले. िदलेरखान लोकां ा गद कडे हात वर क न उ ाहाने बोलला,
‘‘शहे नशहा औरं गजेबसाहे बां ा वतीनं आ ी संभाजीराजां ना सात हजाराची
मनसब जाहीर करत आहोत. ां ना ‘राजा’ हा िकताब आ ी बहाल करतो आहोतच.
िशवाय यापुढे ां ना राजा ाच मानमरातबानं वागिवलं जाईल!’’
सोहळा उरक ावर िदलेरखानासह अनेकां नी शंभूराजां ना ा ह ीवर बसायचा
आ ह धरला. ां नी ा अंबारीमधून आप ा हवेलीकडे िनघावे, असा मंडळींचा
आ ह होता. मा संभाजीराजां नी तो स ान धुडकावून लावला. आप ा हवेलीकडे ते
पायीच परतले. िदलेरखानां नी आत ा बालेिक ातच शंभूराजां ा मु ामाची
व था केली होती. महादजी िनंबाळकरां चा मु ाम शेजार ाच सदनात अस ाचे
शंभूराजां ना समजले. झोपी जा ापूव आप ा मे ा ा त ेतीची चौकशी
करावी, असे युवराजां ा मनात आले. युवराज त:च महादजीं ा समोर जाऊन उभे
रािहले. समोर ा िबछायतीवर बसलेला महादजी जागचा हलला नाही, की ाने
शंभूराजां ना काडीचाही आदर दाखिवला नाही. ते ा युवराजच ां ना बोलले, ‘‘कशी
आहे आपली तिबयत दाजी?’’
‘‘ठीक आहे .’’ महादजी गुरगुरले.
‘‘खोटी खोटी उसण भर ावर कळा तरी कशा येणार णा!’’
महादजींनी घु ातच संभाजीराजां कडे पािहले. बाजूला पचकन थुंकत ां नीच
उलट सवाल केला, ‘‘िशवाजीला सोडून तू इकडे कशाला आलास संभा? काय गरज
होती इथं यायची?’’
‘‘आप ा मे ासारखंच दु स यां चं गुलाम ावं टलं!’’
‘‘उगाच आम ा दु ःखावर डाग ा दे ऊ नकोस संभा. आम ासारखे
सरं जामदार मराठे गे ा अनेक िप ा पर ां ा चाक या करत आलेच आहे त रे !
परं तु तु ी दोघा बापलेकां नी िहं दवी रा ाचा जो दे खावा मां डला होता, तो तरी पूण
करा.’’
महादजींचे बोल युवराजां चे काळीज िचरत गेले. ां ा चयवरची दरबारची ती
उ वी कळा कुठ ा कुठे पळू न गेली होती. ऐ याने नटले ा ा नगरीम े
शंभूराजां ना खूप एकाकी आिण उदास वाटू लागले होते.
दोन िदवसां तच रिहमतपुरा न लां बचा वास करत शाही मेणे बहादू रगडावर
येऊन पोचले. मोगलां ा रा ाकडे पळू न जाताना कदािचत आपला पाठलाग होईल,
संगी झटापटी उडून तलवारीला तलवार िभडे ल, या भीतीपोटीच स नगडा– व न
बाहे र पडताना शंभूराजां नी दु गाबाईंना सोबत घेतले न ते. उलट ां ना जवळ ा
मोगली ठा ावर रिहमतपूरला आप ा काही िव ासू सेवकां माफत पाठवून िदले
होते. ितथ ा ठाणेदाराने आता ां ना बहादू रगडला सुख प पोचवले होते.
मा दु गाबाईंसोबत राणूबाईंना बिघत ावर शंभूराजां ना खूप ध ा बसला.
ां नी काळजीने िवचारले, ‘‘हे काय क न बसलात आ ासाहे ब? वाईकडे
घरसंसार, लेकरे बाळे , सारा सरं जाम आिण नातीगोती सोडून इकडं कशासाठी
आलात?’’
‘‘शंभूबाळ, आमची िचंता क नका. मा तुमचीच काळजी वाह ासाठी आ ी
अ ाहासाने दु गाबाईंसोबत इकडं आलो आहोत.’’
‘‘पण आ ा-?”
‘‘जाऊ दे शंभू. तु ां ला ना कधी आईची सावली लाभली. आजी िजजाऊसाहे बही
नाहीत. आबासाहे बां नीही तु ां कडे पाठ िफरवली. घरचं एखाददु सरं मायेचं नको का
कोणी तुम ाबरोबर?’’
आ ासाहे बां ा बोल ावर शंभूराजां ना काहीच बोलता आलं नाही.
िदलेरखानाने युवराजां साठी सुंदर, उं ची हवेली, पुरेसे नोकरचाकर आिण ही
पुरवले होते. शंभूराजां ा हवेलीमागेच एक बसके घर होते. ा जुनाट वळणा ा परं तु
दगडी फरसबंदी मजबूत घराम े कोणा राजबं ाला जखडून ठे व ात आले होते.
आप ा हवेलीतील उं च माडीव न कधी िदवसा तर कधी रा ी शंभूराजां ची नजर ा
रह मय घराकडे वळायची. ा घराचा दरवाजा कोणी उघड ाचा आवाज कधी
युवराजां नी अथवा दु गाबाईंनी ऐकला न ता. ितथे जखडले ा राजबं ाची अव था
मो ा साप ात बां धून ठे वले ा जनावरासारखीच होती. ामुळेच की काय ा
बं ासाठी िदवसातून दोन वेळा खडकी ारे च खाना आत टाकला जायचा.
कधी िदवसा ा तुटपुं ा काशात तर कधी रा ी मेणब ी ा थो ाशा
उजेडात ा राजबं ाचा चेहरा िदसायचा. तो साठीकडे झुकलेला, म म हाडापेराचा
आिण िवल ण बोल ा डो ां चा मुसलमान बु ा होता. साधा कैदी णून एखा ा
अंधा या तळघराम े फेकून दे ाऐवजी राजबंदी मानून ब यापैकी जुनाट घरात ाची
व था लावली होती इतकेच. थो ाच िदवसां त ा बं ाचे नाव िमयाँ खान असून तो
अथणीचा सुभेदार होता, एवढी खबर शंभूराजां ना समजली. मा ा ा वतनाव न
तो कोणी भला मनु असावा, आिण दु दव णूनच ा बंदीखा ात खतपत पडला
असावा, असे ां ना वाटले.
दोन मिहने लोटले तरी िदलेरखानाचे पुढचे धोरण समजत न ते. श ू ा
िशिबराम े संभाजीराजां चा जीव नुसता कोंडत होता. बहादू रगड ा ा जालीम
हवेलीम े काही के ा ां ना झोप यायची नाही. आईभवानी ा नावाने ग ाम े
बां धलेला ताईत ते पुन:पु ा आप ा डो ां समोर धरत. आप ा मातीची, मुलखाची
आिण िवशेषत: लाड ा आबासाहे बां ची ां ना आठवण दाटू न येई. डो ां समोर
येसूबाईं ा ने ातील ेरणादायी बा ा उ ा राहत. ां चे ते गां जलेपण, ती बेचैनी
आिण ती तडफड पा न दु गाबाई आिण राणूबाईंचा जीव थोडा थोडा होई. युवराजां पे ा
ां चेच अिधक जागरण होई. आप ा पतीला मािनसक, भाविनक आधार ायचा
दु गाबाई खूप य करत.
एके रा ी कस ाशा भयंकर ाने शंभूराजां चे काळीज कुरतडून टाकले. ते
अचानक उठून घाबरे होऊन िबछायतीवर बसून रािहले. आजूबाजूची िलंबाची झाडे
वा याने वाजत होती. दु गाबाई घाब न युवराजां ा मुखाकडे पाहत हो ा.
शंभूराजां ा डो ां समो न ते भयंकर हलता हलत न ते. िदलेरखानाने पेश
केलेला तो ंगारलेला ह ीच खवळला होता. ाचे खां बासारखे अवजड पाय
शंभूराजां चे अंग तुडवून तुडवून ां चे तुकडे तुकडे करत होते! युवराजां चे अवघे शरीर
र बंबाळ झाले होते!
标
 ५.

अजगरा ा िवळ ात

१.

बहादू रगडची पोलादी तटबंदी भेदून मराठी घाटणीचे दािगने िवकाय ा उ े शाने
एक सोनार आत बालेिक ात येऊन पोचला. तो महाड-पोलादपूरकडचा राहणारा
होता. जुबान िमठास, संभाषणाम े चतुर. णूनच की काय ाने अनेक िकंमती
दािगने िवकत ायला दु गाबाईंना भाग पाडले. तेथेच पडवीवर शंभूराजे आ ाचे
पा न ाने हळू च लाखमोलाची खबर दे ऊन टाकली.
‘‘धाकलं महाराज, तु ां वर दे वीची कृपा झाली. पोटी ल ी ज ाला आलीय.
बाळ आिण बाळं तीण दोघंबी ंगारपुरात सुख प आहे त.’’
ती खबर ऐकूनच शंभूराजां चे दय मायेने भ न आले. ां नी आप ा ग ातला
कंठा काढला आिण ा जासुदाला बहाल केला. आप ा पिह ा अप ा ा,
भवानीबाई ा ज ावेळी आपण ंगारपुरात उप थत असायला हवे होते; तेथे आपण
ह ीव न िजलेबी वाटली असती, असे शंभूराजां ना वाटले. शंभूराजां नी आप ा
खिज ातील िह या ा दोन िबंद ा भवानीबाळाला दे ासाठी ाच जासुदाकडे
सुपूत के ा. आप ा सानुली ा इव ाशा हातां म े ा िकती चमकून िदसतील, या
केवळ क नेने ा दोघां ाही अंगावर सरस न काटा उभा रािहला.
आप ा हवेली ा माडीतून– िवशेषत: माग ा गवा ातून शंभूराजां ची नजर
अनेकदा ा काळपट, रह मय घराकडे जायची. ां ना अधेमधे िमयाँ खान िदसायचे.
अथणी ा ा आिदलशाही सुभेदाराब ल ां ना बरीचशी मािहती ा झाली होती.
मुळात तो आिदलशाही सेवेत असला तरी ाची आिण ा ा घरा ाची िन ा ही
िद ीकर मोगल पातशहां शीच होती. िमयाँ खानही दि णेतील खबरा औरं गजेबाला
पोचवणे, मोगलां चे िहत जपणे, अशी कामे पाहत होता. परं तु ा ा वै याने डाव
साधला होता. ा ा िवरोधात औरं गजेबाकडे कागा ा के ा हो ा. आलमगीर
आधीच संशयी भावाचा, ाला इतके िनिम पुरेसे होते. ाने आप ा फौजेचा
बेहडा रा ी अथणीवर पाठवला होता. िमयाँ खानला कैद क न बहादू रगडावर
फरफटत आणले होते.
हळू हळू एक गो कषाने शंभूराजां ा ानात येऊ लागली. मराठी रा ाचा
युवराज णून ां ना आत गडावर िकतीही िफरायची मुभा असली तरी, मा ां ा
हवेली ा आजूबाजूने रा ीबेरा ी ग ीची पथके दब ा पावलाने िफरत असत.
युवराजां वर पाळत ठे वीत. कधी शंभूराजे आपली वेस ओलां डून िदवसा पलीकडे
सर ती नदी ा बाजूला िनघाले की, संर णा ा नावाखाली ां ा आगेमागे अनेक
ल री बेह ां ची भुतावळ धावतच असायची. कधी ते समोर ा बाजूला भीमा
नदी ा िवशाल पा ा ा काठाने रपेट मा लागले, तरी ितथेही ां ावर पाळत
राही. एके िदवशी या सा याचा शंभूराजां ना वैताग आला. ां नी िदलेरखानाला सरळच
सवाल केला, ‘‘खानसाहे ब, आ ी आपले मेहमान आहोत की बंदीवान?’’
बु ा िदलेरखान मनापासून हसत बोलला, ‘‘िशवाजीचा पोर णजे काय
मंडीतली स ी वाटली? आपण मरा ां चे शहजादे आहात. िहं दु ानातले एक
मौ वान र आहात. आपली काळजी नको का वाहायला?’’
िदलेरखानाचे आप ाब ल नेमके काय धोरण आहे हे शंभूराजां ना लवकर
समजत न ते. ामुळेच ते बेचैन, बेताब होत होते. एवढा मोठा मोहरा आप ा हाती
लागला आहे , अशी खुषीची खबर िदलेरखानाने तातडीने िद ीकडे धाडली होती.
परं तु ती खरी मानायला औरं गजेबाचे मन तयार होईना. ाने आप ा खास
लोकां कडून ा गो ीची शहािनशा करायचे ठरवले. िशवाजीचा पोरगा णून आप ा
छावणीत येऊन पोचलेला त ण खरे च िशवपु आहे की, ाचा तोतया हे तपासून
पाहणे गरजेचे होते.
िद ीचे धोरण काय राहील, हे िदलेरखानाला समजेना. ामुळे िदलेर ा तरी
िदलाम े काय आहे , हे शंभूराजां नाही उमगेना. िदवस सरत न ते. रा ी जाता जात
न ा. शंभूराजां ची बेचैनी खूप वाढत होती. जीव अखंड तळमळत होता.
एके रा ी ां नी पाठीमाग ा रह मय घरात मेणब ीचा उजेड पािहला.
खडकी ा तोंडाशी िमयाँ खान येऊन बसला होता. कस ाशा अतीव दु :खाने ाला
बेजार केले होते. ा ा डो ां तून अखंड अ ू वाहत होते. ा ा नाकाचा शडा
अितशोकाने लालेलाल झालेला. म ेच तो त:वर गु ा करायचा. वैतागून
खडकी ा गजावर डोके आपटायचा.
दु स या िदवशीही दु पारी दु गाबाईंनी तेच पािहले. शंभूराजां चे ल ितकडे
वेधत ा बोल ा, ‘‘कस ा दु :खाने तो पोळतोय िबचारा कोणास ठावे! कालपासून
पाहातेय ा ा आसवां ची धार काही तुटलेली नाही.’’ दु स या रा ीही शंभूराजां नी
कालचेच क ण पािहले. माशाचे िजवंत िप ू कोणीतरी ताप ा त ावर
दु पणाने टाकावे, तशीच िमयाँ खानची अखंड तडफड चाललेली होती. ती पा न
शंभूराजे दु गाबाईंना बोलले, ‘‘आपण सकाळी भैरोबा ा दशनाला घरा ा
पाठीमागूनच जाता ना?’’
‘‘हो, का हो?’’ दु गाबाईंचा .
‘‘उ ा सकाळी उजाडाय ा आधीच जा ना दशनाला. जाता जाता त: ा
 खडकीलाच िवचारा ितचं दु :ख! पण हा िवषय उगाच नोकरचाकरां ा हाती लागू नये,
णून आपण त:—’’
भ ा सकाळी, झुंजूमुंजू ा वेळी आप ा िव ासात ा खास दोन दासी घेऊन
दु गाबाई हवेलीतून बाहे र पड ा. पिह ा सूयिकरणां बरोबर ा भैरोबाचे दशन घेऊन
हवेलीम े परत ासु ा. माडीवर शंभूराजे ां चीच वाट पाहत खोळं बून उभे होते.
दु गाबाई ितथे येऊन पोच ा आिण भारावले ा सुरात सां गू लाग ा,
‘‘िबचारा खूप भला माणूस िदसतो. औरं गजेब पातशहाने ाची फसगत के ाचं
दु :ख ाला आहे च, पण आता मा दु स या एका घरे लू दु :खानं ाला वेडंिपसं क न
टाकलं आहे .’’
‘‘काय कार आहे तरी काय?’’
‘‘ ाची बेगम बाळं तपणातच वारली. परं तु ित ा पोटी दोन आव ाजाव ा
मुली झा ा आहे त. ा दो ी लेकींना आईमाघारी वाढव ातच िमयाँ खानने ध ता
मानली. सहा मिह ां मागे ां ची िवजापूर ा एका जमीनदारा ा दोन मुलां शी शादी
ठरली आहे . शादीचा सोहळा मा चारच िदवसां वर येऊन ठे पला आहे .’’
‘‘बरं मग?’’
‘‘िमयाँ खानाने आप ा जावयां साठी मोठं दहे ज कबूल केलं होतं. ा मुलींना
आईही नाही आिण इकडे बाप ऐनवेळी बंदीखा ात. ाला वाटतंय, वा ात ा
गडीमाणसां कडून शादी नीट पार पडणार नाही; ती कदािचत मोडली जाईल. दु दवाने
ाचा दोष मा मुलीं ाच कपाळी गोंदला जाईल. ां ाम ेच काही खोट आहे असं
दु िनया समजेल, आिण ां चं भिव बरबाद होईल, ा एकाच िवचाराने ा दु दवी
बापाला अ रश: वेडंिपसं केलं आहे .’’
ती सारी कहाणी ऐकून शंभूराजां चे मन वून गेले. ा िदवशी हवेली ा स ातून
ते अ थपणे बाहे र नजर टाकत होते. अजून िदवस का मावळत नाही, णून बेचैन
होत होते. एकदाचा अंधार पडला. आिण मग शंभूराजां ा ा हवेलीतील हालचालींना
अनेक पाय फुटले. ां नी आप ा मुदपाकखा ाम े काम करणा या जै ुिदनला
बोलावून घेतले. ा जाडजूड अंगा ा दाढीवा ा ाता या जै ुिदनकडे ते खुषीने
पाहतच रािहले. ाच वेळी ां नी आप ासोबत बहादू रगडावर आले ा ारां पैकी
तीन बहादु रां ना ितथे मु ाम पाचरण केले होते. शंभूराजां नी रा ी ा अंधारात
जै ुिदनला घेऊन आप ा खास िव ासू सहका यां ना ा रह मय घराकडे पाठवून
िदले.
त: शंभूराजे हवेली ा दाराम े येऊन फटाके उडवू लागले. ां ची
गडीमाणसेही चं ोती आिण आपटबाराचा आनंद लुटू लागले. आजूबाजूला
सगळीकडे गडबड उडाली. शंभूराजां चे काही सेवक ितथे गोळा होणा या मंडळींना
िजलेबी वाटत होते. शंभूराजां ना मुलगी झा ाची खबर खुषीने सवाना सां गत होते.
हवेलीसमोर फटा ाची आतषबाजी चालली होती. ती कौतुकाने पाहायला आजूबाजूचे
सव पहारे करी ितथे गोळा झाले होते. ाच वेळी पाठीमाग ा ा रह मय घरा ा
िबजाग या लोखंडी पारीने िढ ा के ा जात हो ा आिण शंभूराजां चा िव ासू
 यंपाकी जै ुिदन ा राजबं ा ा जागेवर दारे खड ा बंद क न आत खुशाल
जाऊन बसला होता.
म रा झाली. आजूबाजूला शुकशुकाट झाला. ते ा हवेली ा तळघरात
लपलेला िमयाँ खान शंभूराजां समोर आला. ाने धावत पुढे जाऊन शंभूराजां ा
पायाला कडकडून िमठी मारली. तो कळवळू न बोलला,
‘‘बेटे, आप ा पानं मा ा हाकेला अ ाच धावला!’’
‘‘ ात काय एवढं िमयाँ खान, आता आ ीही एका लेकीचे बाप बनलो आहोत.
ामुळे पोरी ा बापाचं दु :ख– ’’
‘‘केवढी मोठी आहे तुमची िबिटयाँ राणी? कशी िदसते?’’
शंभूराजे खूप क ी िदसले. एक सु ारा टाकत ते बोलले,
‘‘ती कशी िदसते हे आ ां ला तरी कुठं ठाऊक आहे ?’’
‘‘शंभूराजे, तुमचे उपकार मी िजंदगीभर िवसरणार नाही.’’
शंभूराजां नी आप ा सेवकाला आधीच बोलावले होते. ाने व याने काही
णातच िमयाँ खान ा चेह यावरचे दाढीचे ओझे उतरवून टाकले. ाता या
िसंहासारखा िदसणारा िमयाँ खान आता शेळपटासारखा िवनोदी िदसू लागला. तो
शंभूराजां ा खाजगी सैिनकां बरोबर वेशीतून बाहे र पडणार होता. शंभूराजां नी
िमयाँ खानला िवचारले,
‘‘खानसाहे ब, माघारा कधी याल?’’
‘‘पाचवी रा पुरी ाय ा आधीच वापस येईन मी मा ा बंदीखा ात.’’
शंभूराजे काहीसे अडखळले. कोरडे उसासे टाकत ते बोलले, ‘‘िमयाँ खान,
मुली ा दु भागी बापाचे अ ू– ा आसवां चाच फ आ ी भरवसा धरला आहे !
याम े काही कमीजा होईल तर एक खतरनाक राजबंदी िबना कूमानं, िबना
अिधकारानं सोड ाचा गु ा आम ावर दज होईल. उ ा जगा ा सा ीने आ ां ला
फासावर लटकवायची संधी ा औरं गजेबाला काय ानं आपोआप ा होईल.’’
शंभूराजां ा ा उ ाराने आजूबाजूला उभी असलेली खाजगीकडची मंडळी सद
झाली. िमयाँ खानला तर गलबलून आले होते. तो हात जोडून बोलला,
‘‘शंभूराजे, आप ा भरवशाला मी जराही तडा जाऊ दे णार नाही. ा थोर
अ ातालाने ब ् एकदा आप ा सेवेची संधी ावी. ते ा आ ी आम ा काळजाचे
तुकडे कापून आप ा पायां साठी ा ा ज र मोज ा बां धू!’’

हळू हळू आजूबाजू ा लोकां ना उमगले, िमयाँ खानची तिबयत अलीकडे फारशी
बरी नसते. ामुळे ते म े बरे च िदवस खडकी ा तोंडाशी िदसत न ते. मा आतून
ां चा मो ाने खोक ाचा, काही ना काही चालू अस ाचा आवाज लोकां ना बाहे र
ऐकू येत असे. काही िदवसां नंतर िमयाँ खानां ची समाधानी चया शंभूराजां ा रोज ीस
पडू लागली. ते सकाळ, सं ाकाळ शंभूराजां ा हवेलीकडे पाहत मो ा आदराने
कुिनसात करत असत.
२.

शंभूराजां ना बहादू रगडला येऊन तीन मिहने लोटले होते. ितथ ा ा पोलादी
तटबं ा, इतर अमीर-उमरावां ना शंभूराजां ना भेट ासाठी असलेली बंदी, ां ावरची
गु पाळत या सा या बाबींमुळे युवराजां ना ितथे खूप कोंड ासारखे वाटू लागले होते.
ां ा हवेलीला बाहे न कडी-कोयंडे लावले जात न ते इतकेच. मा आपण
जुलुमा ा बंदीखा ाम े अडकून पडलो आहोत, एवढी जाणीव ां ा ािभमानी
मनाला के ाच झाली होती. दु गाबाई आिण राणूबाई आ ासाहे ब असे आ आिण
गत सेवक सोबतीला नसते, तर मा ां ना इथे जीव नकोनकोसा झाला असता.
बु ा िदलेरखान ां ाशी अजूनही गोड गोड बोलत होता. व न दो ीचे नाटक
करत होता. वषानुवषाची मोगलां ची रयासत, ां चे िश ब ल र आिण इकड ा
मैदानी मुलखावर ां ा फौजां चे असलेले वच , यामुळे शंभूराजां नी आधी
योजले ा वेग ा आिण धाडसी य ां ना यश ये ाची श ता फारशी िदसत
न ती. ामुळेच ते िदवसिदवस अिधकािधक अ थ होऊ लागले होते.
अजूनही बहादू रगडावर ा शंभूराजां ा मु फेरफट ां ना काही पायबंद
आला न ता. मोगली पथकां ा संगतीने ते भीमे ा तीराव न आिण गडा ा
तटबंदीव न, तर कधी खाली नदी ा अवघड उताराव न िफरत राहायचे. ितथे
नदीतीरी चाँ दबीबीने बां धलेला एक सुंदर महाल होता. ा ा पलीकडे च काही
यादवकालीन सुंदर मंिदरे होती. ती अ ल जाती ा का ाकिभ पाषाणाम े
बां धलेली असून, ां ा चारी िभंतींवर आिण घुमटावरही अनेक य िक रां ची िच े
खोदलेली होती. एकूणच बहादू रगड ा ा भा वंत रानाने अनेक पावसाळे च न े
तर अनेक शतके, अनेक राजवटी आिण सं ृ ती पािह ा हो ा. पचव ा हो ा.
ा भुईकोटाजवळच भीमे ा िवशाल पा ाने एक अधवतुळाकार वळसा घेतला
होता. ितथे कोस दोन कोस अंतराम े नदी ा िवल ण खोलीने मोठा जलाशय
िनमाण झाला होता. उ ा ातही लाखो ार-िशपायां ना आिण जनावरां ना पुरेल इतके
ब ळ पाणी ितथे होते. ामुळेच अनेक राजवटींना या थानाची भुरळ पडली
असावी. िवशेषतः मोगलां नी नदी ा तीरावर दोन-तीन िठकाणी ह ीं ा मोटां साठी
सुमारे चाळीस-चाळीस फूट उं चीचे भ धमधमे बां धले होते. एखा ा शेतक याने
आप ा िविहरीवर मोट ओढ ासाठी सहज बैल बां धावेत, सोडावेत, ितत ाच
सहजतेने ख ाएव ा मो ा आकारा ा चामडी मोटा ओढ ासाठी एका वेळी
चार-चार ह ी एक बां धले जायचे. आप ा ग ातील घंटानादा ा ठे ावर ह ी
पा ाने भरले ा ा भ मोटा वर खेचत. मग पलाणीम े एखादी मोट जे ा
ओतली जाई, ते ा एखादा ओढा वाहावा तशा जोशाने ा पलाणीतून पाणी पुढे जाई.
उं च दाबा ा त ावर मोगलां नी िक ाम े पाणी सव खेळवले होतेच. िशवाय
जागोजागी ह ी-घो ां ना िप ासाठी मोठाले हौदही बां धले होते.
आज भीमे ा तीराव न फेरफटका मारत शंभूराजां ची ारी काठाकाठाने पुढे
चालली होती. ां नी वाटे त बां धले ा सतीं ा छो ा छो ा दगडी समा ां ना
मनोभावे दं डवत घातला. बहादू रगडाने चैत मय जीवनाबरोबरच अनेक भीषण मृ ूचे
संगही पािहले होते. घो ाव न दौडत दौडत दमडी मिशदीला वळसा घालत
शंभूराजां ची ारी बालेिक ा ा एका वेशीतून बाहे र पडली.
उगवती ा बाजूला दू र नजरे ा ट ात छो ा सर ती नदीचे पा िदसत होते.
ती याच गाव ा ह ीत भीमेला येऊन िमळत होती. ित ा काठावरही एक भला मोठा
ह ीमोटे चा धमधमा होता. सर ती ा काठाजवळ िक ाबाहे र ा बाजूची आणखी
एक तटबंदी होती. म े एक भ माळ पसरलेला होता. उ रे तून िकंवा
िनजामशाहीतून मोिहमेवर कूच कर ासाठी या भागातून फौजा पुढे जाय ा, ते ा
ां चे ता ुरते मु ाम याच माळावर पडत असत.
आज का कुणास ठाऊक, शंभूराजां ना दु पारी उ ातून दौड करताना गुंगी
आ ासारखे वाटत होते. ह ीमोटे ा वर ा दरडीजवळ ां नी छोटे जां भळाचे बन
पािहले. ा तटबंदीवर दे खरे ख करणा या एका उमरावाने ा जां भूळबनात िहर ा
रं गाचा ता ुरता िबचवा उभारला होता. शंभूराजे घो ाव न उत न ा िबच ा ा
सावलीला गेले. अंग अगदी आळसाव ासारखे झा ाने ते ितथे ठे वले ा बाजेवर
आडवे झाले. खाली पड ा पड ा ां ची नजर सर ती ा पा ापलीकड ा
िव ीण माळाकडे गेली. तो भाग ‘खंडोबाचा माळ’ या नावाने ओळखला जायचा. ा
रखरख ा उ ाम े शंभूराजां ची नजर हरवून गेली होती. ां ना ा माळावर एक
िवल ण मृगजळ िदसू लागले.
ा वामकु ीम े शंभूराजे हरवून गेले... अचानक ां ा कानावर आभाळ
फाट ासारखे ह ीघो ां चे ची ार ऐकू येऊ लागले. एक वनराज िसंह खवळला
होता. ह ी मोकाट सुटले होते. सा या आसमंतावरच कसले तरी भयंकर अ ानी
सुलतानी संकट येऊन पोहोचले होते. बघता बघता नदीतीरावर ा ा बळकट
तटबंदीला पोट सुटले. ती समोर ा जलाशयाम े कोसळू लागली. िवरघळू लागली.
नदीतले पाणी कमालीचे काळे शार आिण शेवाळलेले िदसू लागले. एका िविच
ा ा ा आयाळीचा आकार ा जलपृ ाला आला होता. तो िविच ाणी िक ाची
ती भ तटबंदी चवीने चघळत उपहासाने हसत होता.
ा पाठोपाठ शंभूराजां ा डो ां समोर पु ा एकदा, रखरख ा उ ातले
खंडोबा ा माळाचे िच उभे रािहले. ितथे िविच मृगजळे नाचू लागली. तो
ओकाबोका माळ आिण ा माळा ा दू रवर ा कोनातून ऐकू येणारे सतींचे हं बरडे
आता कानाला ऐकवत न ते. हळू हळू वेताळा ा जुलूसासारखी एक िविच
िमरवणूक ा उघडया माळावर िदसू लागली. वा े मोठी होती आिण वादक अगदी
छोटे रोगट िचम ां सारखे, भट ा कु ां सारखे. कोणाची ती िमरवणूक? कसला तो
छिबना? माळावर माजलेले सरा ां चे रान तुडवत र ाळले ा पायां नी ते वाजं ी कुठे
चालले आहे त? शंभूराजे डोळे फाडून ात ा आकृती ओळख ाचा य करत
होते. मा ा िविच आकृती अंधूक बनत चालले ा हो ा अन् माळावरचे ा
अ सतींचे हं बरडे मा काळजाला भेगा पाडत होते.
—कसले णायचे हे भीषण ? शंभूराजां ा घशाला कोरड पडली होती. ते
धाडकन बाजेवर उठून बसले. नजरे समोरचा खंडोबाचा तो सुना सुना माळ ितथेच
होता. मा शंभूराजां चे सवाग घामाने डबडबले होते.

३.
दि णेची सुभेदारी णजे सुळावरची पोळी हे िदलेरखान जाणून होता.
िद ी ा पाठोपाठ मोगलां ा राजवटीतले खरे खुरे स ेचे िसंहासन णजेच ही
सुभेदारी होती. एक तर औरं गजेब त:च दोन वेळा दि णेचा सुभेदार होता. ामुळे
इथले सारे बारकावे, तंटेबखेडे, फायदे तोटे या सा या गो ींची पातशहाला क ना
होती. आपण गोड बोलून बंडखोर िशवाजी ा पु ाला बहादू रगड ा
साप ाम े आणून बंद केले आहे , ही खबर ऐक ावर पातशहाकडून आपणाला
बि सी िमळे ल, अशी िदलेरखानची िकमान अपे ा होती. परं तु ाऐवजी आलमगीरने
आपला शहजादा मुअ म याला दि णेकडे धाडून िदलेरखानाला बेचैन क न सोडले
होते.
एके िदवशी िद ी न सां डणी ार आला. एखा ाकडून मेजवानीची अपे ा
करावी आिण ाने कपाळावरच दगड मारावा, तसे िदलेरखानाचे झाले. औरं गजेबाचे
श डोळे फाडफाडून वाचताना ाला गुदमर ासारखे वाटू लागले होते,
‘‘िदलेर, रोज ऊठसूट आपण ा संभाजीचा जुलूस काढता अशी खबर आ ां ला
िमळते आहे . नाकापे ा मोती जड होऊ दे ऊ नका. दु न ब ा आप ा छावणीत
आला आहे , ाचा फायदा ा. आप ा ल रात नेहमीच ाला ढालीसारखा
आघाडीवर ठे वा. मरग ां ा मुलखावर छापे घाला. गिनमां चं जा ीत जा नुकसान
करा.’’
बि साऐवजी या कानउघाडणी ा भाषेने िदलेरखान खूप दु :खी झाला. ाने
आप ा अनुभवी िदवाणाचा स ा िवचारला. ते ा ाचा िदवाण िझयाँ खान हसून
बोलला, ‘‘अजी जूर, हा खिलता िलिहताना पातशहाने आपला भेजा खूप वापरला
आहे .’’
‘‘मतलब?’’
‘‘ ाला गोफणी ा एका तडा ाम े दि णेतले अनेक पंछी मारायचे आहे त.
आपण एका वेळी िशवाजी, िवजापूर आिण गोवळकों ाकडे ही छापामारी करावी;
ासाठी िशवाजी ा पोराला बकोटीला ध न चौफेर िफरावं, असं आलमप ां ना
वाटतं!’’
संभाजीराजे आप ा कचा ात सापडलेच आहे त. ां चा वापर कर ाची नामी
संधी साधणे हे िदलेर ाही िहताचे होते. ात आपली फसवणूक झाली असे
संभाजीराजां ना वाटे ल कदािचत, पण ां ा गैरमज ची पातशहा ा मज पुढे काय
पवा करायची? िदलेरखानाने िझयाँ खानला िवचारले, ‘‘आता ा प र थतीत आपण
कुठे जंग क शकतो की ाने आलमप ा खूष होतील?’’
‘‘भूपाळगड.’’
 ‘‘भूपाळगड? वो कहाँ है ?’’
‘‘िवजापूर ा वाटे वर बाणूर गावाजवळ. जत ा आसपास.’’
‘‘कोणाचा िक ा?’’
‘‘मरग ां ाच ता ात आहे . ा िक ाची तटबंदी मा बडी मजबूत. ा
िक ावरचा मराठा िक ेदार पोलादा ा छातीचा आहे . पण हा िक ा हाताशी
लागला तर िवजापूर ा नाकाला वेसण घालणेही खूप सोपे जाईल.’’
िदलेरखाना ा मदू ला अनेक पाय फुटले. ाने लगेचच भूपाळगडची मािहती
गोळा करायला सु वातही केली. चाकणजवळचा भुईकोट िक ा पंचाव िदवस
लढवून िफरं गोजी नरसाळा ा बहा राने एके काळी शािह ेखानाचा माज उतरवला
होता. तोच िफरं गोजी आता भूपाळगडचा िक ेदार होता. ा ा सोबत िव ल
भालेराव हा ाचा सबनीस होता. िक ावर बराच दा गोळा आिण चंड धा साठा
अस ाची खबरही िदलेरखानाला लागली होती. िक ा ा बाहे रील मुलखात
सरह ीवरील गावां तून आिदलशाही िव मोगली फौजा िकंवा मराठे िव
आिदलशाही फौजा अशी नेहमीच झंगडप ड चालायची. ामुळे ल री
हालचालींनी जजर झालेली ा प रसरातील जनता भूपाळगड ा आधाराला येऊन
रािहली होती. िक ावर बाणोबाचे णजेच महादे वाचे जागृत मंिदर होते. ितथे
राहणा या रिहवाशां चा बाणोबावर आिण िफरं गोजीवर खूप भरवसा होता.
बहादू रगडाव न भूपाळगड ा मोिहमेची सू े वेगाने हलवली जात होती. एके
सकाळी बहादू रगड ा चार वेशींतून अचानक ारराऊतां ची पथके बाहे र पडू
लागली. तोफगा ां ा चाकां ची आरी वाजू लागली. फौजेसोबत िनघणारा बाजार तर
भ ा पहाटे पासूनच जागा झाला होता. वाणी, िभ ी, उदीम सारे आप ा
घो ाखेचरां सह बाहे र पडू लागले होते.
हवेलीत शंभूराजे िचंता मनाने बसून होते. एक तर या मोिहमेबाबत
िदलेरखानाने ां ाशी उघड अशी कोणतीही चचा केली न ती. िशवाय दोनच
िदवसां मागे ंगारपुर न कवी कलशां ची आिण रायगडा न येसूबाई राणीसाहे बां ची
गु प े एकाच वेळी ा झाली होती. दोघां नीही िलिहलेला मजकूर जवळपास
सारखाच होता. ‘‘युवराज, थ न बसता काहीतरी करा. आपण मोगलाईत िनघून
गे ापासून इकडे तुम ा िवरोधकां नी बदनामीचे कारखानेच उघडले आहे त.
काहीजणां नी तर लवकरच आपण नेताजी पालकरां माणे मुसलमानी धम प रणार,
अशी भूमका सोडून िदली आहे ! आप ा आकां े माणे तकदीर साथ दे त नसेल,
काही तरी वेगळी बहादु री घडव ाची संधी िमळत नसेल, तर िनदान जे आहे ते तरी
सां भाळ ाचा य करा.’’ ा आ जनां ा गु प ां नी तर शंभूराजां ची अव था
खूपच नाजूक क न सोडली होती.
ितत ात िदलेरखानाचा िदवाण िझयाँ खान युवराजां ा हवेलीम े येऊन
पोहोचला. ‘‘चलो शहजादे , खानसाहे ब आप ा महालाम े आपली िकती दे र वाट
बघताहे त.’’
‘‘ ां नाच बोलवा इकडे .’’ युवराज गुरगुरले.
 ‘‘ये कैसे होगा जूर? िदलेरखान तर द नचे सुभेदार आहे त.’’ िदवाणाने गिव
उ ार काढले.
‘‘आ ी तर तं राजे आहोत, िशवाजीराजां चे छावे आहोत, याचा िवसर पडला
की काय तुम ा खानसाहे बां ना?’’
शंभूराजां ा ितरकस नजरे ने आिण च ा सुराने खानाचा िदवाण गोरामोरा
झाला. खाली मान घालून तो मुका ाने बाहे र पडला. मा बाहे र कूचाचे नगारे वाजत
होते. वखत थोडा होता. ामुळेच की काय पोलादी िशर ाण प रधान केलेले,
मोिहमेवरचा जामािनमा चढवलेले िदलेरखान त: युवराजां ा महालात पोहोचले.
ां नी शंभूराजां ना कुिनसात करत सां िगतले, ‘‘चला आवरा, िनघा शहजादे . दोन
िदवसां त आप ाला भूपाळगडावर पोचायचे आहे .’’
‘‘ितकडे िफरकायची आमची इ ा नाही.’’ शंभूराजां नी नकार िदला.
‘‘पण पातशहा आलमगीरां चा तसा कूम आहे .’’
‘‘अ ं? आ ी कोणता मुलूख िजंकावा आिण िजंकू नये, यासाठी थेट िद ी न
फरमाने िनघू लागली तर!’’
िदलेरखाना ा मनावर पातशहाचे नवे कूम कोरले गेले होते,
‘‘मरग ां चा शहजादा संभा णजे िकमती आहे .
ा ाकडून खुबीनं अशी कामं क न ा की ामुळे ा िशवाची
खूप बदनामी होईल आिण आम ा मोगलाईचा फायदा साधला
जाईल.’’
त: ा मनािव शंभूराजां ना भूपाळगडाकडे कूच करणे भाग होते. दोन–
तीन िदवसां तच फौजा भीमेचे खोरे पार क न बारामती, फलटण आिण माणदे श
करत भूपाळगड ा आजूबाजूला पोहोच ा. िदलेरखान खूप सावधपणे पावले टाकत
होता. चाकणचा भुईकोट िक ा छो ा फौजेिनशी लढवणारा आिण औरं गजेबा ा
मामाला, शािह ेखानाला घाम फोडणारा िफरं गोजी नरसाळा हा भूपाळगडचा
िक ेदार आहे ; तो अशी तशी तलवार खाली ठे वणार नाही, उलट िज ीचा जंग दे ईल,
अशीच िदलेरखानाची अटकळ होती. ामुळेच म रा ी ाने िक ा ा सभोवार,
जागोजाग आपली पथके पे न ठे वली होती. रा ी तो संभाजीराजां ना बोलला,
‘‘कळवा आप ा जातभाईला. णावे जंग टाळा. िक ा सोडून िनघून जा.’’
शंभूराजां ना िदलेरचा कावेबाजपणा कळत होता. पण गळाला अडकवले ा
माशा माणे सुटताही येत न ते. जग ासाठी तडफडही आव क होती. ां नी
आप ा खास दू तां माफत िक ावर खिलता धाडला. ‘‘गड दु बल आहे . ात
िदलेरखानाची फौज दां डगी. िन ारण यु कशाला करता? आबासाहे बां ा सै ाची
हानी क नका. िक ा मुका ाने आम ा ता ात ा व िनघून जा.’’
गडाखाल ा एका दरीम े ल री डे रेदां डे उभारले गेले होते. ितथेच एका
बाजूला िदलेरखान, तर जवळपासच संभाजीराजां चा डे रा पसरला होता. उजाडता
उजाडता िक ाव न जाबसाल घेऊन िनरोपाचा ार माघारी आला. युवराजां नी
थम िफरं गोजींचे श वाचले. ावर कोणतीही िति या न करता तो कागद
तसाच िदलेरखाना ा हाती सुपूत केला—
“न लढता िक ा सोडून हात हलवत िनघून जा ाची रीत िशवाजी-
राजां ा फौजेत नाही! ती यवनां चीच आहे , हे संभाजीराजे आपण आप ा
याराला का समजावून सां गत नाही?’’
तो खिलता वाचून िदलेरखान रागाने लालबुंद झाला. तो गरजला,
‘‘खिल ाचा जबाब ायची ही काय रीत झाली?’’
‘‘खानसाहे ब, अहो मानी मराठा हा माना माणेच वागणार! सारे च काय या
संभाजीसारखे दु वतनी िनघणार आहे त?’’
ही खुली कबुली दे ताना संभाजीराजां ची चया िवषादाने माखून गेली होती.
िदलेरखानाने आप ा काजळभर ा डो ां ा कोनातून शंभूराजां कडे पािहले.
ां ची मनधरणी करत तो बोलला, ‘‘शहजादे , रायगडावर ा ा बेकार आठवणी
काढू न अजून िकती िदवस झुरणार आहात आपण? त: आपण मराठी रा ाचे
कानूनी वारसदार असूनसु ा तु ां ला रायगडावर जायला चोरी. तुमचा िपता तु ां ला
मोिहमेवर नेत नाही. सौतेली माँ िसयासतीकडे िफरकू दे त नाही. तुम ा अ ू ा
िचं ा करायला तुमचे सिचव आिण दरकदारां ची टोळी ितथे हमेशा खडी आहे . अहो,
अशी गैरवतणूक एखा ा दासीपु ालाही िमळत नाही.’’
‘‘ णून काय आ ी आगीतून िनघून फुफा ातली धूळ खात मरायचं?’’
शंभूराजे गुरगुरले.
युवराजां ची समजूत घाल ासाठी िदलेरखान अगदी ां ा जवळ गेला. ां चे
हात घ पकडत क ह ा सुराम े बोलला, ‘‘शहजादे , तुम ा कठीण व ाम े
आ ी तुम ाकडे दो ीचा हात पुढे करतो आहोत आिण तु ी दु ना ा नजरे नं
आम ावर डोळे वटारता?’’
िदलेरखाना ा ितपादनावर युवराज काहीच बोलले नाहीत. ते फ मूग िगळू न
चूप रािहले. आता वेळ दवडून उपयोग न ता. िदलेरखान धावतच आप ा
िबच ाबाहे र आला. ाने लढाईला सु वात करायचे आदे श दे ताच शंभूमहादे वा ा
द यां तून तोफा कडाडू लाग ा. ां चे कानठ ा बसवणारे आवाज बाजू ा
दरीदरीतून घुमू लागले.
थो ाच वेळात खाना ा ग ी ा पथकां नी एक खिलता आणला. िफरं गोजीने
तो संभाजीराजां ना पाठवला होता, परं तु म ेच मोगलां नी ह गत केला होता.
‘‘युवराज, आपण आ ा वाटे ने िनघून जा. आपण संकटात असाल तर कळवा.
आप ाला वाचव ासाठी र ाचे सडे सां डू. ता ाळ कळवा.’’ िदलेरखानाने तो
खिलता शंभूराजां कडे पाठवायचा नच न ता.
धुनीम े जळणारा तो खिलता पाहताना िदलेरखान अ श ां त त:शीच
बोलला, ‘‘अ ा, आम ावर बरी मज राखलीस.’’
खान तेथूनच बु जावर ा लढाऊ मराठी फौजेकडे पाहत होता. गडाची तटबंदी
िगळ ासाठी मोगलां चे तोफगोळे आवेगाने पुढे धाव घेत होते. परं तु मरा ां ची िज ी
पथके ितकारा ा धुंदीने पुढे झेपावत होती. समो न होणा या मा याची पवा न
करता कडवा ितकार करत होती. मराठी पथकां नी बु जाव न दगडां चा,
गोफणगुं ां चा आिण बाणां चा एकच मारा सु केला. मरा ां चा तो कडवा रे टा
पा न िदलेरखान बावरला. आप ा िबनी ा सहका यां ना बोलला, ‘‘काहीही करा
आिण या भूपाळ-गडा ा तटबंदीला पिहली खंडारं पाडा. ािशवाय तो बु ा
िफरं गोजी श खाली टाकणार नाही.’’
खाना ा न ा आदे शानुसार बेलदार, घडवंची आिण तोफचींची नवी पथके
आडोसा धरत समोरची चढण चढू लागली. गडाव न बाणां चा आिण दगडां चा
जोरदार मारा सु होता. बेलदारी पथके लोखंडी पराती आिण पसरट ढाली डो ावर
घेऊन त:चा बचाव क लागली.
एका हाताने आडोसा धरत दु स या हाताने ही पथके भोके पाडत होती. ात
सु ं गाची दा ठासली जात होती. मजुरां नी झटापटीने काम आटोपले आिण सु ं गां ना
ब ा दे ऊन ते दू र पळाले. कड कड कडाड करीत सु ं गाची दा पेटू लागली. ा ा
तडा ाने बु जां ना भेगा पडू लाग ा. तटबंदीचे काही दगड आडवेितडवे झाले. मा
ती मानी, अभे तटबंदी न कोसळता तशीच ताठ मानेनं उभी होती.
दु पारी दु स या बाजूने संभाजीराजां नी यु नेतृ आप ा हाती घेतले. ां नी
तटबंदीला लां बचलां ब िश ा लाव ा. ा ा आधाराने मोगली सैिनक भराभर वर
चढू लागले. मा समो न होणा या गोळागोळीने काहीजण भाजले. तोफां ा
तडा ाने काहींची शरीरे कागदा ा बो ासारखी पेटली आिण खाली कोसळली.
अनेकजणां ना मरा ां ा बाणां नी जायबंदीही केले. परं तु शेवटी एका बु जाने मोगली
पथकां ना वाट िदली. िफरं गोजीने िक ा लढव ासाठी य ां ची शथ केली. परं तु
संभाजीराजां ा आिण िदलेरखाना ा आ मक झुंजीसमोर मरा ां ना हार खावी
लागली. िक ा पडतो आहे हे ल ात येताच अनेक मराठी पथकां नी ितथून पोबारा
केला. अनेकजण कैद झाले.
सूय मावळतीकडे गेला. र ाळलेला भूपाळगड अंधाराचा अंगरखा पां घ न
आप ा जखमा लपव ाचा य क लागला. शंभूराजे आिण िदलेरखान आप ा
गोटा ा समोर माळावर बाज टाकून बसले होते. आत ा भ डे यात िचरागदाने
पेटली होती. मशालजी िदव ा िमरवू लागले होते. इत ात समोरचा गड उतरत
अंधारातूनच सातशे मराठा ारां चे एक पथक आले. ा सवाचे हात पाठीवर बां धले
होते. थंडगार वारा सुटला होता. शंभूराजां ा समो नच ते मराठा कैदी दु सरीकडे
हलवले जात होते. युवराजां ना पाहताच ते पथक थां बले. शंभूराजेही पथकाला सामोरे
गेले. ातले अनेकजण युवराजां ना ओळखत होते. अनेकजण सं िमत नजरे ने, तर
अनेकजण रागाने शंभूराजां वर डोळे वटारत होते. ां ा पीळदार, राठ िमशा आिण
तां बारलेले डोळे शंभूराजां चे उभे अंग जाळत होते.
ाही थतीम े ां पैकी ब याचजणां नी खाली मान लववत शंभूराजां ना मुजरा
केला. रा ाची ती दौलत पा न शंभूराजां चे मन कालवले. ां नी िदलेरखानाला
िवचारले, ‘‘ ा कै ां ना कुठे धाडता आहात खानसाहे ब?’’
‘‘पाठवतोय ितकडं बहादू रगड ा कैदखा ात.’’
 ‘‘ल ात ठे वा खानसाहे ब, बंदीवासािशवाय यां ना अ कोणतीही िश ा होता
कामा नये.’’ युवराजां नी फमावले.
दु स या िदवशी सकाळी युवराजां ना जाग आली तीच मुळी लोखंड आिण
खो यां ा खणखणाटाने. संभाजीराजां चा आप ा डो ां वर िव ासच बसेना.
िदलेरखानाने अनेक मजुरां ा टो ा लाव ा हो ा. ां ाकरवी तो भूपाळगडची
तटबंदीच फोडत होता. तो मूखपणा पा न शंभूराजे बावरले. तसेच उठून ते खाना ा
िबच ाम े घुसले. िबच ा ा खडकीतून वर बोट दाखवत ते बोलले, ‘‘खानसाहे ब,
हे काय चालवलंय तु ी? एकदा गड हाती आ ावर तेथे अंमल बसवायचं सोडून
िक ाचं शान बनवायचा हा कोणता अघोरी कार?’’
िदलेरखान उपहासाने बोलला, ‘‘एक तर हा िक ा िवजापूरकरां ा आिण तु ां
मरा ां ा सरह ीवर आहे . ाचं र ण करायचं तर ाचा आ ां मोगलां ना काय
उपयोग?’’
शंभूराजे खूपच िनराश झाले. तेव ात अंगावर उकळ ा तेलाचे थब पडावेत,
तसे िदलेरचे श युवराजां ा कानावर आले, ‘‘तसे इकडे िक े ठे वून चालणारही
नाहीत! आप ा माळावर िक े बिघतले, की गुरां मागे धावणारी कुण ाची पोरं राजा
बनायची सपने पा लागतात!’’
ा मानहानीने शंभूराजां चे डोके तडकले.
मा लीजवळ कृ ा नदी ओलां ड ापासून आिण मोगलां ा मुलखात
पोहोच ापासून सारी अपशकुनी घटनां ची मािलकाच तर सु होती.
ते आपले काही सहकारी घेऊन गडावर बाणोबा ा दशनाला िनघाले. सोबत
दु गाबाई आिण राणूबाईं ा पाल ा हो ाच. च ा उतारावर घोडी मोकळी चालली
होती. शंभूराजां ची पावले आज उगाचच दगडां ना ठे चकाळत होती. पाठीमागून तटबंदी
फोड ाचा, लोखंड पारींचा आिण िटकावां चा आवाज ऐकू येत होता. गे ा सात
िप ां ा पु ाईने िशवाजीराजां नी रा उभे केले. ाचीच तटबंदी तर आपण
ढासळवत नाही ना, या क नेने युवराजां चे म क गरगरत होते.
वाटे त एक काझीसाहे ब भेटले. युवराजां ना सलाम करीत बोलले, ‘‘इथ ा सव
जाती ा लोकां ना लाज वाटावी असा गु ा ितकडे आलमगीरां नी केला आहे .’’
‘‘काय झाले काझीिमयाँ ?’’
‘‘औरं गजेब पातशहा पुढ ा ह ापासून मुसलमान नसणा या सव जाती ा
लोकां वर िजिझया नावाचा कर बसवणार आहे . अशी गैरबात औरं गजेबा ा बापानं
अगर दादानंसु ा केली न ती!’’
चालता चालता शंभूराजे त:शीच बोलले,
‘‘हा बाणोबानेच ा िदला णायचा. लाखो िहं दू रयतेवर अमानुष िजिझया
कर बसवणारा हा औरं ा आ ां ला काय ाय दे णार?’’
काळ तर मोठा कठीण येत चालला होता! बाणोबा ा थंडगार गाभा यात
शंभूराजे पोहोचले. दे वा ा पायावर डोके ठे वून ते ितथे बराच वेळ बसून रािहले.
राणूबाईंनी एकवीस नारळां चे तोरण आिण ग ातला सो ाचा हार बाणोबा ा
िपंडीवर ठे वला. पुजा याने ां ना मंगल आशीवाद िदले. ावेळी राणूबाईंना राहवले
नाही. ा पुजा याला बोल ा, ‘‘भटजीबुवा, यावेळी आम ा बंधुराजां ा पोटी पु च
होईल असा कौल मागा.’’ राणूबाईं ा बोलाबरोबर दु गाबाईं ा चयवर वसंत फुलला.
ा खुदकन हस ा. शंभूराजे काहीसे आ यचिकत होऊन ा दोघींकडे पा लागले.
या धावपळीत हे गोड ओझे घेऊन आता कसे िन िकती पळायचे, असा ां ना न
पडला.
संभाजीराजां चा िनवा पणा फारसा िटकला नाही. ते ितथे िव ां ती घेत होते, तोवर
ां चेच चार खाजगी सेवक ितथे धावतपळत आले. ते अितशय भयभीत िदसत होते.
‘‘युवराज ऽ, युवराज ऽ ऽ’’ अशा काळीज फोडणा या हाका दे त होते. ा आवाजाने
संभाजीराजे ताडकन उठले. िनि तच काहीतरी दगाफटका झाला असणार.
शंभूराजां नी पिव ा घेतला. हातातली तलवार उं चावली आिण कर ा सुरात सेवकां ना
िवचारले, ‘‘बोला रे बोला. सां गा काय कार आहे ?’’
‘‘राजे, खूप अ ाय झाला हो, खूप अ ाय झाला ऽ ऽ!’’ एकजण बोलला.
दु सरा भयभीत होऊन सां गू लागला, ‘‘काल इथं गडावर खानानं पकडलेले ते
सातशे मराठे सैिनक बघा ितकडं गडाखाली नेले होते–’’
‘‘अरे , काय झालं काय ां ना?’’ युवराजां चा ास वाढला.
‘‘आता कसं सां गू राजे?’’ ा सेवका ा दो ी डो ां तून घळाघळा अ ू वा
लागले. तो ं दके दे त बोलला, ‘‘युवराज, ा दु ां नी ा सातशेजणां पैकी िन ा
जणां चे एक एक हात तोडून ां ना थोटं केलं हो! उरले ां चा एक एक पाय तोडला
आिण ां ना लंगडं केलं बघा. अशी िवटं बना माणसां ची सोडाच पण जनावरां चीबी
कोणी केली नसंल!’’
ते भयंकर वृ कानां वर पडताच संभाजीराजां चा ोधा ी खवळला. ां ा
डो ावरचे मऊ, रे शमी केस ताठ झाले. हाता ा मुठी वळ ा. संतापाने ां नी दात
चावले. मंिदरा ा बाहे रच संभाजीराजां चा घोडा उभा होता. राजां नी धावत जाऊन
घो ा ा पाठीवर आपला राठ हात ठे वला. ा ा आधाराने गोपाळा ा पोरासारखी
ां नी घो ावर उडी ठोकली. गडावर ा माग ा जंगली वाटे ने दगडां तून,
खळ ां तून जोराने घोडा हाकलला. पाठीमागून ारराऊत मोठमो ाने ओरडत
होते, ‘‘युवराज थां बा, गडबड क नका. घोडा पडे ल, थां बा.’’ युवराजां ा सैरभैर
मनाला कोणाचेही आवाज ऐकू येईनासे झाले. बघता बघता खाचखळ ां ची ती अ ंत
धोकादायक उतरण ा जनावराने एकदाची पार केली. घामाने थबथबलेला घोडा
खाना ा गोटासमोर एकदाचा येऊन थां बला.
शंभूराजां ा ा अचाट दशनाने मोगली दरकदार ां ाकडे पाहतच रािहले.
घो ाचे चारही पाय र ाने माखलेले. युवराजां ा डो ां त तर लालेलाल िनखारे
फुललेले. ां नी घो ाव न जिमनीवर उडी ठोकली. मो ाने गजना करीत आवाज
िदला, ‘‘कुठे आहे तो बु ा, हरामखोर िदलेरखान?’’
जे ा भूपाळगडची कातीव कडसर उतरताना शंभूराजां ना िदलेरने पािहले होते,
ते ाच ाला पुढ ा भयसंकटाची जाणीव झाली होती. खाना ा गोटाभोवती सुमारे
दोन हजार श धारी सैिनकां चे कडे होते. शेता ा बां धात लपून बसले ा
उं दरासारखा खान आत लपला होता. संत शंभूराजां शी सामना करायची िहं मत
ा ात आता उरली न ती.
‘‘डरपोक बु ा ऽ ऽ बाहे र ये!’’ बराच वेळ शंभूराजे हाका दे त रािहले.
खूप उिशराने वर ा लाटा शां त झा ा. परं तु खवळलेला समु अ ािप िनवला
न ता. ां नी समोर ा सैिनकी जमावाकरवी िदलेरखानाला िनरोप िदला,
‘‘जाऽ सां गा ा तुम ा बु ा खानाला– एक संभाजी मोगलां ना िमळाला णून
काही िशवाजीराजा अजून संपलेला नाही, संपणार नाही!’’
रा ी शंभूराजे भयंकर बेचैन होते.. कोपरापासून हात आिण गुड ापासून पाय
तोडलेले सातशे मराठे डो ां समोर सारखे उभे राहात होते. शंभूराजां कडे ोिधत,
अपमािनत आिण अचंिबत होऊन पाहणा या ां ा नजरा ां ना णाचीही उसंत
ायला तयार न ा. डोके अ रश: ठणकत होते. ां ची िविच अव था पाहात
मंचकाजवळ दु गाबाई आिण राणूबाई अध रा झाली तरी बसून हो ा. म कशूळ
थंड हो ाची ल णे िदसेनात. शंभूराजे धाडकन उठले. ां नी कोप यातला वरवंटा
हाती घेतला. राणूबाईंना आप ा बंधूं ा ोधाची चां गली जाणीव झाली होती. ा पुढे
धाव ा आिण ां नी शंभूराजां ना पाठीमागून कवळा घातला. बाकीचे सेवकही ां ा
मदतीला धावले. सवजण शंभूराजां ना आवरायचा य क लागले. ते ा शंभूराजे
ओरडले, ‘‘सोडा, सोडा आ ासाहे ब आ ां ला.’’
‘‘काय करता आहात राजे आपण?’’
कपाळावर हात मारीत शंभूराजे णाले, “राणूआ ाऽ ा दरीम े िशवाजीचा
हा पोर संभाजी मु ामी असताना, पलीकडे इथून थो ाशाच अंतरावर सातशे
मरा ां चे हातपाय तोडले जातात— ते अमानुष कृ करणा या बदमाषां ना जर
आ ां ला रोखता आलं नसेल, तर ा हातां चा काय उपयोग? थां बा, आमचे हे हातच
थोटे क न आ ां ला ाय च घेऊ ा!’’
‘‘राजे, संयम बाळगा.’’ दु गाबाई हात जोडत बोल ा.
‘‘शंभूबाळ, तु ां ला आम ा र ाची आण आहे .’’ राणूबाई.
‘‘तु ीच जर जाणूनबुजून असे अपंग होऊ लागला तर– तर काय होणार आप ा
मराठी रा ाचं?’’ दु गाबाईंनी िवचारले.
शंभूराजां नी आप ा अंगातील श ीने एक जोराचा िहसका िदला. तसे ां ना
अडवणारे सेवक बाजूला जाऊन पडले. ते पाहताच राणूबाईंनी पुढे धाव घेतली. ा
सरळ शंभूराजां ा पायाजवळ जाऊन कोसळ ा. शंभूराजां चे हात हाती धरत
हं बरडा फोडत बोल ा, ‘‘ऐका ना हो शंभूबाळ ऽ ऽ! आज तु ी आपले हात गमावून
बसाल, तर उ ा आमचे काय होईल? आबासाहे बां ा माघारी तो पापी औरं ा
आप ा मुलखावर धावून आला, तर ा ा घो ाचे पाय छाटायची ताकद
तुम ािशवाय दु स या कोणा ा हातात आहे शंभूराजे?’’
राणूबाईं ा हं बर ाने, ां ा कळव ाने शंभूराजां ा हातचा वरवंटा गळू न
पडला. समोर डे याचा बळकट म खां ब उभा होता. शंभूराजां नी सरळ ा खां बालाच
िमठी मारली. खवळलेला ह ी आप ा भणभण ा मदू चा र थंड कर ासाठी
जसा फ रावर धडका घेत डोके आपटतो, ाच माणे शंभूराजे ा खां बावर डोके
आदळत होते. म ेच ाला कडकडून िमठी मारत होते. डो ां त ा उ आसवां ची
सर पुसत हं बरत होते,
‘‘आबासाहे ब, खूप चुकलो हो आ ी. खूप चुकलो ऽ ऽ!’’

४.
िसंहा ा नाकावर उं दराने ओरखडा जरी ओढला, तरी तो वनराज ेषाने
खवळू न उठतो. हा शंभूराजा तर मुलखाचा अिभमानी, ा न अ ंत भावना धान.
जागृत. उमरही फ िवशीची. ामुळे मुळात अंगातले र गरम. ात आप ा-
सार ा यवनी सरदाराकडून सातशे मरग ां चे हातपाय तोड ाचे पातक घडले.
ामुळेच हा सळसळ ा र ाचा, ािभमानी युवराज िकती िडवचला गेला असेल,
ा क नेनेच िदलेरखान भयंकर बेचैन होऊ लागला होता! मु णजे ाला
एकाच भीतीने कमालीचे ासून टाकले होते— सलग अडीचतीन वषा ा अिवरत
य ाने संभा नावाचा अ ंत मौ वान मोहरा ह गत झाला होता. आप ा ा एका
कृ ाने िशवाजीसह सा या मरा ां ची झोप उडिवली होती. मा आता हा संतापलेला
िसंहाचा बछडा जर अचानक गुंगारा दे ऊन िनघून गेला, तर आपली काय इ त राहील?
भूपाळगडा ा बगलेवरच फौजा थां बून रािह ा हो ा. शंभूराजे सलग तीन
िदवस आप ा गोटातून बाहे र पडले न ते. युवराज अ ाला िशवतही न ते.
घिटकान्घिटका आप ा गोटातील दे ा यासमोर िम ासारखे बसून राहतात,
दु धा ा अ ा पे ावरच िदवस काढतात, ां ची ती अव था बघून ां ची बायको
आिण बहीण दोघीही घाब न गे ा आहे त, ा सा या बात ा िदलेरखानाला िमळत
हो ा. संभाजीराजां ची ती अव था पा न दु गाबाईं ाही अंगात र भरत होता.
संधीचा फायदा घेऊन िदलेरखानाने आपले खास वै आिण हकीम युवराजां ा
गोटाम े पाठवायला सु वात केली. पाठोपाठ िमठाई आिण फळां ा करं डया जाऊ
लाग ा. हिकमां ारे ाने चापलुसीही सु केली. ा मराठी पथकाचे हातपाय
तोडायची िश ा ाने िदलीच न ती णे! ाला ताकास तूर लागू न दे ता ाचा
पुत ा गैरतखान यानेच णे तो पाशवी गु ा केला होता!
असेच चार िदवस लोटले. खवळलेला दया थोडा शां त झाला आहे , नदीचा पूर
ओस लागला आहे , याचा अंदाज िदलेरखानाने घेतला. तो हळू च चोरासारखा
शंभूराजां ा गोटाम े घुसला. ां ा उशीजवळ जाऊन गरीब गाय होऊन बसला.
आपले डोळे ओले झा ाचे नाटक करत. तो काकुळतीने युवराजां ना बोलला, ‘‘राजे,
जो आ वो ब त बुरा था. आमचा गैरतखान कुठे गायब झाला आहे कोणास ठाऊक!
पण ाला फासावरच लटकवा अशी िशफारस मी आलमगीरां कडे पाठवली आहे .’’
‘‘गैरत ा फाशीने असा काय फरक पडणार आहे ? पण खानसाहे ब, उ ा एका
पायानं लंगडी अगर एका हातानं थोटी झालेली ही दु दवी माणसं जे ा रा ात
परततील, ते ा पोरं सोरं ही आम ा तोंडात शेण घालतील. तळाजवळ िशवाजीचा पु
मौजूद असताना िक ावर असा भयंकर जुलूम घडतोच कसा? रयते ा– राजां ा
या नाला आ ी काय उ र दे णार?’’
शंभूराजा हा बु ीने अितशय त ख आहे , ते ा ाचा राग शां त कर ासाठी
काही ठोस पावले उचलायला हवीत, असा िवचार खानाने केला. ाने याआधी एक
गु ाव औरं गजेबाकडे पाठवला होताच, याची ाला कषाने पु ा आठवण
झाली. ाने िझयाँ खानला तातडीने आप ा डे यात बोलावून घेतले.
खिल ाचा नवा मजकूर सां िगतला,
‘‘आलमप ाँ , संभाजी हाच खरा मरा ां चा राजा आहे ,
शहे नशहा आहे , अशी एकदा संपूण िहं दु थानभर ऐलान करा.
संभाजीला चाहणारी मोठी तादाद िशवाजी ा फौजेत आहे . ां ना
आप ासार ाची फूस िमळाली की संभाही खूष होईल.
बापबे ाम े एकदा झगडा जुंपला की ाला तेज धार चढे ल.
मरग ां म े दरार पडे ल. एकदा दु ही ा तडा ाने मुलूख
तेहसमेहस झाला, की मग तो तबाह करायला असा िकतीसा वखत
लागतो?’’
िदलेरखानाने िझयाँ खानला सां िगतले, ‘‘सां गा ा संभाला, णावे तु ां ला
मरा ां चा शहे नशहा णून जाहीर करायची जोरदार िशफारीश आ ी
आलमगीरां कडे केली आहे . ां ची ासाठी पाठ धरली आहे .’’
िझयाँ खानाने या िशफारशीचे रसभ रत वणन शंभूराजां ना जाऊन ऐकवले. ावर
युवराजां नी कोणतीच िति या केली नाही. आप ा िप ािव आप ाला
भडकव ाचे हे बािलश उ ोग आहे त, याची ां ना क ना होती. भूपाळगड ा
बगलेवर िदलेरखानाने जे अ ाचार केले होते, ाचा खूप खोल धसका युवराजां ा
मनाने घेतला होता. वर आप ा िप ािव भडक ाचा डाव हा खेळता आहे ! ा
िदलेर ा अंगावर सरळ धावून जावे आिण ा बु ाचा कंठ शोषावा, असेच ां ना
वाटू लागले. ते राणूबाई आिण दु गाला णायचे, ‘‘ ा पाजी िदलेरखानाचे एका
घावाम े आ ी के ाही दोन तुकडे क . पण सभोवताली बसलेली मोगलां ची
लाचार फौज आ ां लाही िजवंत सोडायची नाही.’’
एके िदवशी िदलेरखान तणतणत युवराजां ा डे यात आला. ा ा हे रां नी
ह गत केलेला िशवाजीराजां चा खिलता ाने शंभूराजां समोर धरला. िदलेरखान
गुरकाव ासार ा सुरात बोलला,
‘‘ही काय आप ा बछ ाशी वागायची िशवाजीसार ा बापाची रीत झाली?’’
‘‘का, काय चुकलं आम ा आबासाहे बां चं?’’ शंभूराजां नी ित न केला.
‘‘वाचा ना, वाचा तो खिलता. काय सां गताहे त ते सव गडक यां ना, ‘संभाजीचे
संकट पोचले तर थ बसू नका. ेक गडावर, गडावर ा ेक बु जावर–
तटबंदीवर गोळा वाजवावा. आ खरतक िक े लढवा. संभाजीराजे आमचे िचरं जीव
आहे त णून ां चा मुलािहजा ठे वू नका-’ बिघतलीत ना ही भाषा आप ा ज दे ा
वालीदाची?’’
िदलेरखाना ा या ा ाने शंभूराजे िवषादाने हसले. ते णाले, ‘‘असा कूम
आम ा िप ाने न काढायचा तर मग काय करायचे? पोटचा पोर श ू ा िशिबरात
पळू न गेला णून काय ां नी खुषीने आम ा ग ात र हार घालायचा?’’
युवराजां ा ा िति येवर िदलेरखानाचा आवाज बंद झाला. एकूणच
शंभूराजां ची पिहली मन: थती आता रािहलेली नाही, मोगली फौजेत ते खूप बेचैन
आहे त, हे ा चतुर खानाने ताडले. ा रा ी िदलेरखानाने डोळे जागवले. अध रा
कंठून पातशहाकडे तातडीचा संदेश पाठवला—,
‘‘जहाँ प ाँ , मेहरबानी करा. संभाला मरा ां चा शहे नशहा
णून शाही मंजुरी ा. तसा स नतम े जाहीरनामा काढा.
आप ा एका खिल ाने बापबे ात खूप बेबनाव माजेल.
मरग योंकी स नत टु कडोम बय जायगी!’’
िदलेरखान शाही उ राची पाखरासारखी वाट पाहत होता. परं तु ाला कोणताही
जबाब िमळाला नाही. संभाजीराजां चे िनि त काय करायचे या िवचाराने िदलेरखान
गोंधळात पडला होता. ाची तगमग आिण धां दल ाचा िदवाण िझयाँ खान जवळू न
बघत होता. ानेही मोका साधून खानाला सां िगतले, ‘‘खानसाहब, उगाच वखत दवडू
नका. संभा अलीकडं गुरकाव ासारखा क लागला आहे . ाला ता ाळ िगर दार
करा आिण एखा ा जनावरासारखा बां धून आ ाकडं घेऊन चला.’’
‘‘ ात आमचा काय फायदा?’’
‘‘िदलेरसाब, तु ां ला खूप, खूप मोठी बि सी िमळे ल! आलमगीर मेहेरबान तर
िदलेर िद ीका िदवाण!’’ चेकाळू न िझयाँ खान बोलला.
‘‘बेवकूफ, याचा मतलब तू अजून आप ा आलमगीरां ना नीट ओळखलं
नाहीस.’’ िदलेरखान हसत सां गू लागला, ‘‘आलमगीरां चे तकदीर मोठे णून ां चे
उ रे तले सव दु न खतम् झाले. संभा आिण िशवाही संपला तर औरं गजेब इतका
माजेल की आप ासार ा सेवकां ची अव था कु ामां जरासारखी होईल.’’
‘‘िफर करना ा?”
‘‘बस् इतनाही बेटा, काठीही मोडायची नाही आिण सापालाही म ायचे नाही,
तरच तु ामा ासार ा दरबारी गा ां चे पोट भरे ल! नाही तर कोण िवचारतो
आप ाला?’’
एके िदवशी ित ीसां जेचा िदलेरखान आप ा गोटातून बाहे र पडला. आसमंतात
अंधार पाझ लागला होता. िदलेर ा आगेमागे ग ीची घोडी धावत होती. समोरची
टे कडी ओलां डून िदलेरखान पलीकड ा लवणात गेला. ते ा ा दरीजवळ कोणीतरी
एक बळकट िपंडाचा आदमी उभा अस ाचे ाने पािहले. ा अंधुक आकृतीबरोबर
ग ीचीही काही पथके उभी आहे त, हे िदलेरखानाने बिघतले. ाने शंिकत मनाने
िझयाँ खानला िवचारले, ‘‘अरे , ते कोण? आपले शंभू शहजादे च ना?’’
 ‘‘जी, खानसाहे ब.’’
‘‘मग इकडे अंधारात काय करतात ते?’’
‘‘खानसाहे ब, आपण िवसरलात की काय ही जागा? इथेच तर तुम ा कमाने
सातशे मरा ां चे हातपाय पंधरव ापूव छाटले गेले होते. ितथे हा संभा कधी िदवस
उजाडाय ा आधी, तर कधी ित ीसां जेचा, तर कधी रा ीबेरा ीही येऊन तास ास
थां बतो. ितथली िम ी हाताम े घेऊन लहान पोरासारखा रडतोही णतात!’’
‘‘पागल शायर!’’ िदलेरखान त:शीच पुटपुटला, ‘‘शायरभी है लेिकन शेरभी है .
णून तर या संभाची मला कधी कधी खूप भीती वाटते!’’
खान आप ा गोटाजवळ परतला, ते ा आप ा िदवाणाला हळू आवाजात
बोलला, ‘‘ही शैतानां ा आसरने पछाडलेली जागा सोडून आपण येथून जलदीनं बाहे र
पडलेलं बरं . नाही तर तो संभा इथं रा न बावरा ायचा. बाकी कुठ ा तरी कामात
ाचा िदल रझवायला हवा.’’
िदलेरखान बेचैन होता. औरं गजेबाची मज सां भाळ ासाठी ाने अलीकडे
िवजापूर ा राजकारणात अिधक डोके घातले होते. िवजापूरचे गतवैभव संपले होते.
खळ ख ा आिदलशाहीला जीवदान दे ाचं काम एका बाजूने िशवाजी महाराज
करत होते. मा िदलेरखान दरबारात ा काही सरदारां ना लाचेची मोठी मोठी गाठोळी
पाठवून, तर कधी वचनिच यां ची खैरात क न िदलेरखान आपलेसे करीत होता.
ितथले अनेक सरदार फुटत होते. अगदी सजाखानासारखा बडा मासा जे ा िदलेर ा
गळाला लागला, ते ा सवानाच आ याचा ध ा बसला.
ातच एके िदवशी िद ी न िदलेर ा दो ां ची तातडीची सां डणी आली. ां नी
िदलेरखानाला कळवले होते, ‘‘िदलेर, यापुढे ा संभाला राजा बनवा अशी िशफारीश
करणारे तुझे ते खिलते आलमगीरला अिजबात धाडू नकोस. तु ा या खिल ां नीच
औरं गजेबा ा म कावर संशयाचे भूत सवार झाले आहे ! हा िदलेरखान आजकल ा
बेवकूफ संभाची रोज तारीफ का करतो? ा दोघां नी िदलजमाई तर केलेली नाही?
आपला िदलेरखानच मरा ां ना आतून िफतूर तर झाला नाही? िकंवा संभा आिण
िदलेर दोघे िमळू न भागानगरची चाकरी तर करणार नाहीत?— अशा नाना आं देशा
येऊन बु ा आलमगीरला संशया ा भुताने पागला केलं आहं !’’
दोनच िदवसां त िदलेरखान हसतमुख चेह याने संभाजीराजां ा डे यात उगवला.
दो ीचा हात पुढे करत बोलला, ‘‘शंभू शहजादे , तु ां ला काय वाटलं आ ी फ
मरा ां चाच मुलूख िजंकतो? ां नाच जाळतो? चला, तयारीला लागा. आपण
िवजापूर ा मोिहमेवर कूच क . मी तु ां ला दाखवून दे तो हा िदलेरखान इ ामचा
मुलूखही कसा बेिचराख करतो ते!’’

५.
एके रा ी एका गु हे राची पावले शंभूराजां ा गोटाबाहे र वाजली. रायगडा न
नानािवध सोंगे घेत तो हे र लाखमोलाचे प घेऊन शंभूराजां ा भेटीला आला होता.
शंभूराजां नी थरथर ा हाताने तो लखोटा समोर धरला. ावरची मु ा डोळे भ न
पािहली.
ितप ं लेखेव विध ुिव वंिदता
शाहसूनोः िशव ैषा मु ा भ ाय राजते
शंभूराजां नी आपले आसवां नी डबडबलेले डोळे पुसले व आप ा भावने ा
पुराला काबूत आणत ते पु ा खिलता वाच ाचा य क लागले.
ि य कुलावंतस राजा िशवाजी ती युवराज शंभूराजे दं डवत
उपरी
जैसा वाळ ा वृ ात मर घुसावा, तैसे तुम ा िचंतेनं आमचा
मदू पोखरला आहे .
जे ा ंगारपुर ा केशवपंिडतां कडून आपण रामायणाचा
मतलब जाणून घेत होता, ते ा तु ां ला काय काय जाणवले?
दशरथासार ा आप ा िप ाला िदलेलं वचन पाळ ासाठी
भर ा रा ावर लाथ मा न भू रामचं िनघूनी गेले. वनवासी
झाले. आिण आज इकडे करोड होनां चे आमचे भरले रा आपण
लाथाडलेत. आ ां ला पारखे होऊन गिनमा ा मुलखात जायची
आगळीक केलीत. फाय ा-तो ाचा कोणताही िवचार न करता
आपण रागभरे वै या ा मुलखी गेलात. तुमचा हा िविच दु दवी
िवयोग आमचे अंग जाळतोच आहे . ातच अलीकड ा भूपाळ-
गडावर ा अ ाचाराची कहाणी ऐकली. मा ा घटकेपासून
आम ा डो ां तून अ ू न े र वाहते आहे . इथ ा
सरं जामदारां चे हात जे ा पर ां ा सेवाचाकरीचे शेण
उचल ाम े आप ा ज ाचे साथक मानत होते, ते ा
रानोमाळात ा कोणा तानाजीचा, कोणा मुरारबाजीचा असे
अठरापगड जाती ा क क यां चे हात एक आणून आ ी रा
मंिदर उभारीले. तेच हात गिनमाकडून संभाजीराजां ा दे खत
िदवसाढव ा छाटीले जातात, या दु भा ाला काय णावे? असो.
आप ाही दयीचे दु :ख आ ी जाणतो. का कोणास ठाऊक, तुमचा
े ष आिण म र करणारे डोळे आम ा रा ात कमी नाहीत. मा
आ ी फ ां ाच ओंजळीने उदक िपतो ऐसे जर आपले मत
असेल तर ते साफ झूट आहे . आपला े ष बाळगणा या
मंडळींबरोबरच तुम ावर अ रश: जीव ओवाळू न टाकणारे ही
बरे चजण आम ा रा ात आिण ल रात अिधक आहे त! ा
गो ीकडे एक िसंहासनािध र राजा आिण एक मायाळू बाप णूनही
आ ी दु ल कसे क ? झा ा गो ी पुरे झा ा. आता सवेफुगवे
नकोत. ा नरकातून लवकर बाहे र पडा. जसा कृ सखा सून
 गे ावर गोकुळीची मुलेमाणसे, रानपाखरे , गाईवासरे वेडीिपशी
बनली होती, तैशीच अव था इथे तु ां वर मायालोभ ठे वणा यां ची
झाली आहे . ा िशवाजीराजां सह अवघा महारा , इथले साधुसं ासी
अन् दे वदे वताही आप ा वाटे कडे नजर लावून आहे त. या, युवराज
आपण लवकर रा ात माघारी या. पुढचे संकटाचे सारे गोवधन
उचला.
ता. क. मगरीचा जबडा फाडून बाहे र िनघणे तु ां स क ाचे
जाईल, याची आ ां स क ना आहे च. पण िफकीर नको. आ ी द
आहोतच. िवजापूरकरां शीही आता आपले चां गले मै जुळले आहे .
वेळ संगी तेही आप ा मदतीस धाव घेतील. शंभूबाळ, यापरी िचंता
नसावी. अंतर पडो न दे णे. जािणजे, लेखनालंकार.’’
िशवाजीराजां ा ा भाव श श ां नी शंभूराजां ा काळजाचा ठाव घेतला.
नुकतीच धुळा रे िशकलेले पोर आपले लेखन मायिप ाला आनंदाने दाखवत सुटते,
तसाच िशवाजीराजां चा तो खिलता युवराज दु गाबाईंना आिण राणूबाईंना दाखवत होते.
आनंदाने वेडे झा ासारखे करत होते. भूपाळगडावर घडले ा अ ाचारा ा
वेदनां नी ां चे मन पाखडत होते. मा आबासाहे बां ा या प ाने िदलाला िकतीतरी
िदलासा िमळाला होता. आता एकाच िवचाराचे च ां ा म कात गरगरत होते;
कसे बाहे र पडावे िदलेरखाना ा या च ूहातून?
ह े परह े रा ातील वाता शंभूराजां ा कानां पयत येऊन पोहोचत हो ा.
िवजापूरची आिदलशाही राजवट धो ा ा उं बर ापयत येऊन पोहोचली होती.
ां चा मु िदवाण मसूदखान याने, ‘‘मोगली फौजां पासून आमचं िवजापूरचं रा
वाचवा-’’ असे गा हाणे िशवाजीराजां कडे घातले होते. िशवरायही आ ा संधीचा
फायदा क न घेत होते. या िनिम ाने मोगलां ा िवरोधात दि णेत एक मोठी फळी
बां धली जात होती. मोगलां ा आ मणाबरोबरच िवजापूर ा रयतेला दु ाळाने
ासले होते. अ धा ा ा टं चाईने माणसे आिण जनावरे खंगत चालली होती. णूनच
िवजापुरी रयते ा मदतीला महाराज धावले. दोन हजार बैलां ा पाठीवर धा ा ा
गोणी लादू न ां नी ती भरीव मदत िवजापूरला पाठवून िदली होती. अशा धावपळी ा
िदवसां त आपण रा ात असायला हवे होतो, असे युवराजां ना रा न रा न वाटू
लागले.
एके िदवशी रागाने लालबुंद झालेला िदलेरखान शंभूराजां कडे आला आिण
गुरकाव ासारखा िवचा लागला,
‘‘शंभूशहजादे , तुम ा िप ाला तुम ा सुर ेची िकमान काही फ उरली आहे
की नाही? ते आजकाल खूप ित ाचे राजकारण खेळू लागले आहे त. ां नी त:
औरं गाबादे कडे आम ा जालनापुरावर हमला चढवला आहे .’’
‘‘बरे मग?’’
‘‘तो हमला ां नी त: ा फाय ासाठी चढवला असता आिण आणखी एक
सूरत बेसूरत केली असती तरी आमची त ार न ती. मा आम ा िवजापूर ा
चढाईवरचा दाब इकडे कमी ावा, असा तुम ा अ ाजानचा मनसुबा आहे . हे
काटशहाचे राजकारण खेळ ासाठीच ां नी जाल ा ा जंग पुकारला आहे .’’
शंभूराजे िदलेरखानाला ु र दे ा ा फंदात पडले नाहीत. उलट ा बु ा
मगरी ा दाढे तून आप ा कुटुं बकिब ासह बाहे र कसे पडायचे, या एकाच िववंचनेने
ां ना बेचैन केलेले होते. ातच एके िदवशी सेनापती हं बीरराव मोिहते यां चा िनरोप
घेऊन काही हे र आले. ‘‘युवराज, आ ी स ा, बहा र सैिनकां ची पथके तुम ाकडे
पाठिवली आहे त. ती अथणी आिण जवळपास ा जंगलातून िफरताहे त. ां ची मदत
ा. रा ात लवकर परतून या.’’
या िनरोपाने शंभूराजां ना खूप बरे वाटले. शंभूराजे आिण िदलेरखान हे दोघेही
आता िनयती ा वेग ाच पेचात अडकून पडले होते. दोन बला ह ी एकमेकां शी
झुंजावेत, सोंडेम े सोंड गुंतून जावी अन् अंगाखाल ा िचखलात ां चे खां बासारखे
पाय फसून जावेत, तशीच दोघां ची अव था झाली होती. ‘‘संभाला ता ाळ िगर दार
करा. ा ा मुस ा बां धून ाला औरं गाबादला घेऊन या’’ असे मोगलां ा व र
अिधका यां चे णणे होते. मा आप ा हातचा हा परीस आपण गमावून बसलो, तर
पुढे आप ाला कवडीचे मोल राहणार नाही, अशाच िवचाराने िदलेरखानाला गोंधळात
लोटले होते. पाषाण दयी िदलेरखानाशी दो ी ठे वणे यापुढे श च न ते.
ा ासोबत िवजापुराकडे तरी कशी धाव ायची? आबासाहे बां नी िवजापूरशी सु
केलेले दो ीचे राजकारण िबघडून जायचे.
ातच एके रा ी कवी कलश आिण जो ाजी ा िजवलग दो ां चा एक गु
खिलता येऊन पोहोचला, ‘‘शंभूराजे, सावध! िद ीकर पातशहाकडून तुम ा
िजवाला धोका अस ाची खबर मोगलां ा िमरज आिण रिहमतपूर ा ठा ावर
पोचली आहे . के ाही कैद होऊ शकते. जाळे तोडा. पाखरासारखी भरारी ा.’’
शंभूराजे बाहे र झेप ायचा सां धा शोधत होते. पण अहोरा िदलेरखान ां ा
अवतीभवती रं गण काढत होता. एके दु पारी ाने युवराजां ना सां िगतले,
‘‘शंभूराजे, तुम ा झ ाखाली आ ां ला प ाळा िजंकायचा आहे .’’
खाना ा बोल ातली मेख शंभूराजां ना चां गली समजत होती. ते िवषादाने
बोलले, ‘‘ णजे पु ा भूपाळगडासारखी तु ां ला आमचीच ढाल क न आ ां ला
मो ावर उभे करायचे आहे ! आम ा मुलखात नेऊन बदनाम करायचे आहे .’’
‘‘बदनामीचा खयाल कसला करता शंभूशहजादे ? आपण तर मोगलां चे सरदार
बनणार आहात. तु ां ला लवकरच िद ीस नेऊ. पातशहाकडून खलतीचा िलबास
दे ऊ!’’
‘‘मानव ं की मणामणा ा बे ा?”
शंभूराजां ा ा अचानक सवालाने िदलेरची भंबेरी उडाली. परं तु शंभूराजे खूपच
सावध अस ाचे जाणवून तोही कमालीचा सतक बनला.

शंभूराजां ना बगलेत दाबून िदलेरखान नेटाने प ा ाकडे माग मण करत

होता. ाच वेळी गु हे रां नी युवराजां ना खबर िदली. दोन वषामागे वाडकर िपतापु ां ना
 ाच िदलेरखानाने िफतवले होते. पंचमी ा सणािदवशी रायगडावर दं गाफसाद
क न तो िशवाजीराजां ा िजवावर उठला होता. ा ावर िव ास ठे वणे हा गु ाच
आहे ! खानाने आजवर स तेचा बुरखा पां घरला होता. परं तु अलीकडे ा ातला
है वान ाला चूप बसू दे त न ता. ाने फौजे ा मागातील ितकोटा आिण अथणी
गावां व न गाढवाचा नां गर िफरवला. खरे तर दो ी गावां त िहं दूंपे ा मुसलमानां चा
भरणा अिधक होता. परं तु ते केवळ िवजापुरी इला ाचे रिहवासी आहे त, हाच ां चा
गु ा ठरला होता.
िदलेरने अ ायाची प रसीमा केली. ाने पेठा लुट ा, ापारी नागवले. उभी
िपके जाळली. राने उद् केली. मा एव ावरच ाची भूक थां बली नाही. ाने
ीपु षां ना उघडे क न चौकाचौकां त चाबकाने फटकारले. ां ा चाम ा
लोळव ा. मायभिगनीं ा क ण हं बर ां नी तर सारा मुलूख िव ळत होता.
िदलेर ा दु सैिनकां नी िहं दू आिण मुसलमान ा दो ी धमात ा लेकीबाळींची
काही पवा केली नाही. िदवसाढव ा अ ू घेतली. बला ार क न अनेक यां ना
ठार मारले. ां ची ेते झाडां ना टां गली. अनेक माताभिगनींनी भर ा िविहरींचा आ य
घेतला आिण आपले जीवन संपवले.
िदलेरखान ा ा अ ाचारी वृ ीने अनेक मुसलमान सरदारही हबकून गेले
होते. परं तु खानापुढे उभे राहायची ां ची िहं मत न ती. ां नी िमळू न शंभूराजां ाच
कानावर आपले गा हाणे घातले. आधीच ु झालेले शंभूराजे रागाने पाय आपटत
िदलेरखाना ा गोटात धावत गेले. ां नी ाला धमकावणी ा सुरात िवचारले,
‘‘आपण इ ान आहात की है वान? गरीब रयतेवर असे अ ाचार करताच कसे?’’
‘‘शंभूशहजादे , झाली ना खा ी? आ ी फ िहं दूंचाच गळा घोटतो असे नाही,
तर मुसलमानां चाही खातमा करतो.’’
‘‘आपण आहात तरी कोण? िद ी ा पातशहाचे सुभेदार की ठगपढा यां चे
मु खया? हे अ ाचार ता ाळ बंद करा. नाही तर–?’’
‘‘नही तो ा करोगे?’’ िदलेरखानाने गुलजार हसत िवचारले.

शंभूराजां ा उ ा अंगाला इं ग ा डस ा हो ा. ते सताड उघ ा डो ाने

आप ा िबछायतीवर बसून होते. ां ची ती गां गरलेली अव था पा न राणूबाई आिण
दु गाबाईंचे िच हरवले होते. चरकाम े उसाचे कां डे िपळावे, तसे शंभूराजां चे मन
अखंड आ ं दत होते. ते बोलले, ‘‘दु गा, काय क न बसलो आहोत ग हे आ ी
त: ा हातां नी? हा िदलेरखान आता थ बसणार नाही. तो आ ां ला असाच
खेचत प ा ापयत घेऊन जाणार. ितथे भूपाळगडासारखाच तो नंगानाच करणार
आिण आ ी मा ज ोज ीचे बदनाम होणार.’’
दोनच िदवसां त शंभूराजां साठी बहादू रगडाव न एक गु खिलता येऊन पोचला
होता. ते श िमयाँ खानचेच आहे त, हे कळ ावर शंभूराजां ा वृ ी आनंद ा.
िमयाँ खानने राजां ना िलिहले होते,
‘‘मेरे ारे दो , शंभूराजे,
 मा ा दो ी लाड ा लेकीं ा हातां वर सगाईची मेहंदी
िदसली ती केवळ तुम ाच एहसानमुळे. अलीकडे मी जे ा
बालपणी मौत आले ा मा ा बछ ाची याद करतो ते ा
शंभूराजा, तुझीच त ीर मा ा डो ां समोर उभी राहते. हे तातडीचे
प तुला धाड ामागं दोन कारणं आहे त. एक खुषीची खबर णजे
िद ी न शाही फैसला झाला आहे , मी बेगुनाह ठरलो आहे .
लवकरच माझी सुटका होईल. पण िद ी न काही
वाकनिवसां कडून िमळालेली दु सरी खबर खूपच खतरनाक आहे .
ये ा चारदोन िदवसां त शंभू तु ी िगर दार ाल. पातशहाचे खास
शैतान ा कामिगरीसाठी पाच हजाराची फौज घेऊन औरं गाबादे न
के ाच रवाना झाली आहे . तुला कायमचा जेरबंद क न,
हातापायां ची नाखून काढू न िचिडयाघरात ा शेळपट शेरा माणं
ज भर नाचवायचं आिण िशवाजी-सार ा तु ा थोर बापाचं
बुढा ाम े जीणं हराम करायचा औरं गजेबाचा जहरी इरादा आहे .
ल ात ठे वा, िदलेरखान हा फ औरं गजेबाचाच गुलाम आहे . तो
कोणाचा, कधीच दो बनू शकत नाही, एक पलकी भी दे र ना करो,
शंभो जाऽ भाग जाऽऽ.’’
िमयाँ खान ा प ाने शंभूराजां ा डो ावर केस उभे रािहले. आता रा ी वै रणी
होऊन चेटिकणीसार ा धुमाकूळ घालू लाग ा हो ा. एकीकडे थोर ा महाराजां ची
दु :खाने माखलेली चया ां ना बेचैन करत होतीच, परं तु दु सरीकडे भूपाळगडावर तुटून
पडले ा सातशे मरा ां चे थोटके हात आिण लंगडे पाय ां ा डो ासमोर
वेताळां ा िदव ां सारखे नाचत होते. िशवरायां नी तहात नाकारलेला
बहादू रगडावरचा तो ह ी युवराजां चे सवाग तुडवत होता. नको, नको हे अपमािनत
िजणे! वै यां ा गजाआड गंजत राहणे आिण सूयासार ा बापाला ज भर दु :खी
करणे!
आप ा डो ां ा वाती रा भर जाळत शंभूराजे दे ा यासमोर बसून होते.
ितथेच दु गाबाई जाऊन पोच ा. ां नी आसवाने भरलेला आपला मुलायम चेहरा
शंभूराजां ा पायावर टे कला. ां नी ं दकत हं बरडा फोडला,
‘‘युवराज, आम ा काळजीपोटीच तुम ासार ा परा मी पु षाची पावलं इथं
अडखळू न पडतात. ामुळेच तुम ा पंखात बळ संचारत नाही. तुमचे काळीज तुटते.
पण राजे, आ ी इथे गंजून म . ाने असा काय फरक पडणार आहे ? पण आप ा
बचावामुळे िशवाजीराजां चे रा िटकणार आहे .’’
शंभूराजां नी आपले डोळे पुसले. कस ाशा िनधाराने ते उठले. दु गाबाईं ा
पोटात सहा-सात मिह ां चे बाळ होते. गरोदरपणामुळे ां चे सवाग डव न आले
होते. ां ची ती िपवळसर झालेली कां ती, अंगातले जडपण, काजळाने भरलेले डोळे –
हे सारे पा न संभाजीराजां ना भडभडून आले. तशा आप ा जडाव ा अंगाने दु गाबाई
उठ ा आिण शंभूराजां कडे धाव ाचा य क लाग ा. ां चा तोल जाऊ नये,
 णून आप ा डो ातली आसवां ची सर आवरत शंभूराजे पुढे धावले. ां नी
दु गाबाईंचा ऊ दे ह आप ा बा त धरला. दु गाबाई बोल ा, ‘‘राजे, आम ा
मायेम े इतके गुंतून का पडता?’’
‘‘दु गा, कसले िभकारडे तकदीर णायचे ग आमचे! आ ी ंगारपुरा न बाहे र
पडलो, ते ा येसूबाईं ाही पोटात बाळ होते. आिण आज अशा अवघड ा
प र थतीम े आम ा दु स या बाळासह तुला सैतानां ा िवळ ात ठे वून आ ी
रा ात परतून िनघून जावे, असा स ा तु ी आ ां ला दे ता आहात? आम ाच
मां डवावर फुलणा या क ा त: ा डो ां नी पाहायचे भा कधी ा दु दवी
संभाजी ा निशबाम े उगवणार आहे की नाही?’’
‘‘आपण दोघां नी? णजे?’’ राणूबाई चमक ा.
‘‘दु गा इथे खाना ा तळावर मागेच राहील.’’
‘‘अहो, शंभूबाळ, ा अशा गरोदरपणात ां ची काळजी कोण घेणार?’’
राणूबाईंनी ित केला.
“वे ा आहात आपण आ ासाहे ब! चार िदवसां ा पा णचारासाठीच
आम ा मे ां नी धाडलं होतं तु ां ला माहे री. अन् आज आ ी तु ां ला इथे मागे
टाकून रा ात कोण ा तोंडानं जाऊ? ल झालेली बहीण सासरची मंडळी ित ा
माहे री कशासाठी धाडतात? साडीचोळी कर ासाठी. कोणा खाना ा खवास-
खा ाम े नेऊन सोड ासाठी न े !’’
राणूबाई शंभूराजां ा जवळ आ ा. ां चा हात आप ा म काजवळ धरत
बोल ा, ‘‘शंभूबाळ, शां त ा. आमची िफकीर क नका. आ ां ला घेऊन
जा ा ा खटपटीम े आपण मा त: मोगलां ा या कैदखा ाम े ज ाचे
अडकून पडाल. एक वेळ वाईकर जाधवां ना मा ासार ा अनेक सुना िमळतील.
पण िशवाजीराजां ा रा ाला पुढे ता न धरणारा दु सरा संभाजी िमळणार नाही!
दया करा. वेळ दवडू नका. आप ा थोर ा बिहणी ा पदराम े इतकीच ओवाळणी
बां धा आिण आपण िनघून जा आप ा रा ात!’’
बराच वेळ शंभूराजे तसेच िनिवकार चेहे याने बसून होते. काय करावे, काय न
करावे ां ना काहीच सुचत न ते. राणूबाई पु ा शंभूराजां ा जवळ गे ा. ां ा
पाठीव न हात िफरवत बोल ा, ‘‘शंभूराजे, आबासाहे बां चे दय तुम ासाठी िकती
वते, हे कदािचत तु ां ला ठाऊक नसेल! आबासाहे बां नी आ ां ला अनेकदा सां िगतले
आहे – आम ा शंभूचे काळीज फ राजाचे असते तर आ ां ला ाची िचंता वाटली
नसती. पण ां ा काळजाची एक झडप राजाची आहे आिण दु सरी कवीची! अशी
माणसे मूलत: खूप धोकादायक असतात. िचडली, रागवली तर ह ी ा झुंडीसारखी
गडगडत अंगावर येतील. पण एकदा ां ा मनाचा िनचरा सु झाला की, ती
धबध ासारखी वा नही जातात! राजाला असे वा न चालत नाही. ाने आप ा
पोटाम े िवषाचे, े षाचे आिण सुडाचे कुंभही यो वेळी ा वापरासाठी जपून
ठे वायचे असतात. आम ा शंभू ा कलेजात असे काहीच राहत नाही, णूनच ाची
आ ां ला जा काळजी वाटते!’’
 “राणूआ ा, आपले आबासाहे ब िकती बारीक िवचार करतात!’’
‘‘एकदा तर डो ां त पाणी आणून आबासाहे ब आ ां ला णाले, ा शंभूमध ा
शूराचे, थोराचे आिण पोराचेही काळीज समजून घेणारी एकच ी होती रा ात.
ती णजे आम ा आऊसाहे ब! उ ा आम ा ा वे ा शंभूला कोण समजून घेणार,
असे बोलता बोलता आप ा आबासाहे बां चा कंठ दाटू न आला होता, शंभूबाळ!’’
बराच वेळ शंभूराजे तसेच बसून रािहले. तसे ां चे हात ओढू न ां ना उठव ाचा
य करत राणूबाई बोल ा,
‘‘उठा शंभूराजे. गे ा काही िदवसां म े दै व आम ाशी जणू सारीपाटाचा खेळ
खेळत आहे . जे ापासून आपण कृ ा ओलां डून मोगलाई मुलखात आलात,
ते ापासून आप ा आबासाहे बां ची काय अव था झाली असेल? एकही िदवस ां ना
सुखाची झोप लागली नसेल याची खा ी आहे मला.’’
‘‘पण सारे नको नको णत असताना तु ी इकडे आम ासोबत आलातच
कशाला आ ासाहे ब?”
‘‘का कोणास ठाऊक! उगाचच आमचं मन खात होतं. तुम ाब ल अकारण
काळजी, र र वाटत होती. णूनच आले इकडे . मा शंभू, आता वेळ नका दवडू.
चला आटपा. तयारी करा. शंभूबाळ, आप ाकडचे ब तां शी िक े बां धताना पूव चे
राजे काय करत, ठाऊक आहे आप ाला?’’
‘‘काय?’’
“पूव िक े बां धताना ां चे तट ढासळायचे. बु ज कोसळायचे. ते बां धकाम
प ं राहावं णून अनेकां नी बां धकामा ा पायाम े नरबळी िदले. यापोरां ा
र ाम े चुनखडी कालवली. ाच माणे मा ा भाऊराया, तु ा या बिहणीची आिण
आप ा गभारशी लाड ा प ीचीही पवा तू क नकोस. उ ा निशबानं तु ां ला
आ ां ला साथ िदली तर आपण पु ा सारे ज र भेटू! पण ते न घडले तरी बेह र!
आ ी मेलो तरी चालेल. पण िशवाजी-संभाजी ा रा ाचा बु ज वा यावादळाची
ट र दे त असाच खडा राहायला हवा.’’

६.
िदलेरखानाची आता ख या अथ झोप उडाली होती. एव ा मो ा फौजे ा
समोर मरा ां ा युवराजाने आप ा अंगावर तलवारीिनशी हमला चढवावा, ा ा
ा धाडसानेच खान हाद न गेला होता. इतके िदवस ‘‘िशवा ा खतरनाक पोराला
ज ी कैद करा. ा ा मुस ा बां धून ाला काहीही कोिशश क न िद ीकडं
रवाना करा.’’ अशी प ावर प े औरं गजेब का िलिहत होता, याचा उलगडा आता
िदलेरखानाला होऊ लागला.
ा सकाळी मुनासीबखान िदलेरखाना ा मुज यासाठी आला, ा ासोबत
ाचा पुत ा बालेखान होता. काही मिह ां पूव च िवजापूरकरां ची चाकरी सोडून
मुनासीब आप ा पुत ासह िदलेरखानाला येऊन िमळाला होता. मुनासीब ा
हाताखाली त:ची पाच हजारां ची फौज होती. िदलेरखानाने काळजी ा सुरात
िवचारले, ‘‘मुनासीबचाचा आगे ा आ?’’
‘‘खानसाब, आप ा कुमाची तािमली झाली. संभा ा मरग ां ा मुलुखातून
आले ा दोनशे घोडे ारां ची आ ी फारकत केलीय.’’
‘‘ब त अ ा!’’
‘‘ ां ा अंगाखालची घोडी काढू न आम ा ता ात घेतलीत. वर ा दोनशे
नामदाना आ ी आम ा वेठिबगारी मजुरां त दाखल क न घेतलंय.’’
मुनासीबखानाकडून ती गो ऐकताच िदलेरखान खूप खूष झाला. ाने शेजार ा
सुरईतले शरबत घटाघटा िपऊन टाकले. आप ा िपक ा दाढीव न हात िफरवत
तो बोलला, ‘‘संभा ा र ात खूब जलवा आहे . कालपरवाचं ाचं ते धाडस बघून तर
मी है राण झालो होतो!’’
‘‘लेिकन खानसाब, ही आग अजून िकती िदवस सां भाळायची?’’
‘‘मुनासीबचाचा, उ ा सकाळपयत औरं गाबादचं पाच हजारां चं पथक इथं पोचेल.
सोबत आपले पाच हजार दे ऊ आिण हा आगीचा लोळ दे ऊ पाठवून औरं गजेबाकडे .
एकदा आलमगीर साहे बां ा कबजात एखादी व ू गेली, की भडक ा आगीचं सु ा
कसं पाणी पाणी होतं, हे दु िनया जाणते!’’
दु स या िदवशी दु पारी पथके पुढे चालली होती. िदलेरखानाने आप ा शेजार ा
ह ीवर ा खवासखा ात संभाजीराजां ना मु ाम बसवले होते. काल ा भां डणाचा
राग ां ा डो ातून जावा, िकमान ां ना जेरबंद करायला पातशहा ा फौजेतून
बाहे र पडलेले घोडदळ इथे पोचेपयत वेळ मा न ावी, णूनच िदलेर आज
ां ाशी लाडीगोडी करत होता. ां ना खूष ठे व ाचा य करत होता.
समोरची एक टे कडी ल राने ओलां डली. ह ीघोडे उताराला लागले.
शंभूराजां ची नजर बाजू ा दरीकडे गेली. ितथे एक पा ाने भरलेले मोठे तळे आिण
बाजूने वाहणारा ओढा िदसत होता. त ा ा काठीच एक छोटे खानी, जुने दगडी
िशवमंिदर िदसले. तसे युवराजां नी ह ी रोखायला सां िगतले. ते हसत िदलेरखानाला
णाले, ‘‘खानसाहे ब, बरे च िदवस झाले. मी दे वाचं दशन घेतलेलं नाही. इथं थोडं
थां बावं. ान क न दे वदशन करावं असं वाटतं.’’
िदलेरखान मनापासून हसत बोलला, ‘‘युवराज, अशी िबनती काय करता?
आ ां लाही दु पारचे िवसा ासाठी थां बायचंच होतं. ा तुमची पूजा उरकून.’’
िदलेरखान मनातून सुखावला होता. आप ा क ात संभाजीची ही शेवटची
आं घोळ असणार हे ाला ठाऊक होते. फौज ितथेच र ा ा शेजारी पुढे मागे जशी
जागा सापडे ल तशी िव ां तीसाठी पस लागली. संभाजीराजे आपले खाजगी सेवक
घेऊन त ाकडे गेले. थम महादे वाला नम ार क न ते बाजू ा तलावात उतरले.
आज शंभूराजां चे िच खूपच स िदसत होते. ां नी आप ा सेवकां नाही
कपडे काठावर ठे वून आं घोळीसाठी पा ाम े उतरायला भाग पाडले. त: युवराज
पा ाम े उभे आडवे हात मारत, लाडाने पाणी उडवत जल ीडे चा आनंद घेत होते.
ां ा सोबतची मुनासीबखानाची ग ीची पथके वर ा बाजूला ओ ाकाठी दु पारचा
खाना घेत होती. परं तु ां नी खबरदारी णून आप ात ा काही लढव ा मदाना
मु ाम त ा ा काठी पहा यासाठी खडे केले होते.
ाच त ाकाठी पाच गोसावी ान करत होते. ां चे मं पठण चालू होते. मधेच
‘जय शंभो ऽऽ’असा ते मो ाने उ ार करत होते. शंभूराजां चे ितकडे फारसे ल गेले
नाही. पु ा कानावर दब ा सुराम े आवाज आले, ‘शंभो ऽऽ िशवाका शंभो!’
शंभूराजां चे ितकडे ल गेले. ां नी डोळे रोखून पािहले. तशी ां ा अंगामधून
िवजेची लहर चमकून गेली. ा पाच गोसा ां पैकी एकजण जो ाजी होता आिण
दु सरा राया ा.
राजां चे डोळे चौफेर िफरले. रखवालदारां ना संशय न येईल अशा बेताने ते
हळू हळू पोह ाचा बहाणा करत पुढे सरकले. गोसा ां पुढे शंभूराजे पोचताच
मं पठणाचा आव आणता आणता जो ाजीने हळू आवाजात सां िगतले, ‘‘मंिदरा ा
मागं आमची फ पाच घोडी आहे त. टे कडी ामागं जंगलात फ प ास ंगारपुरी
घोडे ार आहे त. एव ाच बळावर धाडस करायला पायजेल राजेऽऽ’’
शंभूराजां नी पा ातून सूयाला नम ार घातला. ते पा ाम े पुन:पु ा डु ब ा
मा लागले. पहा यावरचे ारिशपाई ां ाकडे कौतुकाने पाहत होते. िकती तरी
वेळ डु ब ा सु हो ा. जा ीत जा वेळ राजे ास रोखून पा ात थां ब ाचा जणू
िव मच करत होते. मधे थोडा वेळ गेला. पण बराच वेळ शंभूराजे पा ाबाहे र
येईनात, तसे पहा यावरचे िशपाई ितत ात शेजार ा दे वळामागून बोंब ऐकू आली,
‘‘संभा िनकल गयाऽऽ! संभा भाग गयाऽऽ! संभा गया ऽऽ—’’
िदलेरखाना ा तळावर गडबड उडाली. िदलेर संतापाने थयथय नाचू लागला.
परं तु तोवर कुमाची वाट न बघता बालेखान आप ा पाच हजारां ा फौजेिनशी
जंगलाम े घुसला. िदलेरखान आगपाखड क लागला. इत ात बु ा मुनासीबखान
घोडा फेकत िदलेरखाना ा गोटापुढे आला. ा ा चयवर अिजबात िचंता िदसत
न ती. िदलेरखान मुनासीबवर उखडला, ‘‘ये ा हसनेकी बात है ?’’
‘‘नही तो ा, जूर?’’ मुनासीब बोलला, ‘‘संभासारखा बेवकूफ लौंडा कोणी
बिघतला नसेल. जूर, मी पुरी जानकारी घेतलीय. मोजून पाच गोसावी ा ासोबत
आहे त. आमचा बालेखान पाच हजारां ची फौज घेऊन घुसलाय ा जंगलात. भागून तो
बेवकूफ संभा िकती भागणार? पुरं जंगल छान मारतो. अव ा तासा दोन तासात ाची
बोटी बोटी क न मालात बां धून वापस घेऊन येतो.’’
मुनासीबखानाने घो ाला टाच मारली. तो पुढे धावला. ितत ात िदलेरखान
ओरडला, ‘‘ठहरो मुनासीबिमयाँ .’’
“ ूं, खानसाब?’’
‘‘संभाला िजंदाच पकडून आणा. ाला मा नका. नाही तर ती लाश संभाची
आहे , हे शहे नशहाला पटणार नाही. नौबत ओढवेल!’’
मुनासीबखान आप ा सोबतची माणसे घेऊन जंगलात घुसला. परं तु शंभूराजे
आिण ां चे सहकारी खूप वेगाने पुढे गेले होते. ां चा पाठलाग करत बालेखान आिण
ाची फौजही खूप अंतर चालून पुढे िनघून गे ाचे िदसत होते. ामुळे मुनासीबखान
बावरला. आप ा घो ाला पुन:पु ा जोरदार टाचा मारत, आप ा दो ी मां ां म े
ध न ा जनावरला दाबत, चेतवत तो सुसाटासारखा पुढे िनघाला होता.
सायंकाळ होत आली. साव ा अर ात उत लाग ा. मोराने आपला िपसारा
िमटावा तशी एकेक क न सूयिकरणे लु होत होती. सूय अ ास गेला. एका
टे काडाव न मुनासीबखानाने खाल ा दरीकडे पािहले. तेथून एक मोठा ओढा वाहत
होता. ओ ाकाठी झाडा ा बुं ाला शंभूराजां ना बां धले होते. ां ना येऊन
जंगलामधेच िमळाले ा साठ ंगारपुरी घोडे ारां पैकी िन े गत ाण होऊन बाजूला
पडले होते. पाठलागाम े मोठी झटपट घडून गे ाचे िदसत होते.
शंभूराजां चे सवाग र ाने माखले होते. चयाही र ा ा ओरख ां नी भ न
गेलेली. ा मदाने हातघाई ा जंगात िकमान साठस रजण सहज लोळवले असतील
अशा र खुणा आिण ओरखडे ां ा सवागावर िदसत होते. ां चे आिण बालेखानाचे
जोरदार भां डण सु अस ाचे व न िदसत होते. बालेखान हातातली तलवार
उं चावत रागाने शंभूराजां ा पुढे नाचत होता. दोघेही िचडून एकमेकां ना खूप िश ा
दे त होते.
ते पा न मुनासीबखानाचे काळीज हलले. तो आप ा पुत ाकडे बघून
ओरडला, ‘‘बेटे बालेखान ऽ ठहरो. ठहरो ऽऽ! आगे मत बढो. खुदाके वा े ठहरो बेटे
ऽऽ—’’ असे णतच ाने घो ाव न खाली उडी घेतली. जीनसामानातला प ेदार
भाला हातात घेतला. भा ा ा काठीचा आधार घेत तो जवळ ा मागाने एक कडा
उतरत, घसरत खाली िनघाला. अजूनही शंभूराजां ा आिण बालेखाना ा
मोठमो ाने चालले ा भां डणाचे आवाज कानावर पडत होते. खाली घसरत
उतरणारा मुनासीबखान मधेच हाळी दे त होता, ‘‘बेटेऽ बालेखान ऽऽ, कुछ मत करना.
मै आ रहा ँ , बेटे.’’
एकदाचा मुनासीब तो कडा उत न फ काही अंतरावर गेला. ितत ात ाने
पुढे पािहले. िचडलेला बालेखान आता पुढे होऊन बां धले ा शंभूराजां ना गु े मारत
होता. िश ा दे त होता. ाने रागा ा कैफात शंभूराजां ची दाढी पकडून पुढे
िहसकली. ओढली. तसे शंभूराजे भयंकर िचडले. बालेखाना ा तोंडावर थुंकले.
ाबरोबर बालेखानाला राग आवरला नाही. ाने झटकन ानातून तलवार काढली.
दो ी हातां म े ध न ा तलवारीचे पाते शंभूराजां ा डो ात तो मारणार, तोच
पाठीमागून गजना आली, ‘‘बालेखान ऽऽ बेटे ऽऽ—’’ पाठोपाठ बाणा ा वेगाने भाला
आला आिण ाचे पाते कचकन बालेखाना ा पाठीत घुसले. र ा ा थारो ात
बघता बघता बालेखान खाली कोसळला.
त: शंभूराजे, ां ना वेढा घातलेले हजारो मुसलमान िशपाई आिण भालाफेक
करणारा मुनासीबखान सारे च अवाक् झाले. दु स याच णी मुनासीबने बालेखानाकडे
झेप घेतली. ाचा र ाने माखलेला दे ह पोटाशी कवटाळला. ाला पाणी पाज ाचा
वृथा य केला. परं तु बालेखान के ाच संपला होता. मुनासीब ा ासाठी धाय
मोकलून रडत होता.
मुनासीबखानाचे अनेक जाणते साथीदार, फौजी पुढे आले. ते आप ा ध ावर
भयंकर संतापले. ात ा एकाने रागाने िवचारले, ‘‘चाचाऽ एका जह मी काफरा ा
बचावासाठी आपण हे काय केलंत! त: ा पुत ाला मारलंत?’’
बालेखाना ा शवाकडे पाहताना मुनासीबला पु ा एकदा उमाळा फुटला. अ ू
ढाळत तो बोलला, ‘‘जो आ वो ब त बुरा आ. लेिकन दो ो ऽ हा तुमचा मु खयाँ
होता आिण माझा दु िनयेतला एकमा वा रस.’’
‘‘तेच सां गतो, खानसाब! एका बेवकूफ काफरासाठी आप ाच पोराची ह ा
करायची तु ां ला काय ज रत होती?’’
“ ूं बेटे? खाली एक मुदा बघून तु ां ला इतकं वाईट वाटतं?’’
‘‘मतलब?’’
सहका यां वर जळजळीत कटा टाकीत मुनासीब गरजला, ‘‘अथणी आिण
ितको ाला ा बदमाष िदलेरखानाने भर चौकाम े कोणाची अ ू घेतली? अनेक
औरते, मां -बहने नंगी क न ां ना झाडां ना टां गून ां ची बेअ ू कोणी केली?— भूल
गये आप?— ा बेसहारा यां त िहं दू कमी आिण मुसलमान माँ बहने जा हो ा.
पण ते बघून तुम ापैकी कोणाची तलवार का ानाबाहे र आली नाही?’’
‘‘याने?’’
‘‘तो अ ाचार बघून ा ा अंगातले र गरम झाले, ा अ ाचारी
िदलेरखाना ा अंगावर धावून जो एकमा माणूस गेला, तो हा िशवाचा छावा होताऽ,
आपमसे कोई नही था! तब कहाँ गयी थी अपनी तलवार? कहाँ चूप बैठी थी ये
मदानगी?’’
बाकीचे सारे शां त झाले. च ावून गेले. एकजण गोंधळू न िवचा लागला,
‘‘आ खर आप कहना ा चाहते हो चाचा?’’
‘‘बस इतनाही. मोठी चाहत होती आ ां सवाची! ासाठीच सहा मिह ां मागे
आपली िवजापूरची चाकरी सोडून आपण सारे िदलेरखानाला जाऊन िमळालो. तो
आप ा िजंदगीतला सवात बडा गु ा होता. आज औरं गजेबाचा एक सरदार दि णेत
येऊन आप ा इ ामी माँ बहनां वर इतके अ ाचार क लागला, तर कल औरं गजेब
आ ावर काय होईल?’’
‘‘िबलकूल चाचा!’’ समो न काही आवाज आले.
‘‘‘मी खुदाची कसम खाऊन सां गतो, आज िशयापंथी द नी मुसलमानां साठी
दु िनयेतला सवात बडा काफर औरं गजेब पातशहा आहे . ब ों, हा िद ीवाला सैतान
मरा ां चं रा ने नाबूत कर ात कामयाब झाला, तर आप ा िवजापूर ा आिण
गोवळकों ा ा स नती एक िदवसही िजवंत ठे वणार नाही तो. हम कैसी भूल पडी?
गे ा वष िवजापूर बचाव ासाठी दहा हजार बैलां ा पाठीव न धा पाठवले होते
ते औरं गजेबाने णून सां गतो, औरं गजेबा ा अ ाचारातून आ ां द नींना मु ी
िमळ ासाठी िशवाजीचं रा िटकलं पािहजे!’’
मुनासीबखानाने आप ा कमरे ला खोचलेली क ार बाहे र काढली. बोलता
बोलताच ाने शंभूराजां ना बां धलेले दोर कचाकच तोडून टाकले. समोर ा काही
सहका यां ना जवळ बोलावले. शंभूराजां ना घेऊन जा ासाठी आले ा पंचवीसतीस
साथीदारां ना ताजी घोडी िदली. शंभूराजां ा पाठीवर ेमाने हात ठे वत तो आप ा
सहका यां ना णाला, ‘‘ ा िशवावर एहसान कर ासाठी न े , तर आ ा
द नीं ा िहफाजतीसाठी िशवाचा हा पोर शाबूत रािहला पािहजे. जाऽ, बेटे! भाग
ऽऽ, बेशक िनकल जाऽ ऽ’’
शंभूराजां नी र ाळले ा अंगर ानेच मुनासीबखानाला िमठी मारली. सवाचा
िनरोप घेतला.
संभाजी चतुराईने कसा पळू न गेला, िदलेरखानाला नेमके काय सां गायचे याचा
िवचार करत ती िवजापुरी फौज माघारा वळली. बालेखानाचा ओला मुडदा दफन
कर ासाठी माघारा घेऊन खां देकरी चालले होते. ां ासोबत घो ाव न जाणारा
मुनासीबखान आप ा वारसा ा शवाकडे पुन:पु ा बघत होता. आप ा ाता या
दाढीत ओघळणारी आसवे पुसायचा य करत होता.
标
 ६.

िजवािशवा

१.

काल रा ी उिशराच िशवाजीराजां ची पालखी प ाळगडावर येऊन पोचली होती.

ते ा महादरवाजात तोफा कडाड ा. राजां चे जंगी ागत झाले. ा गद म े
समोर ाच बाजूला शंभूराजे उभे होते. िशवाजीराजां नी ां ना आप ा िमठीत घेतले.
ां ा पाठीव न मायेने िफरणारा राजां चा हात थरथरला. ऊर भ न आला. खरे तर
खूप खूप बोलायचे होते. मधे अनेक कडूगोड घटनां चे दु च येऊन गेले होते. मने
मोकळी होणे आव क होते. मा दू र ा वासाने थोरले महाराज खूप िशणले होते.
िशवाय सा याच गो ी मोकळे पणाने गद समोर बोलणे श न ते. ामुळेच दु स या
िदवशी सकाळी भेटायचे ठरले.
शंभूराजां ना प ा ावर पोचून एक मिहना पार पडला होता. परं तु ते फारसे
बाहे र जात नसत. ां ासारखा बाणेदार युवराज मोगलां ना जाऊन िमळावा, या
क नेने सामा रयतेची मने खूप दु खावली होती. ते कधी सहज घोडा घेऊन
रपेटीसाठी बाहे र पडले तरी लोक ां ाकडे िविच नजरे ने पाहत राहायचे. ामुळेच
महालात बसून राहाणेच युवराजां ना बरे वाटायचे. काल रा ीपयत तर शंभूराजां ा
म काम े चंड गोंधळ उडाला होता. अनेक िदवस ते तळमळत होते. एक वेळ
ब ी िदले ा अज पेट ा तोफेला सामोरे जाणे कमी धो ाचे वाटले असते, परं तु
रा ोहासारखा भयंकर गु ा क न आप ा िप ापुढे कोण ा तोंडाने जायचे?
....मा काल रा ीची िशवरायां ची ती आ ाददायक िमठी शंभूराजां ना खूप आ ासक
वाटली होती.
पहाटे संभाजीराजां नी आप ा अंगावरची दु लई बाजूला केली. गवा ाची दारे
उघडली, ते ा अंगावर थंडगार झुळूक घेऊन पहाटवारा आत येत होता. रा सरत
चाललेली. मदू ा गाभा यात मां ग ा ा घंटा वाजत हो ा, आिण युवराजां ची पावले
गतकाळाकडे वळत होती. तेरा वषापूव चे आ ा शहरातले ते वादळी िदवस आठवत
होते. मराठी सा ा ाचे नरिसंह िशवराय अ ंत जीवघे ा पेचात अडकून पडले होते.
ते ा शंभूराजां ची उमर अवघी नऊ वषाची होती. ां ा चयवरचे बाळसे हटले न ते.
तरीही आप ा कमरदाबाम े एवढीशी तलवार सां भाळत ते िद ी ा शहे नशहा ा
दरबारात मौजूद होते.
िशवरायां साठी आ ाचा तो पातशाही दरबार णजे एक घोर अपमानया ा
ठरली होती. मरा ां ा छ पतीला सामा पंचहजारी मनसबदारां ा दावणीला
बां धले होते. ा उपमदामुळे िशवाजीराजे भयंकर संतापले. ां नी भर दरबाराम े
िनषेधाचे फु ार ओकले. मा उ ासनावर बसलेला पातशहा शां तपणे जपमाळे तील
मणी मोजत होता. कमालीचा थंड र ाचा औरं गजेब काही घडलेच नाही अशा अथ
िशवरायां कडे दु ल करत होता.
एकदाचा तो दरबार संपला. संतापाने थरथर कापत िशवाजीराजे आिण
ां ासोबत रामिसंग जयपूर महालाकडे परतले. भर दरबारात िद ा गेले ा
अपमाना ा डाग ां नी अजूनही िशवरायां चे शरीर पोळू न िनघत होते. ास कोंडत
होता. ां ा खवळले ा दे हाकडे आप ा इव ा डो ां नी संभाजीराजे पाहत
रािहले होते. दरबारात ा िशवाजी ा दं ाची पुरेशी नोंद औरं गजेबा ा कारभा यां नी
घेतली होती. हा मानी मराठा एव ावरच थां बणार नाही, अजून काहीतरी अचाट,
अक त पाऊल उचलेल याची दरबाराला क ना आलेली होती. ामुळेच िशवाजी
आिण संभाजी जयपूर महालाम े जाऊन पोचले मा , ां ा पाठोपाठ ितथे
घोडदळाची पथके आिण सां डणी ारां ची दलेही धावली. महालाला वेढा पडला.
िशवराय गवा ातून नजर फेकत होते, ते ा महाला ा सभोवती जणू श ा ां चं रान
उगवले होते.
ती वेळच अशी आणीबाणीची होती. महारा ाची भूमी आ ापासून शेकडो कोस
दू र. आजूबाजूला ना कोणी मायेचे, ना ममतेचे. औरं गजेबासारखा उल ा काळजाचा
दै छाताडावर पाय रोवून उभा रािहलेला. णभर राजां ना अंगातून बळ गे ासारखे
वाटले. संपले सारे . पहा यावर ा मशाली भेसूर िदसत हो ा. श ूचे ारिशपाई
महालाला वेढा दे ऊन वेताळा ा छिब ासारखे कडे क न उभे रािहलेले.
थोर ा महाराजां ना एक जोरकस ं दका फुटला, ते ा ां ा गो यापान
िनमुळ ा बोटां तूनही अ ू खाली टपटपत होते. इत ात एक इवलासा हात ां ा
लां बसडक केसां व न िफ लागला. ा ि , मायाळू , कनवाळू हातां ा शाने
राजां ा शरीरावर काटा शहारला. समोर ां चे नऊ वषाचे, िनरागस युवराज शंभूराजे
उभे होते. राजां नी ां ना िमठी मारली. प ा ापाने पोळलेले िशवाजीराजे बोलले,
‘‘काळीज फाटतं रे लेकरा. ा दु दवी च ूहातून मायदे शाची वाट कशी सापडायची
तुला मला?’’
बाळराजे काहीच बोलले नाहीत. ां नी फ राजां चे मुख आप ा पोटाजवळ
बा लीसारखे कवटाळले. ां ना थोपटले, ओंजारले, गोंजारले. ाही थतीम े
महाराजां ना हसू फुटले. ां नी ां ना िवचारले, ‘‘वा वा! अगदी क ा पु षासारखाच
वागायला लागलास की रे ! हे सारं कुठं िशकलास रे पोरा?’’
“िजजाऊ आजीसाहे बां कडे . दु सरं कुठं ?’’
 ाण गेला तरी िजथे आपला घोर अपमान झाला, ा औरं ा ा दरबाराचे तोंड
पु ा पाहायचे नाही, असा िन यच महाराजां नी केला होता. मा अशी अहं काराची
भाषा आिण एखा ाचा हा असा ताठा औरं गजेब कदािपही सहन करणार नाही; ा ा
समाधानासाठी तरी काहीतरी करायला हवे, असा आ ह धरत रामिसंग महाराजां कडे
बसून रािहला. िवचारां ती ा दोघां नी िमळू न एक तोडगा काढला. िशवाजीराजां नी
आपण आजारी अस ाचे कारण पुढे करायचे. ां ा बदली छो ा संभाजीराजां नी
मा औरं गजेबा ा दरबारात रोज हजेरी लावायची.
पिह ा िदवशी जे ा दरबाराकडे युवराज िनघाले ते ा ां चा जामािनमा त:
िशवाजीराजे नीट करत होते. शेवटी ां ा तां बूस गो यापान कपाळावर राजां नी
केशरी गंध लावले. ां ा बाळसेदार चयकडे पािहले ते ा ां ना भ न आले.
शंभू ा गालाव न, पाठीव न ां चा मायेचा हात िफरला.
शंभूराजे हसले. आप ा इव ाशा हातात महाराजां चा हात घ पकडून तो
दाब ाचा य करीत ते बोलले, ‘‘आबासाहे ब, आपण असे क ी होऊ नका. िजथे-
िजथे तु ी गैरहजर राहाल ती ती जागा भरायचा य हा शंभू ज र करे ल!’’

ात:काळीच थोर ा महाराजां चा िनरोप आला. ां नी संभाजीराजां ना सकाळी–

सकाळीच गडावर ा महाल ी मंिदराम े बोलावले होते. ां ा आगमना ा
िनिम ाने महापूजेचा संक सोडला होता. पूजाकम आटोपायला बराच वेळ झाला.
शेवटी ते दोघे िपतापु दु पारीच एका ाम े भेटू शकले. खाजगीकडील ा महालात
अ कोणी न ते. म े ब याच वादळवाटा उठ ा हो ा. िव नही गे ा हो ा.
दोघेही िपतापु एकमेकां ा स मु ां कडे अ ुपाने पाहत होते.
थोरले महाराज हसत बोलले, ‘‘शंभूराजे, जरी आपण मोगलां ना सोडलं तरी
रा ात परताल की नाही या शंकेनं आ ां ला बेचैन क न सोडलं होतं. वाटलं इथं
परत ास कचराल िकंवा लाजाल. कदािचत दु सरीकडे िनघून जाल.’’
शंभूराजां नी आवंढा िगळला. ां ा डो ां ा दाट पाप ा लवलव ा. ते
काहीसे क ी होऊन बोलले,
‘‘आबासाहे ब, खूप दु िनया दे खली. अंधाराची वाट चालताना ठे चकाळलो, पण
पु ा त: ाच हातानं फाटकं काळीज सां धवलं! टलं, पु ा सूयदे वाकडं च चालत
जायचं, तर घाबरायचं कशाला?’’
‘‘शंभू! शंभू! सां गतो काय, थम आपण कवी आहात आिण नंतर युवराज!’’
िशवाजीराजे कळव ाने बोलले.
संभाजीराजां ना िशवराय आप ा डो ां त साठव ाचा य करत होते.
अचानक ां ा डो ां तून गालावर मोती ओघळले. आवंढा िगळत ते दु :खी सुरात
बोलले, ‘‘तर शंभूराजे, आपण एक ानेच माघारी आलात?’’
“माफ करा आबासाहे ब,’’ िशवरायां ा िवचारणीने शंभूराजां ा काळजाचा
टवका उडाला होता. दोघेही िपतापु कमालीचे दु :खी झाले होते. शंभूराजे बोलले,
‘‘आबासाहे ब, आम ासोबत िनघा असा दु गाला आिण राणूआ ां ना आ ी
खूप आ ह केला होता. जीव तोडून िमन ा के ा. पण ां नी ऐकलं नाही.’’
‘‘नाही! नाही, शंभूबाळ. ा पोरींचंच खरं . ां ना माघारी आण ा ा फंदात
आपण त: ितथे कायमचे अडकून पडला असता. असो! शंभूबाळ, आज ना उ ा
आई भवानी ताकद दे ईल तुम ा हातां ना. ते ा मा आप ा बळकट हातां नी
दोघींनाही सोडवून आणा णजे झालं.’’ आप ा होनहार पु ाकडे नजर टाकत
िशवराय बोलले, ‘‘शंभूराजेऽ तु ास कनाटका ा मोिहमेस न नेऊन आ ी तुम ावर
घोर अ ाय केला, अशीच आपली भावना असेल, होय ना?’’
शंभूराजे अडखळले. पण न रा न बोलले, ‘‘का असू नये आबासाहे ब? आमचे
अवघं नऊ वषाचं वय असताना आपण आ ां ला दू र लोटलंत. पुरंदर ा करारानुसार
िमझा राजा जयिसंगाकडे ओलीस ठे वलंत. दहा ा वष औरं ा ा आ ा दरबारात
िहं दवी रा ाचा ितिनधी णून आ ी हजेरी लावत होतो. पु ा एकदा अकरा–
बारा ा वष मोगलां चा मनसबदार णून आपण आ ां ला शहजादा मुअ मकडे
धाडलंत.’’
‘‘सा या गो ी रणात आहे त शंभूराजे आम ा.’’ िशवराय बोलले.
‘‘अजून थोडी आठवण क न दे तो. आबासाहे ब, आ ी मुअ मकडे असताना
आम ावर आपण कोणती जोखीम सोपवली होती?’’ िशवाजीराजां नी ाथक नजरे ने
शंभूराजां कडे पािहले. युवराज पुढे सां गू लागले, ‘‘औरं गजेबा ा शहजा ाला, ा
शार मुअ मला आ ी फोडावं. ा ा बापािव ाला बगावत कर ासाठी
भाग पाडावं, ही कामिगरी ते ा आपण मला सां िगतली होती.’’
ा आठवणीने िशवराय खुदकन हसले. िशवाजीराजां ा ा आनंददायी
मन: थतीतच शंभूराजां नी पुढचा खडा टाकला,
‘‘का आबासाहे ब? य क नही नाही का यश येईना ा कामिगरीत, पण
अव ा अकरा ा-बारा ा वषात ा युवराजावर औरं गजेबा ा शहजा ाला
फोडायची आपण जोखीम सोपवली होतीत, तोच तुमचा पु वया ा िवशीम े
आप ा िप ाचं बोट ध न मोिहमेवर ये ात नालायक कसा ठरला हो?’’
िशवरायां ची मु ा क ी झाली. ते बोलले, ‘‘शंभू, कनाटका ा मोिहमेवेळेचा संग
हा आम ा जीवनातला कटू अ ाय होता. आपण जे ा छ पती ाल ते ाच आमचं
खरं दु :ख कळे ल तु ां ला. काही वेळा रा ाचं, समाजाचं िहत ल ात घेऊन आप ा
ि य ीवर हे तूत: अ ाय करावा लागतो. पण तेवढा आमचा अिधकार न ता का
शंभूबाळ आप ावर?’’
‘‘िनदान रायगडावर तरी आ ां ला सुखानं रा न ायचं.’’
‘रायगड’ हे नाव कानावर पडताच िशवाजीराजे झाले. एक खोल सु ारा
सोडत बोलले, ‘‘शंभूराजे, पिह ासारखा रायगड आता रािहलेला न ता. सामा ां ा
भुका अगदी जुजबी असतात. क ा ीपु षां ची तृ ा मा खूप मोठी असते.
ात ा ात राजतृ ेसारखी जहरी तहान दु सरी नाही! रा तृ ा शमिव ासाठी
संगी लेकरे ही बापाचा गळा घोटतात. माता वै रणी होतात. अलीकडे रायगडावर
अशा रा तृ ेला खूप िजभा फुटू लाग ा आहे त. ां चा सारासार िवचार क नच
आ ी तु ां ला तेथे न ठे वू दे ाचा िनणय घेतला होता.’’
िदलेरखाना ा िवळ ातून शंभूराजे सुट ाचा राजां ना खूप आनंद होता. ते
णाले, ‘‘पण आपण माघारी आलात आिण आ ां ला ध वाटले! अव ा रा ालाच
सूय हणाने ासले होते. आप ा रा ाची वेळ बरी, नाही तर तु ां ला दगाफटका
करायचा औरं गजेबाचा प ा इरादा होता. शंभूराजे, आपण रा ात माघारी
आ ाची बातमी आ ां ला जाल ा ा वाटे वरच समजली, ते ा आनंदा ा ा
कैफाम े आ ी सलग चार िदवसां त जाल ाची मोहीम फ े केली. ितथ ा अगिणत
लुटीनं ह ी िन उं ट अ रश: चरचरा वाकून गेले. पण...’’
‘‘काय झाले आबासाहे ब?’’
‘‘केवळ परमे री कृपा णूनच आज आ ी तु ां ला भेटलो आहोत.’’ काहीशा
ख , धा ावले ा सुराम े िशवाजीराजे बोलले,
‘‘का? वाटे त पु ा आपली तिबयत िबघडली होती की काय?’’ शंभूराजां नी
काळजीने िवचारले.
‘‘शंभूबाळ, त ेतीचं सोडाच. आ ी जगून वाचून माघारा आलो हे काय कमी
झालं? जे ा लुटीने चरचर वाकलेली जनावरं घेऊन आ ी जाल ा न सै ासह
माघारा वळलो होतो, संगमनेरमाग रायगडाकडे परतत होतो ते ा संगमनेर ा
घाटाजवळ ऐन अर ात रणम खान ा मोगलां ा सरदाराने वीस हजार फौजेिनशी
औरं गाबाद न येऊन आमची वाट रोखली. आ ां ला चारी बाजूंनी वेढा दे ऊन अ रश:
खंडीतच गाठलं होतं. रायगडचा राजदं ड आ ी तेथे गमावून बसलो असतो! पण
ऐनवेळी मदतीला धावले ते ितथलं दाट अर आिण आमचे बिहज नाईक. ते जंगल
इतकं िकर की तीन िदवसां म े ा घनदाट झाडीत आम ापयत सूयाची िकरणंसु ा
पोचू शकली न ती. शेवटी बिहज बरोबर मधले द याडोंगर पार करत, एकीकडे
जु र ा मोगली ठा ाला बगल दे त आ ी माळशेज घाटाने कसेबसे बाहे र पडलो!’’
तो संग ऐकताना शंभूराजे अ रश: अवाक् झाले होते. थोरले महाराज पुढे
बोलले, ‘‘अंगाम े िकतीही परा म असून काय उपयोग? दु दवाने आ ी जर
मोगलां ा हाती गवसलो असतो तर आमची अ ू ती काय रािहली असती? शंभूबाळ,
मनु मा िकतीही परा मी असो, मानवी य ां ना दे वाची साथ हवी हे च खरं !’’
थोरले महाराज खूप स िच िदसत होते. ते बोलले,
‘‘आपली पुनभट ही जगदं बेचीच कृपा णायची! पण एक ानात ठे वा,
मायाममते ा लोभाम े न अडकता राजाला कठोर िनणय ावे लागतात. आज एक
िपता णून आ ी तु ां ला पोटाशी धरत आहोत, असा अथ नका काढू शंभूराजे!’’
शंभूराजां नी चमकून राजां कडे पािहले. ते ा िशवराय स िच ाने बोलले,
‘‘आ ी कनाटकाकडे असताना गरीब का कारां ा सा यात सूट ायचा जो िनणय
आपण घेतलात, ाची आ ी चौकशी केली. आिण वृ राजाने आप ा जवान
युवराजाला न े , तर जािहतद वारसदाराला शुभाशीवाद ायचं न ी केलं!’’
शंभूराजे िशवरायां कडे काहीसे अचंिबत नजरे ने पा लागले. ते ा ां ा
खां ावर हात ठे वत िशवाजीराजे बोलले, ‘‘आतापयत औरं गजेब काबूल, कंदाहार
अशा वेगवेग ा मोिहमां म े अडकून पडला होता. परं तु शंभू, गु हे रां कडून
िमळाले ा बात ा खूप िचंताजनक आहे त. वषा दोन वषात औरं गजेब मोठी फौज
घेऊन दि णेत उतर ािशवाय राहणार नाही. ासाठीच ाने बु हाणपूर, गुजरात
आिण ितकडे माळ ातही दीडदोन लाखा ा ता ा फौजेची उभारणी केली आहे .’’
शंभूराजे थोर ा महाराजां कडे पाहात िदलखुलास हसले. ां ाकडे
अिभमानाने नजर फेकत बोलले, ‘‘आबासाहे ब आता बोध झाला. गे ा काही
वषापासून आपण िफरं ां कडून दा गोळा जा ी का खरे दी करता आहात ते.’’
‘‘पोरा, माझा खरा बा दखाना तूच आहे स! एक िमझाराजा जयिसंग आिण दु सरा
िदलेरखान हे दोनच सरदार ा औरं गजेबाने महारा ावर पाठवले होते. ते ा ा
दोघां नी आ ां ला दे माय धरणी ठाय क न पुरंदर ा नामु ी ा करारावर स ा
करायला लावलं होतं. आम ा पाठीला धाका ा ब ा लावून आ ां ला जुलमानं
आ ाला जाणंही भाग पाडलं होतं ा दु ां नी. आिण आज तर उ ा रा ावर
द ुरखु औरं गजेब चालून यायची भीती िनमाण झाली आहे . आज जगात ा फ
दोन-तीन बला स ाटां मधला औरं गजेब एक आहे हे िवस न चालणार नाही.
ा ाशी द न ा पठारावर मुकाबला फ आमचा छावा क शकतो, हे
सां गायला कोणा भडभुं ा ोितषाची आ ां ला गरज नाही. लेकरा लढ! ा
कळीकाळाशी ाणपणाने लढ! इथ ा रानावनाला, पशूपाखरां ना, गरीब लेकरां ना
मु ी दे !’’
शंभूराजे झटकन खाली वाकले. थोर ा राजां चे पाय कृत तेने धरत ते बोलले,
‘‘आबासाहे ब, आप ा आशीवादाने आ ी इकडचा पवतही ितकडे क .’’
िशवाजीराजे मंदसे हसत बोलले, ‘‘बेटा, झुंजणे-झगडणे मनु ा ा हाती असते.
पण िनयती ा उल ासुल ा चाली आिण भा रे खां ची व वळणं काही मनु ा ा
मुठीत नसतात! उ ा कदािचत औरं ािव ा तु ा ा महासं ामात आ ी असू
िकंवा नसू, मा आमचे आशीवाद आिण आमची पु ाई तुझी ज र पाठराखण
करे ल!’’

२.
जवळपास तीन वषा ा अंतराने राजां ना आपला े पु भेटत होता. पा ा ा
पृ भागावर काठी मारली, णून पाणी काही तुटत नाही, तसाच मायालोभ आिण
िज ाळा काही सुटत नाही. अनुभवाने आिण अ ासाने दोघेही या मतास पोचले होते
की, ा पु ाला असा असामा िपता दु सरा कोणी िमळू शकत नाही, तसेच ा
भा वान िप ाला असा होनहार पु भेटणे केवळ अश ! ामुळेच ा दोघां त ा
चचला, संवादाला एक वेगळीच उं ची लाभायची. िकती बोलू िन िकती नको, असे ा
िजवािशवां ना होऊन जायचे.
सकाळीच िपतापु ां ा पाल ा गडावर िफरायला बाहे र पडत. कधी भवानी ा
मंिदरात थां बायचे, तर कधी फडावर जाऊन राज वहार पाहायचे. सायंकाळ ा
झुळझुळ ा वा यात मा या ना ा तटबंदीव न पाल ां चा वास ठरलेलाच
असायचा. उ र िदशे ा तटाखाली दू रवर वारणा नदीचे औरसचौरस खोरे पसरले
होते. ितथला िहरवा साज डो ां ना भुरळ घालायचा, तर कधी दि णे ा तटाने
दू रवरचे पंचगंगेचे पा आिण जवळपासचा भोगावतीचाही मुलूख िदसायचा.
आज ित ीसां जे ा पाल ा तीन दरवाजाजवळ येऊन थां ब ा हो ा. िपतापु
ा भ दरवाजावर ा स ात बसून मावळती ा मुलखाकडे नजर टाकत होते.
ितकडे दू र गजापूर आिण िवशाळगडाकडची राने होती. दे वापुढे भ ाने पूणत: शरण
जावे, ा ा नामसंकीतनात त ीन ावे, तसे शंभूराजे अलीकडे िशवभ झाले
होते. आपसात ा गैरसमजा ा मेणा ा िभंती कधीच िवतळू न गे ा हो ा.
हातातोंडाशी आले ा आप ा करारी पु ाला जाणकार िपता आप ा ेमाची ऊब
दे त दे त कत ा ा गो ी िशकवत होता. िशवराय बोलले, ‘‘आपण आिण छोटे बाळ
राजाराम दोघेही स े भाऊ. भाऊबंदकीचा मराठीधम सोडा आिण गु ागोिवंदाने
नां दा. आई भवानी तुमचं क ाण करो.’’
‘‘आबासाहे ब, आप ा पावलां ा आशीवादािशवाय आ ां ला अ काही नको.
फ दू धभात खाऊनही आपली आिण िहं दवी रा ाची सेवा करत रा आ ी!’’
िशवाजीराजां ना कस ाशा ती िवचाराने जागे केले. ते बोलले,
‘‘बाळ, एकवेळ सां गूनसव न, तलवारीचे उघडे पाते हातात घेऊन, ललकारत
अंगावर येणारा श ू परवडला, पण अ नीतले िनखारे थंड करताना मा खूप ास
होतो. उघड श ूंना आ ी माफ क , कारण ते आमचे श ूच आहे त. परं तु
मरा ां मधील नादान सरं जामवगाला मा आ ी कधीच माफ करणार नाही.’’
‘‘आ ी समजलो नाही, आबासाहे ब.’’
‘‘तु ां ला तसे चटकन ल ात येणार नाही. आ ां ला मा आम ा कोव ा
वयापासून ा सरं जामी औलादींचा दाह सोसावा लागला आहे . ऊठसूठ आपलं
सूयकुलाशी नातं आहे , अशा व ना करणारे हे सरं जामदार त: ा गावठी गढीवर
उभे रा न िमशा िपळायचे. त:ला ‘राजे’ मानायचे. पण यां ा सव िप ा
अहमदनगरचा िनजामशहा, िवजापूरकर आिदलशहा आिण िद ीकर मोगल यां ची
सेवाचाकरी कर ातच खच पड ा. ा गावात ा को ां नी गढी ा अंधारात गरीब
लेकीबाळींची अ ू लुटली. क करी शेतक यां ची खळी लुटून त: ा तुंबडया भर ा.
णूनच ा वतनदारीला मूठमाती दे ऊन गावोगाव ा ा ग ा उद् क न
रा ाचं मंिदर बां धणं आव क होतं. ासाठीच कोणीही त:साठी नवी गढी
िकंवा संर णा क तटबंदीही बां धू नये असा आ ी कायदाच केला. िहं मतीनं जु ा
ग ा उद् के ा. ते ा ा सरं जामदारां नी जेवढा णून खर िवरोध अगर
घातपात करणं श होतं, ते सारे य केलेले आहे त.’’
िशवराय सां गत होते आिण शंभूराजे ां ाकडे कान आिण डोळे लावून फ
ऐकत होते. थोरले महाराज पुढे बोलले, ‘‘अरे हा रां ाचा दु पाटील कोण होता?
आज तुमचा स ा मे णा फलटणचा महादजी िनंबाळकर मोगलां ा फौजेत
कोणा ा भाकरी भाजतोय? जावळी ा मो यां सारखे ग ार, दे श ोही दु सरे कोणी
गवसतील कुठे ? ते ंगारपुरचे सुव काय आिण आमचे जामात गणोजी िशक– जे तनाने
रा ात राहतात आिण मनाने मोगलाईत वावरतात! जे ा अफजलखानानं सा ात
तुळजाभवानी ा म कावर घण घालून ितची मूत िछ िव केली, ते ा
अफजलखाना ा सोबत त: ा खानदानाचा ऊठसूठ उदो उदो करणारे अनेक
मराठा सरदार होते. पण ां पैकी खानाचा हातोडा रोखायची न े तर ा ाकडं डोळे
वर क न पाहायची दे खील एकाही वतनदाराची िहं मत झाली न ती.’’
‘‘असे आ कीय आजूबाजूला असताना आपण िहं दवी रा उभारलेत!
आबासाहे ब आपली ध आहे !’’ शंभूराजे कृत मनाने बोलले.
‘‘सां गतो काय शंभूराजे, श ूला कंठ ान घालताना आमची तलवार तेजाने
चमकली आहे . परं तु आ ां ा आिण घरभे ां ा दगलबाजीने ती िक ेकदा शरमेनं
काळवंडून गेली आहे ! णूनच सां गतो ा ाथ मराठा आिण ा ण वतनदारां पासून
भिव ातही सावध राहा.’’
सूय िवशाळगडाकडे अ ाला चालला होता. दयावर तुफान दाटू न यावे आिण
पोटात लाटां ा अनेक टे क ा तयार ा ात, ा एकमेकींवर आदळा ात, तशा
अशा दयासारखेच राजां ना भ न आले होते. ते आप ा पु ाला अनेक गो ी सां गत
होते.
‘‘शंभूराजे, रा कारभार करताना ग रबात ा गरीब जनतेवर, अगदी गुराखी
पोरां वरसु ा ा ठे वा. ां ना बळ ा. आ ी जीवनाम े उभे रािहलो ते ा
परधािज ा आिण बेभरवशा ा ा सरं जामदारां ना खडयासारखं बाजूला ठे वलं.
गायीगुरां ा मागे धावणा या पोरां ना आिण नां गरधा या शेतक यां नाही िशलेदार
बनवलं! ा क क यां ा खां ावरची घोंगडी बाजूला ठे वली. ां ा कमरे ला शेले
बां धले आिण ां ा िहं मतबाज मनगटात भाले-तलवारी िद ा. ां ातलं ु िलंग
जागवलं. आिण ातूनच कोणी तानाजी घडला, कोणी मुरारबाजी ज ला. हे
सामा जनच अखेरपयत आप ा रा ाशी एकिन रािहले!’’
‘‘परं तु आबासाहे ब, ही सरं जामदार मंडळी णजे अगदीच काही गणश ू
न े त.’’
‘‘पण ते रयतेचे िम ही असू शकत नाहीत! ां ची पिहली िन ा असते ती
त: ा फाय ावर, त: ा गढीवर, रा ावर न े .’’
बोलता बोलता िशवाजीराजे काहीसे थां बले. शंभूराजां चा हात हाती घेत बोलले,
‘‘एकेकाळी िसंहगडावरचं िहरवं िनशाण मासाहे बां ा काळजाला सलत होतं. तसंच
जंिज या ा िक ावरचं िस ीचं अवखळ िनशाण आम ा अंतमनाला र बंबाळ
क न सोडतं. ितथे भगवं िनशाण फडकावं यासाठी आ ी आठ वेळा झुंजलो,
झगडलो आहोत. परं तु शेवटपयत ा पाणकोटाने आ ां ला गुंगारा िदला आहे .’’
‘‘एवढं मह आहे जंिज याचं?’’
‘‘मह ?’’ िशवाजीराजां ची चया नुस ा क नेनं जा ंदी ा फुलासारखी हसरी
झाली. आप ा मुठी वळवत ते ेिषता ा सुरात बोलले, ‘‘शंभूबाळ, दे शीिवदे शी
ापारा ा ना ा मुठीत ठे वणारा तो जंिज याचा जालीम दु ग एकदा टाचेखाली आणा
तरी खरा, मग पाहा कशी आप ा रा ाची सरह गंगायमुनेला जाऊन िभडतेय
ती!’’
रा ात ा स ािवभाजनाचा पु ा एकदा चचत िनघाला. चार वषा– पासून
महाराज अनेकदा आजारी पडत होते. ामुळेच ां ा कृतीची अनेकां ना िचंता
वाटत होती. वा िवक आप ा रा ािभषेकावेळी शंभूराजां ना युवराजपदाची व े
दे ऊन महाराजां नी हा िनकालात काढला होता. पण राजारामबाळां साठी सोयरा-
बाईं ा मह ाकां ेने उचल खा ी होती. िशवाजीराजां ा रा ािभषेका– आधी
शंभूराजां नी चार वष रायगडावर मुलकी कारभार सां भाळला होता. ां ना
शासनात ा खाचाखोचा, बळकट बु ज आिण चोरटी भुयारे ा सा या गो ींची पूण
मािहती होती. ां ाऐवजी पोरवयाचे राजाराम गादीवर आले तर राजालाच कारभार
िशकवायचे िनिम साधून ाथही साधता येईल, स ेची काजुगरे िबनबोभाट खाता
येतील, यासाठी अ ाजी द ोंसार ा सरकारकुनां ना राजारामच हवेहवेसे वाटत
होते. पयायाने कारभा यां साठी आिण राजमातेसाठी संभाजीराजे एक समान संकट
बनले होते. याउलट सामा सैिनक आिण रयतेला शंभूराजेच रा ाचे वारसदार
णून हवे होते.
कनाटकाकडचे रा शंभूराजां ना ावे आिण सोयी ररी ा रायगडसह मराठी
रा राजारामबाळां ा झोळीत टाकावे, आपापली दरबारी पदे आिण ित ा
िटकवावी, असे कारभारी वगाचे मत होते. रा ा ा वाटणीचा िवषय िनघताच
िशवाजीराजे कसनुसे हसत णाले, ‘‘आमचे रा णजे कोणा सरं जामदारां ची
खाजगी िमळकत नाही. ते वतनही न े . अनेकां ा र ाघामातून आकाराला आलेलं
ते पिव मंिदर आहे . द न ा ताकदीची, श ीची, यु ीची आिण सं ृ तीची
िनशाणी बनलेलं हे रा मंिदर कोणात कसं वाटायचं हो शंभूराजे?’’
ते बोल ऐकून शंभूराजे कातर सुरात बोलले, ‘‘आबासाहे ब, स ेसाठी आमचाही
जीव कधीच तहानला न ता. आम ा हातावर नारळसुपारी ठे वलीत तरी तो आ ी
कृपा साद मानू! आप ा पावलां ची पूजा करत अगदी दू धभातावर सु ा िदवस
काढू !’’
गजापूर आिण िवशाळगडाकड ा पि म कडे वर सूयाची ितरकस सोनेरी िकरणे
रां गत होती. मावळती ा ा िकरणां म े शंभूराजां ची चया मोठी मोहक िदसत होती.
ां ा िजरे टोपावरील पाचूं ा र माळे चा एक शेव सुटला. तो हलकेच आप ा
हाताने बाजूला खोचत िशवाजीराजे बोलले,
‘‘शंभो, आपलं रायगडावरचं िसंहासन नीट डो ां नी पािहलंत कधी?’’
‘‘अनेकदा!’’ शंभूराजे हसत बोलले.
‘‘शंभो, आज मु ाम ही गो आ ां ला तुम ा िनदशनास आणायची आहे .
िप ा ा गादीवर वारसाह ानं बसायचा अिधकार युवराजां ना जगभर िमळत असेल,
पण रायगडची राजगादी जगापे ा वेगळी आहे .’’
‘‘ णजे आबासाहे ब?’’
‘‘तेच सां गतो शंभूराजा. वारसािधकारा ा ह ाने रिकबीम े पाय ठे वून टाच
मारायची तु ी िबलकूल घाई क नका! रायगड ा िसंहासनासमोर जाऊन पु ा
एकदा उभे राहा. डोळे उघडे ठे वून ा पिव त ाकडे पुन:पु ा पाहा. आम ा
पंचपाय यां ा िसंहासनाचं नीट दशन ा!
‘‘पिह ा पायरीकडे तु ी जे ा बारीक नजर टाकाल, ते ा मोरा ा ं द
पंखावर िदसावेत तसे तु ां ला अनेक डोळे िदसतील. ते डोळे आहे त बारा
मावळात ा आिण छ ीस नेरात ा गरीब शेतक यां चे, ां ा गाईगुरां चे. जे ा ा
पिह ा पायरीचा तु ी कानोसा घेऊ लागाल, ते ा कृ ा, भीमा, गोदावरीसार ा
पिव न ां ा पोटातला खळखळाट आिण चैत ऐकू येईल तु ां ला!
‘‘जे ा तु ी दु स या पायरीवर पाऊल टाकाल, ते ा स ा ी ा दरीकंदरात
अगर दया ा पोटात खोदले ा साडे तीनशे िक ां चे आिण दु गाचे तु ां ला दशन
घडे ल. तु ी अिधक समीप जाऊन दु गतटावरचे फ र जे ा पाहाल, ते ा ते तु ां ला
आप ा अनेक धारक यां ा र ा ा न ीने रे खलेले िदसतील...
‘‘जे ा ितस या पायरीवर तु ी पाऊल ठे वाल, ते ा ितथे तु ां ला दशन घडे ल
आऊसाहे बां चं– िजजाबाईंचं आिण आप ा मावळी मुलखात ा हजारो लेकीबाळींचं.
ा माताभिगनींनी रा ासाठी वैध सुखाचं मानलं. आपले कत पु िहं दवी
रा ासाठी बहाल केले. ितथेच तु ी ऐकाल, अनेक माताभिगनीं ा चुरड ा
काकणां चे िकणिकणाट!
‘‘चौ ा पायरीवर तर तु ी जपूनच पाऊल टाका. ितथे तु ां ला तुकोबां ची
अभंगवाणी ऐकायला िमळे ल. ाने रां ा अवीट िवरा ा ऐकाल ितथे तु ी!.
रामदासां सह सा या संतस नां चा मेळा भेटेल ितथे तु ां ला.
‘‘आिण जे ा तु ी पाच ा पायरीवर पोहोचाल, ते ा स पवता ा अंगावरची
सारी उं च िशखरं तुम ाकडे मो ा आशेनं, आ थेनं आिण े नं टकमक पाहात
अस ाचं जाणवेल तु ां ला. अपूण, अधवट ां नी बेचैन झालेला आपला भूतकाळ
तुम ाकडे मो ा आशेनं पाहील. न भरले ा जखमा तुम ाकडे दवा मागतील.
तुम ा हातून महान, मंगल क ाणकारी असं काहीतरी घडावं णून उगवतीची
िकरणं तु ां ला दु वा दे तील. अशा रीतीने शंभू, हे मद ग ा, भूत, वतमान आिण
भिव हे ित ी काळ हरणां ा पाडसासारखे तुम ा पावलात घुटमळतील.
‘‘जे ा ा पंचपाय यां चं प रपूण दशन तु ां ला घडे ल, ते ा मा ा ि य पु ा,
तु ी तुम ा मनाला फ एक साधा सवाल करा. ा चंड जबाबदा या, न सुटले ा
ां ा गोणी आिण रयते ा पवत ाय इ ा-आकां ां ची ओझी उचल ाची िहं मत
खरोखरच तुम ा उरात आहे का? तसं तु ां ला पटलं तर त:वर ा पूण िव ासानं,
इथ ा मातीवर ा िन े नं रा ा ा पिव िसंहासनावर खुशाल जाऊन आ ढ
ा! परं तु त: ा कुवतीब ल एवढीशी जरी शंका आली, तर मा ा िसंहासना ा
वा यालाही थां बू नका. अंगात कफनी घाला आिण एक गोसावी बनून खुशाल
अर ाकडे चालते ा!’’

३.
 रायगडावर दसरािदवाळीचा उ ास पसरला होता. दोन-अडीच वषानंतर
िशवाजी-राजे आप ा राजधानीत परत ाचा आनंद होताच. ातच ां नी आणखी
एक मंगलिन य जाहीर केला. ां चे किन िचरं जीव राजारामसाहे ब आता दहा वषाचे
झाले होते. ां ा ल ाचा बार उडवून ायचे िनि त झाले. ामुळेच सवा ा
उ ाहाला उधाण आले होते. मोरोपंत पेशवे हसत हसत आप ा फडावरील
सहका यां ना बोलले, ‘‘थोरले महाराज नवी सोयरीक कोणाशी घडवून आणतात
ाब ल आ ां सवानाच खूप उ ुकता होती. पण तापरावां ा जानकीची ां नी सून
णून िनवड केली ते ा सवानाच आनंदाचं भरतं आलं.’’
‘‘ तापराव गुजरां चा परा म तो िकती वणावा! ा िवजापुरी बहलोलखानास
माफी करायचा गु ा ां ाकडून चुकून घडला. ामुळे िशवाजीराजे ां ावर खूप
उखडले. तापरावां सार ा िशपाईग ा ा काळजास ते बोल असे लागले णता,
फ सहा सोबती संगे घेऊन तो मद खाना ा सेनासागरावर जाऊन आदळला.
गद स िमळाला. पावन झालाऽ!’’ बाळाजी बोलले.
‘‘ ाच तापरावां ा क ेला रायगडची महाल ी बनवणार आहे त महाराज.
आप ा सोब ां ा घरचे नेमके सुखदु :ख ते ओळखतात. णूनच रामदास ामी
ां ना ‘जाणता राजा’ णतात.’’ मोरोपंत बोलले.
‘‘हे बघा मंडळी, िशवाजीराजां चे चा र , ायनीती, ां चा ाग, ां ची दू र ी
याब ल आ ां ला शंका होतीच कधी?’’ अ ाजी द ो बोलून गेले. अ ाजींना पुढे
काय णायचे होते, हे बाकी ा सरकारकुनां नी ओळखले, आिण तो िवषय अधवट
सोडून िदला.
महाराजां ा घरचेच काय णून सारे सरदार, दरकदार कामाला लागले होते.
राजां ा महालातील सदरे वर अ धानां ची सारखी गडबड उडायची. राजे त:
वरिपते अस ामुळे ते मधूनच बैठकीतून उठायचे. आत राणीमहालाम े जाऊन
यायचे. सेवकां ची आिण ज यां ची तर झुंबडघाई उडाली होती.
आज महाराज राणीवशाकडे अस ाचे ल ात आले. ती संधी साधून
बाळाजी आवजीनी हळू च केला, ‘‘पंत, खरं च हे खरं आहे ?’’
‘‘कशाब ल िवचारता?’’
‘‘हे च णजे, प ा ाकडे संभाजीराजे आिण येसूबाईंना णे ल ाचं आवतणही
पाठवलेलं नाही?’’
‘‘दु दवाने ती गो खरी आहे , बाळाजी!’’ मोरोपंत िवषादाने बोलले.
बाळाजी आवजींना खूप वाईट वाटले. ते न राहवून बोलले, ‘‘अहो, िनदान
तोरणादारी आिण मरणादारी कोणा आ ां ना चुकवू नये असं णतात! शंभूराजे तर
राजारामां चे वडीलबंधू आहे त!’’
ते दोघे हल ा आवाजात बोल ाचा य करत होते. परं तु ां चा सारा संवाद
पलीकडे च बसले ा अ ाजी द ों ा कानावर गेला होता. ां नी डोईचा माल
बाजूला केला. आप ा िपक ा दाट क ां तून आिण केसां तून बोटे िफरवत कसनुसे
हसत ते बोलले, ‘‘बाळोबा, मनु ाला ा ा गुणानुसार आिण लायकीनुसार नशीब
िमळत असतं!’’
‘‘तरीही भावा ा िववाहाचं साधं आमं ण शंभूराजां ना िमळू नये हा अ ायच
खरा!’’ नेम मोरोपंत म ेच बोलले.
पेश ां चा ह ेप अ ाजींना अपेि त न ता. ामुळे ां ची चया तर
अिधकच कडवट बनली. ते णाले, ‘‘दु धाम े िमठाचा खडा आिण िववाहासार ा
मंगल सोह ात अना त पा णा हवाच कशाला?’’
‘‘अ ाजीपंत, तुमचं हे थोडं अतीच होतं बुवा ऽ शंभूराजां ब लचा राग तुम ा
दे हा ा कणाकणात अगदी ठासूनच भरलेला िदसतो.’’ बाळाजी बोलले.
‘‘युवराजां ा ता ाचे चोचले पुरव ासाठी ां नी आप ा लेकीबाळी
गमाव ा आहे त, ां नाच ा दु :खा ा डाग ा ठाऊक बाळाजी. ब ां ना ाची
क ना कशी येणार?’’ बोलता बोलता अ ाजींचा आवाज घोगरा झाला.
फडावरचा रं ग बदलला. अ ाजीं ा कडवट सुरां नी बाकीचे िचडीचूप झाले.
थोर ा महाराजां ा धाकामुळे सारे अ धान सोह ात, फडावर आपापसात
खूप एकोपा अस ाचा दे खावा िनमाण करत, पण पर रां त अनेक अंतगत कुरबुरी
हो ा. अगदी मोरोपंत आिण अ ाजी यां चेही आपापसात बनत न ते. ामुळे
िशवाजीराजे दोघां ना कधी एक एका मोिहमेवर पाठवत नसत.

दु पार झाली. फड मोडला. पेशवे, मोरोपंत आिण इतर मंडळीही बैठकीतून बाहे र
पडली. ां ा पाठोपाठ ाद िनराजीही जाऊ लागले. तसा अ ाजींनी ां चा हात
घ पकडला. ‘थोडे थां बा’ असे ां नी डो ां नी दटावले. बैठकीतून खाजगीकडे
िनघणा या िशवाजीराजां ना जवळजवळ ते आडवेच झाले. मुखावर न तेचा भाव
आणत ते अिजजीने बोलले, ‘‘महाराज, आपण थोडे थां बलात तर फार बरं होईल.
आ ां कारभारी वगाचा एक अज आहे ामींकडे .’’
‘‘बोला.’’ राजां ची पावले रगाळली.
‘‘रामदासां सार ा युगपु षाने साहे ब ारीस उगाच गौरवले नाही– महारा धम
उरला काही तु ां कारणे! ाच आम ा राज ींकडून आ ी थोडी ायाची, थोडी
समानते ा वागणुकीची मागणी केली तर ती कशी वावगी ठरावी महाराज?’’
‘‘पंत, असे आडवळण कशाला घेता? जे असेल ते करावं.’’ महाराज
उ रले.
‘‘कोणी ना ाचं असो, िज ा ाचं असो, ामींनी िहं दवी रा ा ा िहतापुढं
कोणाकोणाची कधीच पवा केली नाही. आपण तापगडा ा पाय ाजवळ ा
अफजलखानाला फाडला, ते ा ा खंडोजी खोपडयाने डोंगररानातून नेऊन
खाना ा पोराला वाचवलं. खंडोजीचे जामात िशळीमकर आपले मोठे सेवक. सासरा
गु ातून सुटावा णून ते आपणाकडे का ोजी जे ां ना रदबदलीसाठी घेऊन आले.
का ोजीबाबा तर जुने हाड. तु ां ला विडलां ा जागी. परं तु महाराज तारीफ करावी
ती आप ा िन हाची, िन याची आिण पाक दयाची! शेवटी ामींनी ा खोपडयाचा
एक हात अन् एक पाय कलम केलाच ना!’’
 ‘‘अहो सुरनवीस, राजे घाईत आहे त. एवढं मोठं पुराण कशाला लावलंत?’’
बाळाजी आवजी म ेच ह ेप करत बोलले.
अ ाजीपंतां ना बाळाजीं ा चोमडे पणाचा िवल ण राग आला. एक हात
उं चावत ायाधीशा ा थाटात अ ाजी बोलले, ‘‘आ ां ला इतकंच सां गायचं होतं–
रा ोहासार ा गु ास िशवरायां कडे क टाएवढीही मा नसते!’’
िशवरायां ची चया कमालीची गोंधळली होती. ते ा बाळाजी सोडून बाकीचे सारे
दरकदार थरथर कापत उभे होते. असे िवल ण धाडस अ ाजीच करोत.
अ ाजीं ा ह ाचा नेमका रोख काही णातच महाराजां नी ओळखला होता. ते
श ां त बोलले, ‘‘हे पाहा सुरनवीस, उगाच अवतीभवती घोडा नाचवत रं गण
काढू नका. तुमची जी शंभूराजां ब ल त ार असेल ती सां गून ा ना मोकळे !’’
अ ाजी थोडे से वरमले. पण पु ा मनाचा िह ा करत बोलले, “माफी असावी
महाराज. पण मीच न े तर धमशा सु ा िशकवतं– ाया ा तराजूपुढे सामा
गुराखी आिण युवराज दोघेही सारखेच! नाही, णजे थोरले युवराज ितकडे
प ा ावर नजरकैदे त न े तर सुखचैनीत वावरत आहे त. ते ा टलं–’’
‘‘आ ी ां ना कधीच आिण कोण ाच कैदे त ठे वलेलं नाही.’’ िशवाजीराजे
बोलले, ‘‘ ां ावर आ ी प ाळा, भावळी आिण दाभोळ ा सरसु ाची
जबाबदारी सोपवली आहे .’’
‘‘तेच, तेच णतो आ ी ामी.’’ अ ाजींनी उपर ाने आप ा चयवरचा
घाम पुसला आिण पु ा एकदा हात जोडत ते बोलले, ‘‘यापुढं आप ा रा ात
राज ोहा ा गु ाब ल िश ेऐवजी ब ीसच िमळतं, गु े गार मोकाट सुटतात असा
उगाच रयतेचा गैरसमज ायला नको.’’
खाजगीकडे वळलेली महाराजां ची पावले थबकली. ते पु ा माघारी वळले आिण
मसनदीवर बसले. भर बैठकीम े अ ाजी द ो िशवाजीराजां ना अडवत होते.
एकदाचे काय ते होवो, असा िन य क न महाराज ितथे बसून रािहले. ते कसनुसे
हसत बोलले, ‘‘शंभूराजे मोगलां ना जाऊन िमळाले. परं तु ां ना ां ा गु ाब ल
सजा िमळाली नाही, ही िफयाद घेऊन आम ाकडे बाकी कोणी िफरकले नाही, तरी
अ ाजीपंत आपण ज र याल, याची खा ीच होती आ ां ला.’’
‘‘आमचं इतकं णणं महाराज, शंभूराजे का कारां चा खूप कळवळा धरतात.
करबुड ां ना सारा माफ करतात.’’
‘‘अ ाजी, भावळीत ा कोण ा शेतक यां ना शंभूने माफीनामे िल न िदले,
ां नी वसुली कारकुनां चा केलेला अपमान ा सा या करणाची खूप बारकाईने आ ी
चौकशी केली. ा गरीब शेतक यां ची तं पाहणी क न आमचे दू त आले, ते ा
आ ी या मतास आलो की, ा गरीब शेतक यां ची इतकी अ ा दशा झाली होती की,
जर शंभूनं ा पीिडतां ना सारा माफ केला नसता, तर तो गु ाच ठरला असता!’’
‘‘तरीही शंभूराजां चं वतन कधीच फारसं सदाचाराचं न तं, महाराज!’’
िशवाजीराजे अचंिबत झाले. हा असा नाजूक िवषय अ ाजी द ो चारचौघां समोर
फडावर काढतील अशी महाराजां ची अिजबात अपे ा न ती. िकमान या करणाची
पाळे मुळे अ ाजी द ोंशी संबंिधत अस ामुळे ती उघडपणे छे डणे यो न ते.
इतर धानां ची आिण दरकदारां ची िविच अव था झाली. आपण इथून पळावे की काय
असेही ां ा िजवास वाटले. परं तु तरीही या िवषयावर राजे काय िति या
करतात हे जाणून ायची ां ची उ ुकता होतीच. आता कोणताही आडपडदा
ठे वायला नको असे राजां नाच वाटले. ते िवषयाला सरळ हात घालत िन यी सुरात
बोलले, ‘‘हे पाहा अ ाजीपंत, तुम ा त ण क े ा अपघाती मृ ूमुळे तु ां ला
िकती दु :ख झाले असेल याची आ ी क ना क शकतो. ामुळे खरं च या
करणाम े शंभूराजे दोषी आहे त िकंवा कसे याची चौकशी आ ी सोयराबाई
राणीसाहे बां वर सोपवली होती. या करणी शंभूराजां कडून अ ाचार घड ाचा एकही
पुरावा आम ासमोर आलेला नाही.’’
‘‘राजे, आपण तर मुसलमान सुभेदारा ा सुनेलाही साडीचोळीचा आहे र केला
होता—’’
‘‘ ाच ायानं आ ी तु ां ला फमावतो अ ाजीपंत, शंभू ा बदवतनाचा
आपण पुरावा पेश करा. ते गु े गार आढळतील तर आ ी आम ा पु ास यो ती
िश ा क , जेरबंद क .’’
‘‘राजे, आम ा गोदू चं तरी काय झालं?’’ अ ाजीपंत मागे हटायला तयार
न ते.
‘‘हे पाहा, ित ा िफयादीची आिण रं गपंचमी ा िदवशी गडावर घडले ा सव
हालचालींची आ ी बारकाईनं चौकशी केली आहे . ंबकराव आिण िनवासराव ा
बापलेकां ना श ूशी संधान बां धताना रं गेहाथ पकडलं गेलं. ा दोघां नी िलंगा ावरची
अंधारकोठडी फोडून रा ीचा बाहे र पडायचा य केला. ते ा ा क ाव न ते
खाली काळदरीत खडकावर कोसळले. ते ा ां ा िठक या िठक या झा ा, ही
व ु थती तु ां लाही ठाऊक आहे .’’
फडावर कमालीचा तणाव िनमाण झाला होता. राजां ा ािभमानी मनाची तार
अ ाजी द ोंनी छे डली होती. राजारामां ा िववाहा ा िनिम ाने न े तर अ
कोण ाही कारणाने शंभूराजे रायगडावर पु ा परतायला नकोत, अशीच अ ाजीं ा
मनाची धारणा होती. ामुळेच महाराजां ा रोषाची पवा न करता ते बोलत रािहले
होते. इत ात खाजगीकडे जाणा या दरवाजाजवळचा िचकाचा पडदा हलला.
पलीकडून जोडवी वाज ाचा आवाज राजां नी ऐकला. ा जोड ां चा नाद ां ा
प रचयाचा होता. णूनच ते जरबेने बोलले, ‘‘िभंती ा आडोशाने आमचे सव श
कदािचत तु ां ला ऐकू यायचे नाहीत राणीसाहे ब! आपण सरळ बाहे रच या ना.’’
आपली नजर पायाकडे झुकवत सोयराबाई बाहे र आ ा. बैठकीत एका बाजूला
थानाप झा ा. शंभूराजां ा ेमाचे आणखी एक मनु आले– अशाच िवषादपूण
नजरे ने राजां नी महाराणींकडे पािहले. महाराजां ा सरब ीने सिचव अ ाजीपंत
चां गलेच हादरले होते. परं तु सोयराबाईं ा आगमनाने ां ना थोडे हायसे वाटले.
बाकीची धानमंडळीही कमालीची तणावाखाली िदसत होती. िशवरायां नी मनात ा
संतापाचे िवष िगळू न टाकले. ते सामंज ा ा सुरात बोलले, ‘‘हे पाहा मंडळी,
शंभूराजे जसे आमचे पु आहे त, तसेच तुम ापैकी अनेकजणां शी आमचे ज ाचे मै
जुळले आहे . आपणही ा रा ा ा बां धणीसाठी खूप ख ा खा ा आहे त, हे
आ ी नाही िवस शकत.’’
अ ाजीपंतां नी अधवट ओठ उघडले. ां नी जे ा सोयराबाई राणीसाहे बां ा
डो ां कडे पािहले, ते ा ां ना ां ा ने ात भरवशाची, आधाराची झाक िदसली.
तशी अ ाजींना िहं मत आली. ते बोलले, ‘‘महाराज, ा सा या करणाचा आ ी
सोयी र अथ असा काढायचा का– की, असे काही घडलंच न तं? शंभूराजे
मोगलां नासु ा िमळाले न ते. ते ितकडं गेलेच न ते. ंगारपुर ा वा ात फ
बसून होते.’’
‘‘अ ाजीपंत, ल ात ठे वा. शंभूराजे तर िदवसाढव ा मोगलां ना जाऊन
उघडपणे िमळाले होते. आता इतकाच उरतो की, मोगलां कडे जाऊन ां नी
रा ाचे काय नुकसान केले? मोरोपंत कुठं आहे त ते? बोलवा ां ना.’’
‘‘राजे, शंभूबाळ ड भावाचे आहे त. कोणाला ते उमटही वाटतात. परं तु ां चं
दय मा िनमळ आहे , हे आ ी शपथेवर सां गू.’’ अ ाजी आिण सोयराबाईं ा व
नजरे ची पवा न करता बाळाजीपंत िचटणीस बोलले.
‘‘अ ल पुरावाच पा ना आपण. हा सूय आिण हा जय थ!’’ महाराज उ ारले.
राजां ा कुमानुसार एक गु लखोटा घेऊन मोरोपंत पेशवे फडावर पोचले.
ां नी लखो ाची चंदनी दां डी महाराजां ा हाती सुपूत केली. ितचे रे शमी बंध उघडत
िशवाजीराजे बोलले,
‘‘हे पाहा, आ ी कनाटकात गेलो होतो ते ा जातानाच शंभूराजां ा अवती–
भवती गु जासुदां ची पेरणी केली होती. शंभू आिण िदलेरखान यां ाम े प वहार
सु होता; ाची क ना आम ा जासुदां ना आली होती. अनेकदा ते युवराजां ची प े
म ेच ह गत करत. ाची न ल बनवून आ ाकडे कनाटकला पाठवत. पुढे
आ ी प ा ावर परतलो आिण शंभू स नगडावर गेले. ा दर ानच आम ा
गु जा ाचा धागा कुठे तरी खंिडत झाला. णूनच पुढचा अनथ ओढवला. असो.
मा शंभूराजां नी ंगारपुरा न िदलेरखानाला पाठवले ा एका प ाची ही नकल पाहा.
काय िलिहतात आमचे िचरं जीव ा खिल ाम े?— आमचे िपता ी आम ावर
भरवसा ठे वून दू रदे शी गेले असताना ां ाशी दगाफटका करणं आिण तु ां ला
येऊन िमळणं, हे जाितधमाला शोभणारं नाही! —ग ां नो, िदसतो काही फरक इथे
तु ां ला? आप ा पाठ ा स ा भावां ची आिण पोट ा पोरां चीही स ेसाठी
बकरीसारखी मुंडी छाटणारे ते मोगलां चे शहजादे कुठे आिण आप ा िप ा ा
गैरहजेरीत रा ाचे नुकसान करायला घाबरणारा हा बािजंदा राजकुमार कुठे ? हाच,
हाच फरक असतो मोगलां ा शहजा ां म े आिण मरा ां ा युवराजां म े!’’
महाराजां ची मु ा खूपच िथत िदसू लागली. ते आप ा सहका यां ना बोलले,
‘‘िदलेरला जाऊन िमळ ाचा संभाजीराजां चा गु ा णजे एक कारचा
अिववेक होता, ता ाचा वेडा कैफ होता आिण त:ब ल ा ामक क नां चा तो
उ ाद होता यात शंकाच नाही! मा ाचवेळी आपण हे ानात ावं, मराठी
रा ा ा नरडीला नख लावावं आिण आईभवानीचा कपाळमो ावा अशा
ग ारी ा क नेनं खरं च शंभूला पछाडलं असतं तर? सां गा, सां गा. आम ा
गैरहजेरीत गुपचूप रायगडा ा मा ावर जाऊन बंडाची तुतारी फुंकली असती तर?
ती ध ादायक बातमी कळ ावर धाव ा घो ाव न इथे पोचायलाही आ ां ला
चार िदवस लागले असते. पण दर ान कोण रामायण घडले असतं!’’
महाराजां ा व ावर बाकीची धानमंडळी िचडीचूप झाली होती.
महाराजां नी अ ाजींवर नजर रोखत मोरोपंतां ना केला,
‘‘काय पंत, अशी नौबत उद् भवली असती तर आपण काय केलं असतं?’’
‘‘माफ करा ामी. असा दु दवी संग एक तर ओढवलाच नसता. मा तशी
आणीबाणी आलीच असती तर आ ी सवानी िमळू न श ूंशी झुंज िदली असती–’’
महाराज मो ाने हसत बोलले, ‘‘तुम ापैकी ते ा रायगडावर कोणीही मौजूद
न ते. तु ी सारे जण कोण ा ना कोण ा कामिगरीवर बाहे र गेला होतात. ठीक आहे
पंत, आपण हे ही मा क . युवराजां ा अशा आततायीपणामुळे आपलं रा बुडालं
नसते कदािचत, मा वै यां ा नजरे त ते कमालीचे पंगू झाले असते, ाचे काय?’’
आता सदरे वर कोणालाही काही बोलवत न ते. महाराजां ची चया, ां चा कातर
सूर आज सारे च काही वेगळे च भासत होते. ते क ी होऊन बोलले,
‘‘काही मिह ां मागे संभाजी आिण राजाराम ा दो ी पु ां म े वाटणी
करावयाची आमची क ना होती. मा रा िशवाजीचं असो वा भू रामचं ाचं. राजा,
धान मंडळी आिण जा सारे च असतात मातीचे गोळे ! ामुळे अनेक
ाधीिवकारां नी सवानाच गाठलेले असतं. आज रा ाची पालखी उचल ापे ा
ाथा ा बु ा वाह ाकडे अनेकां ची मनं ओढ घेताहे त. पर र े ष, दु फळी इतकी
माजली आहे की, कधी काळी तोरणा िक ावर आ ी पुकारले ा मं घोषाम े
आता पिहले िननाद उरलेले नाहीत. इथे आम ा अ धानां म ेही झगडे , एकीकडे
ा णां चा गट, तर दु सरीकडे चां सेनीय काय थ भूंचा सवतासुभा. इथे दरबारात
बाळाजी आवजी आिण अ ाजी द ोंम ेही सूर जुळत नाहीत. उ नीचते ा,
शहा व- ा व कुळी ा भेदाने मराठा जात कायमची पां गळी झालेली. अशा
गैरिव ासू, असमंजस आिण दू िषत वातावरणात रा ाची वाटणी करणं, णजे
संकटा ा कदमात अिधक खोल तणं. असो. भिव ात जसं घडे ल तसं काळ
ठरवील!’’
थोरले महाराज उठले. धानमंडळीही जायला िनघाली. ते ा महाराजां ची पावले
पु ा थबकली. सवाकडे नजर टाकत ते कातर आवाजात बोलले,
‘‘शंभूराजां ा ज ावेळी आ ी तापगड ा लढाईत म गुल होतो. जे ा
पुरंदर िक ावर धो धो पाऊस कोसळत होता, ते ा शंभूराजे ज ाला आले. तो
मां साचा इवलासा गोळा सईबाईंनी आम ा आिण िजजाऊसाहे बां ा हाती सुपूत
केला. आप ा इव ाशा िचम ाला सोडून आजाराने जजर झालेली ाची माता
लवकरच दे वाघरी गेली. शंभूला आ ी आम ा छातीशी थम लपेटलं होतं. ते ा
ां नी आमचा अंगठा घ ध न ठे वला होता. ते ापासून आम ात ा राजाने आिण
राजव ां ा आत लपले ा ा ा िप ाने ाला खूप जवळू न िनरखलेलंही आहे .
सोयराबाई राणीसाहे ब, अ ाजीपंत, तु ां कोणाला आमचे शंभू शी कोपी वाटतील,
कोणाला उ ट भासतील, पण एक मु ाम ल ात ठे वा, आम ा िजजाऊसाहे ब
आ ां ला नेहमी आठवण क न ाय ा– िशवबा, ा शंभू ा वरवर ा
धसमुसळे पणावर जाऊ नकोस. हे िपवळे धमक खणखणतं नाणं आहे ! पुढे मागे तु ा
िहं दवी रा ावर तसाच संग ओढवला तर तुझा हा वेडा पोर संगी ाण गमावेल,
पण स सां भाळे ल!’’

४.

भोगावती ा खो यातून आिण दू र िवशाळगडा ा डोंगररां गां तून ढग उठायचे.

िव ीण साई ा पठाराव न तरं गत तरं गत पुढे यायचे. स ाकोठी ा आगाशीतून
शंभूराजां चे ल दू र तीन दरवाजाकडे जायचे. ाच बाजूने येणा या ढगां चा आकार
इतका पसरट वेडावाकडा असायचा की, जसे काही जटायूसारखे अज प ी
आभाळातून भरा या घेत आहे त. ब याचदा फाट ा पंखां ा पसरट मेघसाव ा
अशुभाची पेरणी करतच याय ा. दै ासार ा गडाव न पुढे धावत जाय ा.
सं ां ती ा आद ा िदवशी शंभूराजां ची आप ा िप ाशी भेट झालेली. ानंतर
सलग तीनचार िदवस ां ा चचा चालूच हो ा. राजे रायगडाकडे िनघून गेले होते.
िशवरायां ा दयातील अमृतकुंभाची शंभूराजां ना पु ा न ाने िचती आली होती.
परं तु राजां नी ां ाकडे प ाळगडची सुभेदारी सोपवूनही ां ना इथे आजकाल
पा ासारखेच वाटत होते. एक तर ां ासोबत काम करायला िहरोजी फजद,
जनादनपंत सुमंत असे अनुभवी पु ष आिण सोमाजी बंकी आिण दु सरा बिहज नाईक
यां सारखी नवागत मंडळी दे ात आली होती. फजदकाका हे ना ाने शंभूराजां चे तसे
चुलतेच. परं तु अलीकडे ां ाम े पिह ासारखा ओलावा रािहला न ता.
गडावरील इतर कारभारी मंडळी तर अ धानां ा कलाने चालणारी होती. ामुळेच
शंभूराजां ना उगाचच भूमीतही पर ासारखे वाटत होते.
अडीच-तीन मिह ामागे जे ा थोरले राजे रायगडाकडे िनघाले, ते ा
शंभूराजां नी ां ना िवचारले होते, ‘‘आबासाहे ब, आ ी िकती िदवसां नी यायचं
ितकडे ?’’
‘‘आँ ?’’ िशवाजीराजे िकंिचत अडखळले होते. पु ा त:ला सावरत बोलले होते,
‘‘असं करा शंभूबाळ, आ ी जोवर सां गावा धाडत नाही तोवर आपण इथेच राहा.’’
‘‘एकूण काय आबासाहे ब, आम ाब लचा संशय आप ा मनातून िनघून न
जावा हे आ ी आमचं दु भा च मानावं काय?’’ न राहवून शंभूराजे बोलले.
िशवाजीराजां चे दय उचंबळू न आले. ते बोलले,
‘‘शंभूराजे, आपले िदल िकती साफ आहे ाची सा आ ां ला अ कोणाकडून
नको आहे . पण तूतास रायगडाकडचा िवषारी वारा तुम ा कृतीस मानवणार नाही.
जसा वेळ जाईल तसे हळू हळू िक षां चे काटे झडून जातील. भेगा िलंपतील. मनं
सां धली जातील. मग आपण सारे एका िदलानं रायगडावर एक येऊ. जगदी राला
अिभषेक घाला. खूप बोलायचं आहे ! खूप करायचं आहे !’’
ा चार रोजात िपतापु ां दर ान झडलेला दीघ संवाद शंभूराजां ा
मन:पटलावर ताजा होता. ातच रायगडावर राजारामां ा मुंजीचे आिण ल ाचे काय
महाराजां नी आयोज ाची खबर येऊन पोचली. ां नी राजारामसाहे बां साठी
तापरावां ची क ा सून णून िनवड ाचे कळले, ते ा युवराज आिण युवरा ींना
खूप आनंद झाला. तथािप ल कायाचं आमं ण काही शंभूराजां ना आले नाही. आज ना
उ ा ते येईल याची खा ी होतीच. परं तु तसे काही िदसेना.
शंभूराजे हताश िदसू लागले. येसूबाईंनी िवचारले, ‘‘िनमं ण न आलं तर जायचं
नाही?’’
‘‘न जायला ा शंभूला रायगडावर कोण अडवणार आहे ? राजारामा ा
ल मंडपात आ ी नाही तर काय कोणी मोगली शहजा ां नी िमरवायचं?’’
दोघां नीही रायगडाकडे जायचा िन य केला होता. तेव ात ितकडून िहरोजी
िफजद, जनादनपंत यां ापासून ते अनेक छो ामो ा कारकुनां पयत आवतणे आली
होती. जनादनपंतां ची नातवंडे िववाहास जा ासाठी सजून बसली होती. ते ा दोन
अडीच वषाची इवलीशी भवानी येसूबाईंकडे धावत आली आिण आप ा आई ा
ग ात पडत बोलली, ‘‘मासाहे ब, रायगडाकड ा ल ासाठी ितकडे घोडी नटलीत,
आपण कधी िनघायचं?’’
शंभूराजां नी छो ा भवानीला आप ा छातीशी ओढू न घेतले. दाटू न आलेले
ं दके आत ा आत कोंडत ते बोलले, ‘‘बाळ, धाक ा बाळराजां ा मातो ींना
आ ी ितथे गे ाचं आवडत नाही.’’
थो ा वेळाने येसूबाईंना शंभूराजे बोलले, ‘‘युवरा ी, इथं आबासाहे बां शी आमचा
दीघ सुखसंवाद झाला ते ा िकती खु ा िदलानं बोलले होते ते! रायगडाकडे गे ावर
मा आम ा बंधूं ा ल कायास आ ां स न बोलव ाइतका ां ना िवसर पडावा?’’
‘‘िववाहकायास वरमातेचे खूप मह असते युवराज. िशवाय मामंजीसाहे बां ाही
काही अडचणी असतील. संसारा ा आिण आ कीयां ा हे ादा ातून महा–
पु षां ची तरी कुठे सुटका झाली आहे ?’’
ा िदवशी प ा ा न अनेक सजलेली घोडी रायगडा ा वाटे कडे िनघून गेली.
इतरां ना िनमं णे आली नसती तर ितकडे आपण न जायचा, युवराज आिण युवरा ींचा
िन य होता. पण मु ाम दाखव ा गेले ा साव पणाचा दाह अिधक जहरी होता. ा
िदवशी शंभूराजां ना खूपच अ थ वाटत होते. नवे रे शमी झबले आिण मो ाची माळ
घालून ल ासाठी नटलेली भवानी इकडे ितकडे नाचून तशीच झोपी गेली होती.
शंभूराजां ना आजवरचे िदवस आठवले. ते बोलले, ‘‘येसू, राजा– रामां ना बंधूसारखं
न े , पु ासारखं पाठुं गळीवर बां धून आ ी सा या रायगडाव न िफरवलं आहे .
ां ाशी आ ापा ां चा आिण सुरपारं ाचाही खेळ खेळलोय. आ ी
राजारामबाळां ना एक वचन दे ऊन बसलो आहोत.’’
‘‘कोणतं?’’ येसूबाईंनी िवचारले.
 ‘‘ ां नी आ ां ला फमावले होतं – दादासाहे ब, आम ा ल ात आपण मावळी
ग ां सारखं मुंडासं बां धायचं आिण ढोललेजीम खेळायचं! खरं सां गू येसू, ा वचना ा
पूत साठी आ ी िकती आतुर होतो!’’
येसूबाई शंभूराजां ना आवरायचा खूप य कराय ा. पण एकदा गृहकलहाचे
चेटूक घुसले की, ते रका ा भां ासारखे वाजतच राहते. शंभूराजे िवषादाने िवचारत
होते, ‘‘येसू, ाथाचा खरवस चाख ासाठी कशी बदलतात ही माणसं! कशी तुटतात
ही नाती!’’
‘‘अजून काय आठवलं युवराज?’’
‘‘आज कदािचत कोणाला ा गो ी पटाय ाही नाहीत. पण ा शंभू ा शैशवाचं
अंगण होती ती आम ा िजजाऊसाहे बां ची मां डी. आिण आमचा बाळपणातला
चैत ाचा झुला णजे आम ा साव माता सोयराबाईसाहे बच! ती माया, तो लोभ,
कुठं गेलं ते सारं ?’’
युवराजां ा तोंडून ा गोड गिह या आठवणी ऐक ा आिण येसूबाईंचे मनही
कातर झाले. ा बोल ा, ‘‘खरं च िकती बदलतात हो िदवस!’’
रा ी खायला उठत. मग िदवसा मा शंभूराजे आप ा िम ां समवेत प ा ा ा
प रसरात बाहे र पडत. ां ा सोबत पुनाळचे जो ाजी केसरकर, केल चे दगडोजी
पाटील, कोडोलीचे अ ासाहे ब कुलकण अशी िम मंडळी असत. प ा ा ा
पि मेला तीन मैल लां बीचे साईचे पठार होते. ा पठारावर आठ-दहा छोटे मोठे
डोंगर एक येऊन आत ा अंगाला अनेक द या िनमाण झा ा हो ा. जां ा
दगडां ा ा डोंगरकडां म े, सुळ ां ा पाय ाला आत अनेक आडोशा ा जागा
िनमाण झा ा हो ा. ा जागेवर उ ा असणा या हजारभर सै ाला प ा ासह
बाहे रचा मुलूख िदसे, परं तु ही आडोशाची, गुहेसारखी मोठी जागा बाहे र ा मंडळींना
िदसत नसे. याच जागेला शंभूराजां नी ‘बार ारी’ असे नाव िदले होते. ितथे पोच ावर
शंभूराजे आप ा िम ां ना अिभमानाने सां गत, ‘‘आप ा ा स ा ी ा डोंगररां गां त
अशा िकतीतरी द या, काळद या, बार ारी आहे त. हा दे श इतका कठीण आिण
अिजं आहे की, आमचे हे डोंगरकडे त:चं पोट िच न आ ां ला सहज लपवून
ठे वतील. िजथे सूयाची िकरणेसु ा पोचू शकत नाहीत, अशा ा कठीण
कडे कपारीपयत ा पापी औरं गजेबाची नजर तरी कशा पोचणार?’’
रा ी छपरी पलंगा ा मऊसूत गादीवरही शंभूराजां चा डोळा लागायचा नाही.
ां ा बेचैनीने येसूबाईं ा अ थतेम े अिधकच भर पडे . जे ा कारभारी आिण
दरकदारां ा गो ी आठवत ते ा िवषादाची जागा अनावर संताप घेई. क ह ा सुरात
युवराज बोलत, ‘‘अलीकडे , आम ा िहरोजी फजदकाकां ना तरी काय झालं आहे
कोणास ठाऊक! आ ा ा महालातून आबासाहे ब जे ा बाहे र पडले होते ते ा काही
तासां साठी ां नी आप ा जागेवर बे ब आप ासार ाच िदसणा या
फजदकाकां ना झोपवलं होतं. युवरा ी, आम ा बालमनाला ते ापासून वाटे – तसाच
संग आला तर आबासाहे बां ची जागा आम ासाठी फजदकाका भ न काढतील.
मा अलीकडे आ ां ला टाळ ातच ते ध ता मानतात.’’
 ‘‘युवराज, ते सारे जण तु ां ला दु गुणी समजतात.’’
‘‘होय. आ ी बदफैली आहोत, बाईबाज आहोत, ऊठसूठ चो न म रचवतो
आिण गां जा ा कैफातच वावरतो असा जावईशोध ा मंडळींना अलीकडे च कसा
लागला आहे ?’’
‘‘जाऊ दे ! ारींनी अिधक िचंता क नये. इथे प ा ावर मामंजीसाहे बां शी
झा ा आहे त न े खुलासेवार गो ी? ां चं दय तर िनमळ आहे . मग इतरां ची पवा
करायची कशाला?’’
‘‘नाही येसू, रा चालव ासाठी कारभाराचा गाडा हाकावा लागतो. ासाठी
कारभा यां ची िनयु ी करावी लागते. आिण ब याचदा हे कुंपणच शेत खाऊन रकामं
होते.”
चच ा ओघात येसूबाई बोल ा, ‘‘जसे सोयराबाई राणीसाहे बां चे पाठचे बंधू
हं बीरराव रा ाचे सरसेनापती बनले, तसं आम ा सासूबाईंना अलीकडं गगनच
ठगणं वाटू लागलं आहे . ा आजकाल बोलतातही– वाघासारखा आमचा बंधू
रा ाचा सेनापती बनला असताना आमचे राजारामबाळ िसंहासनापयत पोच ा–
िशवाय राहतीलच कसे?’’
संभाजीराजे काहीच बोलले नाहीत. तशा येसूबाईच खोदू न िवचा लाग ा,
‘‘ ामींना वाटते ही गो खरी? करतील हं बीरराव ां ना मदत?’’
‘‘का नाही येसू? अगं, असं को वधी होनां चं रा आप ा भाचेसाहे बां ना
िमळत असेल तर जगातला कोणता मामा ा गो ीला नाही णेल? आज ना उ ा
हं बीरमामा आप ा बिहणी ा प ाला िमळणार, ही तर का ा दगडावरचीच रे घ
आहे !’’
लवकरच ल काय उरकून इकडून गेलेली मंडळी प ा ावर परतली, ते ा
राजारामां ा ममतेपोटी ितकडचे ेमकुशल िवचार ािशवाय शंभूराजां ना राहवेना.
जाणारे सां गत होते, जे ा सोहळा उरकला ते ा थोर ा महाराजां ना तापरावां ची
खूपच सय झाली णे! ते अगदी गलबलून गेले होते. काहीजणां नी शंभूराजां ना
सां िगतले, ‘‘ऐन ल मंडपात राजारामराजे सले हो! आम ा ल ासाठी आम ा
संभाजीदादां ना का बोलावलं नाही असा ागा ां नी सु केला. ते बोह ावर
चढायलाच तयार न ते. शंभूराजे सं ाकाळपयत पोचणार आहे त, अशी ां ा
हं बीरमामां नी समजूत काढली, ते ा कुठे धाकटे युवराज कळसात उभे रािहले.’’
ती कहाणी ऐकताना शंभूराजां चे काळीज तीळ तीळ तुटत होते.
दु स या िदवशी दु पारी शंभूराजे चंदनी पाटावर भोजनासाठी बसले होते. ां ा–
सोबत ो ाजी केसरकर आिण इतर िम मंडळीही पंगतीला होती. ितत ात
जनादनपंत सुमंतां ा वा ातून एक सेवक लाडवाने भरलेली दु ड घेऊन आला. ती
रे खीव मालाने आ ादलेली, न ा को या कां बेची पानेफुले रे खलेली दु ड येसूबाईंनी
पािहली आिण ां ना थोडा ध ाच बसला. रायगडा ा ल घरातून आलेली ती भेट
होती, हे ओळखायला येसूबाईंना वेळ लागला नाही. ां नी नजरे नेच सेवकाला दटावले.
दु ड बाजूला नेऊन ठे वायचा इशाराही केला. पण तो िबचारा सेवक भां बावून गेलेला.
ते ा येसूबाईच रे ने पुढे झा ा. दु ड उचलून पटकन कोप याम े नेऊ लाग ा.
तर ां ा कानावर शंभूराजां चे कठोर श पडले,
‘‘येसू, कशाला लपवतेस? काय लपवतेस? मंगल कायातली िमठाई अशी लपवून
ठे वायची असते का? ये. वाढ बरं ते लाडू सा या पंगतीला.’’
शंभूराजां चा तो ावतार पा न येसूबाईंनी पटकन पंगतीला लाडू वाढले.
शंभूराजां नी दु ड तला एक लाडू उचलला आिण येसूबाईं ा हातावर िदला. ‘‘खाऽ खा
णतो ना तु ां ला!’’ शंभूराजे ओरडले. दासी आिण कुळं िबणीसमोर उगाच शोभा
नको णून येसूबाईंनी लाडवाचा घास घेतला. ां ा नाकाचा शडा लाल झाला होता.
डो ां त अ ू तरळले होते. शंभूराजां नीही अधवट लाडू आप ा मुखात ठे वला. आिण
एकदम ढग गळू लागावा, तसे ां ना भडभडून आले.
आपले अ ू लपव ाचा य करत ते बोलले, ‘‘जो ाजी, येसूबाई, अरे खा रे
खा. लाडू खा. कडू असोत वा गोड. आता यापुढे ताटावर िवखाचे लाडू जरी कोणी
ठे वले तरी ते गोड मानूनच खायला हवेत! येसू, आप ासाठी आता दु सरा पयाय तरी
काय उरला आहे !’’

५.
फा ुनी अमावा ा आली. ा सायंकाळी सूया ापूव च सूयदे वाला हणाने
ासले होते. प ाळगडावरची काही हौशी मंडळी सूय हण पाहत होती. आप ा
महाला ा आगाशीतून शंभूराजां नी ितकडे ि ेप टाकला, तशा येसूबाई लगबगीने
ितथे धाव ा. युवराजां चा हात पाठीमागून ओढत ा बोल ा, ‘‘आत चला कसे!
अशावेळी सूयाचं तोंड पाहणं खूप अशुभ असतं, असं णतात!’’
‘‘जाऊ दे येसू, आता कसली शुभाशुभाची पवा करायची? वै या ा वळचणीला
जाऊन उभा राहायचा घडू नये तो अपराध आम ाकडून घडला. मा एवढं घडूनही
ह ीचं काळीज असले ा आम ा आबासाहे बां नी आ ां ला पोटाशी धरलं. ‘लेकरा,
पु ा असा सोडून जाऊ नको रे ’, असं णत िमठीत घेतलं. ां ा ा एका िमठीने
मनातला िवषाद, म र, शंकाकुशंका सारं िवरघळू न गेलं.’’
आणखी चार िदवस उलटले असतील, नसतील. शंभूराजे अितशय िचंता
मनाने आप ा महालाकडे परतले. ागतासाठी दरवाजात उ ा असले ा
येसूबाईंनी ां ना काळजीने िवचारले, ‘‘ ारींनी आज इतकं गंभीर का ावं?’’
‘‘आबासाहे ब अंथ णाला खळू न आहे त.’’ अ ंत क ी मनाने शंभूराजे बोलले.
‘‘काय सां गता?’’ येसूबाईंनी घाबरत आप ा पदराचा काठ हनुवटीजवळ ठे वला.
‘‘इतकंच न े तर रायगडावर रोज एक अशा गंभीर घटना घडताहे त की, ा
ऐकून चां ग ा मनु ाला फेफरं यावं.’’
‘‘असं काय घडलं आहे तरी काय?’’
‘‘आबासाहे बां ा आजारपणाचा मातो ी सोयराबाईंनी खूप फायदा उठवलाय.
ां ा डो ात नेमकं काय आहे ते समजत नाही. ां नी सरळ रायगडाची नाकेबंदीच
करायला सु वात केलीय.’’
‘‘अगं बाई, काय सां गता?’’
‘‘होय. सारं भीतीचं आिण संशयाचं वातावरण पसरलं आहे ितथं. गडाचे दरवाजे
तर बंद आहे तच, पण िदं ाही िचतच उघड ा जातात. कडक नाकेबंदीमुळं
कोणाही मनु ास गडावर वेश िमळत नाही. रा जी सोमनाथ, रामचं नीळकंठ
आिण ाद िनराजींची इकडे ितकडे धावपळ सु आहे . गडाखाली दहा हजाराची
ह ारबंद फौज घेऊन सरदार मालसावंत उभे आहे त. येसू, आप ा रायगडावर
कसलीतरी अघिटत राजकारणं िशजताहे त खास!’’
युवराजां ची चया काळजीने पुरती काळवंडून गेली होती.
येसूबाईं ा पाप ा िभरिभर ा. युवराजां चा अंदाज घेत ा बोल ा,
‘‘मला वाटतं, इथं अिधक वेळ दवड ाऐवजी ितकडे िनघालेलंच बरं .’’
‘‘तेच कळत नाही येसू. आ ी काय करावं? आबासाहे बां ा त ेती ा
काळजीनं तर आमचं काळीजच पोखरलं आहे . पण आ ी ितकडे िनघणार णजे
सै सु ा कूच करणार. बरं आमची कोणी वाट अडवू पाहील, आम ासाठी दरवाजा
बंद क पाहील तर आ ी ता ाळ ा दरवाजां ा क ा आिण िबजाग या
खळ ख ा के ािशवाय थ बसणार नाही. पण याचाच दु सरा अथ पु ा संघष,
पु ा दं गल. येसू, खरं सां गू, आ ी मोगलां कडे काही मिह ां साठी जाऊन रा ाचं
काडीचंही नुकसान केलं नाही. पण आमचं कपाळ मा कायमचं फोडून घेतलं! आज
आ ां ला क ां ताचीही भीती वाटत नाही, पण आम ा भाऊ-बंदां ा ितरकस नजरा
पािह ा की, आमचा जीव अगदी कासावीस होऊन जातो.’’
‘‘नको नको. ारींनी थोडं इकडं च थां बलेलं बरं !’’ येसूबाई बोल ा, ‘‘काही ना
काही िनरोप येईलच ितकडून. भले, बुरे पा . मगच पुढचं पाऊल टाकू.’’
गाफील न राहता पुढची पावले टाकणे आव क होते. युवराजां नी संगमे राकडे
कवी कलशां ना ता ाळ खिलता धाडून िदला. पाठोपाठ ंगारपुराकडे घोडी धाडली.
आप ा सासरे बुवां ना, िपलाजीराव िश ानाही सावध राहायचा इशारा िदला.
चै शु पौिणमा आली. तो हनुमान जयंतीचा िदवस होता. युवराज भ ा
सकाळी उठले. ान उरकून हनुमाना ा दे वालयात गेले. ां नी उभयता हनुमान
मूत ची महापूजा केली. मा आज ती एक पु ष उं चीची पाषाणमूत काही वेगळीच
भासत होती. हनुमंताची शदराने माखलेली चया खूपच कोिप िदसत होती. आज तर
पहाटे उठ ापासून येसूबाईं ा िजवाची नुसती तगमग चालली होती. खूप भयंकर,
भीितदायक आिण अत असे काहीतरी वाटत होते. कशातही ां चे मन रमत न ते.
दु पारी ा युवराजां ना घाबरत बोल ा, ‘‘आ ां ला मामंजीसाहे बां ची खूप िचंता
वाटते.’’
शंभूराजां ची थतीही काही वेगळी न ती. जीव पाखड ासारखा झालेला.
काळजात खोल घळई िनमाण होऊन ातून भीतीचे कंप सुट ासारखे जाणवत होते.
पण तरीही आप ा धमप ीला िदलासा दे त ते बोलले,
‘‘आबासाहे बां ा त ेतीची तु ी कसली िचंता करता? ते तर िस पु ष!
दीघायुषी ठरणार आहे त. आिण ां चं वय तरी असं काय झालं आहे ? प ाशीचा
उं बरठा ओलां डायलाही ां ना अजून एक मास बाकी आहे . तु ामा ापे ा ा
मराठी मातीलाच ां ासार ा भा वंताची अिधक गरज आहे .’’
सायंकाळी कवी कलश युवराजां ा महालाम े येऊन दाखलसु ा झाले.
ां ा पाठोपाठ संभाजीराजां चे दोन जासूद महाड आिण रायगडवाडीकडची दौड
क न परतले. ते खूपच घाबरे घुबरे िदसत होते. गोंधळू न सां गत होते, ‘‘आ ां लाच
काय पण कोणालाही गडावर वेश िमळत नाही. थोरले महाराज खूप आजारी पडून
िबछायतीला खळ ाचे जो तो सां गतो. पंच ोशीतील रयतसु ा झुंडीने
िचतदरवाजा ा भोवती गद करतेय. पण मुंगीलाही कोणी आत जाऊ दे त नाही.’’
“काहीजण तर सां गतात, राजे गुडघी रोगाने आजारी आहे त.’’ दु सरा जासूद
बोलला.
‘‘काहीजण तर असंही णतात– कोणी दब ा आवाजात घाब याघुब या सां गू
लागले, की थोर ा महाराजां वर सोयराबाईंनी िवष योग केलाय!’’
जासुदां नी आणले ा बात ा शंभूराजे शां तपणे ऐकून घेत होते.
कढत सु ारे सोडत ते कलशां ना बोलले, ‘‘कवीजी, रा ाची च ं खूप
उल ा सुल ा िदशेनं धावताहे त. स आिण सावध राहा. आबासाहे बां ा कृतीचं
नेमकं वृ िमळिव ासाठी वा या ा वेगानं आणखी काही जासूद रायगडाकडे
टाकोटाक िपटाळा.’’
चै ी पौिणमेचा िदवस. छ पती िशवरायां ा अंगाम े आठ िदवसां चा नव र
भर ाचे िनिम झाले आिण िशवराय परलोकवासी झाले!
िशवरायां ा ा अशा आक क जा ाने पुरा रायगड दु :खाने काळवंडून गेला
होता. बु ज झुकले होते. कमानी दु :खाने वाक ासार ा िदसत हो ा.
गंगासागरापासून ते का ा हौदापयत अनेक तलावां चे, टा ां चे आिण झ यां चे पाणी
मचूळ, बेचव लागत होते.
ा व ाघाताने मराठी रा ाचे कंबरडे मोड ासारखे झाले. मा रा ाचे
भोवतालीचे श ू हे वृ कसे ीकारतील, ां ाकडून अचानक हमले होतील की
काय, काहीच समजत न ते. गडावर अ धानां पैकी कोणीही कत माणूस मौजूद
न ते. ामुळेच का ोजी भां डवलकर, रा जी सोमनाथ आिण सोयराबाई
राणीसाहे बां नी ही बातमी गु राहावी यासाठी कसोशीने य केला.
राजारामां ा ह े कशीबशी उ रि या आटोप ात आली.
कारवारकडे मोिहमेवर असलेले अ ाजी द ो रे ने रायगडाकडे परतले.
पाठोपाठ नािशक- ंबके र भागातून पेशवे मोरोपंत माघारी आले.
रा रावणाचे असो वा रामाचे, शासना ा उतरं डीम े आपले कुमाचे आिण
मो ाचे थान कसे शाबूत राहील, हे पाहणं हा जाितवंत शासकाचा मु पिव ा
असतो. ामुळेच रायगडावर सिचव अ ाजीपंत हे खूप बेचैन होते, ‘‘इथं काय
घडायचं ते घडू दे . पण एकदा जर का तो संभा िसंहासनावर आला, की मग आपलं
काही खरं नाही.’’ असाच कंठरव ां ा प ाने चालू ठे वलेला. अ ाजींची अ रश:
झोप उडाली होती. आजवर ां नी संभाजीराजां ा े षाची, ां ना चारचौघां म े उघडे
पाड ाची एकही संधी सोडली न ती. ां ची एकूण अरे रावी, ां नी वसुला ा ा
रकमेम े घातलेले घोळ, पर र जारी केले ा सनदा आिण त: गैरमागाने
कमावलेला संचय याची खडा खडा मािहती शंभूराजां कडे होती. ामुळेच
अ ाजी समोर िदसले की, ‘‘अप त: प तामा ा तो– हे पाहा िदवसाढव ा
लुबाडणारे अमा आले,’’ अशा श ां त युवराज ां चे अ रश: वाभाडे काढत.
िशवरायां चा मं सवक ाणाचा असला तरी ां ा काही व र कारभा यां चा,
दरकदारां चा कल त: ा तुंब ा भर ाकडे च आहे ; ामुळेच वसुलाची पूण
र म खिज ापयत येत नाही; िहशोबात खोट येते; एवढे च न े तर च, इं ज,
पोतुगीज अनेक परदे शी पा णे गडावर येतात; ते ा राजां बरोबर आपणासही
नजरा ाची दि णा िमळावी, यासाठी कारभारी हपापलेले असतात; ऐन बािवशीत ा
युवराजां ा त ण र ाला ा गो ी सहन होत नसत. ामुळे ते धुसफुसत राहत
आिण पयायाने कारभा यां ची नाराजी ओढवून घेत. िशवरायां ा िनधनानंतर
अ ाजींचे इ िम हळू च ां ना िवचा लागले, ‘‘काय हो अ ाजी, आता रा ा ा
गादीवर शंभूराजे थानाप होतील. मग तुमचं काय?’’
आप ा भिव ा ा िचंतेने अ ाजीपंतां ना ठार वेडे केले होते. आपला पु
मंचकी बसावा ा लोभापोटी सोयराबाई िनि तच शंभूराजां ना िवरोध करतील; मा
केवळ बु ी ा आिण कार थाना ा बळावर रा उभे राहत नाही. ाला
बा बळाचीही खूप गरज असते, हे अ ाजींना चां गलेच ठाऊक होते. रा ाचे
सेनापती हं बीरराव मोिहते यां चा कराडजवळ तळ पडला होता. पंतां नी ां ाकडे
लागलीच खिलता धाडला, ‘‘आप ाच भा ां ना, राजारामसाहे बां ना राजगादीवर
बसवायचा आमचा प ा इरादा आहे . ते तुम ा सातकुळीचा उ ार करतील. मा
आम ा या य ां ना आपला कौल िमळे ल, तरच आ ी यश ी होऊ.’’
सुदैवाने दोनच िदवसां त हं बीररावां चा उलट जबाब आला, ‘‘सुरनवीस, आपण
त: इतके जाणते आिण त ख बु ीचे आहात! रा ात ा कोण ा झाडास
िकती पानं आहे त, याचा सारा िहशोब फ तु ां कडे च आहे . आप ा पुढाकाराने
आम ा भाचेसाहे बां चं क ाण तर होईलच, मा तुम ा बु ीनं चाललो तर अव ा
रा ाचं सोनं ा िशपाईग ास अजून काय हवं आहे ?”
हं बीररावां ा लेखी संमतीने अ ाजीपंत भलतेच खूष झाले. ां ा कारभारी
प ाला मोठा जोर चढला. गडावर आ ापासून ते सोयराबाईंना दोनतीन वेळा भेटले
होते. आता कनवटीला सेनापती हं बीररावां चे प होते. ामुळे तर सोयराबाईं ा
महालाकडे जाताना ां ा पावलां ना िवल ण गती ा झाली होती. पुढचे काम खूप
सोपे होते. सोयराबाई राणीसाहे ब पु ेमाने िकती आं ध ा झा ा आहे त,
राजगादीसाठी ा िकती हपाप ा आहे त, हे अ ाजीपंतां एवढे दु सरे कोणीच जाणत
न ते. ां ा ा मन: थतीचा फायदा ावा. थोडीशी हळु वार फुंकर घालायचा
अवकाश, लगेच सोयराबाईं ा मह ाकां ी मनाचे िनखारे फुलतील. अशाने
राजारामां ना गादी िमळणार होती आिण अ ाजीपंतां चा ाथ आिण सुर ा या
दो ीही गो ी अबािधत राहणार हो ा.
राजां ा मृ ूनंतर स महाल ओकाबोका िदसू लागला होता. मा
राणीवशाबाहे र ा एका दालनाम े अ ाजीपंतां ना फारशी ती ा करावी लागली
नाही. दासींनी िनरोप दे ताच थोडयाच वेळात सोयराबाई ितथे येऊन पोच ा.
पितिनधनाने ां चे मन मोडून गेले होते. मा आप ा आिण आप ा पु ा ा
भिव ा ा िचंतेने ां ना खूप ाकूळ केले होते. आ ा संगाने दबून न जाता
सोयराबाईंनी िक ावर आिण िक ाबाहे र चोख बंदोब ठे वला होता.
अ ाजीपंत राणीसाहे बां चा वकूब, तडफ आिण इरादा सारे काही जाणून होते.
ामुळेच ा आकां ेने आपण इथवर येऊन पोहोचलो, ती फल ू प होणारच अशी
अ ाजीपंतां ना खा ी वाटत होती.
राणीसाहे ब समोर ा मंचकावर येऊन बस ा तसे अ ाजीपंत उठून मुजरा
करीत अिजजीने सां गू लागले, ‘‘महाराणीसाहे ब, आता अिधक वेळ दवडणं
कोणा ाही िहताचं नाही. बाहे र जनता गोंधळली आहे . ल र हवालिदल झालं आहे .
ां ना यो तो कूम वेळेतच िमळालेला बरा.’’
‘‘इतकी रा करावी णता?’’
‘‘ रा? राणीसाहे ब, राजां ा िनधनाची खबर दाबून ठे वावी, िततकी ती अिधक
वेगानं बाहे र पसरते आहे . िशवाय िसंहासन अिधक काळ मोकळं ठे वलं, तर आपणच
आप ा हाते अराजकाला आवतान िद ासारखं होईल!’’
सोयराबाई अिधक िचंतातुर िदस ा. ां ा दु :खवेदना लपत न ा. दीघ ास
घेत ां नी िवचारले, ‘‘कोणाला बसवावं िसंहासनावर?’’
‘‘भले! तेच अचूक ल साधायची संधी आप ा पावली चालून आली असताना
आपणच आमची परी ा घेता? णे कोणाला िसंहासनावर बसवायचं!’’
अ ाजीपंतां ा भरवशाने सोयराबाई उ ािहत झा ा. परं तु तरीही एका धूसर
शंकेनं अ ािप ां ची पाठ सोडली न ती,
‘‘शंभूराजां ा ऐवजी आपण जर राजारामबाळां ना िसंहासनावर बसवलं, तर
रयतेला ते मा होईल का? ां ना े ां ची संमती िमळे ल का?’’
‘‘कशासाठी ऐनवेळी असे कचर ासारखं करता?’’ सोयराबाईंना आठवण
क न दे त अ ाजीपंत बोलले, ‘‘आपण थोर ा महाराजां ना एवढं जवळू न पािहलं.
ां नी तरी आप ा हयातीत रा शंभूराजां ा हवाली करावं असं कधी ट ाचं
रतं का तु ां ला?’’
‘‘पण ां ना ते दे ऊ नका, असं तरी कुठं सां िगतलं होतं राजां नी?’’
आप ा रे शमकाठी मालाने अ ाजी द ोंनी आपला घामेजला चेहरा पुसला.
सोयराबाईंना अिधक चेतवत ते बोलले, ‘‘महाराणीसाहे ब तु ीच सां गा, मोठया
राजां ा शेवट ा आठ िदवसां त वा याची िदशा कोण ा बाजूने वाहत होती?’’
सोयराबाई काहीशा सं िमत झा ा. ा बोल ा,
‘‘ ा िदवसात राजे अधवट गुंगीत असायचे. म ेच जाबड ासारखे बोलायचे–
शंभूबाळां ना बोलावून ा. मा ा शंभूला बोलवा.’’
 ‘‘बोलावून ा णजे काय गादीवर बस ासाठी बोलवा, असं थोडं च होतं?
मृ ूसमयी मनु ाचा जीव तळमळतो. लेकराबाळां ची याद येते, दु सरं काय?’’
अ ाजी द ोंना आता खूप गुदमर ासारखे वाटू लागले. उपर ाने वारा घेत ते
बोलले, ‘‘आिण समजा ावेळी थोर ा राजां नी सां िगतलं असतं की,
शंभूराजां नाच गादीवर बसवा; तर ां चा तो स ा ऐकायला तु ी आ ी खुळे होतो
काय?’’
अ ाजीं ा फुलावणीने सोयराबाई अिधकच कृतिन यी िदसू लाग ा.
अ ाजी तर ां ाच दयाची भाषा बोलून दाखवत होते. न राहवून काळजी ा
सुरात ते बोललेच, ‘‘महाराणी, कृपा करा. रा करा. आपण रा रोहणाचा िनणय
लां बवत अस ामुळे, राजां ा िनधनाचं वृ लपवून ठे व ामुळे, गडाबाहे र ा
लोकां ना भल ाच शंका येऊ लाग ा आहे त.’’
‘‘कस ा शंका?’’
इकडे ितकडे पाहत अ ाजीपंत दब ा पण धारदार श ां त बोलले,
‘‘बाहे र ा लोकां ा िजभा खूपच वळवळू लाग ा आहे त. ते णतात, रा तृ ेने
सोयराबाई राणीसाहे ब आं ध ा झा ा. ां नीच थोर ा महाराजां ना िवष घातलं.
बाईनं राजा मारला!’’ सोयराबाई कमाली ा ु झा ा. पण वेळ गमावून उपयोग
न ता. पटकन पुढचे िनणय घेणे आव क होते.
ाच िदवशी दु पारी खाजगीकड ा सदरे वर रामचं नीळकंठ, ायाधीश
ाद िनराजी आिण रा जी सोमनाथ अशी शेलकी मंडळी मसलतीसाठी गोळा
झाली. मसलतीला सु वात होऊन बराच वेळ लोटला, पण ितकडे अजून पेशवे
मोरोपंत िपंगळे िफरकले न ते. तसा अ ाजी द ोंना मोरोपंतां चा कधीच भरवसा
न ता. नाशकाकडून गडावर यायला पंतां ना बरे च िदवस लागले. आपण ां ा–
आधी पोचलो ते एक बरे झाले! शंभूराजां ना िवरोध करणा यां ची फळी बां धायची संधी
तरी थम आपणास िमळाली, याचे अ ाजींना मनोमन समाधान वाटत होते.
बैठकीम े मोरोपंत न आ ाने काहीं ा नजरा व झा ा. अ ाजी द ो
अ थ होऊन उठले. ां नी मोरोपंतां कडे आतापयत एकूण तीन दू त पाठवले होते.
तरीही ते न िफरक ाने अ ाजी चां गलेच बेचैन झाले. शेवटी सहन न होऊन ते
रा जी सोमनाथां ना बोलले, ‘‘उठा हो. सोबत ल राचे पथक ा आिण मोरोपंतां ा
वाडयावर जाऊन चौ ा बसवा. ािशवाय ा गिव मनु ाचा पारा उतरणार नाही.’’
ितत ात उं च, िकडिकडे , ग ाळ वणाचे मोरोपंत पेशवे सा ात समोर उभे
रािहले. अ ाजींची काही वा ं ां ा कानावर आदळली. ामुळेच मोरोपंतां चे घारे
डोळे कमालीचे ितरके झाले. ां नी शंभूराजां ा िवरोधात बैठकीस जमलेले हरीहर
पािहले आिण थोडे से नमते घेत ते खाली बसले.
‘‘बोला मंडळी, बोला! संग बाका आहे . वेशी ा बाहे र श ू खडा आहे . अशा
वेळी शहाणपणाचाच िनणय घेणे के ाही ेय र ठरे ल.’’ अ ाजीपंत हातवारे करत
सवाना सां गू लागले, ‘‘अगदी गे ाच वष जो मनु मोगलां ना जाऊन िमळाला, ाने
आप ा भूपाळगडासार ा बला िक ाला खण ा लावून तो िक ा पाडला,
 ाने त: ा विडलां शी आिण रा ाशी ग ारी केली, अशा रा ोही
माणसा ा हाती ायचं हे रा ?’’
अ ाजी द ों ा तोंडचे मु े सवाना िबनतोड वाटले. परं तु ां ना आप ा शां त
आिण िध ा सुरात वाय करत मोरोपंतां नी िवचारले, ‘‘आ ी णतो थोडे दमाने
ा. एवढी तातडी कशाला?’’
‘‘तातडी कसली?’’ खाली बसू लागलेले अ ाजीपंत झटकन उभे रािहले आिण
बोलले, ‘‘का? आपण शंभूराजां ा आगमनाची वाट पाहता आहात काय? ां नी इकडे
लवकर िनघून यावं आिण आ ां कारभा यां ची म कं ह ी ा पायाखाली तुडवून
आमचा चदामदा करावा अशी आपली अपे ा आहे काय पेशवे? अहो, िकमान
त: ा िजवाची, आप ा भिव ाची काही िफकीर कराल की नाही?’’
अ ाजीपंतां नी खूप आकां डतां डव केले. परं तु धानमंडळींपैकी कोणी पटकन
ां ा मदतीस धावेना. उलट— अ ाजीही मोठे उ ाद आहे त, ां नी रा ा ा
नावावर चां गली माया गोळा केली आहे , ामुळे शंभूराजां पुढे ते उघडे पडत असतील
तर पडू दे त, आ ां ला काय ाचे, असाच िवचार ब तां श मंडळीं ा मनात होता.
धान आिण दरकदारां चा तो कमालीचा थंडपणा पंतां ना खूप डाचू लागला. ते
दातओठ खात आिण आप ा बो सार ा टोकदार िमशां व न हात िफरवत बोलले,
‘‘चला, तु ां सव मंडळींना शंभूराजां चे जोडे पुसावेत असंच वाटतंय असं िदसतं.
खुशाल सेवाचाकरी करा बाप ां नो. आ ां ला मा इथं एकही ण कंठवणार नाही.
ाऐवजी सोटा आिण लोटा घेऊन काशीस जाणं अ ािदकां ना अिधक आवडे ल!’’
अ ाजींनी पु ा एकदा सवाकडे नजर टाकली. मा कोणाकडूनच कार
येईना, हे पा न ते कमालीचे हताश झाले. बैठकीत अ ाजी एकाकी पडताहे त, हे
सोयराबाईं ा ल ात आले. अशाने राणीसाहे बां चे सारे मनसुबे ढासळू न पडणार होते.
राजमाता णून ा दरबाराम े वावरायचे तर सोडाच, पण या ेक ं ा तां ातून
आपण भकास कपाळाने काशीया ेस िनघालो आहोत, असे ां ा डो ां समोर
तरळले. तशा ा पुढे सरसाव ा. कारभा यां ना फैलावर घेत बोल ा, ‘‘अ ाजीपंत
काय त: ा भ ासाठीच सां गताहे त सारं ? आज महाराजां ा मृ ूने रा ाचं
गलबत दयात बुडायची वेळ आली आहे . ातच भ ाबु याचा िविधिनषेध न
बाळगणारी शंभूराजाची पापानं बरबटलेली पावलं जर इथं िसंहासनापयत पोचली, तर
काय अनथ ओढवेल याची िकमान क ना तरी केली आहे कोणी? णूनच सां गते,
काय तो आताच िनणय ा. अ ाजीपंतां ा रागासाठी न े , तर आप ा रा ाचा
ेमासाठी काहीतरी करा. थ बसाल तर िजवास मुकाल!’’
त: राणीसाहे बां नी एवढा पुढाकार घेत ावर बैठकीत उल ा िदशेने वारे वा
लागले. तसे ब तां शी सरकारकून शंभूराजां कडून कोण ा ना कोण ा कारणाने
दु खावले गेले होते. ामुळे ेकाला युवराजां म े काही ना काही दोष िदसू लागला.
नेम ां नाही कंठ फुटू लागला. ायाधीश ाद िनराजी बोलले, ‘‘केवळ पु ेमापोटी
थोरले महाराज उघड वाईट बोलत नसत. मी पैजेवर सां गतो, ां ासार ा
उ कृती ा पु षाला रा सां भाळता यायचं नाही.’’
 ‘‘लाख बोललात. ते सवाचा नाश करतील आिण त:ही नाश पावतील.’’ रामचं
नीळकंठ बोलते झाले.
‘‘ ासाठीच सां गतो, रा करा. औरं ासारखा श ू दारात उगव ापूव थर
बु ी ा राजारामबाळां कडे कारभार सोपवा. त: िनि ंत राहा. यातच सवाचं
क ाण आहे .’’ अ ाजीपंत बोलले.
सवाना शां त करत सोयराबाई खोचक आवाजात सां गू लाग ा, ‘‘माजघरात ा
गो ी कधी फडावर सां गाय ा नसतात. पण ही वेळच अशी आ ानं थ बसणं
णजेही पाप ठरायचं. आम ा सौभा लंकाराने— थोर ा महाराजां नी याच
िवषयावर आम ाशी खाजगीत अनेकदा चचा केली आहे . ां ा मते शंभूबाळ
णजे भडक मा ाचे त ण पु ष. अनेक दु गुणां चे आिण सनां चे वा ळ ां ा
दे हात वाढलं आहे . वतन बेछूट आिण बेजबाबदार आहे . ा औरं गाबादला आिण
बहादू रगडावर रा न आ ामुळे ां चं खाणं, िपणं, ं दी राहणं– अिधक काय
सां गायचं– सारे मुसलमानी वळणाचे िवलासी शौक ां ना जडलेले आहे त. ामुळेच
अशा अरे रावी वृ ीचा त ण गादीवर आला तर रा दु भंगेल, लयास जाईल–’’
सोयराबाई आिण अ ाजी द ों ा कथा िन आजवाने मसलतीचे पच
बदलून गेले. राजारामसाहे बां ना गादीवर बसवून ां ा नावे कारभार कराय ा
आणाभाका झा ा. पण शंभूराजां चे संकट टाळायचे तर पुढे कोणती पावले उचलावीत
असा मु ा िनघाला. ितत ात अ ाजीपंतां ची चाणा नजर मोरोपंतां वर गेली. सवाचे
िच ां ाकडे वेधत अ ाजी द ो िवचा लागले, ‘‘मोरोपंत पेशवे, आपण असे
शां तिच का?’’
मोरोपंतां चे घारे डोळे चमकले. ते शां त सुरात उ रले, ‘‘आ ी तर रािजयां चे मीठ
खा े आहे . ां चीच आण घेऊन सां गतो, े पु िजवंत असताना ाला
अं सं ारासाठी न बोलावणे, धमशा नाका न ा ा वारसािधकाराम े
कोलदां डा घालणे, ा गो ी आम ासार ाला िबलकुल पटणा या नाहीत!’’
‘‘अहो, पण सव राजमंडळाचा िनणय आहे हा!’’ अ ाजी द ो फणकारले.
‘‘मंडळी, तु ी काय तु ां स हवा तसा िनणय घे ास मुख ार आहात. पण
तुम ा या पापाम े कृपा क न आ ां ला गोवू नका.’’
मोरोपंतां ा ा भूिमकेने सवाचीच तोंडे पाह ासारखी झाली. सोयराबाई तर
कमाली ा अ थ झा ा. आतापयत ा आप ा य ां वर पाणी पडणार, हे ल ात
येताच अ ाजी द ो भयंकर संतापून मोरोपंतां ना िवचा लागले, ‘‘हे पाहा पेशवे,
आपण भानावर आहात का? काय बोलता आहात काय आपण?’’
‘‘अ ाजीपंत, आपलंच डोकं शां त राहील तर िकती बरं होईल!’’ आप ा शां त
राची प ी जराही वाढू न दे ता मोरोपंत बोलले, ‘‘राजारामबाळां ना आमचा िवरोध
असायचं कारण नाही. पण मंडळी, वेळ िविच आहे . संग बाका आहे . उ ा ा
िद ी र औरं गजेबाची फौज पा ा ा पवतासारखी आप ा रा ावर येऊन
आदळली तर ितला वेसण कोण घालणार?’’
‘‘वा मोरोपंत! याचा अथ आ ी बाकी सारे नामद आिण तुमचे ते शंभूराजेच
िहं मतबाज!’’ अ ाजीपंत चे ेने बोलले.
‘‘हो, हो. शंभूराजेच खरे िजगरबाज आहे त! ां ची बरोबरी मराठी रा ात आज
तरी दु सरा कोणी क शकत नाही.’’ मोरोपंतां नी िन ून सां िगतलं, ‘‘इथे थां बू नका.
जरा बाहे र गडाखाली काय चाललं आहे ते बघा. ितथे दरवाजापाशी पाचाड,
रायगडवाडीपासून ते महाडपयतची रयत हजारों ा सं ेने जमा होऊ लागली आहे .
शंभूबाळां नाच िसंहासनावर बसवा, अशी ां ची जोरदार मागणी आहे . ल रात तर
युवराजां चाच कूम चालतो. सबब काळाची पावलं ओळखा. अ ल आवरा.
अ ाजीपंत, हवं तर तुम ासाठी आ ी शंभूराजां कडे रदबदली क . ां ा
रागापे ा ां चं काळीज मोठं आहे . णूनच सां गतो, हा उतावीळपणा आिण
पोरकटपणा वेळीच थां बवा.’’
मोरोपंतां ा बोल ाने अ ाजीपंतां ा प ाची घाबरगुंडी उडाली.
ितत ात आप ा बुडाखाली एक िगद घेत बाळाजीपंत िचटणीस पुढे सरसावले.
ां ा तोंडातून उ ाहाने श बाहे र पडले, ‘‘आता खरे च सां गायचे तर—’’
‘‘नका, तु ी काहीच बोलू नका. तु ी काय बोलणार आहात ते आ ां ला चां गलं
ठाऊक आहे .’’ अ ाजीपंतां नी बाळाजी आवजींना म ेच थोपवले. पु ा आपला
मोहरा मोरोपंतां कडे वळवत ते बोलले, ‘‘तर पंत, तु ां ला काय ल राची भीती
वाटते? िवसरलात की काय आपण? आपले सेनापती हं बीरराव हे सोयराबाई
राणीसाहे बां चे धाकटे बंधू आहे त. ां ा नजरे ा इशा यानेच ल र चालते. दळ
हलते.’’
‘‘िशवाय हं बीररावां नी आम ा पािठं ाचं प आधीच पाठवून िदलं
आहे .’’सोयराबाई म ेच बोल ा.
‘‘पंत, िचतदरवाजाची ह ओलां डून ये ापूव बाजूला उभी असलेली पंधरा
हजारां ची फौज आपण पािहली नाहीत का? ती आपलीच आहे . गडावरचा खिजना
आिण को वधी होनां चं र ालय आम ाच कुमतीखाली आहे . सेनापती आमचे,
महाराणीही आम ा पाठीशी. हे सारं सोडून पंत आपण जाणार कुठं ? ा कवी
कलशां कडं ?’’ अ ाजींनी िवचारले.
कसले ा नटासारखे अ ाजीपंत आपली भूिमका वठवत होते. बोलता बोलता
ते कधी आपले ने गरगर िफरवत, तर कधी डोईचे मुंडासे काढू न बाजूला आपटत.
दर ान ां नी आप ा लां ब शडीची गाठ दोन वेळा सोडली आिण दोन वेळा बां धली.
ां नी राजारामां ना गादीवर बसव ामागचे फायदे पु ा एकदा िवशद केले.
संभाजीराजां ा दु वतनां चा, बदफैलीपणाचा आिण रागीट भावाचा पाढा पु ा एकदा
वाचला. आिण पु ा एकदा कवी कलशां वर घसरत ते बोलले,
‘‘अरे , एकदाचा रायगडावर येऊ ा शंभूराजां ा ा चेट ा धिटं गणाला. जे ा
रे ां ची ओली कातडी पस न तो नराधम जारणमारण ि या करत बसेल, मं तं ां ची
भुतावळ घेऊन टाच ा-सुया खोचले ा का ा बा ां सारखा तो काळ तु ां ला
थयथया नाचायला लावेल, ते ाच तुमची डोकी िठकाणावर येतील.’’
कवी कलशां ा अनािमक भीतीने सवजण घाब न गेले. शेवटी अ ाजीपंतां नी
खूप आदळआपट क न पदरी हवे तसे दान पाडून घेतले. ां ा बोल ाला अखेर
मोरोपंतां नीही दु जोरा िदला. ते ा अ ाजीपंत ां ना बोलले, ‘‘हे पाहा मोरोबा, जे
काही ठरले असेल ते एकदाचे लेखीटाकी होऊन जाऊ दे .’’
‘‘आ ी बोललो तसे वागणारच.’’ मोरोपंत बोलले.
‘‘अहो, असे कसे मोरे र? हवेतले श उगाच हवेत िव न जातात. ते ा
लेखीटाकी कौलकराराचं प आलं की, तु ी मोकळे , आ ी मोकळे !’’
अ ाजी द ो आिण सोयराबाईंनी िन: ास टाकला. सव राजकारण हवे तसे
मुठीत आ ाची ां ना खा ी पटली. राजारामां ा मंचकरोहणाचा िनणयही प ा
झाला. मा सवापुढे एकच काळ होता. शंभूराजां चे काय करायचे? ां ना जखडून
ठे व ािशवाय कारभार चालवणे, एक िदवसासाठीही कोणाला श न ते.
अ ाजीपंतां नी पेश ां ना ितथ ा ितथेच आदे श दे ऊन टाकला, ‘‘मोरोपंत,
शंभूराजां ना तातडीने कैद कर ाचा कूम पाठवा. ते मु राहतील तर रा ाम े
कोणालाही सुखाचा घास खाऊ ायचे नाहीत.’’
‘‘िलहा पंत, आताच िलहा.’’ सोयराबाई राणीसाहे ब बोल ा, ‘‘जनादनपंत
सुमंतां ना कूम पाठवा. युवराजां ना पकडून णावे, ितथेच प ा ा ा बंदीखा ात
लोटू न ा. उगाच ती पीडा रायगडापयत आणायला नको.’’
मोरोपंत सवाकडे पा न िमठास हसले. अ ाजीपंतां ना बोलले, ‘‘अहो सुरनवीस,
गडबडीत आपण रा ातले कायदे कानूही िवसरत चाललात की काय? रा कारभार–
िवषयक मह ाचे लेखी कूम ना तुम ा कुमाने िनघतात ना आम ा कुमाने!’’
‘‘बरं मग?’’
‘‘कोणताही िक ेदार वा सुभेदार बाळाजी आवजी िचटणीसां ची ा री आिण
मु ा पािह ािशवाय कूम मानणार नाही.’’
मोरोपंतां ा बोलाबरोबर अ ाजी च ावले. ां ना घाम फुटला. सोयराबाईंची
नजर बाळाजी आवजींना बैठकीम े शोधू लागली. परं तु बैठकीतून िचटणीस के ाच
माग ा पावली िनघून गेले होते. ती गो ल ात येताच सारे च ावले.

६.
महालातली िचरागदाने जळत होती. राणीवशापलीकडे काही अंतरावर
असले ा जंगली जा ात आिण झाडझाडो यात वारा जोराने वाहत होता. िहरकणी
बु जाकडून रातिक ां ची िकर िकर ऐकू येत होती. राणीवशाबाहे रील बैठकीम े
फ अ ाजी द ो आिण महाराणी सोयराबाई दोघेच बसून होते. ते दोघेही खूप
तणावाखाली िदसत होते. अ ाजी द ो नाराजीने बोलले, ‘‘ ा बाळोबा िचटणीसां ा
गळी हा िनणय कोण उतरवणार? एक तर पिह ापासून ां चा ओढा शंभूराजां कडे च
आहे .’’
सोयराबाई मा अ थ िदस ा. ा बोल ा, ‘‘बोलावणे गेले आहे ना ां ना?
येतील आता ते! आमचा कूमही मानतील ते!’’
 थो ाच वेळात उं च, ताडमाड बाळाजीपंत बैठकीम े दाखल झाले. ां नी
सोयराबाईंना लवून मुजरा केला. सोयराबाईंनी श तो गोड श ात रा ापुढ ा
अडचणींचा पाढा ां ापुढे पु ा एकदा वाचला आिण टले, ‘‘िचटणीस, तुम ा
दरखाची प ं जायलाच हवीत.’’
‘‘आम ा िजवात जीव असेपयत ते श नाही, महाराणीसाहे ब.’’
‘‘पण तु ी तुम ा िश ाची प ं न धाडाल तर कोणताही िक ेदार
शंभूराजां ना कैद कर ाचं धाडस दाखवणार नाही.’’
सोयराबाईंनी िचटणीसां ना पु ा पु ा िवनंती केली. अ ाजी द ोंनी ां ना
धमकाव ाचा य केला. परं तु ा आ हाचा आिण िवनंतीवजा धम ां चा बाळाजी
आवजींवर काहीच प रणाम झाला नाही. महाराणींची माफी मागत ते आदराने बोलले,
‘‘आ ी अशी कशी लेखणी चालवू? आ ी तर सरकारां चं मीठ खा ं आहे .
संभाजीराजे आमचे खावंद!’’
‘‘तरीही तु ां ला आ ी सां गू तसेच कूमनामे िलहावे लागतील.’’ सोयराबाई
आिण अ ाजी द ो दरडावणी ा भाषेत बोलले.
‘‘उगाच आ ां वर दबाव आणू नका. आम ाने हे पाप घडणार नाही.’’
नकार दे त बाळाजीपंत बोलले, ‘‘हे पाहा महाराणीसाहे ब, हा सारा कार शा , ढी
आिण परं परे ला ध न नाही.’’
बाळाजीपंत कैदे चा कूम िलहायला अिजबात तयार होईनात, जराही बधेनात,
ते ा अ ाजीपंतां नी आपला र बदलला. ते काकुळतीने बोलले,
‘‘अहो िचटणीस, आपले शंभूराजे आ ां ला तरी नकोसे आहे त का? थोर ा
राजां नी आ ां ला वडीलबंधूंचं ेम िदलं. ां चे िचरं जीव णजे आम ाच पोरासारखे
ना! िशवाय राजारामबाळां कडे स ा काही कायमची ायची नाही. शंभूराजे अजून ड
आहे त. न कळते आहे त. थोडे जाणते झाले की ां चं रा ां ना दे ऊन टाकू. मग ते
सां भाळोत िकंवा न सां भाळोत!’’
खरे तर सोयराबाईं ा आिण अ ाजीपंतां ा साळसूदपणाचा बाळाजींना खूप
राग आला होता. तो ां नी मो ा क ाने िगळू न टाकला.
रा सरत होती. वेळ वाढत होती. मा बाळाजी आवजी काही ऐकायला तयार
होईनात. तसा सोयराबाईंनी आवाज वाढवला, ‘‘िचटणीस, युवराजां ा अटकेचा कूम
तु ां ला ब या बोलानं िलहायचा आहे की नाही?’’
‘‘बाळाजीपंतऽ आता वृ झाला आहात! तु ां ला खंडोबा, िनळोबा अशी लहान
लेकरं आहे त. ते काही पु ा जंिज याकडे जाऊन चाकरी करणार नाहीत. ां ची
भाकरी ा राणीसाहे बां ाच पायाजवळ आहे . कशाला उगाच आडमुठेपणा दाखवून
त: ा हातानं आप ाच अ ाम े माती कालवून घेता?’’ आता अ ाजी द ोंनी
बाळाजीपंतां ा गा ालाच हात घातला होता.
कूमनामा घेत ािशवाय अ ाजी आिण राणीसाहे ब उठायलाच तयार न ते.
उ ररा ीबरोबर बाळाजीवरचा भाविनक आिण मानिसक दबाव वाढत होता. ते हात
जोडत धीरगंभीर रात बोलले, ‘‘आपण लाख समजवा. मा आम ा मनाला ा
गो ी पटत नाहीत. आम ाने हे पाप घडणार नाही.’’
बोलता बोलता बाळाजीं ा डो ां पुढे गतकाळ उभा रािहला... राजापुरात
बेकारीत िदवस काढणा या बाळाजी ा त णाचे प ां ना आठवले. ा प ाने,
प ात ा वळणदार अ राने आिण आजवाने िशवाजीराजां ना भुरळ घातली होती. ा
सा याची आठवण होताच बाळाजीपंतां ना भडभडून आले. डो ातले अ ू पुसत ते
बोलले, ‘‘ ा अ रां नी मा ासार ा अनाथाला िहं दवी रा ा ा िचटणीसपदा ा
उं चीवर नेऊन ठे वले, ाच अ राने दगाफटका करायचा? सा ात िशवपु संभाजी–
राजां ना िगर ार करायचा कूम िलहायचा? छे ! छे ! अ ाजीपंत, भले कोय ानं
आम ा हाताची बोटं तोडा. पण भलतीकडे आमची लेखणी चालणार नाही.’’
अ ा रा ी अ ाजीपंतां नी बाळाजींनाच िगर ार क न ां ची जायदाद ज
कर ाची धमकी िदली. परं तु ाही धमकीला बाळजीपंत डरले नाहीत. शेवटी
अ ाजीपंतां नीच आपली तैलबु ी वापरली. म ममाग स ा िदला. ते ा डो ा-
तले अ ू गाळत बाळाजीपंत बोलले,
‘‘ठीक आहे सुरनवीस. आपण अगदी ह ालाच पेटला आहात तर आम ा
िचरं जीवां ा, आवजीबाबां ा अ रातला खिलता िल न ा. पण हीही ग ारी
आम ा मनाला पटत नाही. शंभूराजे आ ां वर कोण भरवसा ठे वतात! काय वाटे ल
ां ा दयाला?’’

७.
शंभूराजां ची नजर स ाकोठीसमोर ा चंड दरीकडे जायची, ते ा ां ना
िशवरायां ची आठवण ायची. िप ा ा काळजीने ां ा पोटात ख ा पडायचा.
आज स ाकोठीम े मनाला कोंड ासारखे वाटत होते. णूनच ां नी आपला
घोडा बाहे र काढला. कवी कलश आिण जो ाजी केसरकर यां ची घोडी ां ासोबत
दौडत िनघाली. ते ितघेही गडाव न जोरदार रपेट मारत वाघ दरवाजा ा बाजूला
गेले. जवळ ा एका बु जाजवळ एक चंड िशळा पा न ितघेजण ितथेच टे कले.
खालून दू र ा सपाटीकडून नागमोडी वळणे घेत एक पायवाट वर येत होती. वाटे ा
दु तफा जागोजाग अनेक झुडपे माजली होती. बोरी ा आिण करवंदा ा काटे री
जा ा पसर ा हो ा. वर उ ा असले ा शंभूराजां ची नजर सहज खाली गेली, तर
खाल ा वाटे ने दोन पा णे वर येताना िदसत होते. तो खडा, ितरकस कडा चालताना
जनावरां ची दमछाक ायची, णूनच ा दोघां नी आपाप ा घो ां चे लगाम
पकडले होते आिण ते हळू नेटाने पायीच चढण चढू न वर येत होते.
मधले एक गवतरान संपले. बराचसा डोंगर चढू न ते दोघे अगदी वर येऊन पोचले
ते ा ा दोघां ाही आकृती अगदी िदसू लाग ा. संभाजीराजां ची पारखी नजर
ां ाकडे एकटक पा लागली. ापैकी एकजण होता खंडोजी नाईक आिण दु सरा
गणोजी कावळे . हे दोघेही प ीचे जासूद होते. प ाळा, िवशाळगड ते रायगड या
दर ान ां ची सात ाने ये-जा चालू असायची. ते दोघेजण आज न ीच
रायगडाकडून आले असावेत, असे युवराजां नी जाणले.
एकदाची चढण संपली. ते दोघे जासूद हाश श करत समोर पा लागले, तर
ां ा ऐन मागावर शंभूराजे आिण कवी कलश दै ासारखे उभे होते. ते दोघेही
गडबडले. लटपटले. ां ना काय बोलावे हे च सुधरे ना. ते ा शंभूराजां नीच िवचारले,
‘‘काल दु पारचेच िनघालात का रायगडा न?’’
‘‘ य, यजी धनी!’’ खंडोजी कसेबसे णाला.
खंडोजी आिण गणोजी ा चोर ा नजरा चाळव ा. खंडोबाने कमरे ला
बां धलेला धडपा उघडला आिण ातला एक खिलता शंभूराजां ा हाती िदला. राजां नी
ितथेच दां डीची रे शीमगाठ सोडली. उ ा उ ा खिलता वाचला. ालीखुशालीिशवाय
अ कोणताही मजकूर ात न ता. मा नेहमीसारखे लेखन बाळाजी िचटणीसां ा
अ रातले न ते. आवजी बाळाजींचे अ रही कारभारी मंडळीं ा आिण
युवराजां ाही चां ग ा प रचयाचे होते. ‘‘सरकार, गडबड आहे . िनघतो जी.’’ असं
बोलत ते दोन जासूद गडबडीने बालेिक ाची वाट चालू लागले. एकूणच शंभूराजां ना
सारा कार काहीसा िविच वाटत होता. ां नी ा जासुदां ना हटकले,
‘‘अरे थां बा. थां बा! तु ां ला इतकी ज ी कसली?’’
‘‘िदवसाउजेडी िक ेदारां ना भेटतो जी.’’ खंडोजी बोलला.
शंभूराजां नी ा दोघां वर आपली करडी नजर रोखली. ां ना बोटा ा इशा याने
जवळ बोलावले. तसे ते दोघेही यां ि कपणे माघारा आले. थरथरत युवराजां ना पु ा
मुजरा करत उभे रािहले. आता तर ा दोघां नाही पुरता घाम फुटला होता. शंभूराजे
जरबेने बोलले, ‘‘कावळे , काय आहे तुम ा कमरे ला?’’
‘‘काही नाही जी. काही नाही जी. ही आपली रोजचीच प ं– िक ेदारां ा
नावाची होती.’’ गणोजी िधटाईने बोलत होता. परं तु ाचे लटपटते पाय मा दगाबाजी
करत होते.
संशय अिधक बळावताच युवराजां नी आप ा सहका यां ना इशारा केला. तशी
ा दोघां नीही जासुदां ा अंगावरची सव प े ह गत केली. ापैकी एक खिलता
होता िक ेदार िव ल ंबकां ा नावे आिण दु सरा होता हवालदार बिहज
नाईकां ा नावे.
संभाजीराजां ची नजर प ात ा गूढ मजकुराव न िफ लागली,
‘‘इकडे प र थती फारच िचंतेची आहे . जैसा बंदोब घडे ल,
तैसे कळवत जाऊ. मा कोण ाही प र थतीम े संभाजी
महाराजां ना िक ा उत दे ऊ नका. युवराजां ना कैद क नब त
सावधाने राहावे. महाराजां चे इकडील वतमान ितकडे फुटू न दे णे.
यथावकाश पुढचे आदे श येतीलच.’’
शंभूराजां ा रागाचा पारा चटकन चढला. ां ा संतापी नजरे शी सामना
करायचे धाडस जासुदां ना होईना. ते घाब न अिधकच लडबडू लागले. युवराजां नी
ां ना खडसावले, ‘‘खरं सां गा. काय चाललं आहे ितकडं रायगडावर? आ ां ला जेरबंद
कर ा ा ा कटामागचा बोलवता धनी कोण आहे ? आम ा पू मातो ी की
िन ावंत अ ाजी द ो?’’
ाचवेळी शंभूराजां ना आप ा िप ाची सय दाटू न आली. ते कातर सुरात
िवचा लागले, ‘‘सां गा, कशी त ेत आहे आम ा आबासाहे बां ची?’’
युवराजां नी ां ची सरब ी सु केली. तसा ा दोघां चाही धीर तुटला. आिण
कमरे तून वारे गेले ा माणसासारखी ा दोघां नीही जागेवर बसकण मारली.
आपण एक भयंकर वाईट खबर लपवत आहोत, रा ा ा भावी वारसदारा–
समोर खोटे बोलतो आहोत, ा अपराधाची ा दोघां नाही जाणीव झाली. तसे ते हाय
खाऊन लहान मुलासारखे रडू लागले. शंभूराजां चे पाय ध न दयायाचना मागू लागले,
‘‘सरकार, तु ी लय मोठी माणसं. तुम ा झग ात आ ां ग रबां ना दानीला काय
दे ताय?’’
शंभूराजां नी इशारा केला. तसे ां ा मागोमाग असणारे ग ीचे पथक पुढे
धावले. ा दोघां ना जागेवरच कैद केले गेले. युवराज आप ा महालातील सदरे वर
रे ने माघारा आले. प ा ाचे िक ेदार िव ल ि ंबक आिण हवालदार बिहज
नाईक, तसेच जनादनपंत सुमंत अशा अंमलदारां ना सदरे वर ता ाळ पाचारण केले
गेले. ा गु खिल ां चे पु ा एकदा सवासमोर वाचन झाले. झड ा घेत ा गे ा.
ते ा ा सव कारामागे एक मोठा राजकीय कट अस ाचे शंभूराजां ा ानात
आले. संभाजीराजां नी खंडोजींना केला, “खंडोबा, आता कोणतेही सोंग न घेता खरे
काय ते सां गून टाक. आम ा आबासाहे बां ची कृती कशी आहे ?’’
आता ा जासुदां ना भीतीने कंप सुटला होता. ां नी लपवलेली खबर इतकी
महाभयंकर होती की, ती करताना ां चाही कंठ दाटला. ते मोठमो ाने रडत
सां गू लागले, ‘‘युवराज, दै वाने सारा घात केला हो, घात! गेले, थोरले महाराज आ ां
सवाना सोडून गेले.’’
ा भयंकर वृ ाने सवावर आकाश कोसळले. राजवा ात एकच हलक ोळ
उडाला. सवजण धाय मोकलून रडू लागले. िक ेदार िव ल ंबकां सार ा कटात
सामील असले ां नाही आपली आसवे आवरे नात. सेवक, नोकरचाकर, दासदासी
सारे च दु :खसागरात बुडून गेले होते. ा बातमीचा मा संभाजीराजां वर काही औरच
प रणाम झाला. ां नी दु :खाने टाहो फोडला नाही की आ ोश केला नाही. मा
एखा ा क ाव न भ पाषाणमूत खाली कोसळावी ाच माणे शंभूराजे पाय
नस ासारखे खाली गळू न पडले. ां ना मू ा आली णावी तर डोळे सताड उघडे ,
ना आली णावे तर कोणतीच हालचाल नाही!
सवाची एकच धावपळ उडाली. िलंबा ा फोडी आिण ओ ा कां ाची टरफले
ां ा नाकपु ाजवळ धरली गेली. ब याच उिशराने वेदनेने जजर झालेला िसंह
आपली आयाळ िपंजारत गजून उठावा, तसा ां नी ‘आबासाहे ब’ असा टाहो फोडला.
कवी कलशां सह अनेक दरकदार ां ना आवर ाचा य क लागले. पण शंभूराजे
एखा ा वादळासारखे उठले. आप ा सश बा ं चे सवाना तडाखे दे त ां नी समोर
उसळी घेतली. आप ा कवेत न मावणा या गोलाकार दगडी खां बाला ां नी िवळखा
घातला. ा पाषाणावर आपले कपाळ बडवत ते ‘आबासाहे बऽ आबासाहे बऽऽ’ असा
धावा करत रािहले. जणू खां बा ा पाने पंढरीचा पां डुरं ग ितथे अवतरला होता.
ा ा खां ावर मान टाकून शंभूराजा िशवरायां ा नावाने दन करीत होता. ते
पा न सवा ा काळजाला घरे पडत होती.
ब याच उिशराने युवराज थोडे से शां त झाले. जलपा ातून ां ना पाणी पाजले गेले.
परं तु धरणीकंपाचा हादरा िनघून जावा आिण तरीही जमीन थरथरत राहावी, तशी
शोकम अव था शंभूराजां ची झाली होती. ते जासुदां वर ओरडले, “ग ां नो, आमची
गंमत करायची तु ास जर लहर आली असेल, तर तसे सां गा. कसे िनघून जातील
आम ातून आमचे आबासाहे ब इत ा लवकर?’’
‘‘युवराज, दु दवाने घडलेली घटना खरीच आहे . फ सात िदवसां ा राचं
िनिम झालं. िशवराय आ ां ला सोडून गेले.’’
भावनेचा पिहला मोठा पूर ओस न गेला होता. ते जासूद रायगडावरील
घटना म सां गत होते. गडाची नाकेबंदी कशी केली गेली होती, ामुळे आसपासची
रयत कशी बेचैन झाली होती आिण हनुमानजयंती ा िदवशी दु पारी महाराज सवाना
कसे पारखे झाले. जासूद सां गत होते आिण भोवती गोळा झालेले सवजण ं दका दे त
होते.
‘‘आिण राजां चे उ रकाय कोणी पार पाडले?’’ महालाम े कवी कलशां चा
आवाज घुमला. ा नेम ा ासरशी संभाजीराजां नीही ा दू ताकडे चमकून पािहले,
‘‘का ा हौदाजवळ गडावरील मोजकी मंडळी गोळा झाली होती. ितथेच चंदनका े ,
बेलका े यां नी मं ा ी िदला गेला.’’
‘‘पण शेवटचे ि याकम पार पाडले कोणा ा हातून?’’
‘‘राजारामसाहे बां ा हातून. ां ाजवळ िशंगणापूरवासी साबाजीबाबा
भोस ां ना बसवलं गेलं होतं. ां ाच मदतीनं बाळराजां नी ि याकम आटोपली.’’
‘‘का? विडलां ा उ रि येचा अिधकार शा ाने े पु ालाच बहाल केला
आहे , याचा िवसर पडला होता की काय तुम ा ा शा ीपंिडतां ना आिण मुजोर
कारभा यां ना?’’ शंभूराजां नी सवाल केला.
दे वा ा ग ातील मोतीमाळे चा दोरा जीण ावा, आिण एका पाठोपाठ एक
सारे मोती घरं गळू न खाली पडावेत, ा माणे एका बाजूने शंभूराजां ा डो ां तून
अ ूपात सु होता. आिण ाचवेळी दु सरीकडे अ ाया ा िवरोधात ां चे मन
बंडावा करत होते. ते िवचारत होते,
‘‘अं सं ाराचा हा िनणय आ ां ला डावलून आम ा पाताळयं ी कारभा यां नी
आिण मातो ींनी घेतलाच कसा? का ा िशवरायां चा हा शंभूबाळ अजून िजवंत
न ता? की आप ा ज दा ा, लोको र िप ा ा दे हाला अ ी दे ाइतकेही ाचे
हात पिव उरले न ते? एक सामा मढपाळ अगर कुणबा समजून तरी तु ी
आम ाकडं िनरोप धाडायचा! िनदान ा िनिम ानं तरी ा दु दवी संभाजीला आप ा
महा तापी िप ा ा िचतेवर चा ाची चार रानफुलं वाहायची संधी िमळाली असती!
ध ता वाटली असती!’’
标
 ७.

रायगडावर

१.

‘‘ब याच िदवसां त लढाई नाही, ामुळे अंग कसं िढलं पडलंय’’ असे बोलत
हं बीररावां नी थंडगार पा ाची कासंडी उचलली आिण तोंडी लावून चूळ भरली.
कोयने ा काठाव न ां नी खाली पा ाकडे नजर टाकली. उगव ा सूयाबरोबर
नदी ा दरडीला हं बीररावां ा जोरबैठका चाल ा हो ा. ितथे बाजूलाच िकंजळ
वृ ां ची दाटी होती. पलीकडे अ ा कोसावर ां ा ल राचा तळ पडला होता.
अनेक िदवस एके िठकाणीच मु ाम पड ाने घोडी, खेचरे आिण ह ी– सव जनावरे
आळसाव ा अंगाने खडी होती.
काल रा ी उिशराच हं बीरराव आप ा तळबीड ा वा ातून ल रात परतले
होते. रोज िकमान दोन हजार जोर-बैठका काढ ािशवाय ां ा अंगाला रग
लागायची नाही. जोर काढताना ां चा खा ा काही औरच असायचा! ते समो न
जिमनीजवळ नाक टे कत, ते ा पाठीमागे आपले अंग उचलून जोर काढत जिमनी ा
पृ ापासून वर यायचे. ते ा पंधरासोळा वषाचा एखादा पोरगा हं बीररावां ा
गुड ामाग ा दो ी लवणीत दोन पाय रोवून उभा रा चा. आप ा दो ी हातां नी
हं बीररावां ा लंगो ाजवळ बां धलेला चां दीचा करदोडा हातां म े घ पकडून
धरायचा आिण पाठीवरचे ते ओझे सां भाळीत हं बीरराव तासभर जोर काढायचे. जे ा
अित ायाम क न ां ची छाती फुलून यायची आिण अंगाखाली घामाचा पाट
वाहायचा, ते ाच ां ना कुठे अंग सैल झा ासारखे वाटायचे.
हं बीररावां नी तलवारी ा जोरावर मदु मकी गाजवली होती. आप ा नावाभोवती
एक वेगळे वलय िनमाण केले होते. कृ ा-कोयनेकाठ ा दु धावर वाढलेले हं बीरराव
सागा ा फाकेसारखे उं च होते. ां ा राठ-प ेदार िमशा, जाडजूड गदन आिण
शरीरातले एकूणच करारीपण यामुळे ते झोकदार िदसायचे. नेसरी ा लढाईत
तापराव गुजरां नी आप ा सहा सोब ां सह बहलोलखाना ा सेनासागरात उडी
ठोकून वे ा िज ीपायी बिलदान केले होते, ते ा ां ामागे उरले ा ल रात
हं बीरराव होते. ां नी पाजी भोसले आिण आनंदराव मकाजी अशा आप ा
सहका यां ना मदतीस घेतले; तापरावां ा मृ ूची बातमी ऐकून गभगळीत होऊन
पळणा या फौजेला िनधाराने एक गोळा केले आिण िशका यां नी रानडु करां चा कळप
जंगलाकडे पळवून लावावा, तसे हं बीररावां नी बहलोलखानाला िवजापुराकडे
सकावून लावले. िशवाजीराजां चे साव बंधू ंकोजीराजे यां नी मराठी सा ा ाची
कळ काढली होती, ते ाही हं बीररावां नी िहं मतीने तंजावर ा वेशीत घोडी घालून
ंकोजी-राजां ना पळता भुई थोडी केली होती.
‘‘एका हं बीररावां ा बद ात िक ां ना खंडारे फोडणा या प ास िफरं गी
तोफा जरी आ ां ला कोणी दे ऊ के ा, तरी आ ी ा नाका ; पण हं बीररावां ना
अंतर दे णार नाही!’’ अशा श ां त थोरले महाराज हं बीररावां चे गुण गात असत.
आता रायगडावरील गृहकलहाकडे संपूण मराठी पठाराचे ल लागले होते. अशा
वेळी हं बीररावां सार ा कड ा सेनापतीचे आप ा बाजूला असणे आिण नसणे
यामुळे दो ी प ां ना िनणायकी फरक पडणार होता. ामुळेच दोघां कडूनही
हं बीररावां कडे िवनंतीची प े पोचली होती. काल रा ी तळबीड ा वा ातून बाहे र
पडताना धमप ींनी, रखमाबाईंनी ां चे औ ण केले. वाडया ा दारात िनरोप
दे ासाठी जमले ा सव नातलगां ा दयातला िवचार रखमाबाईं ा मुखावाटे
बाहे र पडला— ‘‘सोयराव ंची प ं पोहोचली आहे त. काहीही झालं तरी र ाचं नातंच
ज भर उपयोगी पडतं! राजाराम बाळराजे आपले भाचे! ां ना गादी िमळावी–
आप ा भा ा ा पाठीशी आधारवडासारखं उभं राहा,’’ असे रखमाबाई पुन:पु ा
सां गत हो ा, ते ा हं बीरराव फ गोड हसत होते.
रा ी उिशरा आप ा तळावर हं बीरराव परतले, ते ा ां ा कारकुनाने
सायंकाळी प ा ा न आलेला लखोटा ां ापुढे धरला. मशाली ा तां बूसजाळ
काशात हं बीररावां नी संभाजीराजां चे प वाचले—
“ ि यकुलावंतस ी राजा शंभू छ पती ती
सरनोबत, सरल र हं बीरराव मोिहते दं डवत उपरी,
मामासाहे ब– ना ानं आ ीही आपले भाचे आहोत. भोसले
आिण मोिहते घरा ाची सोयरीक तर गे ा तीन िप ां ची.
आबासाहे बां नी सेनापतीपदाचा मंिदल तुम ा म कावर काय
णून ठे वला? सोयराबाई– साहे बां चे बंधू णून न े , तर
महाराजां ना महा तापी तापराव गुजरां ची जागा भ न काढायला
एका र ाची आव कता होती. आता थोरले महाराज गेले, आ ी
सारे पोरके जाहलो! यो तो िनणय घे ाइतके आपण सु आहात,
मामासाहे ब— उपरी अिधक काय िलहावं? अंतर न पडू ावे ही
ाथना.’’
एकदाचा ां नी ायाम आटोपला. आता हं बीररावां ची उमर पंचाव वषाकडे
झुकली होती. परं तु ां ा अंगातला उ ाह आिण जोश नुकताच िमस ड फुटणा या
पोरां नाही लाजवेल असा होता. ां नी ायाम संपताच नदीकडे झेप घेतली. बघता
बघता ते दहा-पंधरा पावले धावत गेले आिण गोपाळा ा पोरासारखी ां नी
नदीकाठाव न खाली तीन-चार पु ष पा ात धाडकन उडी ठोकली.
पा ाम े आडवेितडवे हात मारत ते यथे पोहले. पु ा दरड चढू न िनथळ ा
अंगाने काठावर येऊन पोचले. तरी ां ा मनाम े उठलेले तरं ग अजून िमटत न ते.
ां ची व े घेऊन नोकरचाकर खडे होते. ज ेमधला पिहलवान फडावर सजावा, तसे
ां नी व ालंकार नदीतीरावरच प रधान केले आिण ां चा घोडा दु ड ा चालीने
धावत बाजू ा ल री तळावर येऊन पोचला. वाटे त ा िशलेदारां चे, कारभा यां चे
मुजरे ीकारत हं बीररावां नी मो ा िदमाखाने आप ा डे यात वेश केला. ां ची
वाट पाहत पाजी भोसले आिण आनंदराव मकाजी के ापासून ितथे ित त उभे होते.
‘‘सेनापती, रायगडची मंडळी काल रा ी उं ज ा तळावर येऊन पोचली आहे त
णतात!’’ पाजीनी सां िगतले.
‘‘कोण मंडळी?’’
‘‘आपले सुरनवीस अ ाजी द ो आिण मोरोपंत िपंगळे .’’
‘‘कशासाठी ते?’’ मािहती असूनही हं बीररावां नी मु ाम खडा टाकला.
‘‘तुमची मनधरणी करायची. तु ां ला सोबत घेऊन प ा ाकडे िनघायचं आिण
उ ा दु पारपयत शंभूराजां ना दं डबे ा ठोकाय ा, असा ां चा इरादा अस ाची
खबर आहे .’’ आनंदरावां नी मािहती िदली.
हं बीरराव ावर काहीच बोलले नाहीत. नदीतीरावरचा आपला तालीमबाजाचा
अवखळपणा ते ितथेच िवस न आले होते. आता ल री डे यातून वावरताना,
अखबारथै ा वाचताना, सैिनकां ना कूम सोडताना ां ा अंगाम े एक वेगळे च
करारीपण जाणवत होते.
हं बीररावां ना शंभूराजां ा यापूव ा आणखी एका प ाची आठवण झाली. ां नी
पु ा बंध सोडले. ा खिल ाव न ां ची झरझर नजर िफ लागली;
ि यकुलावंतस ी राजा शंभू छ पती ित राज ी हं बीरराव
मोिहते, सरल र
तीथ प आबासाहे बां चे महािनवाण जाहले. आमु ा
म कावर अ ानच फुटले. ऐशा कालकोपाम े एकच गो चां गली
णायची. तीन मासामागे प ाळगडी तीथ प आबासाहे बां ची दीघ
भेट घडोनी आली. ां ा सहवासे सलग चारपाच रोज ब त
मसलती जाह ा. मनात ा आं देशां चा आिण िकंतुपरं तुंचा िनचरा
झाला. आ ां कडून मोगलाईत िनघून जा ाचा अिववेकही
आबासाहे बां नी पोटात घातला. तीथ पां चे काळीजच डोंगराएवढे .
माफीही केली आिण मोगलािव न ा आघाडीची कामिगरीही
ां नी सां िगतली. तीथ पां चे अविचत जा ाची जखम खूप दां डगी.
आठवाने अजूनही डोळे गळतात. याउपरीही, ीकृपेकरोनी पु ा
कंबर कसून खडे राह ाचा आमुचा मनसुबा प ा आहे .
 परं तु काही दु कारभा यां ा आिण ाथ मं ां ा चाली
ितर ा आहे त. िदलाम े खोट. बालके राजारामां ना गादीवर
बसव ाचा घातकी िवचार ते मातो ी सोयराबाईं ा डो ात
भरवतात. ाथापोटी राजघरा ात बखेडा क बघतात.
मामासाहे ब, राजारामा माणे आ ी आपले स े भाचे नसू, पण
िहं दवी रा िनमाण क ा िशवाजीचे बाळ आहोत. ा पापी
औरं गजेबाचा एक िदवस काळ ठ . आज रा ापुढ ा वाटा
िनसर ा. प ा दां डगा गाठायचा मनसुबा आहे च. ऐशा व ास
आपलाही हात ाल तर संकटां चा दया सहज पार क . हातून गलती
घड ास आव कान पीळायला आपुला अिधकार.
औरं गजेब पातशहा खूप माजला आहे . िजिझया कराचे ह ार
आमु ा म की मा चाहतो. राज ी आबासाहे बां चे जे संक त
होते, ते चालवावे हे च आ ी अग जाणोन कारभार क रतो.
आशीवाद असू ावे. जािणजे, लेखनालंकार.
शंभूराजां ा ा मन ी श ां नी हं बीररावां ा मनावर दु पारभर गा ड घातले
होते. तेव ात मराठी रा ाचे दोन मह ाचे धान सेनापतीं ा भेटीस येत आहे त,
असा िनरोप डे यात येऊन पोचला. हं बीररावां नी डे या ा कापडी खडकीतून बाहे र
नजर टाकली. उ ा ा झळां त एक कर ा रं गाचा घोडा पुढे येत होता. ावर
बसलेले मोरोपंत पेशवे खूप थक ासारखे िदसत होते. उ ात ां ा काना ा
पा ा आिण नािसकेचा शडा अिधक लाल झाला होता. जुलमाने घो ावर बसवले ा
या ेक पोरासारखे ते गोंधळू न गे ाचे िदसत होते. पाठोपाठ का ाशार वाणाचे
आिण पीळदार दं डाचे भोई धावत येताना िदसले. ां ा खां ावर ा पालखीने ां ची
पुरती दमछाक उडवली होती. पालखीम े जाडजूड दे हाचे अ ाजी द ो होते.
पालखीम े दीघकाळ बसून राहणेही ां ना िजिकरीचे वाटत होते.
मंडळी हाश श करीत एकदाची डे यात थानाप झाली. दोघेही धान वासाने
मलेले िदसत होते. परं तु पुढ ा कामाची ां ना िवल ण घाई होती.
हं बीररावां नी डे यातली आपली िव ासाची माणसेही बाहे र घालवली. आता ितथे
सुरनवीस अ ाजीपंत, पेशवे मोरोपंत आिण सेनापती हं बीरराव यां ािशवाय ितसरे
कोणीही उरले न ते. हं बीररावां नी पंतां ना हसून िवचारले,
‘‘अ ाजीपंत, घोडा उं जात थां बवून आपण पालखी केली की काय?’’
‘‘छे ! छे ! अ ाजींना आजकाल घो ावर बसणं जमतं कुठे ? ते तर
रायगडापासून पालखीतूनच आले आहे त. दोनदोन पा ा क न िबचा या भोयां चे
खां दे मोडले.’’ हसत मोरोपंतां नी मािहती पुरवली.
अ ाजींची चया ािसक िदसली. पेश ां ची िटप ी ां ना आवडली न ती.
अ ाजी आिण मोरोपंतां ना सलामीलाच चुक ासारखे वाटू लागले. ते दोघेही
िवषयाला हात घालेनात, हे सेनापतींनी ओळखले. तसे हं बीरराव त:च बोलले, ‘‘पंत,
ा कारणासाठी मो ा अपे ेनं या डे या ा सावलीला आपण आला आहात, ती
तुमची मनोकामना इथे पूण होईल असं नाही वाटत बुवा!’’
आरं भीच अशा उघड नकाराची नौबत वाजेल असे ा दोघां ा ानीमनीही
न ते. पैलवान मंडळींचा मदू गुड ात असतो असे लोक णतात, ामुळेच
हं बीररावां ना सलामीलाच छलां ग मा , हवे तसे वळवू ां ा ल रासह ां ना
प ाळगडाकडे पळवू असा सुरनवीस आिण पेश ां चा कयास होता, परं तु आरं भीच
तोंड फुट ाने ां ा मु ा पाह ासार ा झा ा. अ ाजी द ो तर गु ाने
बोलले, ‘‘अहो हे असं कसं? ‘तु ी िजथं जाल, ितथं तुम ा मागून येऊ’ असं लेखी
वचन िदलं आहे तु ी आ ां ला! आिण आता ऐन मो ा ा संगी काखा वर करता
काय?’’
मोरोपंतां नी अ ाजींना इशारा केला. तसे दोघेही एका सुरात आ हाने बोलले,
‘‘सेनापती, अहो, आमचे न े तुमचेच भाचे राजे बनणार आहे त!’’
दोघां ा ा बोलावर कसनुसे हसत हं बीरराव िवचा लागले, ‘‘आ ां ला कळू
ा तरी मंडळी. कोण ा कारणासाठी आम ा भा ां ना– राजारामबाळां ना गादीवर
बसवायचं?’’
‘‘अहो हं बीरराव, िशवाजी महाराजच आ ां ला सां गून गेले होते तसं’’ अ ाजी–
पंतां नी दडपून सां िगतले.
‘‘उगाच खोटं कशाला बोलता पंत? महाराजां ा मनात तसा प ा िवचार
असता तर ां नी लेखीटाकी ाची नोंद ठे वली नसती का?’’ हं बीरराव पणे बोलले.
‘‘पण शंभूराजां ना तरी रा ावं असं महाराजां नी कुठं टलं होतं? ते ा
हं बीरराव आमचं ऐका. तुमचाच भाचा गादीचा धनी होईल. ात तुमचंही िहत आहे
आिण आमचंही िहत आहे .’’ अ ाजीपंत बोलले.
‘‘नाही, ते श नाही!’’ हं बीररावां नी ठाम नकार िदला.
अ ाजीपंत खूपच िचडले. हं बीररावां ना दरडावून िवचा लागले, ‘‘नाही? नाही
णजे काय हो? आपण राजारामां चे मामा आहात की कंसमामा?’’
अ ाजीं ा ह ाने हं बीरराव िचडले नाहीत. ते शां तपणे उ रले,
‘‘हे पाहा सुरनवीस, नातेसंबंधां चं हे कलम तुम ापे ा आम ा अिधक
फाय ाचं आहे . आपण तर सर तीचे पुजारी! तु ां ला आम ासार ा
िशपाईग ानं काय सां गायचं? आम ासार ा रां ग ा ग ाला इतकंच कळतं,
दे वा ा पालखीसंगं माणसं कशासाठी चालतात? आप ाही अंगावर चार गुलाला ा
मुठी पडून पावन ावं णूनच न े ? तसंच िशवाजीसार ा महापु षासोबत
ज भर वास क न त: ा भा ा िन पुत ा ा िहताप ाड आ ी काहीच
िशकलो नाही का याचा आज तु ी म कं िठकाणावर ठे वूनच िवचार करायला हवा
होता—’’
‘‘ णजे?’’ दोघां नीही डोळे रोखले.
‘‘आज िशवाजीराजां सारखा आमचा तारणहार अक ात िनघून गेला, ां ची
धुळीत पडलेली भवानी तलवार आ ां ला खुणावते आहे . िशवाजीचे स े वारसदार
णून ा तलवारीचं पािव जपायची आप ावर जोखीम आहे . मह ाची गो
 णजे आम ा भा ाला रा पद आिण बिहणीला राजमातेचा दजा — हे मधाचे बोट
तु ी आ ां ला लावू नका! आम ा भिगनीस साडीचोळीची तोशीस पडली तर
ित ासाठी थै ा सोड ाइतका ितचा भाऊ न ीच साम वान आहे . पण थोडा
बारीक िवचार करा. त: ा अंतमनाची सा काढा. मग तु ां ला पटे ल की, आज
उद् भवले ा या प र थतीम े िशवाजीराजां चं नाव आिण िनशाण शाबूत ठे वायचं
असेल तर संभाजीराजां ना िसंहासनावर बसव ािशवाय अ पयाय आप ापुढे
नाही!’’
ायाधीशाने अंितम िनकालप वाचून दाखवावे आिण ती स वचने ऐकून
लबाडां ची पंचाईत ावी, तशीच अव था अ ाजी आिण मोरोपंतां ची झाली. ते
कमालीचे केिवलवाणे िदसू लागले. अ ाजींनी डो ावरची पगडी काढू न मां डीवर
ठे वली. ते हं बीररावां कडे गुरकाव ासारखे पा लागले. मोरोपंतही गोंधळू न गेले.
ां ना काही सुचेना. ते ा ा दोघां ा डो ां स डोळा दे त हं बीरराव आपली बुबुळे
गरगर िफरवू लागले. ां ना समज दे त णाले, ‘‘फडां वर आप ा िप ासमोर मान
झुकवून न पणे बसणारे शंभूराजे फ आपण बिघतले आहे त. पण तोच शंभू जे ा
रणां गणावर आगीचा अंगरखा लेवून उतरतो, श ूंवर सपासप तलवारबाजी करतो,
ते ाचं ाचं ते तेज:पुंज प तु ी अभा ां नी कधी पािहलेलं नाही. िशवाजीराजे जे ा
जे ा मोिहमेवर िनघत, ते ा ते दहा दहा हजारा ा तुकडीचं नेतृ शंभूवर सोपवत.
शंभूराजेबी िमळाले ा संधीचं सोनं करत. रणमैदानावरील ाची उप थतीच मुळी
दहा हजार कड ा लढव ा िशपायां बरोबरची असते. घो ाला टाच मा न तो जे ा
ाला थयथया नाचवतो, ते ा ते पा न सामा राऊता ा अंगातही दहा ह ींचं बळ
चढतं; आिण ह ीघो ां सार ा मु ा जनावरां नाही मदानगीचे पंख फुटतात. थोरले
महाराज अचानक गेले. ामुळे आप ा श ूंना चेव चढणार आहे . उ ा मराठी
रा ा ा दरवाजावर औरं गजेबाचं अ ानी, सुलतानी संकट जे ा धडका मा
लागेल, ते ा तशा िनदान संगी रायगडा ा िसंहासनावर शंभूबाळां सारखा दे वाघरचा
िशपाईच राजा णून आ ां ला हवा आहे !’’
‘‘डोकं िफर ासारखं काय बोलता आहात हं बीरराव?’’ अ ाजी द ो तंबू ा
खां बाला धरत कसेबसे उठून वैतागून िवचा लागले.
‘‘आजवर िशवाजीमहाराजां ा आिण तापरावां ा साि ात जो काही रणधम
आ ी िशकलो, ा माणेच आ ी वागणार आहोत, अ ाजीपंत.’’
‘‘अहो, पण तुमचा भाचा रायगडाचा राजा...’’
‘‘सोडा हो अ ाजी! भाचाच कशाला? ा जागी पोटचा पु असता तरी ाला
बाजूला ढकलून ा मदमाव ानं शंभूराजालाच मुजरा केला असता!’’
हं बीररावां ा तोंडून शंभूराजां चा हा असा पोवाडा ऐकायला िमळे ल याची
अटकळ ा दोघां नाही न ती. ामुळे अ ाजीपंतां ना तर बराच वेळ काही
सुधारलेच नाही. ां ा घशाला कोरड पडली. ते पा ातले पाणी घटाघटा ायले,
ते ा ां ना थोडे हायसे वाटले. ते शां त आवाजात हं बीररावां ना णाले,
‘‘तुम ा िदवाणाला ता ाळ आम ासमोर बोलावून ा.’’
 अ ाजीं ा इ े नुसार िदवाण रायभान सबनीस डे याम े आले.
अ ाजीपंतां नी हं बीररावां कडे पु ा एकदा टवका न पािहले. पंतां ा म कात
माजलेले संतापाचे वादळ काबूत ठे वणे ां ना जड जाऊ लागले. ते गरजले, ‘‘ल रे
िदवाण, आज ा घडीला काय ाने राजारामसाहे ब मराठी रा ाचे राजे आहे त. ां चा
कायदे शीर सुरनवीस णून मी अ ाजीपंत भुणीकर आिण रा ाचे पेशवे णून हे
मोरोपंत, आ ी दोघे िमळू न एक िवचारे तु ां ला असा कूम दे तो आहोत की,
राज ोहा ा गु ासाठी ा हं बीरराव मोिह ाला ता ाळ बे ा ठोका. ा ा
मुस ा बां धा आिण ाला फरफटत घेऊन लाग ा पावली रायगडा ा
बंदीशाळे कडे चालू लागा.’’
अ ाजीपंतां नी अवाढ तोफेची ब ी पेटवली होती, पण बारच फुसका
िनघाला! ां चा कूम बजाव ासाठी िदवाण जागचा हलेना. ते ा अ ाजीपंतां चा
चेहरा गारभां ासारखा काळािठ र िदसू लागला. भयंकर संतापाने ते उठले.
मोरोपंतां ना घेऊन तरातरा बाहे र पडले. ां नी रायगडा न आणलेली पाच हजारां ची
फौज बाहे र खडी होती. परं तु ा फौजे ा अवतीभोवतीने हं बीररावां चा वीस हजारां चा
सेनासागर पसरला होता. तरीही आप ा पथकाकडे हात उं चावत अ ाजीपंत
गरजले,
‘‘चला रे . या घुसा. घुसा ा डे यात. ा मूख हं बीररावा ा मुस ा बां धा!’’
तोवर हं बीररावही डे या ा दारात येऊन उभे रािहले. अ ाजींचा व मोरोपंतां चा
कूम मान ासाठी ा सै सागरातला एकही ार िकंवा राऊत पुढे धावून आला
नाही. ा दोघां ची अव था बाजारात हातवारे करत उ ा राहणा या वे ां सारखी
झाली. ते ा हं बीररावां नी आप ा उपसेनापतींना जवळ बोलावले आिण िध ा
आवाजात फमावले, ‘‘ पाजी, आनंदराव, ा दोघां ना पकडा. ां ना घेऊन आज
रा ीपयतच प ा ाला दाखल ा. शंभूराजां पुढे हा नजराणा पेश करा. ां ना सां गा,
उ ा सकाळी िदवसा ा उगव ा गों ाबरोबर हा हं बीरराव आप ा मुज या-साठी
प ा ावर हजर राहील.’’

२.
कामाचे डोंगर उपसायचे होते. कारभाराचा ाप खूप मोठा होता. भाऊबंदकी
आिण बेिदलीमुळे िबघडलेली रा ाची घडी पु ा बसवायची होती. शंभूराजां ची
प ा ावर अखंड जा णे सु होती. राजां चे डोळे जळ ा मशालीसारखे तां बडे
िदसत होते. ते खाजगीकडील महालात सु ा आता भररा ी कामात होते.
इत ात ां चा सेवक रायाजी आत आला. बाहे र पाजी भोसले भेटीसाठी आ ाचे
सां गून गेला. शंभूराजां नी आपला कमरदाब नीट केला. ग ात ा कव ां ा
माळे शी चाळा करतच ते बाहे र ा दालनात आले. पाजीने शंभूराजां ना झटकन
मुजरा केला. तो खूष होऊन जवळजवळ मो ाने ओरडलाच, ‘‘राजे, आपण िजंकलो.
आप ाला कैद क पाहणा यां नाच दं डाबे ा पड ा.’’
 ‘‘ णजे?’’
‘‘आज दु पारीच अ ाजीपंतां ना आिण मोरोपंतां ना कराडजवळ हं बीररावां नी
कैद केलं. ा दोघां ा मुस ा बां धून आ ी ां ना इकडे गडावर घेऊन आलो
आहोत. उ ा सकाळपयत हं बीररावही आप ा मुज यासाठी पाठोपाठ पोचतील.’’
‘‘उ म. कै ां ना इथे बंदीखा ात लोटा. ां ावर करडी नजर ठे वा. बाकीचं
सारं उ ा पा .’’ समाधानाने शंभूराजे बोलले.
तसा गे ा दोनतीन रोजात प ा ावर पेच सुटत चालला होता.
रायगडावर कोणी का नाममा राजा असेना, पण रा ातील रयते ा नजरे त
शंभूराजेच खरे िशवरायां चे वारसदार होते. ामुळेच ां ा भेटीसाठी प ाळगडा-
कडे ारराऊतां ची नुसती रीघ लागली होती. शंभूराजे श ागृहाकडे परतले. ब याच
िदवसानंतर येसूबाई िनवा प ड ाचे िदसत होते. गे ा काही िदवसां तील अनंत
कटकटी, कामे आिण िचंता यामुळे ां चा जीव ासला होता. दे ह मला होता.
ामुळेच ां ची झोप खराब क नये असे राजां ना वाटले. परं तु जसजसा अिधक वेळ
जाऊ लागला, तसे राजे अिधक बेचैन िदसू लागले. आता हाताशी आलेली बातमी काही
साधी न ती. राजकारणा ा ीने अ ाजीपंत आिण मोरोपंतां ची कैद ही बाब
मह ाची खरी! परं तु रा ाचे सेनापती आप ा गटास िमळत होते. उ ा
ां ासोबत िशवरायां चे सव ल र शंभूना येऊन िमळणार होते. ां ा या एका
पावलाने शंभूराजां चा दु : ास करणा या अंतगत श ूंना आिण सरह ीबाहे र ा उघड
श ूंनाही चां गला जाबसाल िमळणार होता.
अिधक िवचार न करता राजां नी येसूबाईंना हलवले. पोटाशी घ िमठी मा न
भवानीबाई झोप ा हो ा. ां ना हलकेच बाजूला क न येसूबाई उठ ा.
शंभूराजां कडे दचकून पा लाग ा. राजां नी ते लाख मोलाचे वृ ां ना ऐकवले. तशा
युवरा ीही मोह न गे ा. ां नी हलकेच केला,
‘‘उ ा हं बीरमामा राजां ना कुठे भेटणार आहे त?’’
‘‘इथेच खाजगीकडे .’’
‘‘असे कसे राजे? हं बीरमामां ा यथोिचत ागतासाठी उ ा प ा ावर दरबार
भरवा.’’
‘‘क ना चां गली आहे . पण येसू, आपलं िसंहासन ितकडं रायगडावर आहे .’’
‘‘ ाची काळजी राजां नी का करावी? आप ासारखा मद राजा िजथे उभा
राहतो, ा िठकाणाचे पां तर िसंहासनात होतं.
रा ीचेच िनरोप गेले. दु स याच िदवशी प ा ावर छोटे खानी दरबार भरला.
सेनापती हं बीरराव युवराजां ा प ाला िमळ ाने सगळीकडे अवघा आनंदीआनंद
झाला होता. दरबारातले मानकरी, कारभारी सारे हं बीररावां ची वाट पाहात होते.
इत ात उं च शरीरय ी ा आिण बळकट बां ा ा हं बीररावां नी कु यातच
दरबारात वेश केला. ां ा ल री पगडीवरील मो ां ा माळा िवल ण चमकत
हो ा. ां नी संभाजीराजां पुढे येऊन मो ा आदराने लवून मुजरा केला. तसे राजे
गिहवरले. हं बीररावां नी झटकन ां चे मनगट पकडले. राजां ना आिलंगन िदले.
 थोडा वेळ संभाजीराजे आिण हं बीरराव हे दोघे एकमेकां कडे मो ा आदराने
आिण कौतुकाने पाहात होते. ा दोघां कडे पाहताना येसूबाईंचे मन समाधानाने भ न
आले. राजारामां चा प सोडून आिण सोयराबाईंसार ा स ा बिहणीचा ह तोडून
हं बीरराव बाहे र येतील, आपण न शंभूराजां ना िमळतील, असा खु राजां नाच भरवसा
न ता. याउलट आप ा वतनाने सेनापतींनी युवराज आिण युवरा ींना काहीसे
लाजवले होते. शंभूराजे स िदत मनाने बोलले, ‘‘मामासाहे ब, आप ा ये ाने खूप
संतोष वाटला. यापुढेही मराठी रा ा ा संर णाचे खड् ग सेनापती या ना ाने
आप ाच हाती राहील.’’
‘‘शंभूराजे, आम ाकडं केवळ आपण नातेसंबंधा ा नजरे नं पा नये. िशवाजी–
राजे आ ां ला नेहमी सां गत असत. नातेसंबंधाची मानमयादा भोजनासाठी मां डले ा
पाटाभोवती जी रां गोळी असते, तेव ाच ह ीपुरती मयािदत ठे वावी.’’
‘‘तरीही मामासाहे ब, आपला ाग मोठा आहे !’’ शंभूराजे बोलले.
हं बीररावां ा िज ा ाने आिण िन े ने शंभूराजे आिण येसूबाई दोघेही खूप
भारावून गेले. राजां नी आप ा ग ातला कंठा काढू न हं बीररावां ा ग ात घातला.
उं ची व ालंकार अपण क न ां चा मोठा ब मान केला. ाच वेळी शंभूराजे बोलले,
‘‘मामासाहे ब, आज ा दरबाराम े दु स या एका बुजुग ीचा स ान करायचा
आहे . आता येतीलच ते इकडं .’’
‘‘कोण बरं ?’’
‘‘आपले िहरोजी फजदकाका. मामासाहे ब, आपण जाणताच. आबासाहे बां नी हा
िहं दवी रा ाचा रथ अशा उं चीवर नेऊन ठे वला आहे की, ितकडे फ नजर
टाकताना एखा ाची छाती दडपून जावी. हा जडशीळ रथ हाकताना
मा ासार ाचीही खूप दमछाक होणार आहे . ाचवेळी ता ा ा कैफाम े
आम ाकडून काही चुका घडायला नकोत. णूनच आप ासार ा जु ा, अनुभवी
मंडळीं ा स ाने पुढची वाट चालायचं आ ी ठरवलं आहे . ात फजदकाकाही
आहे त.’’
दरबाराचे कामकाज सु असतानाच गो ा न पोतुगीजां चे वकील रामजी
नाईक ठाकूर ितथे दाखल झाले. ां नी तेथील पोतुगीज ाइसरॉय एतािनओ पाईस द
सां दे यां चा खिलता शंभूराजां पुढे पेश केला. पोतुगीज ॉइसरॉयने िशवरायां ा
अकाली मृ ूबाबत शोक केला होता. यापुढे गोवेकर पोतुगीज आिण
मरा ां म े सलोखा राहावा, अशी इ ा गट केली होती. तो खिलता वाचत
असतानाच सागरा ा िन ाशार लाटा शंभूराजां ना खुणावू लाग ा. एका बाजूला
गो ाचा िनथळता िकनारा तर दु सरीकडे अनेक वे ावाक ा खा ां नी, अज
झाडावेलींनी िवणलेला कोकणचा िकनारा – ातही पायाम े सपाचा िवषारी काटा
अडकून कु प होऊन बसावा तसा मु डजवळचा तो जंिजराही शंभूराजां ना अ थ
क लागला.
दरबारात हं बीररावां नी आठवण क न िदली, ‘‘राजे, आपण इथं प ा ावर
अिधक काळ दवडणं यो नाही. लवकरात लवकर रायगडाकडं धाव घेऊन ितथे
अंमल बसवणं मह ाचं.’’
“एव ा ज ीची ज रत नाही हं बीरमामा. इकडे सै ाची जमवाजमव चालली
आहे . पाहता आहात न े . च, इं ज, पोतुगीज अशा दे शोदे शीं ा विकलां ची प ं
इकडे च येताहे त. ां नाही थोडा वेळ ायला हवा.’’
दु पारी मोरोपंत आिण अ ाजी द ोंना शंभूराजां पुढे पेश कर ात आले.
मोरोपंतां ची मनगटे फ दोरीने बां धलेली, परं तु अ ाजी द ों ा हातात पोलादा ा
जडशीळ बे ा हो ा. मोरोपंतां ा चयवरची तर रयाच गेली होती. ते खूपच मलूल
ख आिण अपराधी िदसत होते. ाचवेळी ां ा चेह यावरचा अपराधी भावही
लपत न ता!
शंभूराजे िसंहासनाव न खाली उतरले. ते मोरोपंतां कडे चालत गेले. ां ना
णाले, ‘‘काका, उगाच का गेलात अपराधा ा वाटे ला? कशाला फसलात दु ां ा
संगतीम े?’’
‘‘कोणाचं काय चुकलं कोणास ठाऊक! पण जे घडलं ते बरं नाही हे च खरे ,’’
मोरोपंत उदास, दीनवा ा सुरात बोलले.
शंभूराजां नी बाजू ा पहारे क यां ना खुणेने जवळ बोलावले. ते बोलले,
‘‘मोरोपंतां चं वय साठीस री ा घरातलं आहे . ां ा मनगटाम े काहीही बां धू
नका.’’
शंभूराजां नी अ ाजी द ोंकडे नजर टाकली. ते ा शरमेने, अपराधेने िकंवा
नाराजीनेही ां नी आपली नजर चळू िदली नाही. िडवचले ा जंगली ापदासारखे ते
तसेच कु यात उभे रािहले. शंभूराजे न राहवून बोलले,
‘‘अ ाजीपंत, तु ी तर दगाबाजां चे मुकुटमणीच! आम ािव बंडावा
कर ाचं तु ां स काय कारण? तुम ा अपराधाला मा करणं िकंवा तु ां ला काही
सूट दे णं हा कोणाचाही आ घातच ठरे ल!’’
ा जखडले ा थतीतही अ ाजीपंत तसूभरही मागे हटायला तयार न ते. ते
युवराजां कडे पा न तणतणत बोलले,
‘‘संभाजीराजे, कोणताही िवचारी मनु तु ाकडून एखा ा चां ग ा गो ीची
अपे ा ठे वेलच कशाला? गेले ते थोरले महाराज! संपली ां ची कारकीद! ां ासोबत
स ही गेलं आिण त ही गेलं. यापुढे झंुडिगरीिशवाय मराठी रा ा ा निशबात दु सरं
काय असू शकणार आहे ?’’
‘‘पंत, कशाला रा ाची भली िचंता करता? पिहलं त:कडं पाहा. काय, असं
काय कारण होतं तु ां ला आम ा िवरोधात बंडाळी करायचं?’’
‘‘सां गावं णता? आप ा अंगातला डपणा गेला असेल अन थोडा
सुसं ृ तपणा उरला असेल तरच सां गतो.’’
‘‘सदाचाराची भाषा ग ार लां ड ां ा तोंडी शोभून िदसत नाही. बोला तुमचं
काय करायचं?’’
‘‘ थम आम ा हातापायात ा ा जाड बे ा आिण साखळदं ड तोडा.’’
अ ाजीपंत गरजले.
 ‘‘पंत, राज ोहा ा गु ाब ल हा िकरकोळ आहे र णजे काहीच न े .’’
‘‘राज ोहाचा गु ा संभाजीराजे आपणच करीत आहात. आज रायगडावर खरा
राजा कोण आहे ? ां ाच सहीिश ाचे कूम घेऊन आलो आहोत आ ी. ामुळे
आम ा अंगावर ा ा बे ा आप ालाच ठोकायला ह ात!’’
‘‘एकूण काय, आपला सुंभही जळणार नाही आिण िपळाचा ितढाही सुटणार
नाही.’’ दीघ ास टाकत शंभूराजे बोलले.
‘‘शंभूराजे, आपण पापी आहात. दु वतनी आहात आिण बदफैलीही आहात.’’
शंभूराजां कडे हातवारे करत अ ाजी द ो ओरडू लागले. येसूबाईं ा चेह यावर
वेदनां चे जाळे उमटले. शंभूराजां नी हं बीररावां कडे नजर टाकली. ाबरोबर हं बीरराव
पहारे क यां वर ओरडले,
‘‘जा रे , येथून घेऊन जा या थेर ाला. फेकून ा ाला बंदीखा ात.’’ लागलेच
मोरोपंतां ना क ा कैदखा ात हलवले गेले, तर अ ाजींची रवानगी ताबडतोब
अंधारकोठडीम े झाली.
खूप वेळ दरबाराचे कामकाज चालले होते. िहरोजींचा प ा न ता. िदवाणाने
दरबार संप ाचा इशारा केला. ितत ात आठदहा राऊतां चा एक घोळका वेगाने
आत घुसला. सारे जण पटापट मुजरे करत घाबर ा थतीम े शंभूराजां पुढे उभे
रािहले. एकाच वेळी अनेकजण मो ाने सां गू लागले,
‘‘राजे, घात झाला. फजद पळाले, पळाले.’’
‘‘कोण फजद?’’ शंभूराजां नी अवाक् होऊन पुढे नजर टाकली.
‘‘’फजद णजे िहरोजीबाबा फजद.’’ सैिनक सां गू लागले.
‘‘अहो, पण ां ना कुठं आ ी कैदखा ाम े डां बलं होतं?’’
‘‘पळाले णजे खिजना घेऊन पळाले! कोकण ा िदशेने पळाले.’’
‘‘काय सां गताहात?’’ शंभूराजे कमालीचे गोंधळू न गेले.
‘‘होय, सरकार. र ां ा दोन मो ा पे ा घेऊन ते पळाले. ां ा सोबतीला
ां ची पंधरावीस माणसं आहे त.’’
िहरोजींसार ा जाण ा ा दगाफट ाने हं बीरराव गोंधळ ासारखे िदसले. ते
शंभूराजां ना णाले, ‘‘फजदां चा ताबडतोब पाठलाग करायला हवा. एक पथक दे तो
पाठवून ां ा समाचाराला.’’
‘‘ ा पाठवून. असे पळू न िकती दू र पळतील?’’ आपली िच वृ ी ढळू न दे ता
शंभूराजे बोलले, ‘‘हं बीरमामा, काही मह ाचे िनणय ायचे आहे त. दे र रातीपयत
मसलतीस बसावे लागेल.’’
‘‘जशी मज ! शंभूराजे!’’
रा ी मसलतीला आरं भ झाला. ाळोजी घोरपडे , हं बीरराव, कृ ाजी कंक आिण
ाद िनराजी बैठकीस होते. शंभूराजां ा बाजूला येसूबाईही बसून हो ा. सवावर
नजर टाकत शंभूराजे बोलले, ‘‘आज ा आम ा उ ाहाला िहरोजीकाकां नी गालबोट
लावलं. पण ाची िफकीर करायचं िबलकूल कारण नाही. िजथं घर ितथं अशा चारदोन
उं दीरघुशी िनघाय ाच. वेळोवेळी ा ठे चून काढू . ा कारभा या ा बगावतीची
आिण गृहकलहाची आ ां ला तेवढी िचंता नाही वाटत. मा भिव ात ा भूमीवर तो
पापी औरं ा धावून येईल, ाची मोचबां धणी आतापासूनच करायला हवी.
आबासाहे बां नी तीनचार मिह ां मागे आ ां लाही ा धो ाची जाणीव क न िदली
आहे . दु िनयेत ा तीनचार महाबला राजां म े औरं ाचा समावेश होतो णतात.
ाचा एक एक सुभा आप ा रा ा ा दु ट, चौपट आहे .’’
‘‘काय सां गता?’’ ाद िनराजींनी आवंढा िगळला.
‘‘होय ादपंत, एखा ा महानदी ा रोराव ा लों ासारखं आप ा रा ावर
औरं गजेबाचं ल र चालून येत अस ाचा आ ां ला भास होतो. थोर ा राजां चा
महारा िटकवायचा असेल, तर ेक िक ािक ावर दा गो ाची आिण
धा सा ाची तजवीज क न ठे वायला हवी.’’
‘‘ठीक आहे राजे. आपण एकदा रायगडावर गेलो की, पिहलं हे च काम हाती
घेऊ.’’ ादपंतां नी मान डोलावली.
‘‘उ ा न े , आता या णापासून कामाला लागा. आमं ण दे ऊन अर ातला
वणवा पेट घेत नाही. तशी संकटे ही सां गून येत नाहीत!’’ शंभूराजे पुढे णाले, ‘‘पंत,
ये ा चार रोजातच आप ा रा ात ा ेक िक ावर िकती रसद आहे याची
मोजदाद ायला हवी. तीन मह ा ा गो ींची पिहली काळजी ा – दा गोळा
पेटणार नाही, गडावरचं पाणी आटणार नाही, धा बा दाचा साठा कुठे कमी पडणार
नाही. िशवाय ेक िक ाचे गडकरी कोण, सबनीस, कारखानीस, नाईक कोण
कोण आहे त ाचीही यादी हवी आहे आ ां ला.’’
धा पुरव ाबाबत खूप खल झाला. शंभूराजां नी आदे श िदला,
‘‘ ादपंत, उ ाच राजापूर बंदराकडे घोडी धाडा. ितथे जो काही पाचसहा
हजार खंडी धा ाचा साठा असेल, तो उचला. आ ी रायगडावर पाऊल ठे वाय ा
आधी रा ातील ेक गडावर मुबलक रसद पोचायलाच हवी.’’
रा ात सोयराबाई आिण शंभूराजे दोघां चीही बाजू न घेता तट थ बसलेले
बरे च सरदार होते. काही सलेले होते. अशा सवाची यादी शंभूराजां नी बैठकीतच
तयार केली आिण ता ाळ भेटीस यावे अशी ेमाची आमं णे ां ना धाडली गेली.
शंभूराजां ची ही तडफ पा न ाळोजी, ादपंत आिण हं बीरमामां सार ा
जु ा माणसां चा ऊर भ न आला. जो ाजी आिण कृ ाजी कंकासार ा त णां ा
छा ा उमलून गे ा. महालातून येसूबाईसमवेत बाहे र पडता पडता शंभूराजां नी पु ा
एकदा आप ा पाठीरा ां कडे नजर टाकली. ते अिभमानाने बोलले, ‘‘कळवा ा
औरं गजेबाला. णावं अनेक शतकां ा ालामुखी ा उफाळ ा, फेसाळ ा,
खदखद ा ालां मधूनच आमचा द न दे श िनमाण झाला आहे . इथे माणसंही
पोलादा ा कां बीसारखी िचवट आहे त! आ ी तु ाशी अशी ट र दे ऊ की, येताना
तू भला सो ा ा अंबारीत बसून िदमाखात येशील, पण िशवबाचं नाव घेऊन हा
स ा ी आ ी असा झुंजता ठे वू की तुझा मुडदा िद ी-आ ापयत आ ी कधी पोचू
दे णार नाही! तू को ा ओ ाओघळींची माती होशील तेही कोणाला धड समजणार
नाही!’’
३.

िहरोजी फजदां नी िशवाजीराजां ा आ ा मु ामाम े इितहास घडवला होता.

राजे पेटा यातून िनघून गे ावर राजां ा जागी िबछायतीवर िहरोजी काही काळ
आजा याचे सोंग घेऊन पडले होते. ते ा औरं गजेबाकडून कोण ाही णी आपली
मुंडी छाटली जाईल, या गो ीचीही ां नी ते ा पवा केली न ती. तेच िहरोजी आज
खिज ा ा पे ा घेऊन पळू न गेले होते. िहरोजी िदसायला आगळिनगळ िशवरायां -
सारखेच होते. ते शहाजीराजां चे र ापु होते. ामुळे िशवरायां त आिण िहरोजीत
िवल ण सा िदसायचे.
शंभूराजे खूपच सं झाले होते. ते युवरा ींना बोलले,
‘‘येसू, अशी का वागतात ही माणसं? सर ासारखा रं ग का बदलतात ही
माणसं? फजदकाकां ची वतणूक गोंधळात टाकणारी आहे च. पण बाळाजी आवजी
िचटणीसां सार ा े आिण अनुभवी पु षा ा करणीला काय णावं?’’
‘‘बाळाजीकाकां कडून चुका-?’’ येसूबाईंचे श तोंडातच अडखळले.
‘‘ ां ची गफलत तु ां ला तरी कशी कळणार? उठसूठ ‘सूनबाई’ अशी तु ां ला
हाक मारायची ां ची लिडवाळ रीत. ातच ां ची खंडोबा आिण िनळोबा ही दो ी
पोरं ही तु ां ला पु वतच वाटतात. पण ल ात ठे वा युवरा ी, केवळ ेमापोटी
राज ोहाकडे दु ल करणं ही घोडचूक ठरे ल!’’
‘‘राजे, बाकी ा कारभा यां पे ा बाळाजीकाकां ची तवारी न ीच वर ा
दजाची आहे .’’
‘‘काही सां गू नका. सारे एका माळे चे मणी. तसं नसतं तर ां नी प ा ा ा
िक ेदाराकडे गु खिलता कशाला पाठवला असता? वर आ ां ला िगर ार करा,
असे कूमनामे मोरोपंतां ा हाती ां नी कसे िदले असते?’’
शंभूराजां ा रागाचा पारा खूप चढला होता. ते ा येसूबाई बोल ा,
‘‘राजे, कूमना ावरची अ रं िचटणीसां ा हातची न ती. ते लेखन ां ा
पु ा ा हातचं, आवजीबाबां चं होतं.’’
येसूबाईंचे ु र शंभूराजां ना िबलकूल सहन नाही. ां ाकडे जळजळीत
कटा टाकत राजे बोलले,
‘‘युवरा ी, आ ी काय बो ानं दू ध िपतो असं तु ां ला वाटतं?’’
‘‘पण ामी....’’
‘‘बोलूच नका. बाळाजीकाकां ा गैरहजरीम े आवजींची ा री आिण मु ा
चालते, ही बाब रा ातील साडे तीनशे गडक यां ना आिण असं कारभा यां नाही
चां गलीच ठाऊक आहे .’’
‘‘आमचं मन आ ां ला अजून सां गतं, ा कुमाला बाळाजीकाकां ची संमती
नसणारच.’’
ा ावर ेम करायचे, ा ावर िदलोजान मोह त करायची. ा ाकडे
भ ीने आिण िन े ने पाहायचे हा शंभूराजां चा भावच होता. ातच बाळाजी आवजी
आिण राजप रवाराम े गाढा ेह होता. िचटणीसां शी असलेला हा ेहधागा
िशवरायां नी आिण नंतर शंभूराजां नी जपला होता. ा पा भूमीवरही बाळाजीपंतां नी
आपणास तोंडघशी पाड ाचे शंभूराजां ना खूप वाईट वाटले.
एकूणच कारभा यां ा दगलबाजीने रा ातले वातावरण काहीसे करपले होते,
ामुळे शंभूराजे िथत झाले होते. परं तु हळू हळू का होईना वातावरण बदलत होते.
रा ात ा सामा िशपाईग ां साठी शंभूराजे णजे नाकातले बाल होते. ातच
आता राजधानी रायगड, पाचाड, महाड, पोलादपुरापासून कोकणप ीतली आिण
घाटावरचीही सामा रयत बंड क न उठली होती. िशवपु ाचा िनसगद
वारसाअिधकार नाकारला जातोय, ासाठी कारभारी आिण सरकारकून ष ं े
रचताहे त, राजां ची मु टदाबी करताहे त, याची रयतेला चीड आली होती. ामुळेच
रायगडावर ा रयतेने आिण ल राने बंडावा केला. सोयराबाईंचा आिण कारभा यां चा
प उचलून धरणा या मंडळींना ां नी जेरबंद केले. ोरके कोंडले. ां ना
बंदीखा ात अडकवले. इतकेच न े तर संतापले ा रयतेने १६ मे १६८० या िदवशी
मोरोपंत आिण अ ाजी द ों ा वा ावर चाल केली. दोघाही धानां ची घरे लुटून
फ केली. बंडक यां नी रायगड ता ात घेऊन ‘राजे, लवकर या’ असा सां गावा
घेऊन प ाळगडाकडे दू त धाडले.
बदल ा वा याने शंभूराजां ना नवा प चढला. ां नी एकाचवेळी अनेक कामे
नेटाने पार पाडायचा धडाका चालवला. ंगारपुरला दू त धाडले. आप ा सास यां ना,
िपलाजीराव िश ाना दहा हजाराची फौज घेऊन रायगडाकडे आगेकूच करायची
िवनंती केली. िशवाय हं बीररावां ा पुढारपणाखाली नवी पाच हजारां ची फौज बां धली.
आप ा सव ल राला पुढील दोन मिह ां चा आगाऊ पगार दे ऊन टाकला. चोवीस
मावळात आिण छ ीस नेरात गावोगावी शंभूराजां चे िनरोप गेले. पागेतला फुरफुरता
घोडा बाहे र काढू न, भालेतलवारी नाचवत िशलेदार भोई प ाळगडची वाट चालू
लागले आिण शंभूराजां ना येऊन िमळू लागले. राजापूर ा वखारीतून धा ा ा गोणी
बाहे र पड ा. हजारो बैलां ा पाठीव न वाटप के ा माणे धा गडागडाकडे
रवाना होऊ लागले.
िचंता िमटत हो ा. पेच सुटत होते. अडचणींना न ा पायवाटा गवसत हो ा.
शंभूराजां ा वा ासमोरचा बगीचा नानािवध फुलां नी डव न आ ासारखा िदसत
होता. राजवा ातून बागडताना, छो ा भवानी ा पायातली पैजणं छु मछु म वाजत
होती.

एके सकाळी येसूबाई चौकात ा भ तुळशीवृंदावनाला पाणी घालत हो ा.

तुळससु ा अलीकडे न ा जोमाने डवर ासारखी िदसत होती. इत ात पाठीमागे
कोणाचीतरी पु षी पावले वाजली. राजां ा पावलां ची ढब, ां ा सपा ां चा नाद
असा न ता. तर मग िवनािनरोपाचे सरळ अंत:पुरात पोचायचे धाडस केले तरी कोणी?
येसूबाईंनी गरकन पाठीमागे मान वळवली. तर सहा फूट उं चीचे, सडपातळ, सावळे ,
भ कपाळाचे, मो ा डो ां चे आिण छपरी िमशां चे गणोजी िशक ितथे हसत उभे
होते.
येसूबाईंनी पूजा आटोपती घेतली. आप ा बंधूजींचे ागत केले. गणोजी ितथेच
बाजू ा चंदनी झोपा ावर ऐसपैस बसले. झोपाळा िफरे ल तसा ा ा बारीक
का ां चा नाद ऐकू येऊ लागला. उ ा रायगडची राणी होणा या आप ा धाक ा
बिहणीकडे गणोजी मो ा कौतुकाने बघत होते. ां ना आप ा बाळपणातले छो ा
येसूसोबत ंगारपुर ा रानात घालवलेले िदवस आठवू लागले– ते ितथले क ाव न
कोसळणारे ओढे , खळखळ वाहणारे झरे , रानात ा तेर ा ा फुलां ा, गवर
फुलां ा ां नी आप ा बिहणीसाठी तयार केले ा साख ा, ते सारे आठवत होते.
ते िदवस के ाच सरले होते. िशवाजीराजां चे करोडे ा होनां चे िहं दवी रा आता
ाच येसू ा पायां जवळ पोचले होते.
आप ा बंधूंचे ागत क न येसूबाई बोल ा,
‘‘दादासाहे ब, इकडं ये ाऐवजी आपण सरळ रायगडाकडं च गेला असता तर
िकती चां गलं झालं असतं! ितथली कामं, ितथली व था–’’
‘‘िकती काळजी करशील येसू? संपले ते आपले एका जहािगरीपुरते िदवस. आता
भा च सावलीसारखं तुझी पाठराखण करते आहे .’’
‘‘ ाचे फुकाचं ेय आ ां ला कशाला दे ता दादा? ही दे ण आम ा
मामंजीसाहे बां ची – िशवरायां चीच! ां नी धुतले ा हं ापाते ाव न आप ा
सुनेची पारख केली होती. आठवते ना? खरे र पारखी तेच!’’
िचंतेची एक बारीकशी छटा गणोजी ा साव ा मु े वर डोकावली. मोठा ास
घेत ते िवचा लागले,
‘‘येसू, महाराणीची व ं पां घर ावर िवसरणार नाहीस ना तु ा या बंधूला?’’
‘‘िकती गंमत कराल बिहणीची दादा!’’
‘‘तसं न े गं. आ ां ग रबां चं इतकंच णणं, आता तु ां सवाचा भा ोदय
झालाच आहे . ातले चार िकरण वळू दे त आप ा भावाकडं .’’
‘‘असं को ात काय बोलता दादा?’’ येसूबाई सं िमत झा ा.
“को ात कसलं? आपलं बोलतोय. एकदा स े ा वा वर राजानं टां ग
टाकली आिण रिकबीम े घ पाय रोवले की, ाला आजूबाजू ां चा िवसर पडतो.
ते ा टलं, वेळेतच आठवण क न िदलेली बरी!’’
येसूबाई अचंिबत होऊन गणोजीरावां कडे पाहतच रािह ा.
आप ा हाताची बोटं नाचवत अ थ गणोजी बोलले, ‘‘ ा िदवशी महाराणी
णून रायगडावर तु ा डो ावर छ चामरं ढळतील, ाच िदवशी आप ा बंधू ा
घरावरही वतनाचं एक छोटसं तोरण बां धशील तर उपकार होतील....’’
‘‘कसलं वतन?’’
‘‘आ ी राजेिशक आहोत. न ानं आ ां ला काही नको. िप ान्िप ा चालत
आलेलं दाभोळ ा दे शमुखीचं आमचं छोटं सं वतन आ ां ला दे ऊन टाका.’’
येसूबाई बावर ा. पण आप ा े बंधू ा ितरकस बोल ाव न एकूण
सारा कार गंभीर असावा हे ां ा चाणा बु ीने ओळखले. ते ा ा बोल ा,
 “राजवा ात तूत गडबड आहे दादा. राजे अजून रायगडाकडे पोचायचे आहे त.
ां नी कारभाराची सू ंही हाती घेतलेली नाहीत. ते ा टलं थोडं सबुरीनं ा. तरीही
मी ारींना बोलते, पाहते.’’
म े फ दोन िदवस गेले असावेत. गणोजीरावां नी वा ावरच मु ाम ठोकला
होता. ितस या िदवशी ां नी येसूबाईंना पु ा हटकले.
‘‘काय झालं येसू?’’
‘‘कशाचं?’’
‘‘वा! भोस ां ा घरातलं लबाडीचं पाणी तुला खूप लवकर लागलं तर!’’
काहीसा कडवट चेहरा करत गणोजी िवचा लागले,
‘‘येसू, तु ा माहे र ा, दाभोळ ा दे शमुखीचं काय झालं ते िवचारतोय.’’
‘‘हो... हो.... दादासाहे ब. राजां शी बोलले मी!’’ ते णाले, ‘‘थोडं थां बायला सां गा
गणोजीराजां ना.’’
‘‘येसू, भोस ां ची सून झालीस णून राजेिश ा ा अंगात ा सूयकुळी ा
र ाचा िवसर पडला की काय तुला?’’
‘‘पण मी णते दादासाहे ब, आताच इतकं ह ाला पेटायला तु ां ला काय
झालं?’’
‘‘गु ा आमचा नाही. तु ा ा थोर थोर सास यानं, िशवाजीनं आ ां िश ावर
केलेला हा जुलूम आहे . केवळ दबावानं ां नी आमचं दाभोळचं परं परागत वतन
खालसा केलं.’’ दातओठ खात गणोजी िशक बोलले.
‘‘कशासाठी दादासाहे ब िशवरायां ना दोष दे ता? आपणही त: ाच
िशवाजीराजां चे जामात आहात हे िवसरता आपण.’’
‘‘मोठा बनेल होता गं तुझा तो सासरा! आमचं वतन धाकदपटशा दाखवून
बळकावलं ते बळकावलं, वर आ ां ला मधाचं बोटही लावलं. णे, गणोजीरावां ना
जे ा पु र होईल ते ाच वतन दे ऊन टाकू. वा रे वा! समजा, उ ा पोटपाणी
िपकलंच नाही तर?’’
‘‘पण दादासाहे ब, कोणालाही वतनं दे ऊ नयेत असंच मामंजीसाहे बां चं धोरण
होतं.’’
‘‘हे बघ, आम ा वतनाशी तु ां भोस ां चा काडीमा संबंध नाही.’’ गणोजी
िशक संतापानं कडाडले, ‘‘दाभोळचं ते वतन िवजापूर ा आिदलशहानं आ ां ला
बि सी णून िदलं होतं. आ ी काही तुम ाकडं भीक मागत नाही. आमचा ह
मागतोय.’’
गणोजींचा चढता सूर राजवा ातील आनंदावर िवरजण घालणारा होता.
ामुळेच सारवासारव करत येसूबाई बोल ा,
‘‘ मा करा दादासाहे ब. थोडी वेळकाळ पाहा. कदािचत आमचंही चुकलं असेल,
परं तु आज तुमचे स े मे णे शंभूराजे आता रा ाचे नवे स ाट होताहे त.’’
‘‘ णूनच टलं याद क न ावी. तुझा सासरा वचन न पाळता दे वाघरी गेला.
िनदान तुम ाकडून तरी ाय िमळे ल! पण भोसलेच तु ी! सूयकुळात ा घरं दाज
मरा ां चं दु :ख तु ा वे ळ ा नां गरग ां ना काय समजणार?’’
जे ा गणोजीरावां नी खूप आटािपटा केला, े बंधू ा अिधकाराने येसूबाईंना
खूप भंडावून सोडले, ते ा युवरा ींना राहवले नाही. ां नी आप ा बंधूराजां ना
सां िगतले, ‘‘वतनासार ा नाजूक बाबीम े आ ी कसा काय घाईगडबडीनं िनणय
घेणार? आपण हवं तर राजां ना भेटू शकता.’’
गणोजी सले. अचानक जायला िनघाले. िनरोपावेळी येसूबाईंनी खाली वाकून
ां ना नम ार केला. ा बंधूराजां ना णा ा, “छो ाशा बाबीव न आपण राग
ध नये. तुमचा गुंता सुटेल. आपण सोडवू. पण दादासाहे ब, राजां ा
मंचकरोहणावेळी मा न चुकता आपण रायगडावर हजर राहावे.’’
येसूबाईंकडे कु त नजरे ने पाहत गणोजीराव िवचा लागले, ‘‘कशासाठी?
तुम ा म कावर ढळणारी रा पदाची चामरं बघायला आिण आम ा कपाळावर
नाराजीचे, अपमानाचे दगडगोटे झेलायला?’’

४.
िशवरायां चे महािनवाण होऊन दोन मिह ां न अिधक काळ लोटला होता. आता
अिधक काळ राजधानीबाहे र राहणे िहतकारक न ते. ‘राजाने दीघकाळ राजधानी-
बाहे र रा नये.’ किवराज स ा दे त होते. अ र े दू र झाली, गडागडावर रसद
पोच ाची खा ी झाली, ते ाच शंभूराजे आप ा ल रासह मजल दरमजल करत
कराडमाग रायगडाकडे िनघाले.
वाटे त तापगडावरील भवानीला शंभूराजां नी द ादु धाचा अिभषेक घातला. ते
मंिदरातून बाहे र पडले ते ा ां ासोबत सेनापती हं बीरराव मोिहते, कवी कलश,
बुजुग सेनानी ाळोजी घोरपडे आिण इतर राजोपा े मंडळी होती. िहरोजी फजद
राजां शी कसेही वागले तरी कोंडाजी फजदासारखा साठी ा घरातला जुनाजाणता,
काटक मद सेनानी शंभूराजां ा पाठीशी होता. आजकाल राया ासोबतचे कोंडाजी
शंभूराजां ची खूप काळजी वाहायचे.
राजे भवानी मंिदरातून चालत एका बु जा ा टोकावर येऊन उभे रािहले ते ा
ां ना समोर ा स ा ी ा िहर ाचार पवतरां गां चे दशन घडले. ा रां गा कुठे
समां तर, कुठे काहीशा व , तर कुठे अधवतुळाकारही िदसत हो ा. पंचमी ा
खेळात िझ ाफुगडी खेळणा या मैतरणीसार ा ा एकमेकीं ा ग ात गळा
घालत हो ा. तर खाल ा बाजूला नजर टाकली की, स ा ीचे तुटलेले कडे आिण
ढाळी िदसत हो ा.
आकाश िनर होते. ामुळेच नीट डो ां समोर साठस र मैलां ा प ाडचे
रायगडावरचे भवानी टोक तेथून िदसत होते. राजां नी उज ा हाता ा
महाबळे रा ा उं च क ाकडे एक ि ेप टाकला. चै पालवी ा िहर ा साजाने
सारी जंगलराने सजली होती.
सुदैवाने अंतगत बंडाळीची आग थोड ातच आटोपली होती. हं बीररावां ा
कणखर भूिमकेनंतर तर सव सेनािधकारी आिण ल र संभाजीराजां ा गोटाम े
दाखल झाले होते. रायगडावर ा रयतेने सरदार मालसावंताला जेरबंद केले होते.
रा ा ा सव ना ा शंभूराजां ा घ मुठीम े आ ा हो ा. एकदा जबाबदारीचे
ओझे अंगावर पडले की मनु काहीसा हळवा आिण ाळू ही होतो. वाटे तून
येतायेता शंभूराजे कोरटी ा सदानंद आिण म ार गोसा ां ना भेटले. संतस नां ना
भेटणे, ां चे आशीवाद घेणे आिण धािमक कारणां साठी मठां ना मदत करणे चाललेच
होते. औरं गजेबही दू र राजपुता ातील लढायां म े गुंत ा ा वाता हे रां नी आण ा
हो ा. ामुळेच शंभूराजे स आिण िनधाक मनाने माग मण करत होते.
राजे गड उत न खाल ा पार नावा ा गावात पोचले. तोवर पोलादपूरकडची
कशेडी खंड ओलां डून ां चे एक पथक धावत येताना िदसले. तो बेडा जसा जवळ
पोचला, तशी ल रात खळबळ माजली. ‘‘िहरोजी सापडले! िहरोजी कैद झाले!’’
िचपळू णम े राजां ा ा पथकाने पळू न जाणा या िहरोजी फजदां ना िगर दार केले
हे ाते. ां ाकडून पळवून नेले ा र पे ा आिण उव रत खिजना ज केला होता.
गु ा मोठा होता, परं तु गु े गार ीही काही सामा न ती. ामुळेच फजदां ची
सवासमोर हजेरी घेणे राजां नी टाळले.
पार ा पाटला ा वा ात फजदां ना राजां समोर पेश कर ात आले.
िहरोजीं ा साठीत ा कुरबाज दे हय ीकडे शंभूराजे अवाक् होऊन पाहात होते.
ां ची िनमुळती हनुवटी, ग डी नाक, लां ब सुबक दाढी आिण आबासाहे बां सारखेच
मोठे बोलके डोळे . आबासाहे बां ची सय करत िमत होऊन राजे फजदां कडे
पाहातच रािहले. मा िहरोजीं ा चयवर पिहले पाणी उरले न ते. ां ची गोरीपान
चया काळजीने आिण अपराधभावनेने शरिमंदी झाली होती. ां ना राजां पुढे एक
वा ही धड बोलता येईना.
िहरोजीं ा ओठां तून श बाहे र पड ाआधी ां ा डो ां ा कडा
पाझर ा. ते दाट ा ग ाने बोलले, ‘‘शंभूबाळ, मेले ाला अिधक मा नका.’’
‘‘िहरोजी फजद बहा र! काका, आपले नाव काय, कीत काय आिण
ातारपणीची ही उपरती काय! आबासाहे ब वारले णून आ ां ला पोटाशी
धर ाऐवजी आपण संधी साधून भुर ा चोरासारखा खिजना पळवता? आम ा
पाठीत सुरा खुपसू पाहता?’’
‘‘चुकलं शंभूबाळ.’’ िहरोजींनी हात जोडले.
‘‘फजदकाका, नुसती इ ा दिशत केली असती, तरी आप ा पायावर अ ा
खिजना रता केला असता! असे चोरािचलटां चे माग कशासाठी अवलंबलेत?”
बाजू ा दालनात जाऊन राजां नी आप ा सहका यां शी स ामसलत केली.
राजे णाले, ‘‘जाऊ दे . झालं गेलं िवस . िहरोजींना माफ क .’’
म ेच ह ेप करत हं बीरराव बोलले, ‘‘शंभूराजे, आप ा मनाचा मोठे पणा
आ ी समजून घेऊ शकतो. परं तु आपण आता युवराज न े , राजे आहात. आप ा
स दयतेचा लोक गैराथ काढतील. िश ेची भीती नसेल तर पुंड माजतील.’’
सारासार िवचार क न शंभूराजां नी िनणय घेतला. िहरोजींना अजून काही िदवस
नजरकैदे त ठे वावे. ‘मा ां ना दं डाबेडी न घालता ां चा कोण ाही पात
अपमान न करता, पुरेशा इ तीने ां ना रायगडाकडे घेऊन जा’ असे आप ा
पथकाला सां गायला शंभूराजे िवसरले नाहीत.
वासात शंभूराजां ा चयवरची ख ता पा न कवी कलशां नी िवचारले, ‘‘राजन,
आपण असे िचंता ां त का िदसता?’’
‘‘आप ा भरवशा ा आ ां नाच अशी कार थानाची नखं फुटतात, ते ा
आपली मती गुंग होते, किवराज. हे फजदबाबा काय, एके काळी पोट ा पोरापे ाही
आ ां ला लळा लावणा या सोयराबाई मातो ी काय! ां नी िप ा ा
अं सं ारापासून आ ां ला वंिचत ठे वायचं?’’
‘‘जाऊ ा राजन!’’
‘‘नाही किवराज. सारे च काही आलबेल नाही. अनेकां ा शापाचे, े षम राचे
आिण तळतळाटाचे आ ी ल ठरलो आहोत!’’
ल राने िबरवाडी ओलां डली. महाडजवळ चां भार खंडीला वळसा घेऊन फौजा
समोर ा वृ राजीम े घुस ा. वाटे त ा छो ामो ा टे क ा, कधी बसकण
मारले ा ध पु बैलां सार ा, तर कधी थोराड ह ींसार ा िदसत हो ा. झाडे -
झुडपे िवरळ झाली की दू र प ाडचा रायगड िक ा डो ां त भरायचा. तो छाती
फुगवून बसले ा एखा ा बलदं ड ग डासारखा िदसायचा. ग ड जसे उं च पाषाणी
सुळ ां ा श ाशी आपले घरटे बां धतो, तशीच िशवाजीराजां नी रायगडाची िनवड
केली होती. अनेक भावभावनां ची आं दोलने शंभूराजां ा मनाम े फेर ध लागली
होती. केवढा हा िवजनवास णायचा? रायगड ा ा प रसरात शंभूराजां नी आप ा
शैशवातले सुवण ण सां डले होते, पणपु ां शी कुजबूज करता करता िजथून ते
पौगंडाव थेतून बाहे र पडले होते, ाच र प रसराचे ां ना तीन वषा ा अंतराने
दशन घडत होते.
रायगड ा न ा राजे रा ा ागतासाठी पंच ोशी नटली होती. ंगारले ा
कमानी फुलां ा भारां नी वाक ा हो ा. ढोल-लेजीम, सनई-चौघडे आिण तुता या–
क ा ा ज ोषात शंभूराजां चे जोरदार ागत झाले. पाचाड ा वेशीवर जणू काही
ज ाच फुटली होती. खाली पाय ाला वा ां चा गदारोळ सु झाला, ते ा गडावर ा
तोफा धुडूम्धाम, धुडूम्धाम आवाज दे ऊ लाग ा. िशवरायां ा अकाली िनधनाने
काळवंडलेला, कटकार थानां नी भां बावून गेलेला रायगड आता साव न पध
लागला होता! मंगलदायी िदसू लागला होता!
या आधीच गडावरील रा जी सोमनाथ, का ोजी भां डवलकर आिण
मालसावंतां सार ा कटवा ां ची धरपकड केली गेली होती.
पाचाड ा वेशीजवळ शंभूराजां चे सासरे िपलाजीराव िशक आप ा जावया ा
ागतासाठी त: हजर होते. ां नी गडावर ा सव मो ा ा जागी चौ ापहारे
बसवून कडा बंदोब ठे वला होता. आपले जामात शंभूराजे िहं दवी रा ाचे दु सरे
छ पती झाले याचा अ ानंद ां ा वृ चेह यावर झळकत होता.
समोरची गद पा न शंभूराजे काहीसे अचंिबत झाले. वा याची िदशा पा न
वातकु ु टाने आपला मोहरा वळवावा तसे झाले होते. समोर ागताला राजां चे सव
मे णे िबनाआमं णाचे हजर झाले होते. राजां चे चुलतबंधू अजुनजी भोसले, हरजीराजे
महािडक, तुकोजी पालकर वगैरे आ पुढे पुढे करत होते.
येसूबाई आप ा े बंधूराजां कडे , गणोजी िश ाकडे अचंिबत नजरे ने पाहात
हो ा. आप ा वतनाचे कलम जोपयत माग लागत नाही, तोवर तोंड दाखवणार नाही
अशी ित ा ां नी फ पंधरा िदवसां पूव च केली होती. मा तसे काही घडलेच
नाही, अशा अथ गणोजी येसूबाईंकडे कौतुकाने बघत होते. राजां ा नजरे तून
महादजी िनंबाळकरां चा हसरा चेहराही सुटत न ता. जो ाजी केसरकर हळू च
शंभूराजां ा कानाशी लागले, ‘‘कळलं का, महादजींनी मोगलां ची चाकरी कायमची
सोडली.’’
‘‘अ ं?’’ शंभूराजे आ यचिकत झाले.
‘‘हो. त:चे मे णेच छ पती झा ावर पर ाची नोकरी कोण कशाला
करे ल?’’
पाचाडकरां नी केलेले जंगी ागत, वा ां चा ज ोष, फटा ां ची आतषबाजी,
तोफां चा गडगडाट, तर दु सरीकडे शेकडो वृंदाचे मं ो ार, वृ ां चे आशीवाद
आिण त ण सहका यां चा प या सा या कोलाहलातून शंभूराजां चे ल दु सरी–
कडे च वेधले गेले होते.
ां चे सैरभैर मन बाजू ा िजजाऊसाहे बां ा वा ाकडे ओढ घेत होते. ममतेचा,
मां ग ाचा ठे वा असणारी ती वा ू ां नी डोळे भ न पािहली.
ते िजजाऊसाहे बां ा समाधीजवळ गेले. तेथे नतम क झाले. ा समाधी ा
खडखडीत दगडी चबुत याव न ां नी हात िफरवला मा , ा केवळ शा ा
जादू नेच ां ना कमालीचे भाविववश केले. ां ा डो ां त अ ू होते. दु :खाचेही आिण
आनंदाचेही. ते बघणा यां ा दयात मा कालवाकालव झाली.
सायंकाळी वा ासमोर रं गीत फेटे आिण नवी घोंगडी काचोळी घातले ा
भोयां चा जथा उभा होता. सो ाची पालखी ंगारली होती. संभाजीराजे िदमाखात
पालखीत िवराजमान झाले. कलाबुताचे गोंडे बाजूला करत आिण आप ा दे ख ा,
आरसपानी, अव ा बािवशी ा मु े चे दशन दे त राजे पुढे िनघाले.
पालखी चालू लागली. सोबत ा पाल ा आिण मे ां तून कवी कलश, येसूबाई,
िपलाजी िशक, हं बीरराव ही सारी मंडळी होतीच. पालखी िचतदरवाजाला िभडली, तसे
राजां नी भोयां ना हटकले. ते खाली उतरले. आज शंभूराजां चे िच काही था यावर
िदसत न ते. ां नी एकदा गलबल ा मनाने टकमक टोकाकडे , पु ा पुसाटीला
असले ा मध ा नाणे दरवाजाकडे आिण तेथून वर महादरवाजाकडे नजर टाकली.
राजे सारा साज-सरं जाम िवस न गेले. ां नी सामा माव ा– सारखीच बाजू ा
पायरीवर बसकन मारली, ते ा सारे च आ यचिकत झाले! एकाएकी शंभूराजां चा कंठ
दाटू न आला. ां ची गौर, िनतळ चया लालेलाल झाली. ते कातर सुरात िपलाजीरावां ना
बोलले, ‘‘मामासाहे ब, आता कशासाठी जायचं वर ा ओसाड गडावर? दे वािशवाय
दे ऊळ बघणं आिण िशवरायां िशवाय रायगड पाहणं ा दो ी गो ी सार ाच!....’’
 बोलता बोलता शंभूराजां ा दयातला कवी जागा झाला. शंभूराजे गदगद ा
सुरात सां गू लागले, ‘‘मनु मा ाने िकती जरी पु ं संपादली, दे व दे व केलं, चारी धाम
धुंडाळले, तरी आम ा लेखी ाला मह नाही.
वृंदावन, मथुरा, काशी आिण रामे र कोणाला,
ा अभा ाने रायगड न दे खला ाला!’’
सहका यां नी राजां ची कशीबशी समजूत घातली, ते ा कुठे पाल ा गड चढू
लाग ा. वर ा महादरवाजात शंभूराजां चे जंगी ागत झाले. तेथूनच ते जगदी रा ा
दशनास गेले. फडावर अनेक कत मंडळी गोळा झाली होती. राजां नी ां ाशी
वातालाप केला.
थो ाच वेळात कारभारी प ा ा सरदार मालसावंतां ना, िहरोजी इं दुलकरां ना
आिण का ोजी भां डवलदारां ना राजां ा समोर पेश कर ात आले. या आधीच
शंभूराजां नी मालसावंतां कडून कौल मािगतला होता, ‘‘आ ी सोयराबाई राणीसाहे बां चे
मीठ खातो.’’ असे दु र ां नी केले होते. इतकेच न े , तर अ ाजी द ों ा
वा ावर धावून गेले ा रयतेला ां नी चोप दे ाचा य केला होता. का ोजी आिण
इं दुलकरां ना राजां नी बंदीखा ाकडे रवाना केले. परं तु इत ा िदवसां ा
बंदीवासानंतरही मालसावंतां चा मुजोरपणा कमी झा ाचे िदसत न ते. ते कु तपणे
राजां ा नजरे ला नजर दे त होते. राजां चा ोधा ी ते कडाडले, ‘‘स नां साठी केवळ
नजरे चा धाक पुरेसा असतो. गुंडापुंडां ना मा श ाचीच िलपी कळते!’’
शंभूराजां नी ितथ ा ितथे कडे लोटाची कठोर िश ा फमावली.
ा रा ी टकमक टोक रा सा ा जब ासारखे भयकारी िदसत होते. तेथून
जोराचा वारा वाहत होता. तो उं च कडे कपारींना थटू न ाचा घुईं, घुईं असा ककश
शीळ घात ासारखा आवाज येत होता. ा अंधा या रा ी ग ारां चे डोळे बां धले गेले.
ां ना टकमक टोका ा शडीव न खाली लोटले, ते ा ां ची धडे ारी ा
पो ासारखी खाली घरं गळू न कडसारी ा फ रावर आपटली. ां ा शरीराचे
िछ िव तुकडे झाले. ते घारीिगधाडां चे भ बनले.
एके सकाळी पाचाड ा कोटाचा दरवाजा करकरला. तेथून अ ाजी द ो आिण
मोरोपंत या अ ल राजबं ां ना बाहे र काढले गेले. पहारे क यां ा बंदोब ात ते दोघे
पायानेच गड चढू लागले. मोरोपंतां ना आप ा अपराधाची जाणीव झाली होती. ते
काहीसे थकलेले, गां गरलेले, गिलतगा िदसत होते. अ ाजी द ोंचे मन मा
िनढावलेले. ते गुरकाव ा नजरे ने बाजू ा उं च तटबंदीकडे पाहत होते.
काही ग ारां चा कडे लोट झा ाची खबर आली, ते ा अ ाजींची तर खा ी
झालीच होती. मालसावंतापे ा आपण िकतीतरी मोठे गु े गार आहोत. गड चढता
चढता ा दोघा राजबं ां ा नजरा अभािवतपणे टकमक टोकाकडे धाव घेत हो ा.
गभगळीत झालेले मोरोपंत अ ाजींना बोलले, ‘‘सुरनवीस, आ ी आप ा नादाने
िजंदगीचं नुकसान क न घेतलं. सेवेला ब ा लागला. पोरासोरातही थ ा झाली’’
‘‘जाऊ दे रे मोरोबा. मी तर आता भिव ाचा िवचार करणंच सोडून िदलं आहे .’’
उसासून अ ाजी बोलले, ‘‘निशबानं चां गली साथ िदली तर मोरोपंत तु ां ला िश ेत
सूट तरी िमळे ल. पण शंभूराजां नी आ ां ला िजवंत ठे वावं असं कोणतंही चां गलं कृ
आम ा हातून घडलेलं नाही!...’’
ा दोघाही राजबं ां ना ां ा महालातच कोंडले गेले होते. दारावर चौ ा
आिण खडे पहारे बसवले गेले होते. ाच िदवशी इं दुलकरां ना शंभूराजां समोर उभे
कर ात आले. इं दुलकरां ची अ ापे ा अिधक हयात रायगड िक ाची बां धणी
कर ात, ितथे राज ासाद, चौक, वाडे आिण उ ाने बां ध ात गेली होती. परवा ा
रा ी कमधमसंयोगाने इं दुलकर बचावले होते. कोण ओळखत न ते इं दुलकरां ना?
चै ा ा अंग जाळणा या उ ात, आषाढात ा चंड जलधारां त आिण िहवा ात ा
बोच या थंडीत सु ा िहरोजी इं दुलकर गडाची पडझड पाहत अखंड िफरत राहत.
िशवाजीराजे ां चा ‘एक मंतरलेले िपशा ’ असा कौतुकाने उ ेख करत. असा भला
मनु बंडखोरां ा संगतीने फसावा याचे सवाना दु :ख वाटत होते.
शंभूराजां नी भर सदरे वर इं दुलकरां ना जवळ बोलावले. ां ची सुरकुतलेली बोटे
आप ा हाती घेत राजे बोलले, ‘‘ ा वृ बोटां ची पु ाई खूप मोठी आहे . परं तु
इं दुलकर अलीकडे आपण अिववेकी कारभा यां ा नादी लागून हीच बोटे कलंिकत
केली आहे त.’’
सवानाच परवा ा कडे लोटाची आठवण झाली. तशा सवा ा मु ा गंभीर झा ा.
इं दुलकरां साठी सवाचे काळीज तुटत होते. शंभूराजां नी इं दुलकरां चा हात घ
पकडताच ां ा डो ां पुढे अंधा न आले. राजे मो ाने णाले,
“इं दुलकर, ताजमहालाची गो ठाऊक आहे ना? तो बां धून झा ावर औरं ा ा
बापाने, शहाजहानने ितथ ा कारािगरां ची बोटे तोडून टाकली होती, असं णतात.’’
शंभूराजां ा व ाबरोबर इं दुलकरां नी हाय खा ी. सवजण घाब न गेले.
राजे नेमका कोणता िनणय घेताहे त याकडे सवाचे ल लागले. शंभूराजे हसत बोलले,
‘‘आबासाहे बां ा पारखी िद ीने इं दुलकर तु ां ला हे रलं होतं. तुमचा हा
प रसासारखा हात आ ी बचावू शकलो नाही, तर सं ृ त आिण जभाषेतील
ना ितभेचा, का सं ृ तीचा ास धरणा या ा राजा ा ठायी रिसकतेचा थोडा
तरी लवलेश होता की नाही, असा पुढ ा िप ा आ ां ला पुसतील. जाऽऽ
आप ा बोटातली ही जादू िगरी अशीच चालू ठे वाऽ ऽ!’’
शंभूराजां ा िनणयाने सारे जण अचंिबत झाले. इं दुलकरां नी राजां चा हात आप ा
छातीशी कवटाळला. राजां पुढे नतम क होत, जमले ा सवाकडे हात करत
आनंदाने अ ू ढाळत इं दुलकर बोलले, ‘‘अरे , कोण णतो थोरले राजे िनवतले? ा
शंभूबाळा ा पानं आमचे महाराज िजवंत आहे त!’’

५.
दु पारी शंभूराजां नी आिण येसूबाईंनी जगदी राला जाऊन अिभषेक घातला. येता
येता िशकाई दे वीचेही दशन घेतले. आ ा िदवशी रा ीच ां नी मातो ी पुतळाबाईंचे
सां न केले. ा िशवरायां ा िवयोगाने पूण खंगून गे ा हो ा. तुळशी ा
का ासारखी ां ची काया िदसत होती. िदवसभर शंभूराजां ा डो ात
पुतळाबाईंचाच िवषय घोळत होता. सोयराबाईं ा महालाकडे डोकावू नये असाच
येसूबाईंचा आ ह होता.
सोयराबाईं ा तुलनेत शंभूराजां ना पुतळाबाईंचीच खूप सय होत होती. आप ा
पती ा अकाली िनधनाने ा अ रश: मोडून गे ा हो ा. ातच पुतळाबाई
अि नारायणा ा पोटात वेश क न सती जाणार आहे त, हे समज ावर तर
शंभूराजे खूप गंभीर बनले होते. एके काळी शहाजीराजां ा मृ ूनंतर जे ा आप ा
आजी िजजाऊसाहे ब सती चाल ा हो ा, ते ा ां ना रोख ासाठी आप ा
आबासाहे बां नी िकती य केले याची शंभूराजां ना आठवण होत होती.
गडावर कामकाजाची एकच धां दल उडाली होती. रायगडवाडी ा यं शाळे –
म े िकती श ा े िशलकीत आहे त आिण गडावरील बा दखा ात दा िन
तोफगो ां चा िकती साठा िशलकीत आहे , याची मोजदाद येसाजी कंक आिण
ाळोजी घोरपडे करत होते, तर राजमहालाम े राजां साठी ंथागाराचे एक खास
दालन उभारले जात होते. ाची व था कवी कलश जातीने पाहत होते. ां नी
राजां ा पो ा आिण ंथसं ह ंगारपुरा न आण ासाठी जो ाजी केसरकरां ना
रवाना केले होते.
राजां ना अचानक कां ड पंिडत गागाभ ां ची याद आली. िशवरायां ा
रा ािभषेका– वेळी ां ची महं तां शी चां गली मै ी जुळली होती. िविवध ंथ,
शा पुराणे या िवषयां वर पोरसवदा शंभूराजां नी अनेक िवचा न ते ा
गागाभ ां ना भंडावून सोडले होते. राजकुमार खूपच तैलबु ीचे आहे त -अशा श ात
गागाभ ां नी थोर ा राजां कडे युवराजां चे कौतुक केले होते. ा सा या गो ींची सय
होताच, पो ा बयाजवार ठे वणा या किवराजां ना राजे बोलले, ‘‘कलशजी, आजच
गागाभ ां ना खिलता पाठवून ा. सोबत हजार मोहरां ची थैलीही भेट पाठवा.’’
‘‘राजन...?’’
‘‘होय किवराज, गागाभ ां कडून आ ां ला एक नवा ंथराज िल न हवा आहे .
धम आिण नीतीचे पालन राजाने कसे करावे, या िवषयावर ां ासार ा अिधकारी
ीने ंथ िलिह ास तो आ ां ला मागदशकच ठरे ल.’’
सूय अ ाला चालला. सायंकाळची सोनेरी िकरणे गडावर फाकली. शंभूराजां चे
मन र रले. ित ीसां जेचे टभे आिण पिलते पेटू लागले, िचरागदाने उजळू लागली.
ते ा शंभूराजां ची पावले पुतळाबाईं ा महालाकडे वळली. ां ासोबत येसूबाईही
हो ा. पां ढ याशु व ातील पुतळाबाई िशवरायां ा पलंगाजवळ बस ा हो ा.
पलंगावर राजां ा सपाता, गंधफुले, वैजयंती माळ, रे शमी अंगरखा अशा व ू
भ भावाने ठे व ा गे ा हो ा. शंभूराजे पुतळाबाईं ा जवळ गेले. पुतळाबाईंनी
ां ना वा ाने आप ा िमठीत घेतले. ा ं दके दे त राजां ना िवचारत हो ा,
‘‘शंभूबाळ, इत ा लवकर मृ ू ओढवावा असं महाराजां चं वय झालं होतं काय?’’
येसूबाई आिण शंभूराजे यां नी पुतळाबाईंचे खूप सां न केले. ढगाचा िनचरा
झा ासारखा पिहला बहर ओसरला. आपले डोळे पुसत पुतळाबाई बोल ा,
‘‘शंभूराजे, आपण आलात ते खूप चां गलं झालं. तुम ाच वाटे कडं आमचे डोळे
लागले होते. राजां ा मागे ही दौलतदु िनया थ आहे . ां ासोबतच इहलोकाची
या ा संपवायचा आ ी िन य केला होता. पण आ ी थां बलो होतो ते फ दोन
कारणां साठी.’’
‘‘आईसाहे ब, सारं दु :ख िवस न जा.’’ राजे बोलले.
पुतळाबाई आप ा िन यापासून अिजबात ढळायला तयार न ा. ा
बोल ा, ‘‘अचानक महाराज िनवतले. तो ध ा अस होता. राजधानीवर श ूचे
आ मण हो ाची श ताही होती. ामुळे गडाचे दरवाजे दहाबारा िदवस बंदच
होते. िशवाय सतीची व े आणायसाठी कारभा यां ना महाड िकंवा पोलादपूर ा
बाजारात पाठवणं भाग होतं. गडाव न अशी व ं ने ासाठी दू त आ ाचं कळलं
असतं तर राजां ा िनधनाचं वृ सगळीकडे पसरलं असतं.’’
‘‘जाऊ दे आईसाहे ब, झा ा गो ीला आता दोन मिहने होत आले....’’
शंभूराजां ा आजवां कडे ल न दे ता पुतळाबाई सां गत रािह ा, ‘‘आ ी सती न
जा ामागं दु सरं एक कारण होतं. राजारामबाळां चा िववाह झाला आिण अव ा
सतराअठरा िदवसां तच आम ा डो ावर हे आभाळ कोसळलं. शेवट ा दहाबारा
िदवसां त तर महाराजां ची शु च हरवली होती. डो ां ा वाती जाळत आ ी
रा ंिदवस राजां ा उशाशी बसून होतो. एके रा ी अचानक राजे शु ीवर आले. ां नी
आ ां ला जवळ बोलावून जे सां िगतलं, ते तुम ासाठी खूप मह ाचं होतं.’’
शंभूराजां ा अंगावर सरस न काटा उभा रािहला. राजे आिण येसूबाई दोघेही
कानात जीव आणून ऐकू लागले. पुतळाबाई ीण आवाजात सां गत हो ा, ‘‘राजां नी
आमचा हात आप ा दु ब ा हातात घेत सां िगतलं— पुतळा, यापुढे आम ा
शंभूबाळां ची भेट होईल असं आ ां स वाटत नाही. पण ां ना आमचा िनरोप ा.
णावं– शंभो, आ ी आज िनजधामास चाललो आहोत. रयते ा अ ूघामावर आ ी
उभारलेलं हे क क यां चं रा तुम ा मनगटात सुरि त राहील याची आ ां स
खा ी आहे च. मृ ू ा मां डीवर डोके ठे व ापूव एकदा तु ां स छातीशी कवटाळलं
असतं, तर ा अ ुपातात मनातलं सारं मळभ धुऊन गेलं असतं; िजवास ध वाटलं
असतं. तो पापी औरं गजेब जर आम ा पु वान भूमीकडे चालून आलाच, तर ा ा
पायात पोलादाची नाल ठोकून ाला रोखायची िहं मत शंभूबाळ फ तुम ा
मनगटात आहे ! आ ी अ ायुषी ठरलो. परं तु दे वानं आिण दै वानं आम ा भाळावर
कीत चं आिण वैभवाचं तोरण बां धलं. अशीच दै वगती आप ा पाठीशी राहो, हीच
जगदी राकडे ाथना!’’
राजां चा तो अखेरचा िनरोप ऐकताना शंभूराजां ना अ ू आवरत न ते.
िशवरायां चा िजरे टोप आिण तलवार आप ा दयाशी कवटाळत ते णाले,
‘‘आईसाहे ब, राजां ची कृती खालावली ते ा सां गावा तरी धाडायचा होता....!’’
‘‘कसा धाडणार शंभूराजे? आ ी हतबल होतो. ते ा ही राजधानी कोणा ा
क ात होती हे काय आ ी तु ां ला सां गायला हवं?’’
 राजधानीत पोच ा पोच ा शंभूराजां नी राजारामां ना ां ाच महालात नजर–
कैदे त ठे वायचा कूम िदला होता. सोयराबाई मातो ींची नुसती आठवण झाली तरी
शंभूराजे ु होऊन जात. ां नी दोनतीन िदवस सोयराबाईं ा महालाकडे जायचे
मु ाम टाळले होते. परं तु पुतळाबाईं ा सेवाभावी, ागी दशनानंतर ां ना सोयरा–
बाईं ा मह ाकां ी आिण कुिटल भावाचा अिधकच राग येऊ लागला होता.
अचानक एके सायंकाळी ां ा मनाचे लगाम तुटले. ताडताड पावले टाकीत शंभूराजे
सोयराबाईंकडे िनघाले.
दरवाजाजवळ पाणीदार डो ां चे, दहा वषाचे कोवळे राजाराम ां ा अचानक
ीस पडले. शंभूराजे िदसताच ां नी ‘‘दादासाहे ब’’ अशी मो ाने हाक मारली, तसे
दोघेही बंधू एकमेकां कडे आवेगाने धावत सुटले. शंभूराजां नी राजारामबाळां ना िमठीत
घेतले. ां ा गालाचे पापे घेतले. ते ा फुरं गट ासारखे करत राजाराम बोलले,
‘‘दादासाहे ब, आ ी तु ां वर खूप रागावलो आहोत.’’
‘‘कशासाठी हो?’’
‘‘आम ा ल ाला आला नाहीत ते.’’
‘‘आ ां ला आवातन न ते रे , बाळा’’ क ी शंभूराजे बोलले.
‘‘घर ा मनु ाला कशाला हवं आमं ण?’’
ते ा शंभूराजे अिधकच गंभीर होऊन बोलले, ‘‘ितकडं प ा ाला आम ा
दासदासींनासु ा तुम ा मातो ींनी आमं णं धाडली होती. शेवटी मानहानीलाही एक
मयादा असते बाळराजे! असो! आपण मोठे झालात की कळे ल सारे तु ां ला.’’
ितथेच राजारामां ना ाद िनराजीं ा हवाली क न, मु ाम मागे ठे वून शंभूराजे
स ानेच आत धावले. महाला ा दारात राजां ची उ मूत िदसताच दासी, कुळं िबणी
िकंचाळ ा. सा याजणी घाब न पसार झा ा. सोयराबाई थो ा दचक ा, पण
लगेचच त:ला साव न ितथेच कु यात उठून उ ा रािह ा. शंभूराजे काय ां ा
प रचयाचे न ते? राजे अंग ाटोप ात होते, ते ापासून ां नी सानु ा
शंभूबाळां ना िमरवले होते.
‘‘मनु ा ा जातीने पु ेमासाठी िकती पागल ायचं असतं याला काही आहे
मयादा? आपण पोटभ ाथ कारभा यां ा हातचं बा लं झाला होतात मातो ी!’’
शंभूराजे संतापाने बोलले.
सोयराबाईंना आप ा अपराधाची जाणीव होती. अ धानां ा संगतीने ा एक
डाव खेळ ा हो ा. आप ा राजारामबाळासाठी ां नी संभाजी नावाची आग
त:वर ओढवून घेतली होती. ा आगी ा फुल ा िनखा यावर अ ाजींसार ा
कारभा यां नी त:चे पापड खरपूस भाजायचा य क न पािहला होता. परं तु तो
डाव आता सवा ाच अंगाशी आला होता. सोयराबाईंनी िसंहा ा छा ाला न े , तर
ा ा पराकोटी ा ािभमानाला िडवचले होते.
आप ा हाताने मातो ींना आसन थ ायची खूण करत शंभूराजे दरडाव ा
सुरात बोलले, ‘‘मातो ी, आपली इ ा असो वा नसो, तु ां ला आवडो वा ना आवडो,
आ ी राजमुकुट प रधान केला आहे . एक रीत णून तरी आमचं ागत करायचं
िकमान सौज आपण दाखवायला हवं होतंत!’’
‘‘ ागता ा आर ां ची आ ां कडून अपे ा कशासाठी बाळगता? आपण इथे
पोच ा पोच ा ा टकमक टोकाव न सातआठजणां चा कडे लोट केलात. ा
मृता ां ा ेतां नी जे ागत केले, ते पुरेसं न तं का?’’ सोयराबाईंनी िचडून
िवचारले.
‘‘आपण माता आहात की वैरीण? हे मातेचं दय मानायचं की जा रणीचा
सापळा?’’
‘‘शंभूराजे, आपला मदू आहे की दा चे कोठार? केवढे संतापता! सारा िववेकच
जळू न जातो!’’
‘‘ ा ेतां चा तरी तु ां ला इतका पुळका का यावा? राज ोहा ा भयंकर
गु ासाठी ां ासार ां ची काय अिभषेकपूजा बां धायची?’’ संभाजीराजां नी िवचारले.
‘‘िहरोजी फजदासार ा जु ा जाण ा सरदारां नाही आपण कैदखा ात
फेकलं. ां ा वयाचा आिण अनुभवाचा कधी केलात िवचार?’’ सोयराबाई.
‘‘खरं तर फजदाना िलंगा ावर ा अंधारगुहेत कायमचं लोटू न ायला हवं होतं.
अ ाजी द ो आिण मोरोपंतां सार ा गु े गारां ना तर आ ी सु वातीलाच तोफे ा
तोंडी ायला हवं होतं. ते काहीच न करता आ ी ा सव मंडळींना ां ाच वा ात
फ पहा यात ठे वलं आहे . ां ची बेअ ू होईल असं कोणतंही कृ केलेलं नाही
आ ी. मातो ी, आम ा आबासाहे बां कडून आ ी अ काही िशकलो नसू, परं तु
रा वहारात काळ-वेळ णजे काय आिण पाचपोच कशाला णतात, याचे
िकमान धडे तरी ां ा तालमीत आ ी न ीच िगरवले आहे त.’’
शंभूराजां ा संतापलहरींची पिहली लाट ओसरली, ते ा सोयराबाई ां ा
तोंडास तोंड दे त बोल ा, ‘‘शंभूराजे, आपण आिण आप ा पोरकट िम ां नी आमची
बदनामी चालवली आहे . णे आ ी महाराजां वर िवष योग केला आिण ाम ेच
राजां चं िनधन झालं!’’
सोयराबाईं ा आरोपाने शंभूराजां ची मान झुकली. ते बोलले,
‘‘नाही मातो ी, असे हे ारोप कोणी िबलकूल क नयेत. आज तु ां ला
पु ेमाने आं धळे बनवले असेल, पण आपलं दय मूलत: िटकासारखे आिण
सौज यु आहे , याची आ ां स क ना आहे . पण तरीही आम ा े षा ा पोटी
तुम ा हातून घडलेले गु े न ीच माफ हो ासारखे नाहीत!’’
सोयराबाई दचक ा. राजां चे हात अजून िशविशवत होते. म क भणभणत
होते. राजे आता ौया ा उ तम िबंदूजवळ जाऊन पोचले होते. राजां नी मुठी
आवळ ा. इत ात ां ची नजर पाठीमागे वळली. तेथे िभंतीला िचपकले ा
पालीसारखे राजाराम घाब न उभे होते. ते पाहताच जलधारे ा शाने िमठाचा
खडा िवरघळावा, तसे ते िवरघळू लागले. ां ा म कात माजलेले िवराट वादळ
काही णातच िव न गेले.
शंभूराजे पुढे झाले. ां नी घाब याघुब या राजारामां ना आप ाजवळ ओढू न
घेतले. ते बोलले, ‘‘बेटा, आबासाहे बां ा माघारी तु ावर मायेची पाखर पां घरायला
आम ािशवाय आहे तरी कोण?’’
‘‘दादासाहे ब, आपण आम ा मातो ींना बंदीखा ात तर ठे वणार नाहीत ना?’’
‘‘नाही, तुम ा माता ा आम ाही माता. आ ी ां ा केसालाही ध ा न
लावू. पण तु ा दोघां ना मा आ ी नजरकैदे त ज र डां बू.’’
‘‘ णजे हो दादा?’’
‘‘तु ा दोघां वर कोणा पापी कार था ां ची नजर पडू नये, तुमचा कोणी ादी
णून वापर क न आम ा नरडीस नख लावू नये, एवढी काळजी राजा णून
आ ास ावीच लागेल!’’
‘‘जशी आपली आ ा दादासाहे ब,’’ राजाराम बोलले.
ा मातापु ां चा िनरोप घेताना शंभूराजे सोयराबाईंना फ इतकेच णाले,
‘‘मातो ी, हवी तर आ ी जगदी रा ा िपंडीवरची बेलप ं उचलून आण घेऊ.
आज आ ी शपथपूवक सां गतो की, यापुढे हा संभाजी छ पती िशवाजीराजां ा
लौिककाला साजेसंच वतन करणार आहे . फ एवढाच आहे मातो ी, आजवर जे
घडलं ते घडलं. िनदान यापुढं तरी आपलं वतन ा युगपु षा ा सहचा रणीला साजेसं
राहणार आहे की नाही?’’

६.
तीन आठवडे पाचो ासारखे उडून गेले. माघ शु एकादशीला थोर ा
राजां ा अ थकलशासह पुतळाबाईसाहे ब सती गे ा. ां ना ा िवचारापासून
परावृ करायचा य शंभूराजां नी केला. परं तु ां चा अभंग िनधार पा न शेवटी
राजां चाही नाईलाज झाला.
माते ा अि वेशानंतर शंभूराजां नी गडावर खूप दानधम केला.
िदनां क २० जुलै १६८० या िदवशी शंभूराजां चे मंचकारोहण होणार होते. ा
िनिम ाने राजधानीत पैपा ां ची आिण इ िम ां ची मोठी गद झाली होती.
शंभूराजां ा े भिगनी सखुबाई आिण महादजी िनंबाळकर, अंिबकाबाई आिण
हरजीराजे महािडक यां ा पाल ा गडाव न खाली उतर ाच न ा. गणोजीराजे
िश ाचा राजप रवारातला वावर तर सवात जा िदमाखदार होता. एकीकडे
शंभूराजां ा भिगनी राजकुंवर ा गणोजीं ा धमप ी हो ा, तर दु सरीकडे तेच
गणोजीराव येसूबाईंचे े बंधू होते. ा दु हेरी िशरपेचामुळे गणोजीं ा सहज
उ ारालाही तेथे केवढे तरी मह ा झाले होते.
ा ात:काळी शंभूराजां नी ान उरकले. ते तसेच िनमओ ा अंगाने आप ा
दे ा याकडे िनघाले. दे वपूजेचं तबक, जा ंदा ा आिण चा ा ा ता ा फुलां ची
परडी अशी सारी तयारी क न येसूबाई उ ा हो ा. एव ा सुंदर ात:काळीही
राजां ची मु ा काहीशी ख िदसत होती. दे ा यात वेश कर ापूव ते महाराणींना
बोलले, ‘‘येसू, ा मंगल आिण आनंदा ा िदवसात आम ा राणूबाई आ ासाहे बां ची
आिण आम ा दु गची खूप याद येते हो. कशा असतील ा दोघी?’’
 राजां ा कातर रां नी येसूबाईंचेही काळीज कालवले. ा क ी मनाने बोल ा,
‘‘राजे, तुम ासारखेच आमचेही डोळे ां ा आगमनासाठी आसुसलेले आहे त. पण
आता हळहळत बस ात काय अथ? आई भवानी ताकद दे तेच आहे . यो संधी बघून
वै यावर घाला घाला. ा दोघींनाही मु क न राजधानीत घेऊन या.’’
शंभूराजे आत गाभा यात वेश करणार तोच ां ा कानावर आवाज आला,
‘‘शंभूबाळ, थां बा थोडं सं.’’ राजां नी मान वळवून पाठीमागे पािहले. ां ापे ा वयाने
मो ा असले ा पण ां ा सव भिगनींम े सवात धाक ा आिण सवात
आवड ाही अंिबकाबाई आ ासाहे ब ितथे कोप याम े उ ा हो ा. ां ाकडे
पा न राजां ना आ यच वाटले. कारण एव ा सकाळी उठायची आ ासाहे बां ना
मुळीच सवय न ती.
राजां नी पुढची चौकशी कर ाआधीच ा बोल ा, ‘‘शंभूराजे, कनाटक –
िजंजीकडचा आपला सधन ां त णजे आप ा रा ा ा ीनं सो ाची खाण.’’
‘‘िबलकूल आ ासाहे ब.”
‘‘ उरतो तो एवढाच राजे, ितकडचा सारा वसूल आप ा खिज ापयत पोचतो
का?’’ अंिबकाबाईंनी थेट केला.
‘‘न पोचायला काय झालं? रघुनाथपंत हणमंतेसारखा करारी मनु ितथले
सवसवा आहे त. अशी जुनी, अनुभवी, ामािणक माणसं सापडणंही कठीण.
आ ासाहे ब, रघुनाथपंतां ची ा सु ावर पिह ां दा नेमणूक कोणी केली होती, आहे
ठाऊक? आप ा आजोबां नी. शहाजीराजे भोस ां नी, ते ापासून गेली तीस वष
कोणतीही पडझड होऊ न दे ता ते आपला दि ण बु ज सां भाळताहे त. अगदी
िवनात ार.’’
रघुनाथपंतां ा ा गौरवामुळे आ ासाहे ब काहीशा वरम ा. परं तु ां ा
ं द, गौर कपाळावर ा आ ा ां ा मो ा कुंकवा ा आड काही लपून रािह ा
नाहीत! शंभूराजां नीच ां ना िवचारले, “आ ासाहे ब, तु ां ला काय झालं आहे काय
आज? आज सकाळीसकाळीच हा िवषय ऐरणीवर घेतलात तो?’’
‘‘खरं सां गू शंभूराजे, आज आपण रायगडचे राजे असला तरी आमचे लाडके
किन बंधू आहात. विडलां ा माघारी आप ा बंधूंची काळजी वाहणं हे े
भिगनींचं कत च ठरतं. तुमचा ज जात अिधकार असतानाही आप ा इथ ा
सरकारकुनां नी आिण कारभा यां नी बंड केलं होतंच की!’’
‘‘पण आ ासाहे ब, बंडाची ती आग आता िवझली आहे !’’ राजे हसत बोलले.
‘‘व न िदसत असेल तसं, पण राखे ा आड अजूनही काही धगधगते िनखारे
आहे त. हे तुमचे थोर रघुनाथपंत ां पैकीच एक.’’
‘‘काहीतरीच बोलता आहात आ ासाहे ब!” शंभूराजे गोंधळलेच.
‘‘हे पाहा राजे, ा गो ी तु ां ला पटोत वा न पटोत. हे च रघुनाथपंत सोयराबाई
मातो ींशी गु प वहार ठे वून होते. अव खा ी क न ा, हवी तर! आ ां ला
काय, आ ी सां गायचं काम केलं!’’
“इत ा नाराज नका होऊ आ ा.”
 ‘‘आपलं नातं र ाचं. ामुळेच जीव गोळा होतो हो. णूनच सां गते, आप ा
रा ातला सवात सधन आिण िपकाऊ मुलूख जर आपण एखा ा आप ा दां ड ा
िवरोधकाकडे ठे वलात तर तो धोकाच की! िशवाजीराजां ची क ा या ना ाने आई
जगदं बेनं जेवढं शहाणपण िदलं आहे , तेवढं ऐकवलं. आता पुढचं काय िन कसं
करायचं ती तुमची मज !” इतके बोलून आ ासाहे ब ा दालनातून झटकन बाजूला
झा ा.
शंभूराजां नी कशीबशी दे वपूजा आटोपली. खाजगीकडून जामािनमा क न राजे
बाहे र आले. खदमदगार ां ा ग ाम े पाचू ा माळा बां धत होते. ां ा
कमरे ला कमरदाब लावला जात होता. तेव ात सकाळपासून डो ात िधंगाणा
घालणा या आ ासाहे ब पु ा डो ां समोर सा ात उ ा रािह ा. शंभूराजां ा
मुखातून आपसूक श बाहे र पडले, ‘‘समजा आ ासाहे ब, िजंजी-कनाटकाचा
मुलूख आ ी घेतला काढू न रघुनाथपंत हणमं ाकडून, तर ां ची जागा घेणार तरी
कोण? एव ा दू रदे शी जाऊन कारभार बघेल असं आहे कोण आ ां कडे ?’’
आ ासाहे बां ा पाप ा णभरच खाली झुक ा. लगेच राजां ा थेट
डो ां त पाहात ा बोल ा, ‘‘आमचे धनी हरजीराजे महािडक काय कमी िहं मतीचे
आहे त? हवा तर तुम ा कलशां चा ा स ा.’’
शंभूराजे झाले. आ ासाहे ब िनघून गे ा. थोर ा महाराजां चे श
शंभूराजां ा कानात गुंजू लागले, ‘‘आम ा चारी जामातां म े आमचे हरजीराजे
आ ां ला खूप शेरिहं मतीचे वाटतात. शंभूराजां सारखाच िसंहा ा जब ात हात घालू
शकेल असा हरजी एक िहं मतवाला आहे .’’
गो ी ितथेच थां ब ा. बाहे र अनंत कामे पडली होती. फडावर काही तातडीची
करणे खोळं बली होती. ात मंचकारोहणाचा मु त फ दोन िदवसां वर आला
होता. अनेक धािमक िवधीही ाच वेळी सु होते. णूनच शंभूराजे गडबडीने
आप ा महालाबाहे र पडले.
फडावर कवी कलश, ाद िनराजी आिण इतर मंडळी राजां ची वाट पाहत
होती. सु वातीलाच अ ागारातील काही कोकणी शेतक यां चा मेळा राजां ना भेटला.
चालू वष पनवेल, पेणपासून ीबाग, चेऊल ते पुढे हबसाणा ा ह ीपयत मोठा
दु ाळ पडला होता. ावणापासूनच कोकणातील या दे शात पावसाने दडी मारली
होती. ामुळे भातशेतीचे खूप नुकसान झाले होते. ते ा शंभूराजां नी संबंिधत
शेतक यां ना सारा माफ कर ाचे आदे श जारी केले. तसेच सरकारातून पुढील वष
बी-िबयाणे पुरव ाचेही लेखी कूम ता ाळ िदले. शंभूराजां ना कृत तेने मुजरा
करीत शेतकरी बाहे र पडले.
‘‘राजन, गेले चार िदवस पोतुगीज टोपीकर आप ा भेटीसाठी का ा हौदा–
जवळ ा विकली महालाम े मु ाम ठोकून आहे त.’’
‘‘अ ं! किवराज, एका वेळी अनेक श ूंना अंगावर घेणं शहाणपणाचं नसतं. मग
ते घरचे असोत वा बाहे रचे! प रवारात ा भाऊबंदकी ा धुरानं आमचा ास कोंडून
टाकला आहे च, िशवाय गो ा ा पा ातली पोतुगीज नावाची ती मगरम , इथ ा
कोकणिकना याजवळचा जंिज याचा िस ी नावाचा िवषारी सप आिण आज ना उ ा
फु ार टाकत िद ीकडून चंड फौज घेऊन दि णेत उतरायची तयारी करणारा
औरं गजेब नावाचा तो जहरीला भुजंग! यािशवाय इं ज, डचां सारखी फुरशीही आहे त
आजूबाजूला. ा सवा ा िवळ ातून रा बचवायला हवं! किवराज.’’
‘‘िबलकूल, राजन!’’
‘‘जंिज या ा हबशां नी औरं गजेबाचं मां डिलक ीकारलं आहे . मा पोतुगीज
आिण औरं गजेबाची दो ी हो ापूव च ा गोवेकरां ना ता ावर आणायला हवं.
कारण दा गो ाची आिण श ा ां ची पोतुगीजां ची ताकद फार मोठी आहे .’’
दोन तासां नी पोतुगीज विकलाला फडावर पाचारण कर ात आलं. उं च
गोलाकार टोपीतले, जाडजूड डगला आिण पतलून घातलेले भडक तां बूस पेहरावातले
दोन िफरं गी वकील समोर आले. ां नी शंभूराजां ना िहं दु थानी रवाजाने मुजरा केला.
ां ासोबत ां चा दु भाषा रामचं शेणवी होता. िशवाय शंभूराजां चे गो ाकडील दोन
वकील रामजी ठाकूर आिण येसाजी गंभीररावही सोबत होते. रामचं शेणवीने
ाइसरॉयचा मजकूर मराठीतून वाचून दाखवला. “िसंहासनाधीश शंभूराजे यां ना
गोवेकर नूतन ाइसरॉय काउं ट द अॉ े र यां चा मानाचा मुजरा. राजे, तुम ाशी ेह
जोडायला तुम ापे ा आ ी अिधक उ ुक आहोत.’’
‘‘ ाइसरॉयसाहे बां ना आम ा ेहाची इतकी आस लागावी, हे ऐकून
आ ां लाही आनंद वाटतो.’’ िम लीने हसत शंभूराजे बोलले.
‘‘ ाचं एक मह ाचं कारण आहे राजे.’’ पोतुगीज दू तां नी दु भाषामाफत
केले. ‘‘सावंतवाडी आिण कुडाळ भागात तुम ा आिण आम ा सीमा एकमेकींना
िभड ा आहे त. णूनच ाइसरॉय मजकुरां नी तु ां ला एक खास सां गावा धाडला
आहे . आपण आप ा दि ण सीमेवर एकही ादा नोकरीस ठे वू नये.’’
‘‘का बुवा?’’
‘‘कारण तुमचे िशपाई णून ा सीमेचे संर ण आ ी पोतुगीज क !’’
‘‘वा ऽ ऽ ऽ!’’ राजां नी हसून दाद िदली.
िफरं ां नी अनेक उं ची भेटव ू राजां ना नजर के ा. िफरं ां चे िश मंडळ
िनघून गेले.
दु पारी काही धािमक िवधी पार पडले. मंचकारोहणाची सव जोरदार तयारी
सु होती. मंगल वा े वाजत होती. गडावरचे वातावरण खूप उ ाही, उ वी होते.
सारे आ िम सायंकाळी सभोवती रं गण के ासारखे गोळा झाले. सवाचे डोळे
िवल ण बोलके होते. कोण ा तरी मह ा ा मसलतीसाठी सवजण जमून आले
असावेत, हे शंभूराजां नी ओळखले. महादजी िनंबाळकर बोलले,
“शंभूराजे, रायगडावर ग अवतरला आहे . आपण िसंहासनाचे ामी होणार.
तु ां वर छ चामरं ढळणार. आप ा आनंदात आ ीही सहभागी आहोत. पण -?’’
‘‘बोला, बोला!’’
‘‘राजे, आप ा ासादातून उजवीकडे अ धानां ा वा ाकडे पािहलंत
कधी?’’
 ‘‘मतलब?’’
‘‘गेले दोनअडीच मिहने बाळाजीपंत िचटणीस, अ ाजी द ो, िहरोजी फजद
ां सारखी बुजुग मंडळी नजरकैदे त आहे त. ां ा दारावर खडे पहारे आहे त.’’
‘‘ णूनच राजे, आ ां सवाना वाटतं, आप ा घरी िदवाळी आिण
सरकारकुनां ा घरी होळी असं बघायलाही बरं वाटत नाही.’’ हरजीराजे
महािडक आिण येसूबाई बोल ा.
शंभूराजे बराच वेळ तसेच मूकपणे बसून रािहले. एखा ा डोंगरदरीव न
ढगां ा साव ा वेगाने झरझर िनघून जा ात, तसे ां ा मु े वरचे भाव पालटत होते.
काही वेळाने ां ा चयवर ा आकसले ा रे षा िढ ा होऊ लाग ा. खोल उसासा
टाकत ते बोलले, ‘‘हे बघा तु ा सवापे ा ा कारभारी मंडळींब ल माझं दय
दु :खानं भ न जातं. कारण ही सारी आबासाहे बां ा साि ातली माणसं आहे त.
ां ा अंगाखां ाव न खेळता खेळता आ ी सानाचे थोर झालो. िहरोजीकाका
ना ाने आमचे चुलतेच. ा सवाना एक वेळ माफ करायचा िवचार तुम ाआधीच
आम ाही डो ात अनेकदा डोकावला आहे . पण िनदान यापुढे तरी यां ा िन ा
आप ा राजा ा ती राहणार आहे त का?’’
शंभूराजां ा सवालाने सवानी खाली माना घात ा. नजरे ा कोनातून राजां नी
येसूबाईंकडे पािहले. येसूबाई सहज बोलून गे ा, ‘‘राजे, आपण वृथा िवचार खूप
करता. अहो, गु े कोणाकडून घडत नाहीत? चुका कोण करत नाही?’’
येसूबाईंचे उ ार शंभूराजां ा काळजात क ारीसारखे घुसले. परं तु ां नी
आप ा चेह याव न जाणवू िदले नाही. रा ी भोजनानंतर पु ा एकदा अंिबकाबाई
एका पा न शंभूराजां ा समोर येऊन उ ा रािह ा. ा बोल ा काहीच नाहीत.
परं तु ां ा नजरे तली िच े शंभूराजां नी ता ाळ ताडली. ते इतकेच बोलले,
आ ासाहे ब, उगाच घाई क नका. हरजीराजां ा बहादु रीब ल आ ां ला
शंका नाही. पण आ ां ला एकच मे णे नाहीत. तुम ा आधी गणोजीराजेसु ा अडून
बसले आहे त.’’
‘‘पण शंभूराजे, गणोजींना वतन हवे आहे , तं राजासारखे मोकाट वागायला.
आ ी फ सेवक णून सुभेदारी मागतोय, आपली चाकरी करायला.’’
शंभूराजे तसेच िनमूट बसले. तशा अंिबकाबाई आ ासाहे ब बोल ा,
‘‘राजे, तुम ा इतर मे ां शी हरजीराजां ची तुलनाच क नका. आप ा
िदवंगत मातो ींची, सईबाईंची शपथ घेऊन सां गते, उ ा रा ावर तसाच संग
उद् भवला तर आमचे घरधनी त:ची मुंडी दे तील, परं तु आप ा राजाशी दगाबाजी
करणार नाहीत.’’
‘‘यो वेळी यो तो िनणय घेऊ’’ असे सां गून शंभूराजां नी आप ा लाड ा
बिहणीचा िनरोप घेतला. ते आप ा श ागृहात आले. ते ा मंदशा हसत येसूबाई
बोल ा, ‘‘अंिबकाबाईं ा ावाने ामींनी िकती बेचैन ायचं? छ पतींचे पा णे
असणं हा काही गु ा ठरत नाही, राजे.’’
‘‘ती गुणव ाही न े , येसूराणी!’’ शंभूराजे फणकारले. ‘‘स े ा आिण संप ी ा
छिब ापुढे हे आ सोयरे खूप नाचतील िवदु षकां सारखे. पण एकदा मनु ाचा पडता
काळ सु झाला की, हे सारे पा णेरावळे पळतात दू र तोंडं लपवत. येसूराणी, तु ां ला
आ ी सां गतो, आम ा आबासाहे बां नी ही गणगोताची गद मु ाम दू र ठे वली
होती. ां नी िनवडले ते मातीतले मोहरे ! णूनच तर आज रा मंिदराचा कळस
इतका दे खणा िदसतो आहे !’’
सहज बोलता बोलता शंभूराजां ना काही तरी आठवले. तशी चुटकी मारत ते
बोलले, ‘‘युवरा ी, तु ां ला एक माहीत आहे का, इकडे दू र कोकणात स ा ी ा ा
कडे कपारीत, हा रायगड िक ा थोर ा राजां नी राजधानी णून का िनवडला?’’
ा ाबरोबर येसूबाईही राजां कडे पाहतच रािह ा. ते ा राजे णाले,
‘‘िमझा राजा जयिसंग आिण िदलेरखानाने पुरंदरवर आ मण केलं होतं, ते ा
आबासाहे ब मोगलां ा आ मणाला भीक घालेनात णून िद ीकरां नी ां ावर
दबाव वाढवला. राजगडा ा आजूबाजूची साठस र गावं बेिचराख केली. भिव ात
आप ा जेचे असे हाल ायला नकोत, णून राजां नी आपली राजधानी मैदानी
आ मणां ा टापूतून हलवायचं ठरिवलं. रायगडाकडे व ी िवरळ आिण िक ा
अनेक उं च क ां ा नैसिगक बंदोब ात िदमाखात उभा. रायगडावर वर पोचायला
एकच अ ं द वाट. िक ा ा उं च मा ावर फ िभरभरता वारा आिण जलधाराच
पोचू शकतात!’’
शंभूराजे थां बले. िवष पणे हसले. बोलले, ‘‘आबासाहे बां नी रायगड राजधानी
णून िनवड ामागे आणखी एक मह ाचे कारण आहे . इथला िनसग भरवशाचा
आिण रा ा ा पाठीशी उभी राहणारी कुणबी, कोळी, भंडारी ही सामा माणसं
खूप इमानी! उलट घाटावर आप ा भाऊबंदां चे आिण स ासोय यां चे आपापसात
खूप तंटे आिण कटकटी. ितथ ा फुटीर, िफतूर, ाथ आिण गिव वृ ी ा
मरा ां पासून दू र राह ासाठी रायगड हे सवात उ म ठाणे!’’
शंभूराजां ा ितपादनावर येसूबाई हस ा. ा बोल ा, ‘‘राजे, फडाव न
इकडे ये ाआधी आपण बाळाजीपंत िचटणीस, अ ाजी द ो, िहरोजी फजदासह
ां नी ां नी गु े केले, ा सवाना मो ा िदलाने माफ केलं ते चां गलंच झाले.
हरजीराजां नी मा कोणताही गु ा केलेला नाही. ां ची पाटी कोरी आहे .’’
‘‘इतका भरवसा वाटतो तु ां ला महािडकां चा?’’
‘‘हो! का नाही? ते बु ीचे तेज आहे त. ां ा अंगात काहीतरी करायची ऊम
आहे –’’
शंभूराजे िदलखुलास हसत णाले, ‘‘चला ऽ एकूण हरजीदाजींचं तकदीरच थोर
िदसतं!’’
‘‘ते कसं?’’ येसूबाईंनी उ ुकतेने िवचारले.
‘‘कालच जासूदप ं पावली आहे त. तु ां ला ऐकून माहीत असले. बंगळू रचं ठाणं
ख या अथ आम ा आजोबां नी, शहाजीराजां नी वाढवलं. ाला िवराट नगरीचं प
िदलं आम ा आबासाहे बां नी आिण एकोजीराजां नी दि णेत मराठी अंमल बसवला.
परं तु आम ा ा सुपीक दि ण ां तालाच आता धोका िनमाण झाला आहे !’’
 ‘‘कोणाकडून?’’
‘‘ ै सूरकर िच दे वराजाकडून. युवरा ी, कनाटकाकडे तंजावर-मदु रेपासून
ै सूर, बंगळू रपयत जागोजाग आप ा जहािग या आहे त. पण ा मुलखात थािनक
पाळे गारां चा आिण गुंडापुंडां चा जाचही खूप आहे . आता तर िच दे वराजा खाली
ि चनाप ीकडे घुसला आहे . ा ावर वेळेत वचक बसवणं गरजेचं आहे . अशा वेळी
आप ा धारदार तलवारीचा आिण त ख बु ीचा वापर क न दि णेचा बु ज
सां भाळणा या समथ पु षाची आ ां ला गरज होतीच—’’
‘‘ णूनच आपले मे णे—’
‘‘नाही येसूराणी, मे णे णून न े , पण एक कािबल, कतृ वान आिण
िहं मतबाज मराठा सुभेदार या ना ानं आ ी हरजीराजां ना कनाटकाकडे पाठवायचं
मनोमन न ी केलं आहे .’’
शंभूराजे आप ा शेजेवर िवचारम अव थेत तसेच पडून रािहले होते. इत ात
ां ना सकाळी येसूबाईंनी सहज काढले ा उ ारां ची आठवण झाली,
‘राजे, गु े कोणाकडून घडत नाहीत? चुका कोण करत नाही?’
ा उ ारां ची सय होताच शंभूराजे खंताव ा मनाने बोलले,
‘‘राणीसाहे ब तुमचा तो उ ार आम ा काळजात बाणासारखा रप्कन घुसला
होता! आपण ाचा उ ार केला नसता तर फार बरं झालं असतं!’’
‘‘माफ करा राजे. आपला अिध ेप करायचा आमचा कोणताही िवचार न ता.’’
येसूबाई बोल ा, ‘‘राजे, िशवरायां सार ा महान िप ाला सोडून िदलेरखानाकडे
काही िदवस का होईना िनघून जाणं हा आपला अपराधच होता.’’
‘‘नाही येसू. तो अपराध न ता, तो होता ता ाचा कैफ. ती होती बेहोषी. ा
िदलेरखानाला जाऊन िमळ ाचं सोंग करणं आिण ाला बेवकूफ बनवून, श ू ा
पोटात घुसून, ाचं पोट िच न पु ा बाहे र येणं, कतृ ाची नवी कमान उभारणं आिण
मुलखावेगळं संिचत ा क न यशा ा ा चं ोतीनं आप ा िपता ींचे डोळे
िदपवून टाकणं, हे च धाडसी होतं ा बेहोषी ा बुडाशी! पण दु दवाने सारे फासेच
उलटे पडले.’’
‘‘तरीही, काहीही णा राजे, शु ात ा शु पौिणमा फुलत रािह ा, तरी
चं दे वते ा मुखावरचा डाग जसा कधीही पुसला जात नाही, तसा हा बदनामीचा डाग
तुमचीही सदै व सोबत करणार आहे !’’ येसूबाई पणे बोल ा.
‘‘आिण चं च जळू न खाक झाला तर?’’ दातओठ खात, घोग या आवाजात
शंभूराजां नी िवचारले.
‘‘अं? हे असं भयंकर काय बोलता आहात राजे?’’
शंभूराजे झटकन उठले. बाहे र सोसा ाचा वारा वाहत होता. तावदाने, खड ा
वाजत हो ा. शंभूराजां नी येसूबाईंचे मनगट घ पकडले. ां ना जवळ जवळ खेचतच
ां नी बाहे र ा आगाशीम े ओढले. आभाळ ढगां नी ग भ न गेलेले. इवलीशी
चं कोर ढगां ा डोंगराआड लपलेली. येसूबाईंचा हात आप ा दयाजवळ खेचत
आिण िवषादाने ा चं कोरीकडे मोहरा वळवीत शंभूराजे दु ख या रात बोलले,
‘‘येसूराणी, तशीच या मातीची मागणी आली तर तुम ा भाळावरचा हा चं
आबासाहे बां ा िहं दवी रा ासाठी जळू न खाक होईल! पण कधी कोणासाठी अशी
जळू न खाक ायची तयारी आहे का, ते िवचारा तुम ा ा आभाळात ा
चं ाला?.....’’
标
 ८.

राजदं ड

१.

‘‘राजन, गडावरचा हा धुवाधार पाऊस आिण िदवसा पां ढरा अंधार माजवणा या
या इथ ा धु ात ा पा ां नी कसे िदवस काढले असतील?’’ कवी कलश हसत
िवचा लागले.
‘‘कोण पा णे?’’
‘‘ते दोघे ि िटशां चे वकील– गॅरी आिण रॉबट! ात ा िबचा यां ा वा ाची
जागा गडावर अगदी पूवटोकाला. क ा ा तोंडाजवळ. जेथून मोठमोठे धबधबे
कोसळतात. ितथं गे ा तीन मिह ां त ा साहे बां चा जीव अगदी बेजार झाला आहे .
ां चा बटलर सां गत होता, हे दोघेही िबचारे रा ीबेरा ी जाबडून उठतात. कोसळ ा
पा ा ा आिण दरीत घुमणा या वा या ा आवाजानं ां ची झोपमोड होते. इथं
अिधक रा , तर एक िदवस मोड फुटतील आम ा अंगाला, असं ते काहीतरी
बडबडत असतात, असं नारायण शेणवी सां गत होता.’’
‘‘किवराज, कशासाठी वळता एवढं लां बट च हाट? तुमचा ाव काय ते सां गून
ा मोकळे !’’
‘‘ ा ना ा िबचा यां ना एकदाची भेट.’’
शंभूराजे काहीच बोलले नाहीत. मा ा रा ी कवी कलश आिण जो ाजी
केसरकर बराच वेळ मसलत करत बसले होते. पोतुगीजां कडून मुंबई बेट इं जां ा
ता ात आले होते. मुंबईत इं जां ची ापाराबरोबर म ुरीही वाढू लागली होती. ातच
मुंबईपे ाही ां चे सुरतेचे ठाणे ही मरा ां ा िचंतेची बाब बनली होती. सुरतकर
इं ज जंिज या ा िस ींना अिधक चढवून ठे वत होते. दा गोळा पुरवत होते. पयायाने
िस ी अिधक माजत होता. कोकण िकना याला भाजत होता. ा धामधुमी ा
काळातही राजां नी कवी कलशां ना दि ण कोकणात धाडले होते. ते नुकतेच
िचखलपाऊस तुडवत रायगडावर परतले होते. िडचोली आिण कुडाळ येथे बा दाचे
कारखाने त: सु करावेत, अशी शंभूराजां ची इ ा होती. एकदा त:चे कारखाने
सु झाले की, तोफगो ां साठी डच अगर इं जां वर िवसंबून राहायला नको.
वाढ ा रा ीबरोबर मसलत रं गली. झोपायला खूप उशीर झाला. तरीही शंभूराजे
भ ा पहाटे जागे झाले. ां नी गवा ातून दू रवर नजर टाकली. हलकेच खडकी
उघडली. तसा थंडगार वा याचा झोत आत आला. िक ा धु ाने आिण अंधाराने
भ न गेलेला. पहाटे च शंभूराजे ान आटोपून आप ा महालातून बाहे र पडले.
कामा ा ापातून असा ात:काळचा फेरफटका मारायला िचतच उसंत
िमळायची. शंभूराजे पालखी दरवाजा ा पाय या उत न बाहे र पडले. ां ा
मागोमाग बारापंधरा हातां व न ां चे श धारी सेवक चालले होते. आतासे कुठे
फटफटू लागले होते. धुके हळू हळू िव लागलेले. ावण नुकताच संपून गेलेला.
गडावर जागोजाग खूप गवत माजलेले. तेर ा ा तां बूस फुलां नी, ाज ा ा शु
इव ा मोहक फुलां नी रायगडाचा प रसर भ न गेला होता. दरीप ाडचा
डो ां समोरचा कोकणिद ाचा सुळकाही उजळू लागला होता.
शंभूराजां ा समोर गंगासागर तलाव पसरलेला. ातले पाणी िनवळशंख
डो ां सारखे िदसत होते. नावा माणे ती गंगाही न ती आिण सागरही न ता. परं तु
जागोजाग कमलपु ां नी नटलेला तो सुंदर जलाशय होता. ा जलपृ ाकडे पाहताना
शंभूराजां चे मन उगाचच धा ावले. ते पालखी दरवाजा ा पाय या चढू न पु ा
बालेिक ात आले. तेथूनच र महालाजवळ ा िचंचो ा वाटे ने ते बाजू ा एका
मनो यात जाऊन पोचले. गंगासागरा ा बगलेवरच रायगड ा सौंदयात भर घालणारे
ते तीन ादश कोनी आिण पंचमजली मनोरे ही गडाची अपूव शोभा होती.
राजे ितस या मज ावर चढू न आले. िचकाचा पडदा बाजूला क न ा
घुमटाकृती छताखाली उभे असलेले शंभूराजे बाहे र नजर टाकू लागले.
आता धुके पूणत: हटले होते. ावणानंतर ितथे अवतरले ा िहरवाईत सूयाची
कोवळी िकरणे उत लागली. दु डुदु डु धावणा या बाळासारखी ती धावू लागली. ा
िनतळ िनसगसौंदयाने ां ा किवमनाला खरे तर भुरळ पडायला हवी होती; परं तु
ां ची उदास, बावरी नजर समोर ा जलाशयावर थरावली. ा काळसर, िन ा
पा ात ां ना दु गाबाईंचे आिण राणूआ ां चे ने िदसू लागले, तसे ते कमालीचे हळवे
बनले! ां नी जुलमाने आपली नजर तेथून हटवली. ते गडाखाली पसरले ा
पि मेकड ा द याखो यां कडे पा लागले. ा ा प ाड होता कोकणचा िहरवा
िकनारा आिण ितथला फेसाळता दया. ा दयात एकमेकीं ा अंगावर अंग टाकून
तु पडून रािहले ा महाकाय सुसरीं ा पाठीसारखी िदसणारी ती जंिज याची
तटबंदी!
शंभूराजां ा िजवाला डं ख लागला. रा कारभाराची सू े ीका न तीन मिहने
लोटले होते. परं तु अ ािप ां नी जंिजरे कर िस ी ा िवरोधात मोहीम उघडली न ती.
िस ी नावा ा पाणसपाने मु ड, तळा, सळा ते ीवधन हा कोकणिकना यावरचा
अ ल मुलूख आप ा क ात घेतला होता. िस ी हे मूळचे आि केतले हबशी.
णूनच ां ा या मुलखाला ‘हबसाण’ टले जाई. जंिज या ा जागी पूव
चाळीसभर एकरात एक िवशाल खडक होता. िक ा असा न ताच. जवळ ा मु ड
गावात रामा पाटील हा कोळी राहायचा. ा धाडसी खलाशाने थम ा खडकावर
लाकडी मेढी उभा न एक मेढेकोट बां धला. जवळू न इराण, इराक, इ ंबूल ते
आि केकडून मुंबईकडे ापारी जहाजे ये-जा करत. ा मेढेकोटा ा आधाराने रामा
कोळी ापारावर िनयं ण ठे वू लागला.
ावेळी िनजामा ा पदरी असले ा िस ीने एके रा ी रामा को ाला दा ा
नशेत फसवले. आपले सै गु पणे ा मेढेकोटावर घुसवले. पुढे बु हाणखानाने ा
अज खडकावर िक ा बां धायला सु वात केली आिण बघता बघता परदे शी
ापारावर कूमत गाजवत ा िक ा ा आधारे च िस ी बला झाले. िस ी तसे
कोणाचे िम न ते. उलट अ ंत ाथ , घातकी, जुलमी आिण दगलबाज अशीच
ां ची ाती होती. मा पोतुगीज, इं ज आिण मोगल हे ित ी दयावद त: गा डी
बनत आिण ा पाणसपाला आप ा तालावर नाचवत. पण तो पाणसपही खूप बनेल
होता. आप ा कंठात ा िवषाची आिण आप ा दहशतीची ाला पुरेपूर क ना
होती. ामुळे तो त: अनेकदा डोळे वटारायचा आिण गा ां नाच आप ा
तालावर नाचवायचा. ां ा तोंडाला आलेला फेस पा न तो खुषीने शेपटी आपटायचा.
दु पारी राजे फडावर गेले. ितत ात नगारखा ाकडील दरवाजातून दोनतीनशे
लोकां चा जमाव मोठमो ाने आरो ा ठोकत आत आला. पावसात िभजले ा
शे ाम ां सारखी ती रयत शंभूरायां समोर येऊन उभी रािहली. ते नागोठाणे, आपटा
आिण नागाव भागातील आगरी, कोळी आिण कुणबी होते. ते सवजण राजां ा पायावर
लोटां गण घेत कळवळू न सां गू लागले, ‘‘राजे, वाचवा हो आ ां ला ा हबशां ा
जाचातून! ा बदमाषां ची टोळधाड परवा आम ा गावावर चालून आली. गावात ा
सा या तर ाता ा पोरी पळिव ा बघा ां नी—’’
‘‘आम ा लेकीबाळींचं वाटोळं वाटोळं होणार! ते िस ी ां ना बटकी बनवणार.
मुंबैय ा बाजारात नेऊन िवकणार....’’ ाता या बायाबाप ा आ ं दत हो ा.
ा जमावात ा क ा माणसां नी राजां चे पाय पकडले. ‘‘सरकार, ा िस ां नी
धुडगूस घातलाय. आजकाल होड ात बसून समु ावर मासेमारीसाठी जायलाही
कोळी घाबरतात. ते जालीम हबशी आ ां ला गुलाम बनवतात. परदे शात नेऊन
िवकतात—’’
रयतेची ती गा हाणी ऐकता ऐकता शंभूराजे ु झाले. या आधी अशा अनेक
त ारी सदरे पयत पोच ा हो ा. शंभूराजे किवराजां वर कडाडले,
‘‘कलश, ऐकलात का हा टाहो? ा इं ज विकलां ची आपण खूप तारीफ करत
होता ना! मग सां गा, हे िस ी माजलेत कोणा ा बळावर?’’
‘‘पण राजन —?’’
‘‘आमचे आबासाहे ब आ ां ला सां गायचे तेच खरं . घरात घुसलेला उं दीर जसा
सवाची झोप उडवतो, तसेच िस ी आमचा कोकणिकनारा कुरतडतात. हे पाताळयं ी
आिण नाटकी लोक एकीकडे ा औरं ाशी करारमदार करतात, ाच वेळी
मुंबईकर इं जां ना आप ा क पी लावतात. ा िवषारी औलादीचा नायनाट होईल
तोच खरा सुिदन!’’
 हबशां चा यो तो बंदोब क , असे वचन राजां नी रयतेला िदले, ते ा लोक
पां गले. शंभूराजां नी कवी कलशां ना फमावले,
‘‘आज सायंकाळीच ा दोघा इं ज विकलां ना सदरे वर बोलावून ा.’’
ा सायंकाळी गॅरी आिण रॉबट शंभूराजां पुढे आदराने कुिनसात करत उभे
रािहले. राजां ा पायाजवळ गॅरीने िह यामाणकां नी भरलेली मोठी परात पेश केली
होती. ितकडे राजां चे ल वेधावे णून रॉबट ा नजरे चे चाळे सु होते. ां ची ती
केिवलवाणी वळवळ पा न शंभूराजे शु रात बोलले,
‘‘आप ा ा िकंिचत नजरा ाने आमचे डोळे िदपून जातील, हा झाला तुमचा
म! सबब यापुढे अशा हल ा आिमषाने आ ां ला िजंकायची ं पा नका.’’
इं जां ा विकलां ना शंभूराजां ा डो ां त अंगार िदसत होता. आप ा
िकनखापी तां ब ा डग ात ते आतून घामाघूम झाले होते. हडबडून गेले ा ा
विकलां नी दु भाषाकरवी शंभूराजां ना िवचारले,
‘‘राजे, आ ां गरीब िफरं ां वर आपण एवढे का कोपता?’’
‘‘कारण िदलेला श पाळायची तु ा इं जां ना सवय नाही णून. आपण यापूव
िशवाजीमहाराजां शी कोणता करार केला होता? जंिजरे करां ना कसलीही कुमक न
पुरव ाचा! आज ा कराराची सारी कलमं पायदळी तुडवता काय? िस ी ा
गलबतां ना मुंबईत आसरा दे ता काय, ां ना दा गोळा पुरवता काय, ब या बोलानं हे
नाठाळ उ ोग बंद करा. अ था गाठ आम ाशी आहे !’’
शंभूराजे फ एव ाच दमदाटीवर थां बले नाहीत. ां नी दु भाषा शेणवीला
फटकारले, ‘‘िजथे तु ी विकली महालात उतरला आहात, ाला लागूनच एक खोल
दरी आहे . दरी ा प ाड िक ाचे मोठे सुळके िदसतात. ते कधी दाखवलेत का ा
साहे ब ारींना?’’
‘‘अं?.... होय सरकार!....’’
‘‘ ा िलंगा ावर ा अंधारकोठ ा खूप जालीम आहे त. जे ा िस ी जौहार ा
मदतीसाठी तुमची राजापूरची इं ज मंडळी प ा ा ा पाय ाला आली होती, ते ा
आम ा आबासाहे बां नी ा इं जां ना पकडून वष-दोन वष कोंडलं होतं, ाच ा ा
िलंगा ा ा अंधारकोठ ा बरं ! ते ा तुम ाही ध ाला समजावून सां गा. णावं,
जंिजरे कर हबशां शी अशीच दो ी ठे वाल, आम ाशी म ी करत राहाल, तर
तु ां लाही िलंगा ाची सहल घडवू!’’
इं जां चे वकील खालमानेने बाहे र िनघून गेले. ते ा तेथे उप थत असले ा
कृ ाजी कंकाने युवराजां चे तोंडभ न कौतुक केले, ‘‘राजे ऽ काय हा ादम िदलाय
आपण ा गो या माकडां ना! चार िदवस धड झोपायचेही नाहीत बघा.’’
शंभूराजे िम ास हसत बोलले, ‘‘कृ ाजी, दमबाजी णजे केवळ तोंडाची थ
वाफ! ावर काय रा चालते?’’ कवी कलशां कडे पाहत राजे णाले, ‘‘राजापूर
बंदरात आप ा दौलतखानां ा जवळ आपलं पाच हजारां चे मराठा आरमार आिण
प ास गलबतं आहे त. आ ी कारभार हाती घेत ापासून ां नी सारखा मागे लकडा
लावला आहे , की पुढची िदशा काय? कळवा ां ना. णावे, असेच स राहा.
जंिजरे कर जा ी वळवळू लागला तर ाला लागलाच ठे चून काढू . पाऊसकाळात
िस ी ां ना असाच आ य दे ऊ लागले, तर ां ा मुंबईत ा वखारीही जाळू न
टाकू!’’

२.
‘‘काहीही करा. पण आपलं रा आिण धम वाचवायचा असेल तर ा कलुशाचा
पिहला बंदोब करा बुवा!’’ अितशय कळव ाने सोमाजी द ो सां गत होते.
मंचकरोहणावेळी सव सरकारकुनां ची मु ता झाली होती. ां ना पूव चे मानपान
चालू ठे व ाची राजा ा झाली होती, पण अजून कामाचे वाटप झाले न ते. मा
बाळाजी आवजींना िचटिणसां चा कारभार सां िगतला होता. बाळाजींनी झाले गेले
िवस न त:ला कामाम े गाडून घेतले होते. मोकळा वेळ होता. मोरोपंतां ा
वा ाम े मंडळी बैठकीवर बसली होती. पानसुपारी सु होती. अंमळ चचा
चालले ा.
आप ा बैठकीत अ ाजी आिण सोमाजी द ो यां चे येणे मोरोपंत पेश ां ना
िवशेष आवडले न ते. कारण अ ाजीं ा अितमह ाकां ी भावामुळे आिण
धाडसामुळे मधले तीन मिहने बंदीवासात गेले होते. शारी रक छळ शंभूराजां कडून
काही झाला न ता, पण मानिसक वेदनां नी मा पेशवे खूप सं झाले होते.
‘सायंकाळी सहज येऊन जातो-’ असा ायाधीश ाद िनराजींचाही िनरोप
होता. सवजण ां चीच वाट पाहात होते. अ ाजींना राहवले नाही. ां नी ितथे
उप थत असले ा दे वाजी ज याला सां िगतले, ‘‘दे वबा, जा रे ितकडे पलीकडे
फडावर आिण बघून ये, कचेरीत काय चाललंय् ते!’’
अडिक ा आिण सुपारी बैठकीतून िफरत होती. डो ां समोरच बालेिक ाची
खडी िभंत होती. ा पलीकडे च आत ा बाजूला कचेरी. ामुळे दे वबा ज या धावत
गेला आिण लगेच लाग ा पावली माघारीही वळला. तोवर अ थ अ ाजी उठले.
ां नी पु ा बाजू ा झोपा ावर बैठक मारली. ां ा बेचैनीबरोबर झोप ा ा
क ाही कुरकु लाग ा. समोर मुजरा क न उ ा असले ा दे वबाला ां नी
िवचारले, ‘‘काय रे पोरा, काय चाललंय ितकडं ?’’
‘‘ ायाचं काम चाललंय, जी. राजां चा ाय.’’
‘‘राजां चा? अरे , शंभूराजे तर दु पारीच गड उतरले णतात—’’
‘‘ य. ते वाडीकडं यं शाळे कडं गे ात णं. पण इथं कचेरीत मसूर ा
महादजी पाटलाचा खटला चाललाय जी, अ ी दु पारपा ं.’’
‘‘गाढवा, राजे जर ितथं नाहीत, तर ायदानाला कोण बसलंय?’’ अ ाजींनी
ितरकसपणे िवचारलं.
‘‘आपले कवी कलुशासाहे बजी.’’
‘‘कुठं राजां ाच मसनदीवर?’’
‘‘ ा, ा ऽऽ काय तुमी पण बोलता पंत?’’ दे वाजी बोलला, ‘‘मसनद अशी वर
राहती. ा ा तीन पाय या खाली किवबुवा बस ात. ते राजा ा िसंहासनावर कसं
बस ाल? अवो, राजं तथं नसलं तर ते मोक ा िसंहासनालाबी लवून मुजरा घाल ात
जी.’’
अ ाजी उदासवाणे हसले. मघापासून ां ाकडे सवजण बाव न पाहत
होतेच. ा सवा ाव न आपली नजर गरगर िफरवत अ ाजी बोलले,
“िसंहासनावर बसलं काय िन न बसलं काय! राजाचा ाय आजकाल किवराजच
दे तात! गंगा उलटीच वाहते णायची.’’
मोरोपंतां नी अ ाजींकडे घाब न पािहले. ितत ात ाद िनराजीही ितथे
पोचले. तसा अ ाजींना चेव चढला. ां नी पंतां ना हटकले,
‘‘काय ादपंत ऽ ऽ, आजकाल तु ी ायाधीश या ना ानं ाय ायचं
सोडलं की काय? आिण थोर ा राजां नी ायाधीश णून डो ावर बसवलेला तो
काझी है दर काय हाज या ेला गेला की काय?’’
‘‘काय तरीच बोलता झालं अ ाजी!’’
‘‘अहो, तसं नसेल तर कचेरीत बसून आजकाल तो कनोजी िकडा कसली
वळवळ करतोय णायचा?’’
‘‘किवराज होय? राजे आज खाली श शाळे कडं गेलेत. ां ा बदली ां नी
मसूरचा तो क ा किवराजां कडे सोपवला आहे .’’
‘‘राजा हयात असताना?’’’
ाद िनराजीं ा घशाला कोरड पड ासारखी झाली. ते बोलले, ‘‘अहो
राजाला एका वेळी सह वधानं सां भाळावी लागतात. ामुळे आपली काही कामं
तो दु स या पा ीकडे सोपवू शकतो. थोरले महाराजही काही जबाबदा या
दु स यां वर सोपवत असत. िशवाय किवराजां नी काहीही िनणय िदला तरी तो ायाला
ध न आहे की नाही, याची छाननी सर ायाधीश या ना ानं आ ी करतो. मगच
अंमलबजावणी होते. तशी राजा ाच आहे अ ाजीपंत!’’
‘‘एकूण काय ादपंत, तु ी वळणावर जाणार. अहो, आपण सव कारभा यां नी
िमळू न बंड केलं, ते ा तु ी प ा ावर शंभूराजां ना पकडायला णून गेलात आिण
रा ीत प बदलून, गोड बोलून पु ा आपलं ायाधीशपदाचं घोडं पटकावून मोकळे
झालात. आ ां ला तोंडघशी पाडलंत,’’ अ ाजी द ो कुरकुरले.
‘‘जाऊ दे अ ाजी, आ ी अिधक काय बोलणार? तुमचं भले ावं णून
आ ी धडपडतो. ितकडे महाराणींसह अनेकजण तु ाआ ासाठी य करताहे त.
आ ां ला पिहली ित ा िमळावी –’’
‘‘कसली ित ा घेऊन बसला आहात? ा बदनाम राजा ा आिण ा ा
लु ा दो ा ा काळात कसला मानमरातब घेऊन बसलात? केवळ अधम आिण
अिनतीिशवाय दु सरं काय घडणार आहे ा रायगडावर?’’
आता मा मोरोपंतां ना राहावेना. घाब न इकडे ितकडे पाहत ते कळकळीने
बोलले, ‘‘बस, अ ाजी बस! हवे तर आ ी तुम ापुढे हात जोडतो. तुम ा ा
दोघां बाबत ा अितम रा ा आगीम े आ ां ला जाळू नका. ातारपणी झाली ती
शोभा खूप झाली. आ ां ला सुखाने चार िदवस जगू ा!’’ थकले ा मोरोपंतां नी
आप ा मुलाकडे , िनळोपंताकडे बावरी नजर टाकली.

३.
रा ािभषेकाचा सोहळा जवळ येत चालला होता. फडावर समारं भाची तयारी
सु होतीच. पण लोकोपयोगी िनणयही नेटाने घेतले जात होते. रा ातील
गडिक ावर जे लोक संर णास राहत, ां ा गाई शी ितथेच चरत. ामुळे
ां ा च रताथास हातभार लागे. थोर ा महाराजां माणे शंभूराजां नीही चराईचा कर
र केला.
धमातील मां ग ािवषयी शंभूराजां ा दयात जा ाच ओढ होती. णूनच
रायगडची गादी हाती आ ापासून ां नी एकेक िनणय ायला सु वात केली होती.
ां नी संत तुकारामबुवां चे िचरं जीव महादोबां ना वषासनाची मोईन क न िदली. एके
िदवशी क हाड ां तातली काही मंडळी गडावर येऊन त ार क लागली,
‘‘शंभूराजेऽ, चाफळला रामदास ामींनी रामाचे मोठे दे वालय बां धले आहे . ितथे
रामनवमीचा उ व मोठा भरतो. दरसाल सह लोक गोळा होतात. पण थोडी
अडचण आहे —’’
‘‘कसली अडचण? कैलासवासी महाराजां नी जी स नगड आिण चाफळसाठी
वषासनं लावली. ती आ ी चालूच ठे वली. ामींना वरकड वा अ मदतीची
गरज लागली तर ती पुरवा. आम ा कुमाची वाट बघू नका अशा सूचना आ ी
फडाला के ाच िद ा आहे त.’’
‘‘तेच सां गतो राजे. चाफळ ा उ वात ब याच वेळा मुसलमान धिटं गण येऊन
िबघाड घडवतात. गरीब या ेक ं ना नाडतात.’’
शंभूराजां ा कपाळावर आ ां चं जाळं िदसलं. ां नी लागलाच कवी कलशां ना
कूम िदला; ‘‘किवराज, वासुदेव बाळकृ ां ना जलदीने खिलता पाठवा. चाफळ ा
उ वास आिण अलीकडे ामीजी आिण दे वा ा िनिम ाने चाफळास नवी घरे
क न रा लागले ा ा ण कुटुं बीयां स पुरेसं संर ण ा. कामिगरी पार पडताच
तसा मजकूर आ ां ला कळवा णावे.’’
‘‘जी राजन.’’
‘‘याच कुमाची एक त ामींचे प िश वेदमूत िदवाकर गोसावी बुवां कडे
मािहतीसाठी पाठवून ा.’’
िचंचवड दे व थानाचे ामी मोरे र गोसावी यां नाही गुंडापुंडाकडून ास होतो,
अशा त ारी राजां कडे आ ा. ां नाही संर ण दे ाचा कुम शंभूराजां नी आप ा
ल री अिधका यां ना िदला. रा ािभषेकाचा मु त जवळ येऊ लागला, तसे शंभूराजे
एके िदवशी घाईने गड उतरले. महाड, मंडणगड ओलां डून केळशीला गेले. ितथे सागर
िकनारी याकूब अविलया फिकरबाबां चे थान होते. तेथे राजे अविलयाबाबां ा
समाधीपुढे नतम क झाले. याच िठकाणी बालपणी थोर ा महाराजां समवेत ां नी
अनेकदा भेटी िद ा हो ा. बाबां चे दशन घेतले होते. ा सा या आठवणी राजां ना
दाटू न आ ा. शंभूराजां नी ितथेच सागरिकनारी डे रेदां डे उभे केले. बाजू ा ह ा ा
मंडणगडावर जाऊन न राहता ते अविलयाबाबां ा समाधी प रसरातच आठ िदवस
रािहले. मोठी मन:शां ती लाभली.
रा ािभषेकाची रायगडावर जोरदार तयारी सु होती. शंभूराजां ा
खाजगीकडे तर लगीनघाईच उडाली होती. आज दु पारीच खंडो ब ाळ काशी
े ाकडून राजधानीम े परत ाचा िनरोप येसूबाईंना िमळाला होता. ित ीसां ज
झाली तरी राजे अजून फडाकडे च गुंतून पडले होते. राजां कडून ती आनंदवाता
ऐक ासाठी येसू-बाईंचे कान आसुसले होते. ा थोर ा आ ासाहे बां ना सखुबाईंना
बोल ा, ‘‘रा ािभषेकाचा मु त न ी िनघेल. गागाभ ां नी फ ‘मम’ टले, की
सारं सुरळीत होईल.’’
‘‘आम ा आबासाहे बां ा रा ािभषेकासाठी गागाभ दू र काशीव न आले.
आता महारा ा ा दु स या छ पतीला आशीवाद दे ासाठीही ते न ीच धावतील.’’
‘‘खरं आहे आ ासाहे ब तुमचं. खंडोब ाळ अगदी पोर वयाचे असले तरी
बु ीचे कुशा आहे त. काशी न िनघताना ते मु त काढू नच िनघाले असतील.’’
एकदाचे राजे खाजगीकडे पोचले. ते व न हा ाचा दे खावा िनमाण करीत होते,
पण ां ा चयवर ा छु ा उदास रे षा येसूबाईं ा नजरे तून सुट ा नाहीत. राजां नी
गडबडीने भोजन घेतले. ानंतर खाजगीकड ा सदरे वर ां ा िजवाभावा ा
मंडळींची एक तातडीची बैठक होणार होती. भोजन उरक ावर येसूबाई हळू च
बोल ा, ‘‘का, खंडोबाची आिण गागाभ ां ची भेट झाली नाही का?’’
‘‘अं..... हो झाली! आ ी याआधी सां िगत ा माणे गागाभ ां नी आमचं णणं
ऐकलं. नीितधमावरील ‘समयनय’ नावाचा ंथ आम ासाठी ां नी िलिहला आहे . तो
खंडो ब ाळां सोबत पाठवूनही िदला आहे .’’
‘‘रा ािभषेका ा समारं भाला येणार नाहीत का ते? – राजे, आपण बोलत का
नाही?’’ येसूबाईंनी अडखळत िवचारले.
‘‘हो! ां ची तिबयत ठीक नाही णे—’’
येसूबाई आिण थोर ा आ ा चूप रािह ा. पण शंभूराजां ना राहवले नाही. ते
उसासा टाकत णाले, ‘‘राणीसाहे ब, आप ापे ा आप ा छु ा िवरोधकां ा धावा
खूप दू र ा आहे त. आ ी गागाभ ां ना िनमंि त करणार ाची आम ा शुभे ु कां ना
कुणकुण लागली मा , खंडोबा पोचाय ा आधीच ते काशी े ी पोचले.’’
येसूबाई दचक ा, ‘‘अगं बाई.’’
‘‘आम ा िहतश ूंनी गागाभ ां चे कान फुंकले आहे त —रा ािभषेक
िशवाजीराजां ा युवराजां चा आहे . परं तु युवराजां चं वतन ायनीतीला ध न नाही;
सारा अधम माजला आहे , वगैरे वगैरे....’’
असे कडू काढे घोटायची आता राजां ना सवयच झाली होती जणू. तोवर जो ाजी
केसरकर, दादजी रघुनाथ दे शपां डे, कृ ाजी कंक अशी शंभूराजां ची दो मंडळी
सदरे वर आ ाची वद राया ाने िदली. पाठोपाठ येसाजी कंक, कोंडाजीबाबा फजद,
केसोबा ि मल, ाळोजी घोरपडे , हं बीरराव मोिहते असे बुजुगही येऊन पोचले.
मसलतीला सु वात झाली. आरं भी नुक ाच िनधन पावले ा मोरोपंत पेश ां चा
िवषय िनघाला. थो ाशा आजाराचे िनिम होऊन ते िपकले पान गळले होते. ां ची
आठवण काढत शंभूराजे बोलले,
‘‘पेशवे िदलाचे भले मनु होते. इतरां ा नादी लागून आपणां कडून बंडा ाची
अ चूक झा ाची कबुली ां नी अनेकदा आम ाकडे िदली होती.’’
‘‘राजे, ां चं यथोिचत ारक ायला हवं.’’ हं बीरमामा बोलले.
‘‘ ां ा े िचरं जीवां ा, िनळोपंतां ा अंगातलं पाणी आ ी जोखलं आहे .
पेशवेपदाची व ं ां नाच ायचं आ ी न ी केलं आहे .’’ शंभूराजे बोलले.
राजां ा या िनणयाचा सवानाच खूप आनंद झाला. आप ा मनातले एक श
खुले करीत शंभूराजे बोलले, ‘‘येसाजीकाका, कोंडाजीकाका, तु ा मंडळींना मु ाम
एक गो सां गावीशी वाटते. आबासाहे बां ा काळात ा मंडळींचा, ां ा स ायाचा
आ ी मानपान ठे वत नाही, सरकारकुनां चा े ष करतो, ां ना छळतो, असं दू िषत िच
िनमाण कर ात आमचे िहतश ू यश ी झाले आहे त. ां ा िज ा इत ा काटे री
झा ा आहे त की, ाचा संसग नािशक- ंबकापासून ते पार काशीपयत जाऊन
पसरला आहे .’’
‘‘अपु या बु ीची काही माणसं तशी बा ळ बडबड करत असतीलही. पण
येसाजीबाबा, आमचे हं बीरराव, केसोबा ि मल, हे ाळोजी घोरपडे ही सारी काय
आजकालची तरणी खोंडं आहे त का? िशवाजीराजां चा काळ पचवलेली आ ी सारी
बुजुग मंडळी तुम ा पाठीशी असताना को े कुईची कशाला िचंता करता, राजे?’’
कोंडाजी फजद बोलले.
‘‘अ ल तोफे ा धडाकेबाज गो ापे ा आ ां ला ा दु ां ा िजभां ची भीती
वाटते.’’
‘‘पण राज ोहाचा गु ा करणा या सरकारकुनां ना आपण जीवदान िदलं. पु ा
मानपानही दे ऊ लागलात. ग ारां ना एवढी सवलत िशवाजीराजां ा काळात अिजबात
न ती राजे.’’ हं बीरमामां नी आठवण क न िदली.
‘‘शंभूराजे, पिहलंच तु ां ला बजावून सां गतो– तु ी काहीही करा, पण ा
अ ाजी द ोला तेवढा पु ा घेऊ नका!’’ दादजी दे शपां डे आिण कोंडाजी फजद
एका वेळी बोलले.
‘‘कोंडाजीबाबा, एवढे ही एकेरीवर नका येऊ. अ ाजींचं पूव चं काम खूप मोठं
आहे .’’ शंभूराजे बोलले.
थो ा वेळाने बाळाजी िचटिणसां नाही मसलतीम े पाचारण कर ात आले.
राजे णाले, ‘‘िचटणीस, समथ रामदास ामींकडे खास दू त पाठवा. ां नी त:
सोह ास हजर राहावं असं आम ामाफत आ हाचं आमं ण ा. ामी कुठे
स नगड, चाफळ, िजथं कुठं असतील ितथे दू त धाडून ा.’’
अनेक बाबींवर खल झाला. रा ी उिशरा बैठक संपली.
‘‘काही असेल तो िनणय घेऊन मोकळे ा. कठोर तर कठोर.’’
 शंभूराजे थोडी उसंत खात बोलले, ‘‘अ ाजी णजे जा ाच मोठे बनेल.
िगळिगळीत माशासारखे. सापडले णे ोवर सटकणारे ! िशवाय खूप आकां डतां डव
क न आपण आिण आप ासोबतचे एकदोन सरकारकून णजेच िशवाजीराजां चा
उभा फड होता, असं िच ते भासवतात. एकूण या करणी आमची अव था
मुरगळले ा पायासारखी झाली आहे . धावावं टलं तरी दु खतो, थ बसावं टलं
तरी िवल ण ठणकतो!’’

१६ जानेवारी १६८१.
सुमारे सहा वषा ा कालावधीनंतर रायगडावर असा मोठा दरबार भरत होता.
रा ािभषेका ा या दरबारासाठी दे शोदे शींचे अनेक दू त आिण रा ातील लाखभर
माणसे गडावर गोळा झाली होती. ाम े अनेक भटिभ ुक, ा ण, जोगी, कलावंत
अशी हजारों ा सं ेने मंडळी जमली होती. राजप रवारातील अनेक पा णेमंडळी
सहकुटुं ब राजधानीत येऊन पोचली होती. राज ासादातून हरजीराजे महािडक,
महादजी िनंबाळकर आिण गणोजी िशक ही मे णीमंडळी कु यात िफरत होती. एक
राणूबाई सोड ा तर राजकुंवर, सखूबाई उफ सकवारबाई आिण अंिबकाबाई ा
शंभूराजां ा ित ी बिहणी ा शाही सोह ासाठी गडावर हजर झा ा हो ा.
दर आषाढी काितकीला चं भागे ा वाळवंटात िव लनामाचा गजर करीत
ल ावधी वारकरी गोळा ावेत, ाच उ ाहाने रायगडावर स महालापासून
होळीचा माळ, राजबाजार, जगदी राचे मंिदर ते पार का ा हौदापयत लाखोंची गद
लोटली होती. जागोजागी उभारले ा कमानी, गंगासागराजवळचे ादशकोनी मनोरे ,
िठकिठकाणचे बु ज रं गीत पताकां नी मढिवले गेले होते.
राजे सभामंडपाकडे जाऊ लागले. इत ात वेश ाराजवळ ां ना पंधरावीस
मुसलमान मंडळींचा जथा उभा असलेला िदसला. ते सारे िदसायला फाटके, लां ब
िनमुळ ा दाढीतले, मळकट पेहरावातले होते. राजे अगदी समीप येऊ लागले, तसे
सोमाजी द ो आिण जो ाजी व इतरां नी ा मंडळींना ‘‘मागे ा, मागे. महाराज पुढे
चाललेत—’’ णत दटावले.
मु ताला उशीर होऊ नये णून महाराजां ना पुढे िनघायची घाई होतीच.
इत ात शिन ो ाचे श ां ा कानी आले–
“िनलांजनं समाभासम् रिवपु मं यमा जम्
छाया मातडसंभुतम् तं नमािम शनै रम् ’’
शंभूराजे जागीच थबकले. भीती ा सुरात शनीचा धावा कोण करत आहे , कोण
आहे एव ा संकटात? ां नी शिन ो णणा या ा गरीब त ण मुसलमान
पोराकडे पािहले. राजे तसेच ा ज ाजवळ गेले. बाकीचे लोक दू र झाले. राजां नी
िवचारले, ‘‘कोण, कोण आहे त हे लोक?’’
‘‘राजे, आ ी जातीचे ा ण. को टकर, ीबागचे. हे रसूलचे गंगाधरपंत
कुलकण . आ ा सवाना ा जंिजरे कर हबशां नी जुलमानं बाटवलं. मुसलमान
बनिवलं.’’
‘‘राजे, आपण आ ां ला पु ा धमाम े ा. असाच घोर अ ाय झालेले
आम ासारखे अनेकजण रा ात आहे त,’’ रसूलकर िवनवणी ा सुरात बोलणे.
राजे तेथेच थां बले. िचटिणसां ना णाले, ‘‘बाळाजीपंत, धमाचरण मनु ानं
े े नुसार करायचं असतं.’’
‘‘जी, राजे!’’
‘‘यां ा ाम े तातडीनं ल घाला.’’
‘‘िचटणीस सोह ा ा गडबडीम े आहे त, मी त: पाहतो या ाकडे ,
राजे.’’ सोमाजी द ो पुढे होत बोलले.
राजां ना आिण महाराणींना शाही मंडपात पोच ासाठी जसा उशीर होऊ
लागला, तसे लोक बेचैन होऊ लागले. िसंहासना ा उज ा कोप याकडे डोळे ताणून
पा लागले. ा राजदरबाराची मां डणावळ पातशहा ा दरबाराला वरताण होती.
सोह ा-साठी राजां नी मुठीमुठीने मोहरा उधळ ा हो ा. मरा ां ा राजगादीवर
दु सरा छ पती आ ढ झाला, हा िनरोप दशिदशां म े पसरणे आव क होते.
दरबारात ा िभंती रामायण आिण महाभारतातील अनेक संगिच ां नी सुशोिभत
के ा हो ा. िटका-सार ा सुंदर े िनसी काचसामानाने बनवलेली झुंबरे
दरबाराची शान वाढवत होती. मानक यां साठीही मखमली लोडत ां ची व था
केली गेली होती.
रायगडावरचे ते सुवण िसंहासन शंभूराजां ची के ापासून तरी वाट पाहत होते.
ा त पोशीशी मावळी मदाचे र घामाचे, ेहाचे आिण आदराचे नाते होते.
एकाएकी उज ा कोप यातून मंगल वा े वाजू लागली. पाठोपाठ नगारे मो ाने झडू
लागले आिण भालदार-चोपदरां ची ललकारी घुमली–
“आ े कदम, महाराज ऽ ऽ!
सकलशा िवचारशील, धम , शा कोिवद,
ि यकुलावंतस
ी शंभूराजा आ रहे ह ऽ ऽ!,’’
ा पाठोपाठ अ ंत िध ा पण दमदार गतीने पावले टाकीत शंभूराजां चे
आगमन झाले. दरबारात हषा ा आरो ा उठ ा. अव ा बावीस-तेिवशीचे उं च,
बलदं ड, आखीव आिण रे खीव चयचे, ाळू डो ां चे, धारदार नाकसरीचे आिण
तां बूस वणाचे शंभूराजे सवा ा ीस पडले. ां ची िनमुळती दाढी िशवरायां ची याद
दे त होती. ां ा ग ात ा र ां ा आिण पाचूं ा माळा चमकत हो ाच, परं तु
ां ा चयवरची झळाळी आिण िदमाख काही औरच होता.
राजां ा पाठोपाठ उं च, सडपातळ आिण घरं दाज सौंदया ा येसूबाई पुढे
आ ा. ां ा अंगावर अंिजरी रं गाचा शालू होता. ग ात िपवळाधमक को ापुरी
सर, कमरे ला सुवणाचा कमरदाब, ं द कपाळावर रे खलेली कुंकवाची लां बट िचरी,
कुंकवानेच भरलेला भां ग आिण उगव ा चं ाभोवती ढगां चा िझरिझरीत पडदा िदसावा
तसा डो ावरचा पदर. मदु राईत ा वृंदां नी तास ास खपून सजिवले ा
मीना ीदे वी ा आकषक मुखव ासार ाच येसूबाई कमाली ा सुंदर िदसत हो ा.
ां ा चयवर िवलासणारे हा आिण झळाळी जणू ां ा अंगावर ा उं ची व ां ना
आिण आभूषणां ना करपवून टाकत होती. येसूबाईं ा पाठोपाठ पोरसवदा वया ा
राजारामां ा जानकीबाई िन पाठोपाठ शंभूराजां ा साव माता सोयराबाई
दरबाराकडे येताना िदसत हो ा.
शंभूराजां ा सोबत अकरा वषाचा एक बािजंदा राजकुमार येताना िदसला.
ा ा अंगावरचा उं ची, रे शमी, जाळीदार सदरा आिण आभूषणे िवशेष चमकत होती.
ते राजाराम आहे त हे ओळखायला कोणाला फारसा वेळ लागला नाही.
िध ा गतीने एक एक पाऊल टाकत शंभूराजे िसंहासनाजवळ पोचले. ां नी एक
नजर खचाखच भरले ा दरबाराकडे फेकली आिण दु स याच णी गरकन मागे वळू न
ा सुवण िसंहासनाकडे पािहले. ा णीच ां ची पावले अडखळली. मनात गोंधळ
माजला– काय करावे, ा पिव िसंहासनावर बसावे की ते झुगा न भर ा मंडपातून
माघारा िफरावे? शंभूराजे ाच िठकाणी एखा ा िशलाखंडासारखे उभे रािहले.
वेळू ा बनात गुंजणा या वा यासारखे िशवरायां ा प ा ावरील भेटीतील ते श
ां ा कानात ं जी घालू लागले– ‘‘पोरा, जे ा आप ा पिव िसंहासना ा
पंचपाय यां चे प रपूण दशन तु ा डो ां ना घडे ल, ते ा इथ ा पवत ाय
इ ाआकां ेची ओझी उचल ाची धमक खरोखरच तु ा बा म े आहे का, हा
तू तु ा िजवाला िवचार. केवळ ज ािधकाराने न े , तर त:वर ा पूण िव ासाने,
मराठी मातीवर ा अढळ िन े ने तू रायगडा ा िसंहासनावर खुशाल आ ढ हो. परं तु
त: ा कुवतीब ल आिण रा ावरील िन े िवषयी तुला एवढीशी जरी शंका आली,
तर मा ा िसंहासना ा वा यालाही थां बू नकोस. ा ऐवजी अंगात कफनी घाल
आिण एक गोसावी बनून खुशाल अर ाकडे चालता हो!’’
शंभूराजां नी पु ा एकदा सभामंडपाकडे वळू न पािहले. ते ा सह मद
माव ां ा ने ां तील जादू ने ां ा अंगाम े नवचैत ु रले. अिभमानाने ां ची
छाती तटतटू न फुगली. ते पु ा एकदा िसंहासनाकडे नजर लावून पा लागले, ते ा
ितथे थोरले महाराज आसन थ झा ाचा ां ना भास झाला. केवळ ा क नेने ां ा
डो ां तून अ ुधारा वा लाग ा. ा आसवां वर झंुबरातील िकरणशलाका
पड ामुळे राजां चे अ ूच िटकासारखे चमकताना िदसू लागले. ते त:शीच
काहीतरी अ बोलले. ां ची ती पुटपुट पिह ा दोनतीन ओळीतील मानक यां ना
कानावर गेली. —‘‘होय आबासाहे ब, आप ा पिव पादु कां चे, आप ा
िश े क ारीचे आिण परं परे चे आ ी ाणाप ाड जतन क .’’
‘‘वा राजे वा!’’ कवी कलश, जो ाजी, ाद िनराजी अशा सहका यां नी आनंद
आरो ा ठोक ा.
थोर ा महाराजां ा समोरच शपथ वाहावी तशा ओज ी श ां त राजे बोलले,
‘‘जा ंदीचं फूल सहज नखानं खुडावं तशी आमची मुंडी छाटली जाऊन एक
िनमा बनून जरी काळा ा पायावर वािहली गेली तरी बेह र, पण आपलं हे िहं दवी
 रा , स ा ी ा अंगर ावरील िह यामाणकां पे ा ल पटीनं मौ वान असलेले
हे गडिक े आ ी कोणा ाही हाती लागू दे णार नाही!!’’
शंभूराजे िनधाराने िसंहासनावर आ ढ झाले. ा णी रायगडा ा
बु जाबु जाव न तोफा धडाडू लाग ा. गे ा काही वषात नगारे असे झडले न ते.
हल ा अशा कडाड ा न ा. शंभूराजां वर दे वां ना हे वा वाटावा अशी पु वृ ी
झाली. येसूबाईं ा डो ां त आनंदा ू वाटले. धाकटे राजाराम, जानकीबाई, राजां चे
इ िम सारे सारे गलबलून गेले होते.
मं पठण, जयघोष, िवधी सारे काही एकाच वेळी यथासां ग सु होते.
आरं भीचे सोहळे उरक ावर नजराणे पेश झाले. ा सोह ास रामदास
ामींमाफत ां चे िश िदवाकर गोसावी हजर होते. ां नी ामीं ा वतीने संभाजी
महाराजां ना मंगल आशीवाद िदले. महाराजां नी ां ाकडे व े, जवाहीर दे ऊन
समथाचा ब मान केला. सोह ास संत तुकारामां चे िचरं जीव महादोबा आिण नारायण
महाराज उप थत होते. ा दोघां चा ब मान केला गेला. पररा ातले वकील आदराने
झुकले.
ते सोहळे आटोपताच शंभूराजे णाले, ‘‘काही िदवसां मागे आ ी एक िनणय
घेतला होता. बाळाजीपंत, अ ाजी आिण िहरोजीं ा घरावरील चौ ापहारे उठवले
होते. जनहो, आ ी थोर ा राजां ा काळातील ाच जु ा, अनुभवी मंडळीं ा
खां ां वर न ाने जबाबदा या सोपवणार आहोत!’’
राजां ा उ ारावर मंडपातील सनई आिण मंगल वा े खुषीने वाजली. बुजुगाचा
मान राख ाब ल वृ ां नी राजां ची खूप वाहवा केली. ितत ात डा ा बाजूला
िझरिझरीत पडदयाआडून थम बाळाजी आवजी िचटणीस, नंतर अ ाजी द ो,
िहरोजी, रा जी असे सरकारकून सभामंडपात एकामागोमाग एक येऊन उभे रािहले.
ां ा डो ावर ा कळी ा पग ा, पागोटी, उं ची व े, ग ातले र हार सारे
कसे िदमाखदार िदसत होते. ा सवानी थम शंभूराजां ना आिण नंतर उ ा
दरबाराला खुषीने मुजरा केला. ाबरोबर दरबारातील रयतेने राजां चा जयघोष केला.
शंभूराजां नी समाधानी मनाने सां िगतले, ‘‘मंडळी, गैरसमजाचे गढू ळ पाणी वा न
गेले आहे . आम ा मनात कोणताही िकंतु वा िक ष उरलेले नाही. सां गा, रा ाचे
िचटणीसपद आ ी कोणाला ावे?’’
दरबार िचडीचूप झाला का — ते ा शंभूराजे हसून बोलले, ‘‘एकिन ा आिण
सेवाभावाचे दु सरे नाव बाळाजीपंत िचटणीस यािशवाय अ काय असू शकते?’’
शंभूराजां ा ां जळ कथनाने सवाची मने भ न आली. मानाची व े दे ासाठी
ां नी िचटणीसां ना जवळ बोलावले. ते ा स िदत झाले ा िचटिणसां नी शंभूराजां चे
पाय धर ाचा य केला. मा राजां नी ां ना थोपवले. िप ाला िमठी मारावी तसा
ां चा कवळा भरला. मोरोपंतां नंतर ां चे िचरं जीव िनळोपंतां ना पेशवे करायचे, असा
िनणय राजां नी घेतला होताच. पण ाचबरोबर ां ाकडे क ाण आिण िभवंडी ा
सु ाचीही जोखीम सोपवायचा मनसुबा ां नी जाहीर केला. बाजूला उ ा असले ा
हं बीरराव मोिहतेमामां कडे शंभूराजां नी मो ा अिभमानाने पािहले. ते बोलले,
 ‘‘मदाचा पोवाडा मदानेच गावा णतात! ाच नीतीने मदाचे श ही
महामदानेच चालवायचे असते. तापराव गुजरां ा अविचत जा ानंतर मामां नी ते
पोलादी श िहं मतीने सां भाळले आहे . यापुढेही सेनापतीपदाचा भार हं बीरमामाच
सां भाळतील.’’
हं बीररावां ा पाठोपाठ ाद िनराजींना ायाधीशाची व े िमळाली. डबीर
जनादनपंत, तर दाना मोरे र पंिडतराव झाले. आबाजी सोनदे व सुरनवीस बनले,
तर वाकेनवीस द ाजीपंत झाले.
मघापासून कोप यात उभे असलेले ं द हाडापेराचे अ ाजी द ो मा
कावरे बावरे िदसू लागले होते. ां ा साव ा कपाळावर घमिबंदू गोळा झालेले.
ां ची नजर थर न ती. िच जागेवर न ते. अ ाजींकडे आपली शां त पण करारी
नजर टाकत शंभूराजे बोलले, ‘‘पंत, तुम ा हातापायां ा बे ा काढू न टाकायचा
अपराध आ ी क नये, असा आम ावर खूप दबाव होता. पण या न ा
राजवटीतही आपले थान मानाचेच राहील. रा ाचे मुजुमदार णून आ ी तुमची
मो ा आनंदानं िनयु ी करत आहोत.’’
मुजुमदारी िमळा ाचा उसना आनंद अ ाजी आप ा मुखावर दाखव ाचा
य करत होते. पण हातची सुरिनसी गे ाचे ां चे दु :ख काही लपता लपत न ते.
राजां नी आप ा सोयराबाई आिण धाराऊ ा दो ी मातां चा स ान केला. ां नी
कापूरहोळला खास घोडी पाठवून आप ा दू धआईला, वृ धाराऊ गाडना मु ाम
सोह ासाठी बोलावून घेतले होते. राजां नी आिण महाराणींनी धाराऊचा आिण ित ा
लेकरां चा खूप ब मान केला. आप ा ज भरा ा सेवकाचा– राया ा महाराचा
स ार करायलाही राजे िवसरले नाहीत.
शंभूराजां ची नजर समारं भात िशरोभागी असले ा दयासारं ग आिण
दौलतखानां कडे गेली. ां चे तुक प तीचे िनमुळते पण आकषक फेटे , अंगातले िहरवे
झगे, मदी भरले ा आखूड दा ा यामुळे ते मंडपात उठून िदसत होते. ां ा
शेजारीच कुरबाज मराठी पेहरावातील मायनाक भंडारी बसला होता. ा ितघां कडे
हसरी नजर फेकत शंभूराजे णाले,
‘‘उ ा आप ा रा ातले गडिक े सां भाळू न जगात झडा फडकावयाचा
असेल तर पा ावर रा करायला िशका, असे आमचे आबासाहे ब आ ां ला सां गत.
णूनच आमची दयादौलत सां भाळणा या आम ा बहादू र सेनानींना स ािनत करणं
हे आ ी आमचं कत समजतो!’’
ा ितघा दयावद ना मानव े िदली गेली.
राजां नी आप ा ित ी भिगनींचा आिण मे ां चा उं ची व े आिण अलंकार
दे ऊन गौरव केला. दरबाराकडे आपली नजर फेकत शंभूराजे बोलले,
‘‘एखा ा ी ा हाताम े आपलं कुटुं ब वा रा जरी िदलं तरी ा आप ा
कतृ ाची जादू कशी दाखवून दे तात, याचा आदश णजे आम ा िजजाऊ
आजीसाहे ब हो ा. ां नी िशवरायां ना घडवलं. िशवरायां नी िहं दवी रा िनमाण
केलं. कतृ वान पु षां ा मुकुटातला कौ ुभमणी णजे ाची भाया!’’ शंभूराजां नी
आपली नजर जे ा महाराणी येसूबाईंकडे वळवली, ते ा दरबाराला अतीव आनंद
झाला. राजे बोलले, ‘‘श ूचा मुकाबला कर ासाठी आ ां ला नेहमीच अ धानां सह
ब याच वेळा मोिहमेवर जावं लागतं. णूनच आम ा मुलकी कारभाराची सू ं आ ी
महाराणी येसूबाईं ा हाती सोपवत आहोत. ही सुवणमु ा आिण ावरील ‘ ी सखी
रा ी जयती’ हा श लेख हीच महाराणीं ा ओळखीची िनशाणी बनून राहील.’’
ितकडे होळी ा माळावर अखंड दि णावाटप आिण दानधम सु होता.
िहं दु थान ा कानाकोप यां तून आलेले भटिभ ुक ितथे गद करत होते. राजां नीही
दरबारात खूप दानधम केला. ते बोलले, ‘‘आमचे आबासाहे ब हे दु िनयेतले सवात मोठे
र पारखी असावेत. णून तर ां नी अगिणत ा ा खाते यात लोळणा या भ ा
भ ा सरं जामदारां ना बाजूला फेकले आिण तानाजी, येसाजी, मुरारबाजी, दौलतखान,
दयासारं ग अशा सामा जनां ना संधी िदली. ाम े राजां चाही गौरव झाला. आ ीही
आम ा एका अ ंत िन ावान रा सेवकाचा इथे स ान करतो आहोत. ानं
कधी आम ाकडे ा ाचंही पद मािगतलं नाही, ा आम ा कवी कलशां ना आ ी
‘छं दोगामा ’ हा िकताब दे तो आहोत आिण ां चा आम ा अ धानां म े
समावेशही करीत आहोत.’’
ा उं ची व ां नी आिण आभूषणां नी कवी कलश कृतकृ झाले. येसूबाईं ा
पाठीशी उ ा असले ा ां ा धमप ीला– तेजसबाईंना अ ू आवरले नाहीत.
शंभूराजे पुढे सां गू लागले, ‘‘किवराजां चा हा िकताब का छं दाशी संल आहे .
का ां तातील आमची मुशािफरी असो, आखा ातील म िगरी असो वा रण–
मैदानावरील तलवारबाजी असो, िजथे ितथे आमचे हे े िम आम ा मदतीसाठी
पुढे धावतात, धावतील.’’
शंभूराजां ा ा बोलाबरोबर किवराज पु ा एकदा उठून उभे रािहले. राजां पुढे
न पणे झुकत बोलले, ‘‘राजे, आप ा िजरे टोपावरील मो ा ा लहडीस आ ी
जरासाही उणेपणा येऊ दे णार नाही. मरते दम तक साथ क !’’
िहं दवी रा ा ा दु स या छ पतीं ा रा ािभषेकाचा मंगल सोहळा थाटात
पार पडला. गडावर लाखा न अिधक लोक मौजूद होते. खाली उतर ासाठी परतीची
एकच अ ं द वाट. ामुळे ितथे मोठी झुंबड गद उडाली. होळी ा माळावर दि णा
िमळिव ासाठीही खूप चगराचगरी झाली. खास बां धून घेतले ा लकडकोटां ची
व थाही मोडून पडली. एकाच वेळी हजारो भटिभ ुकां नी पुढे धाव घेतली. खूप
ड माजली. ा चगराचगरीम े ास कोंडून दोनशे न अिधक िभ ुक मरण
पावले.
गद ा महारापुरामुळे परती ा वाटे वरही खूप रे टारे टी झाली. साहिजकच
अफवां नाही ऊत येत होता. ां ना लाभ झाला नाही, ां चे तळतळाट आिण शाप
तर मोठे च होते. ासलेली मंडळी आपापसात बडबडत होती,
‘‘कसले आिण दि णा घेऊन बसला आहात? आता रायगडाचा क ा ा
क ी कलुशानेच घेतला आहे . तुम ा वा ास काय येणार घंटा?’’
‘‘ ा पापी कलुशाचं चां गलं होणार नाही. उगाचच गद क न माणसं मारली ा
नराधमानं.’’
वाटे त कवी कलशां चा आिण ां ा कनोज मुलखाचा उ ार चालला होता. एक
शा ी तावातावाने सां गत होते, ‘‘पटलं ना आता तु ां ला. अहो, ही चगराचगरी आिण
नरबळी हा ा दु कलुशानेच घडवून आणलेला घातपात! त ल चौदाशे माणसं
आिण चार हजार मढरं कापली हो ा नराधमानं!’’
‘‘ती हो कशासाठी?’’
‘‘अशा पोरकटासार ा काय शंका िवचारता? ा कलुशाचे ि यतम शंभूराजे
िसंहासनाधीश झाले ना. णूनच ा चां डाळ, शा पंथी कलुशाचा हा घातकी कावा!
ा ा मते जेवढे नरबळी होतील, मढरं ाणास मुकतील, तेवढे श ू नाश पावतील!’’
माणसे गद ने आिण अितउ ाहाने ाणास मुकली होती. खापर मा कवी
कलशां ा माथी फुटत होते.

४.
शंभूराजां ा खाजगीकडे ां ची काही िजवलग मंडळी गोळा झाली होती.
म रा ी उिशरापयत मेजवानी सु होती. ाम े बाळाजी िचटणीस, ाळोजी
घोरपडे , कोंडाजी फजदबाबा अशा बुजुगाबरोबर कवी कलश, कृ ाजी कंक,
िनळोपंत पेशवे अशी त ण मंडळीही होती. सारे काही िनिव पार पड ाचे समाधान
हं बीरमामां ना खूप होते.
भोजने आटोपत आली. पाणके, शागीद, वाढपी बाजूला झाले. महाला ा माग ा
आगाशीम े म रा ी खाशी मंडळी एक आली. हं बीरमामां ना शंभूराजे बोलले,
‘‘हं बीरमामा, संपला एकदाचा रा ािभषेकाचा सोहळा. आता ा संगाची आठवण
णून एखादे िशलंगणाचे सोने लुटूया.’’
‘‘बेशक शंभूराजे! तशी तयारी आ ी आधीपासून ठे वली आहे .’’ हं बीरराव खुषीने
सां गू लागले, ‘‘शहापूरजवळ ा आप ा मा ली ा बला िक ात खूप रसदे चा
आिण दा गो ाचा साठा आ ी क न ठे वला आहे च. पण आज दु पारीच दू तां नी
ताजी खबर आणली. िक ातली पथकं नािशक-बागलाणकडची वाटसु ा चालू
लागली आहे त. आपण सां िगत ा माणे पावसाळा संप ापासूनच ा मुलखात
आ ी ज त तयारी ठे वली होती.’’
‘‘तेच सां गतो हं बीरमामा, आबासाहे बां ा काळात घाटावरील िसंहगड-राजगड
तापगडाने खूप नाव कमावलं. आता आम ा कारिकद त नािशक-बागलाणकडील
सा े र, अिहवंत, रामशेज आिण ंबके रनेही नवा इितहास घडवायला हवा!’’
बोलता बोलता शंभूराजे झाले. आपला खालचा पातळ ओठ दाबत आिण
हाता ा मुठी वळत ते बोलले, ‘‘तो औरं ा महारा ावर चालून येणार अशा वाता
आहे त न े ? येऊ ा. आरं भीलाच ाला असा मुहतोड जबाब ा की— ’’
हं बीरमामा हसून णाले, ‘‘शंभूराजे, राजाचा रा ािभषेक णजे ाचे धरतीशी
ल !’’
 ‘‘होऽ, तो सारा धािमकिवधींचाच भाग आहे .’’
‘‘बाकी काही नाही. पण सहज याद आली. मारवाडया ा पोरा ा ल ात
मुला ा मामाने खूप खच क न वरकड भेटी ाय ा असतात. या मानपानाला
‘मामेरा’ णतात. तुम ा या िववाहािनिम ानं आ ीबी ब ळ ‘मामेरा’ ावा
णतो.’’
‘‘पण मामासाहे ब आपली िदशा तरी कळू ा.’’
‘‘सुरतऽऽ!’’ हं बीरमामा हळू आवाजात पण सवाना ऐकू जाईल अशा बेतानं
बोलले.
“ितस यां दा सुरतेची लूटऽऽ?’’ सवानी एकदम िवचारले.
‘‘होऽ का नाही? अजून खूप आहे ितथं.’’
सूरते ा मोिहमेची अिधक चचा क नका. श ूला गाफील ठे वून कारभार उरकू
अशी भाषा झाली. पण रायगडावर ा न ा संक त गो ीची खबर अनेकां ना
समजली होती.

जगदी रा ा मंिदरातील पूजा आटोपायला रा ी बराच उशीर झाला. परं तु

एकदाचे अ ाजी द ो आिण िहरोजी फजद दे वाला चां दीचे मुखवटे अपण क न
मोकळे झाले. गे ा काही मिह ां पूवा राजबंदी णून ते रायगड चढत होते, ते ा
एक एक पाऊल पुढे टाकताना आपण फाशी ा त ाव नच चाल ाचा ां ना भास
होत होता. पण जर बचावलो, तर ाला चां दीचे मुखवटे वा , असा नवस ते
जगदी राला बोलले होते. ां चा जीव तर बचावला होताच, पण वर सारे गु े माफ
क न शंभूराजां नी पु ा ां ची अ धानां म े वण लावली होती.
पूजाअचा एकदाची संपली. सेवक, खदमतगारां ना रा जी सोमनाथां नी पुढे
जावयास सां िगतले. अ ाजी आिण रा जी सोमनाथ यां ा पाल ा आिण िहरोजींचा
घोडा ा णवाडीजवळ थां बला. दे व दे व क न माघारी येताना काशीपंिडतां नी ा
खाशां ना भोजनाचे आमं ण िदले होते. रा ािभषेका ा िनिम ाने खास गो ातील
िडचोलीतून ितथले सुभेदार मोरो दादाजी आले होते. ां नी येता येता महाडातून चां दीचे
मुखवटे आणले. ामुळे अ ाजी आिण मंडळींना खरे दीसाठी उगाच धावाधाव
करावी लागली नाही.
भोजने आटोपली. काशीपंतां ा पडवीला मंडळी म रा ी ग ाट ा करायला
बसली. ा वळणाव न पुढे रायगडचा बालेिक ा, ितथली राजगृहे आिण पाठी–
मागचे अ धानां चे वाडे िदसत होते. रा ािभषेकाची रोषणाई अजून सु च होती.
राजगृहाचा सारा प रसरच लखलखून गेला होता.
थो ा वेळाने ा रोषणाईकडे च ल वेधत रा जी बोलले, ‘‘िहरोजी, पेश ां ा
वा ा ा थो ा डावीकडचा तो आरास केलेला वाडा बिघतलात? सां गा कोणाचा!’’
‘‘शंभूराजां नीच बां धला आहे हो. पण त:साठी न े , ि जभाषापंिडत, शा -
े किवराज कलुशा क ींसाठी बरे !’’
िहरोजी कसनुसा चेहरा करत बोलले, ‘‘जाऊ दे रे रा जी! िम िम ाचं िहत
पाहणारच.’’
‘‘अरे रे िहरोजी! तुम ा ा थंडगार र ाचा आ ां ला खूप राग येतो. तुमचं शरीर
कशाचं बनलं आहं – शेणाचं की मेणाचं?’’
‘‘काय झालं?’’
‘‘िम िम ाचं पाहणारच हो! पा दे – पण पुत ाने काकाचं पाहायला नको का?
कसे का असेना, आपण शहाजीराजां ची अनौरस संतती असाल हो, पण ना ाने
थोर ा राजां चे बंधू आिण संभाचे चुलतेच आहात ना!’’
‘‘जाऊ दे रे रा जी–’’
‘‘कशासाठी जाऊ दे ? कोण कुठ ा जातीचा गंगेकाठा न आलेला तो भडभुंजा.
ा ासाठी शंभूराजां नी वा ाची व था करावी; आिण त: ा चुल ां ना–
िहरोजीपंतां ना ठे वायचं होळी ा माळापलीकडे एका दु मजली सामा हवेलीम े? हा
काय ाय झाला?’’
मघापासून चूप बसलेले अ ाजी हसत हसत बोलले, ‘‘ग ा िहरोजी, तुझी
कामिगरी डो ाआड कर ासारखी आहे का? आ ा न थोरले महाराज बाहे र
पडले, ते ा ां नी त:चं सोंग वठव ासाठी तुला ां ा िबछायतीत िनजवलं.
केवढा धोका होता रे ! मुडदाच पडायचा ते ा तुझा! आिण ा कामिगरीसाठी ही
बि सी-?’’
िहरोजींचे म क आता गरग लागले होते. ां नी पु ातला म ाचा ाला
झट ात रचवला. मो ाने िशंकत ते बोलले,
‘‘कसे का असेना, पण खिजना पळवायचा आम ाकडून गु ा घडला होता.
शंभूबाळ मो ा काळजाचे! आमची चूक ां नी पदरात घेतलीच ना?’’
‘‘खरं आहे ! आ ी णतो, पळवला खिजना! पण कोणाचा खिजना? एक ा
शंभूराजां चा? भोळसट िहरोजी, काय ानं बघायचं तर ात तुझीही अधीं वाटणी
आहे !’’
रा जी आिण अ ाजीं ा फुलावणीने िहरोजीसार ा ल री ग ाचे म क
अगदी ग झाले. म ाचे चषक घोटीत मोरो दादाजी समवेत आलेले र ािगरी,
दे वगडचे कारकून गळा काढू न जवळ जवळ रडूच लागले,
‘‘अ ाजी, तु ां ला सुरिनसी नाका न शंभूराजां नी खूप मोठा गु ा केला आहे ’’
‘‘आ ी आता कोणा ा तोंडाकडे बघायचं? िहशोबात हजारपाचशे होनां चा घोळ
झाला तरी अ ाजी आपण सां भाळू न घेत होता.’’
‘‘हो. आता राजधानीत आमचा ाता कुठं रािहला आहे ? काहीही करा, पण पंत,
हे िदवस बदलायलाच हवेत.’’
अ ाजींना पु ा न िमळाले ा सुरिनसीची िश ां नी आठवण क न िदली. तसे
अ ाजी द ो हवालिदल झाले. अितशय कडवट सुरात ते बोलले,
‘‘आजकाल इथे ायनीतीची कशाकशाची चाड रािहली नाही. पुरा ािनशी
बोलतो. पाहा तपासून. सां गा, काितक शु स मी, शके सोळाशे एक ा िदवशी
आम ा िहं दवी रा ाचे हे दु सरे छ पती कुठे गेले होते?
 ‘‘कुठे ?’’
“केळशी ा याकूब फिकरबाबा ा मठात! ा ा पायावर लोटां गण
घालायला.’’
‘‘ ात काय नवं? हा फकीर आप ा िशवाजीराजां चाही गु होता! महाराजही
ितथे अनेकदा–’’
‘‘िहरोजी! अरे गुलामा! कुठे तो महा तापी िशवाजी आिण कुठे हे शंभूसंकट?
कोणाची कुठं , कशी तुलना करतोस? ग ा िहरोजी, वाईट बोलू नये णतात. पण
जोपयत हा गिव , बदफैली राजा आिण ाचा कु धान कलुशा हे दोन समंध
रायगडावर िजवंत आहे त, तोवर आ ासार ा इमानी सेवकां ची दु िनया नाही.
आम ा दे शधमावरचे हे शा संकट एकदा बुडाले, णून सुतक ते कोणाला येणार
रे ?’’
标
 ९.

गैरवाका

१.

आ ा आिण िद ीनंतर बु हाणपूर ही मोगलां ची ितसरी खरीखुरी वैभवनगरी

होती. ते दि णेचे वेश ार असून ितची म युगीन िहं दु थानातली सवात मोठी
बाजारपेठ णून ाती होती. हे ल री हालचाली ा ीने अ ंत मो ाचे िठकाण
होते. ामुळे बु हाणपूरचा सुभेदार श तो पातशहा ा नातलगां पैकी नेमला जायचा.
खानजहान बहादू रखान कोक ाश हा औरं गजेबाचा दू धभाऊ होता. णूनच ाची
इथे जबाबदारी ा पदावर नेमणूक झाली होती. बु हाणपुरातूनच दि णेवर कूमत
ठे वता येत होती.
तापी नदी ा काठावर वसलेली ही ऐ यनगरी ा सायंकाळीही रोज ासारखी
आनंदात आिण िवलासात म गुल होती. नदी ा बाजूने अनेक सुंदर वाडे , भ
राज ासाद, ापा यां ा मोठमो ा पे ा, मदरसा उ ा हो ा. शहरा ा म े उं च
आिण बळकट मनो याची जामा मशीद खडी होती.
बहादू रखान कोक ाश आप ा पुत ा ा शादी ा िनिम ाने चारच
िदवसां मागे औरं गाबादला िनघून गेला होता. ाचा इवाही है ाबाद ा नबाबाचा भाऊ
होता. बाराती गोवळकों ा न बडी धूमधाम माजवत येणार होते. ापुढे आपली
शानशौकत कमी पडू नये, णून उताव ा बहादू रखानाने खूप काळजी घेतली होती.
बु हाणपूरला ठाणबंद असले ा आप ा आठ हजार फौजेपैकी तीन हजाराचे दल
घेऊन तो औरं गाबादे कडे रवाना झाला होता. शाही शादीम े बाब दाखव ासाठीच
ाने फौज सोबत नेली होती. ा ा माघारी नायब सुभेदार काकरखान आज नगरीचा
ख या अथ मािलक होता. शहराम े जागोजाग मशालजींनी िदवे पेटवायला सु वात
केली होती. तापी ा पा ावर उमटणारे तरं ग रा ी ा अंधाराम े लु होऊ लागले
होते.
शहराभोवती चंड मोठी कुसाची िभंत होती. ितला लागूनच अलीकड ा काही
वषाम े वसाहती वाढू न नवीन पुरे तयार झाले होते. नबाबपुरा, करणपुरा, शहाजहान-
पुरा, खुरमपुरा असे सतरा पुरे होते. पण ा सव पु याम े बहादू रपुरा हा तागडी–
चोपडीचा पुरा णून ओळखला जायचा. सुरत आिण है ाबादसारखे बहादू रपु यातही
अनेक ीमंत ापारी होते. तेथे रे शीम, मलमल, सोनेचां दी आिण कलाबूतीम े
को वधी पयां ची उलाढाल होत असे.
वैभवाने नटले ा बुहाणपूरनगरीची ती ३० जानेवारी १६८१ ची ित ीसां ज वर वर
नेहमीसारखीच भासत होती. नायब सुभेदार काकरखान अफगाणने सायंकाळचा
नमाज पढला. ाने अलीकडे िहं दू रयतेशी घेतले ा वाकडे पणामुळे तो अनेकां ा
रोषाचा धनी झाला होता. ामुळेच दोनशे श धारी सैिनक ा ा वा ाबाहे रच खडे
होते.
आजची दु पार खूप घटनामय णायची. बाजू ा सुरते न ितथ ा ठाणेदाराचे
हरकारे धावत आले होते. गे ा दोन िदवसां पासून सुरते ा आजूबाजू ा जंगला–
म े तेथील गावक यां नी अनेक मराठा घोडे ार बिघतले होते. ामुळे कोण ाही
णी सुरतेवर मरा ां चा हमला होऊ शकतो, या श तेनं ितथली रयत खूप भयभीत
झाली होती. िवशेषत: परदे शी वखारवाले आिण ापारी तर भीतीने अ रश: गारठून
गेले होते. या आधी वीस वषापूव िशवाजीने पिह ां दा आिण बारा वषापूव दु स यां दा
सूरत लुटून फ केली होती. आता बरोबर बारा वषाने ाचा पु संभाजी सुरत
लुटणार, या केवळ क नेनेच सवाना ड डी भरली होती!
सुरते ा ठाणेदाराने बु हाणपुराकडे असेल ती सव फौज ता ाळ पाठवा; अशी
अज केली होती. सुरते ा दु स या लुटीनंतर ा शहराभोवती तीन पु ष उं चीचा मोठा
कोट बां धला गेला होता. आव कतेपे ा जादा फौज ितथे ठाणबंद होती.पण
मरा ां ा आ मणा ा भीतीने ितथे केवळ पळापळ सु होती. तो खिलता ा
होताच काकरखान वैतागून बोलला, ‘‘अशा मो ा ा व ाला शादीज म े गुंतायची
आम ा बहादू रखान साहे बां ना काय ज रत होती?’’
काकरखानाने आप ा सहका यां शी चचा केली आिण फ एक हजाराची फौज
सोडून उरलेली चार हजार फौज व ां ासोबत बडा दा खाना सुरतेकडे दु पारीच
धाडून िदला. सायंकाळ ा आधीच सारी पथके ा पंच ोशीतून िदसेनाशी झाली
होती. काकरखानाने नमाजाची चादर गुंडाळली. तेव ात चारपाच जासूदां ची घोडी
ा ा वा ाला िभडली. बाहे र बािलं ाजवळ आपली जनावरे कशीबशी थां बवत
घोडे ारां नी खाली उ ा घेत ा. ते धूम पळत, घामाघूम अंगाने काकरखानाला
येऊन िभडले, ‘‘ जूर ऽ ऽ जूर ऽ ऽ मरग े बु हाणपुरावर चालून आले. मरग ोंने
धावा बोलाऽ जूर ऽऽ—’’
“ ा बकते हो? मरग े और बु हाणपूरपर? पागलो ऽ ां चा तर मकसद सुरत
हा होता—’’ काफरखान च ावला. ाने सुरई तोंडी लावून घटघटा पाणी घोटले. डोळे
िमटू न अ ाचा धावा केला आिण लगेच ितकारासाठी िस होत तो णाला,
‘‘मरग ां चा िसपाहसालार कोण आहे ? तो संभा तर इत ा दू र येऊ शकत नाही.
प ं चगाही कैसा? पंधरा िदवस पहले तो रायगडावर होता. दु ाराजा बनून त: ा
त पोशीची मजा लुटत होता.’’
 ‘‘िकसी भी हालत पे वो नही आ सकता. सडया घो ाव न रातिदन धाव घेतली
तरी ाला इकडे यायला िकमान पाचसहा िदवस लागतील...’’ शेजारीच उभे असलेले
एक मौलवीसाहे ब बोलले.
काकरखान आिण मंडळींना ती खबर खरी वाटे ना. पण जासुदां चे भयभीत चेहरे
बघून ां ची बोलती बंद झाली. नगरातले काही बडे ापारीही तेथे ता ाळ गोळा
झाले. मराठे बु हाणपुरावर खरे च चालून आले तर काय होईल, या िवचाराने सवा ा
तोंडचे पाणी पळाले. ती खबर बाहे र ा ग ीमोह ाम े झाली आिण सव भीतीचे
वातावरण पसरले. तेव ात आणखी तीन जासूद तेथे धावत आले. ते ताजी खबर सां गू
लागले, ‘‘येथून तीन कोसावर जंगलझाडीचा आसरा घेऊन मरग े गुपचूप येऊन
मु ाम क न रािहलेत. सोबत बडी फौज आहे . हं बीरमामा नावाचा ां चा ब त बडा
हटे ला िसपाहसालार सोबत आहे .’’
‘‘आिण फौज?’’
‘‘असेल पंधरासतरा हजार.’’
‘‘या अ ा ऽऽ!!’’ काकरखानाला भोवळ आ ासारखे झाले.
तो भयचकीत होऊन इकडे ितकडे पा लागला. िन ी फौज घेऊन शादीकडे
गे ाब ल एकीकडे बहादू रखानाला लाखोली वा लागला, तर दु सरीकडे हातची
फौज आपण उगाच सुरतेकडे कशासाठी पाठवली णून त:ला दोष दे ऊ लागला!
तो चरफडत गरजला, ‘‘ये मरग े तो पुरे िनक है और हमारे जासूद बेवकूफ!
सुरतेचं नाटक रचून ा बदमाष औलादीनं बु हाणपूर सफाचट करायचं ठरवलं आहे
तर! ा िशवाजीपे ा ाचा लौंडा संभा महाबदमाष िनघाला ऽ!’’
“ ा बतलादू जूर, ा नादान लोगां ा चाली इत ा खुिफया आहे त णून
सां गू! ा है वानां नी दु पारीच माग ा जंगलात खाना तयार केला. ती गाठोडी घेऊन ते
रा ीचेच जवळपास ा झाडीत येऊन दबून बसले आहे त. ां चा तळ एवढा मोठा
आहे , पण ा तळावर एकही चु ा पेटलेला िदसणार नाही. सारं कसं गुपचूप—’’
‘‘इतनाही नही जूर,’’ ितसरा जासूद सां गू लागला, ‘‘ ा खूब खोपडीवा ा
हं बीरमामानं काय करावं? आजूबाजू ा गावात ानं कु ां पुढे िशजले ा मुग चे
टु कडे टाकले. कु ां ना नादी लावून लगेच बाणानं वा सो ानं मा न टाकलं!’’
‘‘इसकी वजह?’’
‘‘कु ां नी ऐनवेळी क ा क नये— गावं जागवू नयेत णून.’’
‘‘मरग यां चा मकसद तरी काय आहे ?’’ बडा ापारी बाबरखान आ ावाले
िवचा लागला.
‘‘दु सरा काय असू शकतो?’’ काकरखानाची तां बूस मु ा काळीिठ र पडली.
तो दातओठ खात बोलला, ‘‘बु हाणपुरावर ज ी हमला करायचा ां चा इरादा
िदसतो!’’
‘‘ज ी न े जूर, उ ा सकाळी सूरजची िकरणं उगवाय ा आधी
बु हाणपुरावर क ा जमवायचा ां चा बेत आहे .’’
काकरखाना ा सदरे वर बैठक सु झाली. शहरातले बडे ापारी,
मु ामौलवी, खानदानी मुसलमान सारे एक आले. गावावर थंडीची मोठी लाट यावी
आिण अंगाम े ड डी भरावी, तशी सवाची अव था झाली होती. अनेकजण रडू
लागले. आपसात बोलू लागले, ‘‘मत भूलो ऽ! संभा ा बापानं िशवानं सुरत दोन वखत
लुटली होती. ते ा ती पुरी नंगी केली होती. एकदा आपलंही शहर सफाचाट केलं की
ते पु ा खडं राहणार नाही. कुछ भी करो, लेिकन हमे बचाओ ऽ ऽ’’
काही ापा यां ना दम धरवेना. ापारी, अडते, सोनार इतके घाबरले, की ां नी
सरळ मोहरां ा थै ा काकरखाना ा पायावर ओत ा. ाचे पाय ध न ते हमसून
हमसून रडू लागले, ‘‘कुछ भी करो सरदार, लेकीन हमे बचाईये!... हमे बचाइये!...’’
काकरखान िदसायला काटक, इषबाज आिण लढाऊ वृ ीचा होता. णून तर िजिझया
करा ा वसुलीसाठी औरं गजेबाने ाचीच खास नेमणूक केली होती. ाने ता ाळ
फौजदाराला बोलावले. आप ा ल री तयारीचा अंदाज घेतला. फ एक हजाराची
फौज बु हाणपुराम े होती. तेव ा बळावर एवढे मोठे शहर कसे वाचवायचे? साराच
गोंधळ होता. आप ा वा ात जमले ा नगरवासीयां समोर काकरखान िहं मतीने
उभा रािहला. ाने सां िगतले, ‘‘बचावासाठी आम ाजवळ खूप थोडी फौज आहे .
ापारी पे ां कडे तुमचे जे िनजी हजारभर रखवालदार आहे त. ा सवाना झाडून
मा ा सोबतीला ा. मै इतनाही कहता ँ , की म मर िमटू ं गा, लेिकन बु हाणपूर
बचाऊंगा ऽ!’’
काकरखान सवाना बुडणारी नाव वाचवणा या िहं मतबाज नावा ासारखा
वाटला. खाजगी रखवालदार आिण पहारे करी िमळू न दीड हजाराची गैरसरकारी फौज
गोळा झाली. तसे काकरखानाला ु रण चढले. ा ा धम ा पेट ा. दातओठ खात
तो बोलला, ‘‘चला ऽ उठा. आता मरा ां ची राह बघत बसायचा बेवकूफपणा तरी
कशासाठी करायचा?’’
‘‘आपला इरादा तरी काय सरदार?’’ बाकी ां नी िवचारले.
‘‘पहाटे आ मण करायचं णून मरग े आता गाढ झोपले असतील. आपण
थोडीशी िहं मत बां धू. धाडसानं लपतछपत जाऊ आिण आज रा ीचाच ां ा तळावर
हमला चढवू. आगी लावून ां चे डे रेदां डे जाळू . ा शैतानां ना झोपेतच क क .’’
‘‘वा ऽ बहोत खूब ऽऽ!’’ जमलेला जमाव चेकाळला.
म रा ी बु हाणपूर ा कुसाचा मु दरवाजा कुरकुरला. पाठोपाठ एक हजार
घोडा आिण दीड हजार बुणगा ा दरवाजातून िहं मतीने बाहे र पडला. सवात पुढे
काकरखानाचा घोडा धावत होता. सलामीचा जमाव पाचसहाशे पावले पुढे गेला. वाटे त
एक िनकामी खंदक होता. कधीकाळी शहरा ा संर णासाठी ात लाकडे पेटवली
जायची. तो खंदक एकदा पार केला की फौज माग लागणार होती.
कसेबसे सलामीचे पाचसहाशेजण घेऊन काकरखान ा अंधा या खंदका ा
तोंडाशी आला. आजूबाजूला काही तरी खसखस ासारखे झाले आिण लगेचच
खंदकाला हजार िज ा फुट ा. तेथे आत दबून बसलेली मराठा घोडी खंकाळत
बाहे र पडली. ‘‘हर ऽ हर ऽ ऽ महादे व ऽऽ!’’, ‘‘िशवाजी महाराज की जय!’’, ‘‘संभाजी
महाराज की जय ऽऽ!’’ एकच क ोळ उठला. आजूबाजू ा अंधारातही दू रवर
लपलेली चार हजार घोडी पुढे धावली. बु हाणपुरवासीयां ना डो ां पुढे मरण िदसले.
मराठे ‘‘हाणा ऽ ऽ हाणा ऽऽ’’, ‘‘तोडा ऽ झोडा’’ क न चेकाळू न ां ा अंगावर धावू
लागले. ाम े सवात पुढे संभाजीराजां चा पां ढ या रं गाचा घोडा होता. शंभूराजां नी
डो ावर लोखंडी िशर ाण, अंगाम े पोलादी जाळीचा सदरा घातला होता. ‘‘चला ऽ
ऽ हाणा ऽ ऽ मारा ऽ ऽ’’ ते मो ानं गजत घोडा पुढे फेकत होते. ां ा हातातली
भवानी तलवार गर गर िफरत होती. ारीची कणसे सहज काटावीत, तसे ते समोर ा
गिनमां ा मुं ा उडवत होते.
राजां ा सोबत जंग खेळायचे भा लाभ ाने ां ा साथीदारां नाही खूप चेव
चढला होता. ते हटातटाने घोडी पुढे घालत होते. पळणा या बु हाणपुरी घो ां ा
अंगावर मराठा घोडी आदळत होती. र ा ा िचळकां ा उडत हो ा. महापुरा ा
लों ासारखा मरा ां चा लोंढा बु हाणपुरी फौजेचा पाठलाग करीत होता. कसाबसा
जीव बचावत काकरखान कुसा ा िभंतीं ा आत गेला. तोवर ा ा चारपाचशे
घोडे ारां चा मुडदा पडला होता. अनेक जखमी माणसंजनावरं वाटे त टाचा घासत
होती. वेदनेनं ओरडत होती, ‘‘अ ा ऽ खुदा ऽ ऽ’’ क न हातपाय झाडत होती.
थोडीशी िमळाली. तसा काकरखानाने धाडस क न आतून महादरवाजाचा
अडसर लावला. ाचे सोबती दरवाजा आतून दाबून ध लागले. र ण क लागले.
बु हाणपुर ा ऐ याचा पुरा नकाशा शंभूराजां ा मदू म े घ बसलेला होता.
ामुळेच काकरखानाचा पाठलाग न करता दरवाजावर घोडा न घालताच ां नी
आपले मदम जनावर रोखले. तेव ात घोडा उडवत कवी कलश राजां ा जवळ
येऊन पोचले. िदवटी ा उजेडात ां नी राजां ना बु हाणपुरचा क ा नकाशा
दाखवला. ाव न खातरजमेसाठी पु ा एकदा डोळे िफरवत शंभूराजे णाले, ‘‘
आपली दोनतीनशे पोरं इथं दरवाजावर िभडवा. लढाईचं नाटक चालूच ठे वा. बाकी
सारे या समोर ा वाटे नं ा बहादू रपु याकडे चला. ानं खचाखच भरले ा
ितजो या आिण संदुकी ितकडे च आहे त. चलाऽ, रा ीचीच दु कानं फोडायला सु वात
करा.’’
‘‘जसा कूम, राजन!’’
‘‘आिण हो! कोणाही ीला, पोरासोरां ना हात लावू नका. एकूण मनु ह ा
टाळा. मा हाती श घेऊन कोणी अंगावर सरसावून येत असेल, तर ाला लगेचच
अ ान दाखवा.’’

२.
झोपेतसु ा जागे रा न सेनापतीने आपला रणधम जागवायचा असतो. हं बीर–
मामां ची फौज ा जंगलरानात िवसावा घेत होती. मा मामा आप ा गोटात जागेच
होते. शेकोटीची धग अंगावर घेत म रा उलटायची वाट बघत होते. ितत ात
दू रव न, बु हाणपूर ा अंगाने ‘‘हर हर महादे व ऽऽ’’, ‘‘संभाजी महाराज की जय
ऽऽ’’, ‘‘िशवाजी महाराज की जय ऽऽ’’ अशा आरो ा ऐकू येऊ लाग ा. ाबरोबर
हं बीरमामा झटकन उठले. खां ावर घोंग ाची भाळ मा न, कावरे बावरे होऊन
पटकन गोटाबाहे र आले. ितकडून येणा या जोरकस रणगजनां चा आवाज वाढतच
होता. तसे हाताम े भालेतलवारी घेऊन ा तळावरचे ारराऊत धावत पळत
हं बीररावां ा गोटाकडे आले.
सभोवती जमले ा मराठा वीरां ा फुरफुर ा उ ाहाकडे बघत हं बीरराव
णाले, ‘‘उगाच गडबड नका क . ा फस ा घोषणा दु ना ा आहे त. आप ा
आगमनाची ां ना न ीच चा ल लागलीय. णूनच ते काही तरी शारीचा डाव
खेळताहे त’’ तलवारी ान झा ा. हं बीरमामां ा भोवती सवजण तसेच खोळं बून उभे
रािहले. इत ात पलीकडून घो ां ा टापां चा जोरकस आवाज आला. पाठोपाठ
ग ी ा पथकातली बारा घोडी गोटाबाहे र येऊन उभी रािहली. ार लां बूनच
मोठमो ानं ओरडत आले, ‘‘मामासाहे ब ऽ मामासाहे ब ऽऽ, शंभूराजे! आपले
शंभूराजे ऽऽ!!’’
‘‘शंभूराजे? कुठं , कसं, कसं येतील शंभूराजं?’’ मामां नी च ावून िवचारलं.
‘‘आ ी त: ा डो ां नी बघून आलो. शंभूराजां नी ितकडं बु हाणपुरावर
ह ाबी चढवलाय.’’
‘‘होय मामा. राजां ा बरोबर आले ा दोघा घोडे ारां कडून कळलं.
शंभूराजां नी पाच िदवस, पाच रातीची दौड केली. चार हजार घोडी घेऊन
रायगडापासनं इत ा लां बचा प ा गाठलाय मामा!’’ दु सरा सां गू लागला.
ती गो ऐकताच हं बीररावां ा अंगावर काटा शहारला. ां ा िमशा आिण
क ाचे केस फुलार ासारखे िदसू लागले, ‘‘हर ऽ हर ऽ ऽ महादे व ऽ ऽ’’ चा
जयघोष करीत दु स याच णी ती पंधरा हजार घोडी बु हाणपूर ा िदशेनं झेपावत पुढे
गेली. रा ी ाच फौजेला फौजा िमळा ा. बहादू रपुरा लुटायला सु वात झाली.
दु काना ा फ ा फुट ा. ितजो यां वर घण पडू लागले. तळघरां ा भुयारी वाटा
खु ा होऊ लाग ा.
शंभूराजे आिण हं बीररावां नी संपूण प रसराची नाकेबंदी केली. जु ा बु हाणपूर
गावाभोवती कमलढाऊ पोरे झुंजत ठे वली. ितकडे यु ाचे नाटक सु होते.
करणपु या-म े अनेक शीख सरदार होते. ते मोगलां ना िमळ ाची श ता होती. ती
खबर कळताच मरा ां नी करणपुरा वेढला. शीख सरदारां ना िन:श केले.
शंभूराजां नी शहराभोवती ग ी ा पथकाचे मोठे कडे पेरले होते. बु हाणपूर ा
घा ाची वाता बाहे र जाऊ नये, याची ते परोपरीने काळजी घेत होते.
ा लुटीम े अनेक जुने वीर होते. कोणी बारा वषापूव , तर कोणी वीस वषामागे
िशवरायां समवेत सुरत लुटली होती. तशीच यथे लूट इथे िमळत होती. नबबापुरा,
शहागंज, शहाजहानपुरा, खुरमपुरा सव लुटालूट चालली होती. ासाठी शंभूराजां नी
आिण हं बीररावां नी वेगवेगळे गट तयार केले. बु हाणपूर ा तळघरातून सु ा िटकाव
आिण पारी खुदाई करत हो ा. जिमनी ा पोटातली ल ी उक न वर काढली जात
होती.
सर ा रा ीबरोबर सारे काम सुराला लागले. बाजू ा एका वृ ाखाली सेवकां नी
एक ता ुरता िबचवा उभा केला. तेथेच मोठा ा दोन दगडां वर हं बीरराव आिण
शंभूराजे शेकोटीची धग घेत बसले. राजां ा पोटात भुकेचा ख ा पडला होता. ती
तातडी ल ात घेऊन राया ाने म ाची ओली कणसे िमळवली. ती ताजी खरपूस
भाजलेली कणसे खात मामाभाचे आमनेसामने बसले होते. आतासे उजाडू लागले होते.
झाडां वर पाखरे बोलू लागली होती. शंभूराजां ा थक ा पण उ ािहत चयकडे पाहत
हं बीरराव बोलले, ‘‘काय भाचेसाहे ब? टाकोटाक पाठीमागून यायची इतकी गडबड
केलीत ती? तु ां ला ‘मामेरा’ िमळणार नाही अशी भीती वाटली होती की काय?’’
‘‘भा ानेही कत ाम े कसर क नये, मामासाहे ब!’’ शंभूराजे हसत बोलले,
‘‘िशवाय तुम ा भा ा ा अंगाम े राजाचा अंगरखा आहे . राजानं दरबारात अंगावर
िह यामाण ां चं ओझं घेऊन फ वावरायचं नसतं; रणावर र ाची आं घोळ क न
आप ा सहका यां ना सु ा ताजतवानं ठे वायचं असतं. चेतवायचं असतं.’’
‘‘पण आप ा रा ािभषेकाला अजून पंधरवडाही उलटला नाही—’’
‘‘मामासाहे ब, आप ा जु ा रीती रवाजा माणं ल ानंतर अंगावर कळसाचं
पाणी घेऊनच नवरदे वानं बाहे र पडायचं असतं. ा मु तावर एखादी नवी िशकार
करायची असते.’’
‘‘खरं आहे !’’
‘‘िशवाय रा ािभषेक णजे धमशा ानुसार राजाचे भूमीशी ल ! ते ा टलं
अंगावर कळसवणी असताना िशकार करायची तर बु हाणपूरपे ा मोठी िशकार
कोणती असू शकते?’’
शंभूराजां ा ा उ ारावर मामाभाचे दोघेही मनापासून खळखळू न हसले.
हं बीरमामा मधूनच उठत होते. सभोवार दौड क न गावाभोवतीचे सव र े
आिण नाके तपासत होते. कोण ाही प र थतीम े एक जासूदही ा घा ाची
बातमी सां गायला बाहे र पडता कामा नये, याची काळजी घेत होते. मरा ां ची लुटालूट
सु च होती. िह यामो ां नी खोिगरे भरत होती. मोठाली गाठोडी बां धली जात होती.
वाहतुकीसाठी आजूबाजू ा गावातली गाढवं, खेचरं आिण त ं गोळा केली जात होती.
असे लुटालुटीचे दोन िदवस सरले. राया ा दु पारी हळू च शंभूराजां ा कानाशी
लागला, ‘‘महाराज ऽ एक लय चां गली खबर हाय. अरबी घो ां चा एक लय बडा
बेपारी उ ानखान आलाय णं इथं. चां गली दोन हजार उमदी जनावरं हायत
ा ासंगं.’’
‘‘काय सां गतोस? कुठं आहे तो?” शंभूराजे उ ाहाने ताडकन उठून उभे रािहले.
‘‘इथं दमदमपु या ा बागंजवळ. बहादू रखान औरं गबादला गे ानं उ ान
बेपारी ाची वाट बगत खोळं बून बसलाय.’’
एवढी मोठी अ दौलत बाजूलाच येऊन ठाणबंद झाली आहे , हे कळताच
शंभूराजां ा िच वृ ी फु त झा ा. हं बीरमामा आिण आप ा सोबतची ग ीची
पथके घेऊन शंभूराजे लागलीच ितकडे रवाना झाले. दमदम बागे ा जवळची ती
घोडी बघताना ां ा डो ाचे पारणे िफटले. अशी म , ं दाड पाठीची तजेलदार
आिण दे खणी जनावरे ां नी अलीकड ा काळात कुठे बिघतली न ती. एका
आभाळी रं गा ा आिण ग ाजवळ लां बसडक केस असले ा घो ा ा पाठीवर
ां नी लाडाने थाप मारली.
सौदागर उ ान राजां ा समोर हात जोडून थरथरत उभा होता. ा ाकडे
बघत राजे बोलले, ‘‘अशी िसंचणी, अशी पैदास आिण अशी िनगा आम ा दे शात
श नाही. कोठून आणलीत ही जनावरं ?’’
‘‘अरब ानातून.’’
‘‘ड नकोस. नीट खडा राहा. एखा ा िश कारानं आप ा बोटां ची िछ ी
क न िश ाकृती घडवा ात, तशी जादू आहे तु ा बोटात!’’
शंभूराजां ना राहावले नाही. ां नी झटकन ा आभाळी रं गा ा म वाल
घो ावर उडी घेतली. जीनसामान नसताना ावर मां ड ठोकली आिण लगाम खेचला.
ाबरोबर तो अ पुढचे पाय हवेत उं चावत मो ाने खंकाळला. जागेवर पाय झाडत
थयथया नाचू लागला. तसा उ ान ओरडला— ‘‘राजासाब ऽ ठे हरो! दौडो मत...
राजासाबऽऽ िगरोगे ऽ ठे हरो ऽऽ ब त नादान जानवर है —’’ परं तु शंभूराजे तेथून
अ झाले. ां ा पाठोपाठ राया ा आिण इतरां ची ग ीची घोडी दौडली. उ ान
कपाळावर हात मा न ितथेच खडा होता. ा ा भयभीत चेह या-कडे हं बीरमामा
हसून बघत होते. ब याच उिशरानं राजे परतले. तो घोडा आिण ावर ार झालेले
शंभूराजे ज ज ां तरीचे यार अस ासारखे झोकात माघारी परतले होते.
शंभूराजां नी जनावरां ची िकंमत सौदागराला िवचारली. तसा घाबरलेला उ ान
शंभूराजां ा पायावर कोसळला. दयायाचना करत बोलला, ‘‘मेरे आका ऽ ूं
गरीबका मजाक उडाते हो? ये जनावर, हा पुरा तबेला मु म ले जाव. लेिकन माझा
आिण मा ा आदमी लोगां चा जीव घेऊ नका. आम ा बालब ात आ ां ला वापीस
जाऊ दे !....’’
शंभूराजे मनसो हसले. हं बीरमामां नीही ा सौदागराला समजावले. शेवटी
राजे णाले, ‘‘बोल ऽ तुझी असेल ती िकंमत सां ग. पण एकही जनावर आ ां ला
फुकट ायचं नाही.’’’
तो सौदागर कसानुसा हसला आिण थोडे धाडस क न बोलला, ‘‘अजी जूर,
आपण इथं बाजूलाच खुलेआम पुरी बु हाणपूर नगरी लुटता आहात आिण इकडं
आम ा जनावरां ची िकंमत िवचारता? जूर, हमे कुचलवा दे नेका तो आपका इरादा
नही?’’
राजसवा ा हा ा ा छटा शंभूराजां ा मुखावर तरळ ा. ते णाले,
‘‘सौदागर, ा क ानं, मेहनतीनं आिण लगावानं ही अ ल ी तू वाढवलीस, ितचा
अपमान करायचा आमचा इरादा नाही!’’
राजां नी तो पुरा तबेला खरे दी केला. आप ा तळावर परत ावर ते खंडो
ब ाळां ना हळू च णाले, ‘‘खंडोबाऽ ा सौदागरा ा पदराम े आप ा
खिज ातलंच टाका. बु हाणपूर ा लुटीमधले नको —’’ राजां ा उ ारावर खंडो
ब ाळ आिण हं बीरमामा मनमुराद हसले.
ितस या िदवशी सकाळी औरं गाबाद ा िदशेने हरकारे धावत आले. शंभूराजां ना
सां गू लागले, ‘‘बहादू रखान कोक ाशला सुगावा लागलाय. पुत ाची शादी सोडून
आपली फौज घेऊन तो तातडीनं माघारी इकडे वळलाय. घो ामाणसां ना पाणी
िप ासाठीबी तो थां बू दे त नाय.’’ खुणे ा िश ा घुम ा. नाही तरी लूट इतकी
ब ळ िनघाली होती की, ती वा न ने ासाठी आता खेचरं , गाढवं कमी पडू लागली
होती. रे नं बां धाबां ध सु झाली.
दु पारीच ओ ाची गाढवे बु हाणपुरातून बाहे र पडू लागली. ां ा पाठीवर एक
करोड होनाची दौलत होती. आजूबाजू ा नाग रकां ा काकरखानाब ल त ारी खूप
हो ा. िजिझया करा ा वसुलीसाठी ाने िहं दूंना खूप नागावले होते. ाची भेट
घेत ािशवाय शंभूराजां ना बाहे र पडवेना. बु हाणपुरातून काकरखानाला मराठा वीर
पकडून घेऊन आले. तो भीतीने आधीच अधमेला झाला होता. राजां ा कूमाने
ा ा अंगावरचा मखमलीचा सदरा उतरवला गेला. सैिनकां नी ाला झाडाला
बां धला. काहींनी हा ामारही िदला. ‘‘पु ा अ ायानं वागशील तर याद राख!’’ ाला
राजां नी दम भरला. शंभूराजे तेथून मागे वळताच राया ा पुढे धावला. ाने
काकरखानाची लंगोटी आप ा तलवारी ा टोकानं तोडायचा य चालवला. ते ा
शंभूराजे ा ावर डाफरले, ‘‘राया ा, चूप! दे सोडून ाला. ानं लाज सोडली
असेल, णून आपण मयादा का सोडायची?’’
बु हाणपुरची लूट क न मामाभाचे खुषीने माघारा दौडत होते. वाटे त
बहादू रखान कोक ाश आडवा यायची श ता होती. िशवाय मरा ां नी याआधी
सुरतेची लूट ने ा ा या रानात ा वाटा मोगलां ना ठाऊक हो ा. ामुळे िनधाक
दौलत घेऊन मागे कसे िफरायचे याची िचंता होती. अचानक दु नाचा ह ा चढू नये,
ूहरचनेस वाव हवा, णून मामाभा ां नी वीस हजारा ा फौजेचे चार हजारा माणे
पाच भाग केले. हं बीरमामा बोलले, ‘‘शंभूराजेऽ औरं गाबाद िजंकूनच आ ी
रायगडाकडे येऊ णतो. दहाबारा हजार फौज मा ाजवळ र ड झाली!’’
‘‘मामासाहे ब, आम ासोबत पाच हजाराची फौज पुरेशी आहे .’’ शंभूराजे बोलले.
“एव ा कमी फौजेिनशी जीव धो ात घालत जाऊ नका, शंभूबाळ.’’ मामां नी
स ा िदला.
ब तां शी लूट वाटे त सा े र ा िक ावर ठे वायचे न ी झाले. परत िफरायला
धरणगाव— चोप ाकडचीच वाट सोयीची होती. पण बहादू रखान ा वाटे वर नेमका
भुजंगासारखा आडवा येईल याची श ता होतीच. ामुळे काय करायचं, खूप िचंता
होती.

ा िदवशी दु पारी चोप ापासून दहा कोस अंतरावर बहादू रखान दबा ध न
बसला होता. मरा ां ना क करायचा ाचा इरादा होता. बराच वेळ वाट पा न तो
थकला. शेवटी दु पारी ा अर ात घो ां ा पावलां चा आवाज आला. बहादू रखान
च ावला. फ पाचसातशे मराठा घोडा बघून ाला आ य वाटले. घोडी
डो ां समो न पुढे जाऊ लागताच बहादू रखानाची पथके ां ावर धावून गेली.
घोडे ारां नी हात वर केले. ते मोठमो ाने ओरडू लागले — ‘‘विकली सरं जाम ऽ
विकली सरं जाम ऽऽ’’
बहादू रखानाने ां ना वेढा घातला. सवात म े दोन उं टां वर बसले ा मरा ां ा
विकलां ना ां ापुढे सादर कर ात आले. एक वकील होते मु ा काझी है दर आिण
दु सरा वकील होता जो ाजी केसरकर! बहादू रखानाने ां ावर नजर रोखत
िवचारलं, ‘‘कहाँ चले?’’
‘‘भागानगरला, जूर! कुतुबशहा साहे बां कडे शंभूराजां चा खिलता घेऊन
चाललोय.’’
बहादू रखानाने तो खिलता डोळे फाडून बिघतला. शंभूराजां ा ह ा राची
आप ा हे रां कडून खातरजमा केली. मराठे कोण ा वाटे ने घेऊन चालले आहे त,
याचा उलट तपास सु केला. दोघाही विकलां नी शपथेवर सां िगतले — ‘‘चोपडा-
धरणगाव ा वाटे वरनं शंभूराजे येतीलच कशाला? ही वाट तु ां ला माहीत आहे , हे
ां ना कळत नाही का?’’
‘‘मग कुठं आिण कुठून िनघालेत ते?’’
‘‘कदािचत जळगाव िकंवा औरं गाबाद — माहीत नाही — पण इकडं िफरकणार
नाहीत.’’
वेळ वाढू लागला, तशी घसट वाढली. मु ा है दरने सां िगतले, ‘‘म तो आपके ही
कौमका. मला सरदार णून शाही फौजेत ा.’’ ावर जो ाजी केसरकराने कडी
केली, ‘‘खानसाहे ब ऽ, आम ा नेताजी पालकरानं मुसलमान धम न ता ीकारला?
मा ासार ा रां ग ा ग ाला सरदार करायला तु ी तयार असाल तर ाबी
इ ाम धम ीकारायला तयार आहे .’’ अंधार पडला. इत ात खाल ा दरीतून घोडी
वर येत अस ाचे आवाज आले. बहादू रखान सावध झाला. मी तः इशारा करे पावेतो
ह ा चढवायचा नाही, असा ाने कूम सोडला.
मराठा घोडे ार झपा ाने टे काड चढू न वर आले. बहादू रखानाचे झाडाआड
लपून बसलेले सैिनक ास रोखून पुढचे बघत होते. मराठा घोडे ार सडे होते.
ां ासोबत लूटच काय, पण साधे गाठोडे ही न ते. बहादू रखानाने ा तीन हजार
घो ां ना तसेच िवनािव जाऊ िदले. जो ाजी उ ाहाने बोलला, ‘‘खानसाब, म ा
बो ा वो सचच बो ा ऽ! ा वाटे नं फौज ायला शंभूराजं वेडं आहे त का काय?’’
बहादू रखान कोक ाशची खा ीच पटली. लूट घेऊन जाणारे मराठे
एदलाबादे कड ाच वाटे ने गेले असावेत —
शंभूराजां चा आिण हं बीरमामां चा पाठलाग करायचा, ां ाकडून लुटीचा माल
ह गत करायचा आिण औरं गजेबा ा कोपापासून जीव बचावायचा या एकाच
िवचाराचा भुंगा बहादू रखानाचा मदू कुरतडत होता. ामुळे तो सुसाटासारखा धावत
होता. एदलाबादचा र ा जवळ करत होता. ा पाठिशवणी ा नादात मरा ां चे
वकील झालेले मु ा है दर आिण जो ाजी अंधारात कुठे , के ा िन कसे पसार झाले
हे ही ाला समजले नाही. ाची नजर मु लुटीवरच होती.
बहादू रखान वाटे तून िनघून गे ाची खा ी झाली. पाठीमागे अंधारात जागोजाग
पेरलेले हे र-जासूद एकमेकां ना खुणावू लागले. िजथे दु पारी बहादू रखान दबा ध न
बसला होता, तेथून खान िनघून गे ावर तीन तासा ा आत मरा ां ची मु फौज
पुढे िनघून गेली. हं बीरमामा आिण शंभूराजे गटागटाने लूट घेऊन ाच चोप ा ा
वाटे ने सा े र ा बलदं ड िक ाकडे िनघाले होते.
म रा कधीच उलटू न गेली होती. घोडी िवजे ा िटपरीवर धावत येणा या
जलधारां सारखी उ ा घेत होती. अित मानं घो ामाणसां ची रगडप ी झालेली. र
तापलेले, ामुळे बाहे र कडा ाची थंडी असली तरी माणसाजनावरां ा अंगां म े
चां गलीच ऊब होती. माघारा येताना जनावरां ची चां गलीच दमछाक झालेली. आता
पाठीवर मनु ां बरोबर लुटीचेही ओझे होते. दोन डोंगरा ा नाळे तून पाच हजार घोडा
फुरफुरत चालला होता. पहाटे पयत पुढचा प ा गाठायचा राजां चा िवचार होता.
ितत ात मानाजींची नजर बाजू ा डोंगररां गापैकी दोन उं च सुळ ाकडे गेली.
तो णाला, ‘‘राजे, हा समोरचा वणीचा स ृंगी मातेचा डोंगर आिण प ाड िदसतंय
ते टोक माकडा िक ाचं.’’
राजां नी घो ाचा लगाम खेचला. ते बोलले, ‘‘बाकीची पथकं पुढे जाऊ दे त.
आप ासंगं हजार दीड हजार घोडा असला तरी पुरेसा आहे .’’
‘‘ णजे? आता या अविचत रा ी कुठं जायचं?’’ भां बावून मानाजीनं िवचारलं.
‘‘कुठं णजे? स ृंगी ा दशनाला. बु हाणपुराकडं िनघताना आ ी दे वीचा
मदतीसाठी मनातून धावा केला होता. ितला ओलां डून पुढं कसं जायचं?’’
‘‘ऐका राजे ऽ उशीर होईल. कदािचत पाठलागसु ा. दे वी ा दशनाला काय
पु ा येऊ.’’ पाजी सां गू लागले.
‘‘नको ऽ! लागलीच जाऊ.’’
‘‘पण राजे, हा समोरचा कडा चढ ाउतर ातच आ ी रा जाईल.’’
मानाजीने इशारा िदला.
‘‘असो. चां ग ा यशाची आिण आशीवादाची ा ी क ा ाच मागाने होते!’’
राजे बोलले.
लुटीची पथके कवी कलशां बरोबर पुढे िनघून गेली. आप ासोबत दीड हजार
ार घेऊन राजे रा ीचाच समोरचा डोंगर चढू न वर गेले. थोरली पहाट ायला आली
होती. ा िकर जंगलात, स ृंगी ा मोकाला ग ीचे एक मराठा पथक जागेच होते.
कदािचत ाळू राजे माघारी ा वाटे त दे वी ा दशनाला येतील, णून ितथला
ठाणेदार जागाच होता. समोर ा दरीप ाड माकडा िक ा ा बु जावरचे
ग वालेसु ा जागसूद होते.
स ृंगीमातेचे छोटे से मंिदर क ा ा खां ावर उभे होते. खाली मोकाला,
थो ाशा सपाटीला पुजा यां ची काही घरे होती. तेथूनच मशाली आिण चु ा ा
काशाम े राजे समोरची क ाची वाट चालू लागले. र ा खूप अ ं द, खडा आिण
दु तफा करवंदी ा ग जा ा. एकेक ा मनु ाने जा ाजोगी ती अ ं द वाट होती.
मोकावर घोडी थां बवून राजे झपा ाने ती खडी चढण चालू लागले. ां ासोबत गुरव,
पुजारी आिण पाठोपाठ ारराऊत िनघालेले.
क ा ा म भागीच खडकावर महामाया स ृंगीचे ते छोटे खानी मंिदर होते.
दारात दोनतीन चा ाची झाडं . राजे दशनाला येणार याचा सुगावा िभका यां ना आिण
रान ा गरीबां ना लागला होता. ां नी ा कौला मंिदराबाहे र ा अ ं द जागेत
दाटीवाटी केलेली. ां ासोबत चारपाच फकीरही हाताम े करवंटी घेऊन बसलेले.
दशनाला जा ापूव राजे ितथे थां बले. खंडोब ाळां ा हाती मोहरां ची थैली होती.
ाम े हात घालून राजे िभका यां ा ताटलीत आिण फिकरां ा कटोरीम े मूठ मूठ
मोहरा टाकू लागले. ‘‘जय माते स ृंगी ऽऽ’’, ‘‘अ ा ऽऽ’’ असे समाधानी सूर
कानावर पडू लागले. इत ात ‘‘दीन ऽऽ दीन ऽऽ’’, ‘‘मारो ऽऽ’’ असा क ा कानावर
आला. पाठोपाठ फिकरा ा वेशात ा पठाणां नी बुडाखाली लपवले ा आखूड
तलवारी उपस ा. ते ‘‘मारो ऽ’’ असे गजत शंभूराजां ा अंगावर तुटून पडले. तशी
राजां नी आप ा कमरे ची तलवार उपसली आिण तेही ेषाने पुढे धावले. एका वेळी ते
पाचजण राजां ा अंगावर धावून गेले. राजे आपली नंगी तलवार दां डप यासारखी
नाचवत जोरदार ितकार करत होते. दोघां ा तलवारीचे सरळ वार राजां ा खां ावर
पडले. तसा ां ा भजरी व ाचा फाळा उडाला आिण खणकन् आवाज आला.
शंभूराजां नी अंगात जाळीदार िचलखत घाल ाचा कंटाळा केला न ता. ते िचलखत
आिण डोईवरचा टोपच ां ा मदतीस धावला होता!
भुकेला िसंह आयाळ पसरवीत आप ा िशकारीवर तुटून पडावा, तसे शंभूराजे
चवताळू न ा पठाणां वर तुटून पडले. तलवारीची खणाखणी सु झाली. राजां नी
बघता बघता ितघां ना लोळवले. चव ा ा उज ा खां ावर तलवारीचा असा रपाटा
मारला की, ाचा बावटाच तुटून खाली ओघळला. अधमुंडी तुटले ा कोंबडी-सारखा
तो तडफडला आिण बाजू ा क ाव न खाली कोसळू न पडला. ते भयानक
बघून बाजूचे तुटके, उं च कडे ही भयचिकत झाले.
इत ात बाजू ा अंधारात लपले ा पाच ाने चा ा ा झाडाव न सरळ
शंभूराजां ा पाठीवर झेप घेतली. तो अंगािपंडानं अितशय भ म, तीन शरीरे एकात
िमसळ ासारखा अवाढ होता. ाने ताकदी ा िजवावर शंभूराजां ना तसेच खाली
खडकाबरोबर रे टले. तो राजां ना अंगाखाली ध न ां ची पोळी करायचा य क
लागला. खाली घसटू न राजां ा कोपराचे कातडे िनघाले. इत ात राजां चे दोनचार
सहकारी पुढे धावले आिण ा धिटं गणाला बाजूला लोट ाचा य क लागले.
शंभूराजां चा ास कोंडला होता. अंगावर ा िचलखतासह आपली दामटी होतेय की
काय, असे ां ना वाटले. ते कसे तरी एका बगलेवर सरकले. उजवा हात मोकळा
होताच ां नी कमरे चा जां िबया काढला. दु स याच णी ां नी तो पठाणा ा कोथ ात
घुसवला. ा पठाणाचे पोट फाडत तो जां िबया ा ा ग ाजवळू न बाहे र पडला.
ते ा कुठे तो धिटं गण बाजूला कोसळला.
पाठीमागचे साथीदार पुढे धावले. बाजू ा झ याचे पाणी आणले गेले. राजां नी
व ं ठीकठाक केली. खंडो ब ाळ णाले, ‘‘राजेऽ, काळ आला होता, पण वेळ
न ती आली!’’ ावर शंभूराजे हसले. शार होत बोलले, ‘‘स ृंगी मातेनं आज
आगळं वेगळं दशनच ायचं ठरवलं होतं. बचावलो ते ित ाच आशीवादानं.’’ पहाट
सरता सरता पूजा उरकली. िकतीतरी वेळ शंभूराजे स ृंगी ा दीड पु ष उं ची ा
 ा भ पाषाणमूत कडे , ित ा ि पण वटार ा डो ां कडे समाधानाने पाहत
होते.
राजे तो कडा उत लागले. अंधाराचा अंमल कमी होऊ लागला होता. उजाडत
होते. द याडोंगरां ना अ , पु ा आकार ा होऊ लागले होते. समोरचा
माकडा डोंगराचा उं च, िनमुळता कडा आता डो ां ना िदसू लागला होता.
जटाधारी, ान थ माकडे य ऋषीच जणू राजां ना आशीवाद दे ासाठी ितथे अवतरले
होते.

३.

िशलंगणाचं सोनं लुटून झालं होतं. त: शंभूराजे, रा ाचे सरसेनापती

हं बीरराव मोिहते आिण ां चे सहकारी मानाजी, पाजीसह पंचवीस हजार मरा ां नी
परा माची शथ केली होती. नािशक, बागलाण आिण मराठवा ात ां ा घो ां ा
टापां नी है दोसदु ा घातला होता. बु हाणपूर आिण औरं गाबादसार ा पातशहा ा
ा या शहरां चा न ा उतरिवला होता. पाठीवरची लूट आणता आणता घोडी ओ ां नी
चरचरा वाकून गेली होती. वाटे त आपटा, पेण, रोहा, माणगाव, महाड िजथे ितथे िवजयी
वीरां ना माताभिगनींनी पंचारतीने ओवाळले होते. चां भार- खंडीपासून ते रायगडापयत
तर हजारो ीपु ष िवजयी सै ाबरोबर चालू लागले. ‘‘िशवाजी महाराज की जय ऽऽ’’
‘‘संभाजी महाराज की जयऽऽ’’ अशा जयघोषात माणसेच न े , तर रानेवने, वृ ां वरची
सळसळती पानेही सहभागी झाली होती.
रायगडावर शंभूराजां नी तातडीने दरबार भरिवला. िवजयी वीरां ा ागतासाठी
जणू गडावर ा सा या वा ू, पाषाणी कमानी आिण आ ावरची कौलेही उ ुक
बनली होती. शंभूराजां नी त: दहा पावले पुढे जाऊन हं बीरमामां ना व ावरणे
अपण केली. ां ा पगडीवर िह याचे झुबकेदार फूल डकवले. वा िवक ां चा
मानपान सोयराबाईं ा हातानेच करायचा राजां चा िवचार होता. पण तिबयत
िबघड ाचे सां गून ां नी आप ा बंधू ा गौरवासाठी येणे मु ामच टाळले होते.
मानपान झाले. शंभूराजां नी खुषीने ाद िनराजींना िवचारले, ‘‘पंत, आ ी
आणले ा लुटीची मोजदाद झाली का?’’
‘‘चालू आहे राजे. ते िढगारे मोजता मोजता कारकुनां ा माना आिण डोळे दु खू
लागले आहे त – पण अजून ऐवजाचा मु भाग ितकडे खानदे शात सा े र ाच
िक ात ठे वला आहे णं!’’
‘‘खरं आहे .’’ हं बीरमामां नी शां तपणे मान डोलावली.
‘‘सुरतेसारखीच सलग तीन िदवस आमची लूट सु होती. अनेकां ा तळघरां ना
आ ी खण ा लाव ा,’’ शंभूराजे.
‘‘—पण वैरीही झोपला न ता.’’ हं बीरराव सां गू लागले, ‘‘आम ा ह ां ची
खबर बहादू रखान कोक ाशला लागली. तसा तो वा यासारखा र ा कापीत धावून
आला. िमळालेली दौलत िनघून जायची वेळ आलेली. पण आपली ी थोर. शंभूराजे,
आप ासंगे आ ी ितकड ा नकाशाचा अ ास केलेला. तु ी सां िगतलंत, तशी
चोप ाकडची वाट धरली आिण खानाला बगल दे ऊन आ ी सहीसलामत सा े र ा
िक ावर जाऊन पोचलो.’’
ितत ात सूयाजी जाखडे उठून उभा रािहला. तो काहीशा दु :खी आिण
िनराशाजनक सुरात बोलला, ‘‘राजे ऽ, थोड ात घोटाळा झाला. नाही तर आ ी ा
औरं गाबादचंसु ा कां डात लाग ा हातानं काढत होतो. जे ा बहादू रखान
बु हाणपुराकडं िनघून गे ाचं आिण औरं गाबाद मोकळं पड ाचं मला समजलं, ते ा
पैठण ा बाजूनं मी माझं सात हजारां चं पथक औरं गाबादे वर घातलं. ितथ ा
बाईपु यात आम ा पथकां नी धामधूम माजिवली होती. आमची औरं गाबादे त अशी
दहशत बसली होती णून सां गू! र ावर एक माणूस नाही. सारे घाब न
दारं खड ा बंद क न िचडीचूप होऊन बसलेले. कोतवालीतले शेदोनशे मोगलसु ा
ा पळालेले! पण बु हाणपुराकडून मागं आले ा बहादू रखानाला आम ा चढाईची
खबर कळली. तो फदापूरकडून वेळेत धावून आला णूनच औरं गाबाद वाचलं.’’
‘‘ठीक आहे सूयाजी! आणखी एखादी मोठी संधी तु ा तलवारीची वाट बघत
असेल.’’
शंभूराजां नी लागलाच आढावा घेतला. राजां नी मोगली मुलखात जागोजाग आपली
पथके पाठवली होती. ती नगर-नािशकपासून ते व हाड आिण खाली भागानगर-
है ाबाद ा िशवेपयत धुमाकूळ घालत होती. काही फौजा सोलापूरकडे ही चालून
गे ा हो ा. वै याचे जेवढे आिण िजतके णून नुकसान घडे ल तेवढे घडवायचे; ाचा
मुलूख जाळू न ाला है राण करायचे, हे संभाजीराजां चे धोरण होते. रणावर ा उ ात
आपला राजा सामा सैिनकां ा सोबत आघाडीवर राहतो, याचे ल राला खूप
कौतुक होते.
शंभूराजां ा रा ािभषेकानंतर अव ा पंधरव ातच ही िवजय ी ा झाली
होती. ाब ल रयतेने राजां चा आिण सेनापतींचा खूप जयजयकार केला. मा
दरबारात काहीजण बोलले, ‘‘राजे, िठणगी पडलीच आहे . औरं ाही थोडं फार उ ं
काढायचा य करे लच.’’
“न ीच!‘ म ेच ायाधीश मु ा है दर सां गू लागले, ‘‘राजासाब, ितकडे वणवा
पेटला आहे . पातशहाने बु हाणपूर ा सुभेदाराची हकालप ी क न ितथे न ा
माणसाची नेमणूक केली आहे . परं तु ितथली मुसलमान रयत मा आप ािव खूप
िबथरली आहे .’’
‘‘काय झालं?’’
‘‘ितथ ा मु ामौलवींनी पातशहाकडे अज पाठवून ाला धमकी िदली आहे ,
की पातशहा जर आम ा जायदादीचं आिण िजवाचं संर ण करत नसेल तर आ ी
शु वारी नमाज पढणं बंद क .’’
बोलता बोलता शंभूराजां चा सूर कातर झाला. ते बोलले,
‘‘ही फ सु वात आहे . अजून खूप पुढे चालून जायचं आहं . आपण सारे बुजुग
दु सरीही एक गो ानात ा. रा कारभारावर आपली मु ा उठव ाचा जसा तु ां
जु ाजाण ां ना ह वाटतो, तशीच न ा मह ाकां ी, िजगरबाज त णां ची
आकां ाही आ ां ला अिधक काळ रोखून धरता येणार नाही. आज पाजी भोसले,
धनाजी जाधव, संताजी घोरपडे , िनळोपंत, कृ ाजी कंक अशा न ा आिण जु ा
मंडळींचा एक सुंदर गोफ गुंफून आ ां ला महारा धम बां धायचा आहे !’’
‘‘राजे, औरं ा उ रे त लाखो घो ामाणसां चा समु च गोळा करत असला, तरी
ा ा िदलात खोट आहे .’’ बाळाजी िचटणीस बोलले.
‘‘हा िशवाजीचा छावा सवाई िशवाजी िनघेल, ते ा ा औरं गजेबाला कळे ल!‘
िहरोजी फजद मो ा आ िव ासानं बोलले.
‘‘फजदकाका, आ ी आताच तु ां पुढे क इ तो,’’ शंभूराजे खु ा
िदलाने बोलले, ‘‘आम ा आबासाहे बां सारखा मी कोणी अवतारी पु ष न े . तसं
त:चं फाजील खोटं िच ही आ ी रे खाटत बसणार नाही. आम ा आबासाहे बां चं
म िहमालया ा पवतराजींसारखं भ िद होतं. शतकां ा वासातून असे
पु वंत आिण गुणवंत नर े िनमाण होतात. ा िहमालयाशी आमची के ाही तुलना
कराय ा फंदात पडू नका. पण ाच वेळी मा ा या धम ां तून वाहणारं र ाच
महापु षा ा दे हातलं आहे , याचाही कोणी अिजबात िवसर पडू दे ऊ नका!’’
‘‘राजेऽऽ’’ सव सरकारकून भाविववश शंभूराजां कडे पाहतच रािहले.
‘‘होय, बाळाजीकाका! होय िहरोजीकाका! एक वेळ ा िहं दवी रा ा ा
मंिदरावर आणखी चार सुवणकळस उभारायची ताकद दे वानं आिण दै वानं आ ां ला
नाही िदली तरी बेह र, परं तु हा संभाजी जोवर िजवंत आहे , तोवर िशवाजीराजां ा
रा ाचा एखादा िक ाच काय, पण एखा ा तटबंदीची फुटकी वीटही आ ी ा
पापी औरं गजेबाला ह गत क दे णार नाही!’’
दरबार संपला तरी शंभूराजे तेथेच थां बून रािहले. रा ा ा अनेक कोप यां तून
आले ा आप ा ारराऊतां शी ां चे िहतगुज सु होते.
महाराणीं ा महालापयत बाळाजी िचटणीस चालत आले. ते महाराणींना णाले,
‘‘आज दरबारात शेवटी शेवटी शंभूराजे खूप भाविववश िदसले.’’
‘‘चालायचंच. शंभूराजां ा दयाची एक पाकळी कठोर रा क ाची असली
तरी दु सरी मा भाब ा कवीची आहे !’’ येसूबाई बोल ा.
‘‘काय बोलता सूनबाई!’’
‘‘होय काका. नुसते राजकारणी हे आप ा मह ाकां ेचे दास असतात. ां ा
अंगर ा ा अ रात र ाळले ा छु ा क ारी वास करतात. णूनच ते संगी
पाषाण न कठीण होऊ शकतात. मा कवीचं दय असतं गवता ा ओ ा
पा ासारखं. णूनच कोणाचंही इवलंसं दु :ख जरी पािहलं तरी राजां चं किव दय
गलबलून जातं.’’

४.
कधी न े ते एकदा दु पारचे शंभूराजे फडाव न परतले होते. खाजगीकडे
िव ां ती घेत होते. इत ात एक सेवक आत आला आिण मुजरा करत कवी कलश
बाहे र आ ाचे व ां ना तातडीने भेट हवी अस ाचे सां गू लागला. शंभूराजां नी
परवानगी दे ताच संतापलेले कलश हातवारे करीत आत आले.
‘‘राजन, अघिटत घडलं. घात झाला ऽऽ’’
‘‘झालं तरी काय किवराज?’’
‘‘ ां ना आपण एकिन तेचा पुतळा आिण रा ाचा एक बु ज समजत होता,
तो बु जच ढासळला!!’’ हताश होत किवराज बोलले.
‘‘काय घडलं ते सां गा.’’
‘‘आपले कोंडाजी फजद ा नादान जंिजरे कर िस ीला जाऊन िमळाले!’’
‘‘उगाच भां ग ा ासारखे काय बडबडता? आपलं डोकं शु ीवर आहे ना?’’
शंभूराजे कडाड ा सुरात िवचा लागले, ‘‘आिण कोण ा फजदाब ल बोलता
आहात? िहरोजी की कोंडाजी?’’
‘‘दु दवानं कोंडाजीच!’’ कलशां नी खाली मान घातली.
शंभूराजां चा चेहरा खरकन उतरला. ां ना काहीच सुचेना. येसूबाई राणीसाहे बही
कमाली ा सं िमत झा ा. ां नी अनेकदा आप ा सास यां कडून, खु
िशवाजीराजां कडून कोंडाजींची खूप तारीफ ऐकली होती. —अंधा या रा ी
प ाळगडाचा कडा सापासारखा चढू न वर जाणारा आिण फ चौस माव ां िनशी
ड माजवून प ा ासारखा बेलाग िक ा ता ात घेणारा जादू गार णजे माझा
कोंडाजी फजद!’’
शंभूराजे आपला राग िगळत शां त सुरात बोलले,
‘‘किवराज, बाजारात काय वाव ा रोजच उडतात! पण ाबाबत राजाशी
बोलताना रा ा ा िदवाणाने तरी िकमान खातरजमा करायची असते.’’
कलशां नी डोळे िव ारले. हातातला खिलता राजां कडे दे त ते बोलले,
‘‘वाचा मजकूर राजन! ेक ओळन् ओळ, अ र न् अ र दं डाराजपुरी ा
सुभेदाराने ह े िलिहली आहे . ही सां गोवां गीची गो न े राजन–’’
तो मजकूर डो ां खाली घालताना शंभूराजां ना खूपच ेश झाले. ां ची चया
पालटू न गेली. दातओठ खात राजां नी ठणक ा सुरात िवचारले,
‘‘गेले कसे? एकटे च की आम ा ल रालाही िफतुरीची लागण लावून?’’
‘‘चां गली अकराजणां ची माळ सोबत घेऊन गेलेत. वर चोरा ा उल ा बोंबा! -
शंभूराजां ा आमदानीत ाय उरला नाही, िदवसाढव ा अ ाचार सु आहे त,
असा बराच कां गावा केला ां नी ा िस ी कासमखानकडे .’’
‘‘पािहलंत युवरा ी? केवढा भरवसा ठे वला होता यां ावर!’’
‘‘जाणतीच माणसं अशी दगाबाज का होतात?’’
‘‘वतनासाठी. दु सरं कशासाठी?’’ अ थ शंभूराजे एक मोठा सु ारा सोडत
बोलले, ‘‘वतना ा ह ासापायीच मरा ां चे हे असे खराटे होतात!’’
कोंडाजीं ा िफतुरीची बातमी लपून राह ासारखी न ती. ती सव फैलावली.
संपूण रायगडावर एक सुतकी कळा पसरली. संभाजीराजे चंड तणावाखाली िदसले.
कवी कलश पणे बोलले,
‘‘राजन, आज नाही तर उ ा, पण तु ां ला याबाबतीत िनणय ावाच लागेल.
मराठे असोत अगर ा ण, सारे च वतनदार एकसारखे िवचारणा करतात — आम ा
वतनां चे काय? आ ां ला आमचा सरं जाम सहीिश ािनशी कधी िमळणार? तो
आम ा लेकरापोरां ा नावे कधी होणार? थोर ा राजां ा धाकाने ां ा मृ ूपयत
आ ी चूप रािहलो. अजून िकती िदवस कोर ाने काढायचे?’’
किवराजां ा या ावर उ र दे ताना शंभूराजां चे डोळे िवल ण चमकले. ते
बोलले, ‘‘आमचे आबासाहे ब आ ां ला नेहमी सां गत, वतनामुळं वेग ा सं था आिण
सं थानां मुळं वतनदार माजतात. जेचे मा हाल होतात. रा ाचं नुकसान घडतं.
माणसां ाच नावे न े , तर दे वािदकां ाही नावेही वतनं दे ऊ नका! पुजा यां ना
िबघडवू नका.’’
‘‘पण राजे, याहीपुढे सारे वतनदार मा ाकडे हा िवषय छे डतच राहतील. आ ी
काय सां गायचं ां ना?’’
‘‘ ां ना सां गा. णावं, बाबां नो, तुम ा वतनां ा बदली हवे तर ा
संभाजी ा हातापायां चे तुकडे मागा. ते आ ी बेशक दे ऊ. पण जोवर या दे हात
अखेरचा ास आहे , तोवर आम ाकडून वतनाची आस कोणीही बाळगू नका!’’
कोंडाजीं ा ग ारीचा घाव शंभूराजां ा वम बसला होता. मरा ां ा आिण
िस ी ा वैराला नवी धार चढणार होती. ां नी तातडीने िनळोपंत पेश ां ना कूम
िदला, ‘‘िनळोबा, पा ावरचं यु के ाही पेटू शकतं. सागरी यु ाची तयारी ठे वा.’’
‘‘जी, राजे!’’
‘‘कुला ाकडे सागरगडावर पुरेसा धा साठा आिण बा द आहे का याची
खा ी करा. रसद मुबलक असली तरी अजून दु पटीनं पाठवा. तो िस ी आिण ाचे
आ यदाते इं ज रा ावर चालून आले तर अनथ ओढवेल! ासाठी सागरिकनारे
धमध ां नी आिण टे हाळणी ा बु जां नी िस करा.’’
‘‘थोर ा राजां ची ी थोर, राजे!’’ िनळोपंत पेशवे सां गू लागले, ‘‘ ां नी
मृ ूपूव च दोन वष आधी कुलाबा िक ाची उभारणी केली.’’
‘‘पण कुला ा ा तटबंदीचं काम अजून बाकी आहे . अजाजी यादवां ना ितकडे
तातडीनं धाडा. चार मिह ां ा आत तेथील तटबंदी बां धून काढा.’’
‘‘जशी आ ा, राजे.’’
ा रा ी शंभूराजे खूप वेळ जागे होते. ा नाराज मन: थतीतही ां ा
चेह यावर िकंिचत हसू फुटले. तशा येसूबाई िव याने िवचा लाग ा,
‘‘राजे ऽऽ, म ेच हे काय?’’
‘‘येसू, आम ा बाळपणीची एक गो आठवली. पुरंदर ा तहाने आबासाहे बां नी
मोगलां ना तेवीस िक े ायचं कबूल केलं होतं. ा करारावर ा री क न आमचे
आबासाहे ब माघारा आले होते, ते ा ां ाही चयवर असंच हसू फुटलं होतं. ामुळे
आऊसाहे ब संताप ा. राजां ना फैलावर घेत बोल ा, ‘िशवबा, एक रायगड सोडून
आपले सारे बला िक े गमावून आलात. िन वर हसता कसले?’ ते ा
आबासाहे बां ा दाढीिमशात हा मावलं नाही. ते बोलले — आऊसाहे ब, हया तेवीस
िक ां ा बद ात मोगलां तफ जयिसंगाने आ ां ला जंिजरा ायचं कबूल केलं
आहे .’’
‘‘काय सां गता राजे? ते ा िमळाला होता जंिजरा?’’ म ेच येसूबाईंनी उ ुकतेने
िवचारले.
‘‘तो आ ां मरा ां ना िमळावा णून जियसंगानं पातशहाकडे खास िशफारस
केली होती— ‘जहाप ाँ , तेवीस बला िक ां ा बद ात जंिजरा सोडावा असा
िशवाजीचा पोरह आहे . जाऊदे ! पा ातला एक सामा िक ा गमावला णून
असं काय िबघडणार आहे ?’’
‘‘ ावर काय जबाब िदला औरं गजेबानं?’’ येसू.
‘‘तोच तर खूप मह ाचा आहे .’’ शंभूराजे सां गू लागले, ‘‘औरं ाने िमझा राजाला
िलिहलं – िमझाराजे, आपण पागल आहात. जंिजरा िस ीसाठीच न े , तर
आम ासाठीही कलेजाचा टु कडा आहे ! तुम ा ा दे णगीमुळं ा िशवाचं – जंगली
चु ाचं जालीम सुसरी-मगरीम े पां तर होईल आिण ित ा शेपटी ा तडा ानं
िद ीचंही िसंहासन डळमळे ल!’’
ा गतगो ी ऐकून येसूबाई अवाक् झा ा. ां नी हलकेच िवचारले,
‘‘राजे, खरं च जंिजरा इतका जालीम आहे ?’’
‘‘येसूराणी, आज आ ां ला जंिजरा न िजंकता आ ाचं दु :ख नाही. पण तो
आमचा नरवीर कोंडाजीबाबा आ ी गमाव ाचंच आ ां ला रा न रा न दु :ख वाटतं.
ां ा ितकडं जा ानं जंिजरे कर िस ींची ताकद दु ट झाली!’’

५.

‘‘अ ाताला ा मेहरबानीनं िद ीचं त मला िमळालं तर

नाव माझं राहील आिण अंमल मा संभाजीराजे तुमचाच असेल!
आलमगीर पातशहा हा माझा वालीद असला तरी तो तुमचा आिण
माझा दोघां चा कडा दु न आहे , हे ानात ा. ामुळेच आप ा
दु नाचा खा ा कर ासाठी आपण दोघं एक होऊ!’’
डो ां समोरचा खिलता वाचता वाचता किवराज म ेच अडखळले. ां नी
राजां कडे चमकून बिघतले. शंभूराजे िवचारम िदसले. एक सु ारा टाकत ां नी
िवचारले, ‘‘किवराज, हा खिलता कोणाकडून आलाय णलात?’’
‘‘शहजादा अकबर.’’
‘‘हा पातशहाचा खराखुरा पु आहे की कोणी तोतया?’’ राजां नी काळजीने
िवचारले.
‘‘राजन, आ ी जासुदां कडून पूण खा ी क न घेतली आहे . िदलरसबानू
नावा ा बेगमेपासून झालेला हा लडका. पातशहाचा सवात लाडका शहजादा होता
 णे तो!’’
‘‘ णजे अलीकडे राजपुता ात औरं गजेबािव बंड करणारा, राजपुतां ा
काही फौजा ाला िमळा ा हो ा, त:ला ाने िहं दु थानचा पातशहा णून
जाहीर केलं तो?’’
‘‘होय, राजन. तोच तो बगावत करणारा शहजादा.’’
‘‘अ ं? पण सारा िहं दु थान सोडून तो आम ाकडे च दि णेत का यायचं
णतो?’’
‘‘मग कुठं जाणार तो राजन? औरं गजेबा ा दहशतीमुळे ाला आप ा दारात
तुम ािशवाय उभं तरी कोण करणार?’’
शंभूराजे अिधक काही बोलले नाहीत. ां नी इतकेच सां िगतले,
‘‘ ा आसामीचा आम ाकडे ये ामागचा हे तू, ाची पा ता, लागेबां धे या
संदभात आप ा जासुदां कडून ाची पुरती खातरजमा क न आ ां ला खबर ा.’’
राजां नी किवराजां ना फडावर ा संदभात ज र ा सूचना िद ा. मा पिह ा
खिल ानंतर ‘मान न मान म तेरा मेहमान’ ा ायाने शहजादा अकबर तातडीने
दि णेत यायला िनघा ा ा वाता समज ा.
पंधरावीस िदवस झाले असतील, नसतील, तोवर शहजा ाकडून दु सरा एक
खिलता राजां ना ा झाला. खिल ाव न शहजादा खूप घाईला आलेला िदसत होता.
ाला शंभूराजां ना भेटायची, ां ची मदत िमळवायची खूप उ ुकता अस ाचे िदसत
होते. मा तो दु सरा खिलता वाचतानाही राजां ा चयवर ा रे षा िवशेष हल ा
नाहीत. हे पा न कवी कलश आप ा दाट का ाशार भुवया रोखत बोलले, ‘‘राजन,
शहजा ा ा पिह ा खिल ालाही अ ािप आपणाकडून जबाब गेलेला नाही – इतका
थंडपणा चां गला नाही.’’
‘‘हे पाहा किवराज, ा अकबराबाबत आणखी काय काय खबर िमळवलीत ते
आधी सां गा.’’
राजां ा या ाबरोबर कवी कलश दचकले. पण लगेच त:ला सावरत बोलले,
‘‘आप ा लाड ा शहजा ा ा बगावतीनं औरं गजेब खूपच दु खावला गेला होता. पण
मरा ां सार ा आप ा क र वै याला भेट ासाठी जसा शहजादा इकडे िनघाला,
तसा पातशहा खूप गां ग न गेला आहे . कदािचत मरा ां बरोबर आपले इतर
वादीदु नही आप ा पोरा ा पाठीशी उभे राहतील, या भीतीनं ाचा धीर सुटला
आहे . णूनच ाने शहजा ाला दि णे ा वाटे वरच रोख ासाठी िजवाचा आटािपटा
चालवला आहे . अनेक पथकं पाठवून वाटे वर ा न ा, डोंगरात ा खंडी, सराया
अशी जागोजागी पथकां ची पेरणी क न पहारे बसवलेत. बापाचा ससेिमरा
चुकव ाचा य करीत िबचारा शहजादा वे ासारखा धावतोय आप ा
भेटीसाठी!’’
राजां नी किवराजां चे णणे शां तपणे ऐकून घेतले. ते ा किवराज उ ाहाने
बोलले, ‘‘तो पातशहाचा पोर आपणाकडे यायला िनघाला आहे , णून आप ा मराठा
सरदार– दरकदारां नाही खूप गुदगु ा होऊ लाग ा आहे त, राजन.’’
 ‘‘ ा कशा?’’
‘‘िहरोजी फजदां सह अनेकां ना वाटतं, आता शहजादा आिण शंभूराजे एक
होतील. िमळू न िद ीवर हमला करतील.’’
शंभूराजे गालात हसले. ां चा ा करणातला एकूण थंडपणा पा न कवी
कलशां नाही राग आला. न राहवून ते बोलले, ‘‘मेहेरबानी क न ऐका राजन, खरं च
इतका दे र क न चालणार नाही. शेवटी तो आप ा अ ल दु नाचा शहजादा आहे .
राजनीतीम े अशी ादी ऐनवेळी उपयोगी पडतात. आगीत भाजून िनघाले ा
मढरासारखा तो िबचारा आ ां कडे धावतोय. णूनच राजन आपण दहा पावलं पुढं
जाऊन ज र ाचं ागत करायला हवं.’’
‘‘पण आप ा पावलानं तो कोणती आग घेऊन आम ा दारात उगवतोय
याचाही अ ास नको का करायला, किवराज? आप ासारखा शार मनु ही
आजकाल असा नवागत पोरासारखा का वागू लागला आहे ?’’ शंभूराजां ा
ितपादनावर किवराज चूप झाले.

एके िदवशी संगमे र सु ातील िशवोशीचे आिण दाभोळचे काही शेतकरी

रायगडावर आले. ां ा सोबत ठाणेदार म ार रं गनाथ आिण इतर मंडळी होती.
ां ना शंभूराजां ची भेट हवी होती. परं तु ां ा कामाचे प कळताच फडावरील
मंडळी ां ची टवाळी क लागली. ां ना िफदीिफदी हसू लागली. पण म ार
रं गनाथ मागे हटणा यां पैकी न ते. शेतक यां ना घेऊन ते शंभूराजां ना िभडले. राजां नी
ां चे णणे शां तपणे ऐकून घेतले. ते थो ाशा िव याने म ार रं गनाथां ना िवचा
लागले, ‘‘पंत, हे श होईल? ओ ाला बां ध घालून पा ाचा वाह डोंगरातून
दु सरीकडे वळवायचा णता? हे जमेल तु ां शेतक यां ना?’’
‘‘का नाही राजे? शेतकरी क ाळू आहे त. मी त: ती जागा एकदा पा न आलो
आहे . डोंगरात चौदाशे हात लां बीचा चर खणून पा ाचा वाह वळवायचा आहे . हे
काम फ े झालं, तर दोनतीन गावां तला दु ाळ कायमचा हटे ल.’’
‘‘अ ं? बरं , तु ां ला सरकारातून काय हवं?’’
‘‘थोडीफार ाची मदत, सरकार.’’
शंभूराजां नी िनळोपंत पेश ां कडे नजर वळवली,
‘‘यां ना एक हजार होनाची उचल ा.’’
कूम सुटला. सारे शेतकरी कृतकृ िदसले. िनळोपंत र म ायला नाराज
िदसले. परं तु ां ना राजा ेचे पालन करावे लागले. हरखून गेलेले शेतकरी फडा– बाहे र
िनघाले, ते ा ां ना थां बवून शंभूराजे बोलले, ‘‘जे ा थोडी उसंत िमळे ल, ते ा तुमची
ही कामिगरी पाहायला आ ी ितकडे ज र येऊ.’’
शेतकरी समाधानाने बाहे र पडले. आवंढा िगळत िनळोपंत पेशवे बोलले,
‘‘पण राजे ....?’’
‘‘असो. आपण काय बोलणार आहात ते आ ां ला ठाऊक आहे . पण िनळोपंत,
हया लोकां ची क ना नामी आहे . उ े श पिव आहे . रयते ा बहादु रीची राजाने
वाहवा नाही करायची, तर दु सरं कोण करणार?’’
सरकारी ितजोरीत भर ा जाणा या कराम े तूट येते, काही वसुली कारकुनां –
कडून जेला हकनाक नाडले जाते, अशा त ारी राजां पयत येऊन पोच ा हो ा.
ामुळेच राजां ा कर ा िश ीखाली ा ा भागातील कारकुनां पासून ते
राजधानीतील सरकारकुनां पयत द र तपास ा सु हो ा. बाळाजी िचटणीस तर
तपासणीचे काम पाहत होतेच, पण त: येसूबाई आिण कवी कलशही मानेवर खडा
ठे वून कचेरीत िदवस िदवस बसून राहत होते. त: ा जाग क नजरे नं खताव ा,
िकद तपासत होते.
ा तपासणीचे स सु होताच अ ाजी द ो खूप गडबडले. ां चे बंधू सोमाजी
णाले, ‘‘जाऊ ा दादा, इतकी िचंता काय करायची?’’
‘‘गाढव आहे स. तुला काय माहीत हे सारं कशासाठी चाललं आहे ? इथ ा आिण
िवशेषत: कोकणप यात ा ब तां शी सव कारकुनां ना मी अ ाला लावलंय. ही सारी
माणसं आम ा घरो ाची आिण ेहाची आहे त. णून तर ां ावर असा दात ठे वून
झड ा घेत ा जाताहे त.’’
‘‘दादा, जे चालले आहे ते ठीक नाही’’ सोमाजी.
‘‘खरं आहे . बाकी ा सव अ धानां नी बंडा ा क नही ां ना ां ची पदं परत
केली. आ ां ला मा मु ाम सुरनवीसी िदली नाही. फ मुजुमदारीवर भागवलं.
आणखी वर आ ी कुठे अडकतो का, हे शोध ासाठी ा अशा तपास ा! सोमाजी,
चां ग ा माणसां ना आता रायगडावर पिह ासारखे िदवस रािहले नाहीत हे च खरं .’’
अ ाजींवर ा अ ायाने सोमाजी तर खूप िचडून गेले होते. एके िदवशी
फडावर राजे, महाराणी आिण िचटणीसही न ते. किन कारकून, काही दरकदार
आिण फ कवी कलश होते. ती संधी िदसताच सोमाजी द ोंना राहवले नाही. ते
ितरीिमरीतच कलशां जवळ गेले. थो ा उपहासाने, थो ा दरडावणीने ां नी संवाद
सु केला,
‘‘काय किवराज? आपण बडी माणसं! ऊठसूठ राजां ा शेव ध न पुढे
चालणारे . ात णे आपण गंगेकाठचे वृंद!’’
‘‘हो. काशी े ीचं भोस ां चे सारं धमकाय परं परे नं आम ाच कुळाकडे .’’
‘‘ते असू ा हो! पण इकडे दि णेत येऊन आम ा धमकारणात नसती लुडबुड
करायचा पंच तु ां ला कोणी सां िगतला आहे ?’’
‘‘कसली लुडबुड? समजलो नाही आ ी.’’ किवराज बोलले.
‘‘ते ीबाग ा को टकरां चं आिण रसुल ा यवनां चं करण? तु ी णे ा
सव धम ां ना िहं दू धमात ायला िनघालात?’’
‘‘ ात कसली हो लुडबुड?’’ कवी कलश बोलले, ‘‘ ा गरीब ा णां ची पु ा
आप ाला िहं दू धमात वेश िमळावा ही ां ची मागणी रा आहे . ासाठी
रायगडावर ां नी खेटे घालणे चां गलं न े . ते ा टलं, राजां ा कानावर ा गो ी
घालून–’’
‘‘बस किवराज. आपली अ ल आवरा! त:ला उगाच गागाभ ां चे िपता ी
नका समजून घेऊ! ते शु ीकरणाचं करण आ ी हाताळतो आहोत. थोडासा वेळ
जाईल. पण ां ना पाप ालन क न ावं लागेल. काही िवधी आहे त. काही उपचार
आहे त. ा करणी नसती लुडबुड क नका.’’
फडावरचा दु पारचा तो कार रा ी अ ाजीं ाही कानावर आला. ते ा ां नी
आप ा बंधूला दटावले,
‘‘सोमाजी, असा आततायीपणा क नकोस. अरे तो कलुशा णजे त: राजेच
समज. ा धिटं गणाची कळ कशासाठी काढायला जातोस?’’
‘‘ ाची लायकी ाला दाखवणं आव कच होतं दादा. खूप झालं—’’
‘‘ ात शंभूराजे त ण आहे त. असा उघड संघष ां ना खपणार नाही. वर तुझे ते
ीबागचे को टकर आिण रसूलचे काफर कुलकण यां ना सारखं वा ावर का
बोलावतोस? संपवून टाक एकदाचं ते करण. अिधक वा ता नसावी!’’
‘‘एवढी िचंता काय करायची ा बाट ां चा? ितकडे गे ावर एव ा मजा
मार ा िशं ां नी! इतकं मां समटन खा ं, म सेवन केलं! धािमक िवधींसाठी
पाप ालनासाठी थोडा िढ ा हाताने खच करा, टलं तर का कू करतात. ग रबीचा
आव आणतात. चां ग ा नारळापोफळी ा बागा आहे त लेका ां ा कोकणात!’’
फडावरचे जमाबंदीचे तपासणीचे काम कुठवर आले आहे , याची अ ाजींनी
मािहती क न घेतली, ते ा सोमाजी उखडला,
“इत ा कस ा बारीक तपास ा चाल ा आहे त? थोर ा राजां चा कारभार
कडक होता. पण ते मो ा मनानं अनेक ुटींकडे दु ल ही करायचे.’’
‘‘तो खरा ‘जाणता राजा’ रे बाबा! भरली घागर िहं दकळणार, थोडं जल बाहे र
सां डणार. कारकुनां नाही पोटं आहे त. थोडं इकडे ितकडे होणारच. याची ां ना
जाण होती.’’
‘‘मा दादा, आज रायगड गोरगरीब कारकुनां चा अगर इमानी सेवकां चा रािहला
नाही. राजेशाही दे ा यात बसून पूजा करायची सोडून ा येसूबाई राणीसाहे ब उठसूठ
फडावर येऊन कशासाठी बसतात? त: कागदप ं, कारभार, येणंजाणं कशाला
उचापती करतात, कोणास ठाऊक!’’
‘‘खरं रे . त: राजे, महाराणी आिण तो कपटी कलुशा! अशा तीन तीन चाळ ा
लागणार असतील, तर सामा सेवकां नी आपली सेवा पार पाडायची तरी कशी?’’
अ ाजी हळहळत बोलले.

६.
सूय अ ाकडे चालला होता. मावळतीची िकरणे रायगडावर रां गत होती.
िनशाणकाठी आिण ित ावर ा भग ा झ ाची लां बट सावली उगवतीकडे पसरली
होती. खरे तर राजां ना आता खाजगीकडे िनघायची घाई होती. ितत ात ाद
िनराजी समोर आले. राजां ना मुजरा करीत बोलले, ‘‘राजे, पोतुगीजां चा वकील गेली
तीन िदवस आप ा भेटीसाठी ित त बसला आहे .’’
 ‘‘उ ा पा .’’ राजे पुटपुटले.
‘‘राजे, एक तर मी ा मंडळींना आधीच बोलावून बाहे र ा सदरे वर बसवलं
आहे . िशवाय गडावरचं हवामान ा िफरं ां ना मानवत नाही. िझंग ा
कोंब ां सारखी िबचा यां ची अव था झाली आहे राजे.’’
शंभूराजे हसले. कवी कलशां कडे पाहत बोलले,
‘‘किवराज, गो ाकडचे आपले वकील ां ासोबत येणार होते न े ?’’
‘‘होय राजन. आपले रामजी ठाकूर आिण येसाजी गंभीरराव हे दोघेही वकील
येऊन आप ा भेटीसाठी बाहे र ित त आहे त.’’
‘‘ ा तर सवाना पाठवून आत.’’
ाद िनराजी िनघून गेले. पाठोपाठ जाडजूड तां ब ा डग ातले दोन
पोतुग ज अंमलदार महाराजां ा समोर येऊन उभे रािहले. ां नी राजां ना मुजरा केला.
ां ासोबत ां चा दु भाषा रामचं शेणवी होता. सु वातीला ेमकुशला ा गो ी
झा ा. ानंतर पोतुग ज कवी कलशां कडे थोडे से बावर ा नजरे ने पा लागले.
शंभूराजां नी पुढचा करताच ा विकलां नी सां िगतले,
‘‘राजे, आम ा ाइसरॉयां कडून, एक मह ाचा खिलता घेऊन आ ी आलो
आहोत. ते ा थोडा आपला एका िमळावा.’’
गुलजार हसत कवी कलशां कडे पा न शंभूराजे बोलले,
‘‘जो काही खिलता असेल तो बेशक वाचा. कवी कलश आमचेच आहे त.
ां ापासून काहीही लपवायचं कारण नाही.’’
शंभूराजां नी मा ता दे ताच रामचं शेणवी ा खिल ाचे भाषां तर करत
महाराजां ना ऐकवू लागला—
“ि य छ पती संभाजीराजे,
राजे, याआधी आ ी आप ा िडचोली ा सुभेदाराबाबत
अनेक त ारी के ा आहे त. मोरो दादाजी या नावाचा आपला हा
सुभेदार एक हडे लह ी रानवट आिण असं ृ त मनु आहे . तो
तुम ाच जेचा अ ंत छळ करतो. सावजिनक पैशाचा अपहार
क न आप ाच रा ाचं खूप नुकसान करतो. एवढं संतापून
आपणास पणे कळव ाचं कारण, की ाच पाजी मनु ाने
तुम ा आिण आम ा मै ीम े िब ा घातला आहे . मा सदर
इसमािव इतकी रोखठोक त ार क नही ा ावर काही
कारवाई होईल असं संभवत नाही. कारण ाच मोरो दादाजीचे
आप ा दरबारातील एका व र सरकारकुनां शी थेट संबंध आिण
गाढ ेह आहे . ामुळेच हे महोदय जेला, राजाला अगर
कोणालाही मोजत नाहीत.’’
शंभूराजां नी तो खिलता शां तपणे ऐकून घेतला. इतर काही बोलणे झाले. ानंतर
पोतुगीजां चे िश मंडळ जायला िनघाले, ते ा राजां नी गंभीरपणे िवचारले,
 ‘‘मोरो दादाजीवर वरदह ठे वणारे आम ा दरबारातले कोण आहे त हे
सरकारकून?’’
‘‘माहीत नाही.’’ पोतुगीजां ा ितिनधींनी सां िगतले.
गो ाकडील विकलां कडे नजर टाकत शंभूराजां नी िवचारले, ‘‘काय ठाकूर, काय
येसाजीराव, आम ा ा उ ोगी सरकारकुनां चे नाव तु ी तरी सां गाल का?’’
ा दोघां नीही नंदीबैलासार ा नकाराथ माना डोलाव ा. पण ाचवेळी ते
दोघेही खूप तणावाखाली िदसत होते. ते ा िवषादाने शंभूराजे बोलले,
‘‘तु ीही ा भ ा गृह थाचं नाव ायला कचरता, याचा अथ खरं च ते
सरकारकून आम ा हया दौलतीपे ा मोठे असले पािहजेत.’’
राजां ना मुजरा करत पोतुगीजां चे िश मंडळ मु ामी िनघून गेले. ते ा
शंभूराजां नी कलशां ना िवचारले, ‘‘िडचोली आिण कुडाळजवळचे आपले बा दाचे
कारखाने व थत सु आहे त ना किवराज?’’
‘‘राजन, आपण िडचोली न दोन मिह ां पूव च इकडे माघारा आलो. ते ापासून
जे अहवाल आले ाव न ितथलं उ ादन चां गलं िदसतं. यापुढे तोफगो ां साठी
आिण बा दां साठी डच आिण इं जां वर अवलंबून राहायची आम ावर िनि त वेळ
येणार नाही.’’
‘‘वा! उ म!’’ शंभूराजां नी ध ो ार काढले. ाच वेळी किवराजां ना आठवण
क न दे त ते बोलले, ‘‘ ा विकलां बरोबरच ाइसरॉयना एक खिलता पाठवा. णावं,
जे ा जे ा कनाटक आिण मलबार इला ाकडे आमचे कारभारी जातात, गंधक
वगैरे दा चं क ं सामान िवकत घेतात, ते ा पोतुगीजां नी आप ा सैिनकां ना मागात
कोठे ही अटकाव क नये.’’
‘‘राजा ेची ता ाळ तािमली होईल, राजे.’’
फडावरचे काम आटोपून शंभूराजे खाजगीकडे गेले. मा तो िवरं गुळाही ां ना
पचेनासा झाला. ां ा म कात एकच टोचणी एकसारखी बोचत होती. आप ा
दरबारां तील व र सरकारकुनां शी हातिमळवणी करणारा आिण जेला छळणारा
मोरो दादाजी ां ा डो ातून िनघत न ता. मोरो दादाजीबाबत जेकडूनही काही
त ारी आडूनआडून का होईना, रायगडापयत याआधीही पोच ा हो ा. परं तु ाला
वरदह दे णारे हे सरकारकून कोण? आप ा खाजगीकडील सदरे वर शंभूराजे बेचैन
होऊन येरझा या मा लागले. ‘‘तातडीने िनघून या-’’ असा िनरोप ां नी
कलशां कडे ही पाठवला. परं तु कलश ित ीसां जे ा पूजेम े गढलेले. ां ना यायला
जसा िवलंब होऊ लागला, तशी राजां ची अ थता अिधकच वाढत गेली.
कवी कलश गडबडीने तेथे दाखल झाले, तसे शंभूराजे गरजले,
‘‘किवराज, िकती वखत लावता?’’
‘‘राजन, सायंकाळ ा पूजेत थोडा दे र—’’
‘‘किवराज, रा ी, िदवसा कधीही तातडीची राजकाय िनघतात. ाचसाठी तर
अगदी हाके ा अंतरावर आ ी तुम ा िनवासाची व था केली. एका रका ा
गोदामाची दु ी क न अव ा चार मिह ां त ाचे पां तर आ ी तातडीने
वा ात केलं, ते कशासाठी?’’
‘‘राजन, आ ी खाली पाचाडातच राहत होतो ते चां गलं होतं.’’ थंड सुरात कलश
बोलून गेले.
‘‘काय बोलता आहात आपण?’’ राजे ासून बोलले.
‘‘राजन, अ धानां ा वा ाशेजारीच आम ासाठी आपण तातडीने वाडा
बां धलात. आप ा ां जळ दो ीला सलाम! पण आपलं हे कृ इथे रायगडावर
अनेकां ा नजरे त सु यासारखं तलं, ाचं काय? आमचा राजा कोणा य ं िचत
कनोजी भटाला एव ा उं च पायरीवर नेऊन कशाला बसवतो, अशी काही कुचकट
िवधानं इथले िव न करतात. खूप धुसफुसतात.’’
‘‘जाऊ ा हो, किवराज! जर काळानेच जर आपलं तकदीर एक गुंफलं असेल
तर ामिसंहां ा भुंक ाकडे आपण का ल दे ता?’’
का ा हौदाजवळील दू तावासाकडे खास सेवकां चे पथक धाडले. राजां नी रा ीच
एक ा रामचं शेणवीला पाचारण केले. शेणवी बाहे र आ ाची वद पहारे क यां नी
िदली. तसा शंभूराजां नी कलशां ना नजरे ने इशारा केला. ाचबरोबर कलश उठून
आत ा दालनाम े जाऊन आडोशाला बसले. आता सदरे वर शंभूराजे एकटे होते.
राजां नी ां ना सरळ केला, ‘‘मघाशी दरबारातून एक िठणगी टाकून आपण सारे
सहज िनघून गेलात, पण इकडे आम ा भोजनाचा आिण िन े चा खराबा केलात.
सां गा, मोरो दादाजींसार ा सुभेदारां ना अभय दे णारे आमचे सरकारकून कोण
आहे त?’’
राजां चा सवाल तलवारी ा पा ासारखा थेट होता. ामुळे फारसे आढे वेढे न
घेता पण खाली मान झुकवत रामचं शेणवी बोलले,
‘‘बा द कारखा ां ा तपासणी ा िनिम ाने आिण वसुली ा कारणाने जे
अलीकड ा काही मिह ात गो ाकडे वारं वार येतात. तेच—’’
‘‘कोण कवी कलश?’’
‘‘ते कसे एकटे येणार राजे? ते तर आपली सावली!’’
‘‘मग— आपले अ—?’’
‘‘हो! अणाजी द ोच! मोरो दादाजींचा आिण ां चा खूप गाढा ेह आहे .
अ ाजींनी आपले काळे सावंतवाडी ा आिण फों ा ा ापा यां कडे
दामदु ट ाजाने ठे वले आहे . ा सा या वहाराचे जोखीमदार णून मोरो
दादाजीच काम पाहतात.’’
शंभूराजां ा अंदाजावर शेणवींनी िश ामोतब केले. शेणवी िनघून गे ावर
पु ा राजां ची कलशां शी मसलत चालू रािहली. ते उपहासाने बोलले, ‘‘आमचा अंदाज
अगदी अचूक ठरला. वाटलंच होतं हा मिहमा अ ाजींचाच असणार. कारण इतकी
बेमुवतखोरी अजून दु स या कोणा ा अंगाम े मुरलेली नाही!’’
‘‘राजन, इत ा मो ा सरकारकुनां बाबत आ ी काय बोलणार?’’
‘‘बोलूच नका. रायगडची राजगादी आ ी काही भां गे ा कैफात हाकत नाही.
सा या गो ी जाणून आहोत आ ी. अ ाजींचा हा काही एकच मोरो दादाजी न े .
दौलतीत आपले असे अनेक भगत ां नी फाय ा ा जागी नेमले आहे त.’’ शंभूराजे
सां गू लागले, ‘‘आबासाहे बां ा रा ािभषेकापूव िजजाऊसाहे बां ा सोबतीनं जे ा
इथं आ ी फडावर ल घातलं होतं, ते ापासून आम ा खिज ाची गळती िछ ं
आ ी ओळखली होती. ते ा तर आ ी अवघे सोळासतरा वषाचे होतो. ते ा ऐन
ता ाचा कैफ होता. ाच बेहोशीत अगदी िशवाजीराजां ा सा ीने आ ी बोलत
असू – हे आले लु े लबाड सरकारकून! आिण ते ापासूनच ा मंडळींनी आम ावर
खरा दात धरला.’’
कवी कलश शां तपणे बोलले, ‘‘राजन, तूतास पोतुगीज ाइसरॉयशी आपण ेह
तसाच िटकवला पािहजे.’’
‘‘ णूनच सारासार िवचार करता मोरो दादाजीवर ता ाळ कारवाई करावी
लागेल. अथात, हा ाइसरॉयही तेवढा भरवशाचा नाही. उ ा िद ीकर मोगल
आप ा रा ावर धावून आले की ाची खरी कसोटी लागणार आहे . पण तूतास
ाला धाकात ठे वलेला बरा.’’
कलश आप ा मु ामाकडे जा ासाठी राजां ची परवानगी मागू लागले, ते ा
शंभूराजे हसून बोलले, ‘‘आमची नींद हराम क न आपण कुठे चाललात?’’
‘‘राजन?’’
‘‘झोपडी असो वा महाल! एकदा उं दरां नी िभंतींना बीळ पाडलं आिण
कुरतडायला सु वात केली, की सुखाची झोप कशी येणार? ासाठीच तातडीनं एक
गो करा. आता ा आता मोरो दादाजीला बडतफ के ाचं फमान काढा. ते फमान
बजाव ासाठी आज म रा ी ा आधीच पाचाड न िडचोलीकडे घोडी धावायला
हवीत.’’
‘‘राजन, आप ा आ ेचं आ ी ज र पालन क . मा ा फमानावर आप ा
पेश ां ची आिण सुरनिवसां ची मंजुरी हवी.’’
‘‘काही तरी काय बोलता किवराज? तुम ासाठी ‘छं दोगामा ’ आिण
‘कुलएख ार’ ही पदं कशासाठी िनमाण केलीत? कोणतंही तातडीनं फमान अगर
आदे श जारी करताना जवळपास कोणी अ धान नसतील, तर आणीबाणी ा संगी
सव अ धानां चे सव अिधकार तु ां ला काय ाने आपोआप ा होतात.’’
‘‘राजन, मा ावर आपण डोंगरासारखा भरवसा ठे वता आहात, ाब ल मी
आपला सदै व एहसानमंद राहीन. मा एक िवस नका. हे शासन आहे . आप ाला
असं कसं वागता येईल?’’ काळजी ा सुरात कवी कलश बोलले, ‘‘राजानं शासन
राबवताना ात ा पाय या ठोक न चालत नाही. सा या सनदी सेवकां ची आिण
सरकारकुनां ची मतं ल ात ावी लागतात.’’
‘‘सोडा हो किवराज, ा फजूल बाता. जोपयत रा चालवताना आ ी आम ा
दयात मां ग ाचा कुंभ जपला आहे , तोवर कोणाची पवा करायचं कारण नाही. सां गून
टाका तुम ा ा सरकारकुनां ना, शासनातील कागदी घोडी तुम ा लहरीसाठी
न े , तर आमची ं जिव ासाठी नाचवा. होणा या प रणामाला राजा या ना ाने
आ ीच जबाबदार असतो. कारण किवराज, जगाम े जे ा जे ा परच ासारखं
गंडां तर येतं, ाची राजगादी िहसकावली जाते, ते ा मुंडी छाटली जाते ती राजाची!
कारभा यां ची न े !!’’

७.
बडतफ चे फमान थम मोरो दादाजीवर िडचोलीतच बजावले गेले. ाच िदवशी
ां चा राहता सुभेदारवाडा सरकारजमा झाला. रामजी ठाकूरां नी ितथली कागदप े,
मु ा आिण जामदारखा ा ा िक ा सारे काही आप ा क ात घेतले.
तासाभरा ा अवधीत म ूर मोरो दादाजी हो ाचे न ते झाले.
रायगडावर मा ती बडतफ ची खबर पोचायला चार िदवस लागले. ा बातमीने
अ धानां ची झोप उडाली. बडतफ चे असे काही फमान िनघाले होते, राजां ा
सहीिश ाने ते रायगडाव नच गो ाकडे रवाना झाले होते, याची िकंिचतही खबर
कोणालाच न ती. अ धान पुरते भां बावून गेले होते. ां चे इ िम ां ची खाजगीत
टवाळी क लागले होते— ‘‘काय हो फडावर जायचं णून सकाळी वा ातून बाहे र
पडता अन िदवसभर फ जगदी रा ा मंिदरातील घंटा बडवूनच माघारा येता की
काय?’’ लोक ां ना िवचारीत होते.
या सा या करणाचा अ ाजी द ोंना तर खूप खोल ध ा बसला होता. काही
िदवस ां ची अ पा ाव न वासना उडाली ां चा अखंड ागा आिण थयथयाट सु
होता. ते बाळाजी िचटणीसां ना गंभीर रात सां गू लागले, ‘‘िचटणीस, ीगजाजनाची
आण घेऊन सां गतो, यापुढे हे असेच घडणार! गु ाची ना चौकशी, ना खातरजमा.
फ नावड ा मंडळीं ा मानेवर बेदरकारपणे करवती चालवाय ा, झाले!’’
अ ाजींची समजूत काढत िचटणीस बोलले, ‘‘जाऊ ा हो, अ ाजी. एखा ा
सामा सुभेदारा ा बडतफ चं मनाला एवढं काय लावून ायचं? कारभा यां ा
स ािशवायही त: ा अिधकारात िनणय ायला राजा मुख ार असतो!”
‘‘बाळोबा, हा साधासुधा कार न े . या ा बुडाशी काळकु राजकारण आहे .
मु ाम आम ा माणसां ना हे न, अगदी वेचून वेचून ां चा छळ केला जातोय.
िशवाजी महाराजां ा काळातले आ ी सारे सरकारकून कसे नालायक आहोत, हे
िस कर ासाठीच ही सारी ष ं ं रचली जाताहे त!’’
‘‘पण यात खरे दोषी कोण?’’
‘‘कोणाला दोष ायचा िचटणीस? अहो, ा क ीनेच राजाला क ात घेतलं
आहे ! ा लंपटामुळे तर आमचा धम आिण सं ृ ती धो ात आली आहे !’’
अलीकडे िहरोजी फजदां ची सरकारकुनां म े खूप ऊठबस वाढली होती.
रा कारभारातील अनेक जोखमीची कामे राजां नी आप ा िहरोजीकाकां वर सोपवली
होती. परं तु िहरोजी अलीकडे नाराज िदसतात, कामाम े ल दे त नाहीत, अशा
त ारी राजां ा कानावर आ ा हो ा.
एके दु पारी फजद राजां ा भेटीसाठी फडावर आले, हे कळताच शंभूराजां नी
ां ना ता ाळ आत बोलावून घेतले. पास ीतले उं च, टणक िहरोजीकाका णाले,
‘‘राजे, थोडा आमचाही स ा ऐकत जा. संधीचा फायदा ा. ज ाचं सोनं करा.’’
‘‘िदलात जे असेल ते सां गून मोकळे ा ना फजदकाका.’’
‘‘शंभूबाळ, औरं ाचा तो पोरगा. तु ां ला खिल ावर खिलते धाडतो. आपण
ा ाकडे ढुं कूनही पाहत नाही.’’
‘‘ ं , बघू.’’
शंभूराजां ा थंडपणाचा िहरोजींना खूप राग आला. ते चडफडत बोलले,
‘‘शंभूराजे, तुम ा जागी आमचा िशवबा असता, आिण असा एखादा शहजादा
मदत माग ासाठी ां ा उं ब याजवळ पोचला असता तर शपथ घेऊन सां गतो, ा
बहा राने अशी सुवणसंधी िमळा ावर अवघा िहं दु थान पादा ां त केला असता! उठा
ा पातशहा ा का ाचं मनगट धरा. दोघं िमळू न िद ीवर हमला चढवा.’’
शंभूराजे हसत बोलले,
‘‘आप ा क ना खूपच भ िद आिण रोमां चकारक आहे त काका.’’
‘‘शंभूबाळ, आपली आ ाची मोहीम आठवते ना तु ां ला? ते ाचा आमचा
गुरगुरता छावा आज असा थंड का पडावा?’’
‘‘काकासाहे ब, रायगडा न आ ाकडे िनघताना आिण आ ा न िशताफीनं
सटकून दि णेत येतानाही आबासाहे बां नी केलेले ते कसले िनयोजन, िकती तयारी,
ासाठी जाळले ा ा कैक रा ी, ते वादळी िदवस आठवतात ना तु ां ला?’’
शंभूराजां ा ा थेट सवालाने िहरोजींना िन र केले. राजे िध ा रात बोलले,
‘‘आप ासार ा बुजुगानीच न े , तर आ ी सवानीच शहािनशा करायला हवी.
खरे च हा शहजादा औरं गजेबाचा पु आहे की कोणी तोतया?’’
‘‘शंभूराजे, आम ा मािहतीनुसार तो औरं गजेबाचा स ा शहजादा आहे .’’
‘‘पण एव ाच मािहतीवर कसं भागणार काका? ा शहजा ाचा इकडे
ये ामागचा अंत थ हे तू काय? ाने आप ा बापाबरोबर पुकारले ा बंडाम े खरं च
धग आहे , की तो केवळ फुसका बार?’’
शंभूराजां ा सरब ीने िहरोजी थंड झाले. मुका ाने माघारी वळले. ाद
िनराजींनी िहरोजींना औ ु ाने िवचारले, ‘‘मग काय िहरोजी, काय झालं राजां ा
भेटीत? ा शहजा ा ा ागतासाठी आपण जाणार काय ंबकगडापयत?‘
‘‘तु ी पण कसले करता ादपंत? जाऊ ा, आ ां ला वाईट वाटतं ते
इतकंच, की कलुशा नावा ा ा भोंदू मां ि काने एक वेळ रायगडावरचा खिजना
पळवला असता तरी परवडलं असतं हो! पण ा दु ाने आप ा राजाचा मदू च
पळवला आहे , ाचं काय?’’

शहजादा अकबरा ा आगमनावर मा शंभूराजे बारीक नजर ठे वून होते. ां नी

फजदां ना ंबकगडाकडे पाठवले नाही. मा नािशककड ा आप ा सुभेदारां वर
शहजा ा ा ागताची जबाबदारी सोपवली. िकंमती र हाराचे नजराणे दे त ां नी
शहजा ाचे आिण दु गादासाचे ागत आप ा सीमेवर केले. तेथूनच राजां चे एक मोठे
पथक आिण वेगवान हालचालींचे गु हे र अकबरासोबत वास क लागले होते.
शहजादा रे ने रायगडाकडे यायला िनघाला होता. ाचा रोजचा वास, वाटे तले
मु ाम आिण इतर हालचालींबाबत शंभूराजे सात ाने खबर घेत होते.
एकदा फडावर कामात गक असले ा शंभूराजां ना कवी कलश हसत बोलले,
‘‘राजन, आप ात आिण शहजादा अकबराम े खूप सा थळं आहे त.’’
‘‘मतलब?’’
‘‘तु ां दोघां ची उमर सारखीच. दोघेही चोवीस वषाचे. शहजादा अकबर हे
औरं गजेबाचं चौथे संतान आिण आपणही िशवरायां चं चौथं अप . ा शहजा ाची माँ
तो दोन मिह ां चा असताना अ ाला ारी झाली. आप ाही मातो ी आपण दोन
वषाचे असताना अचानक दे वाघरी गे ा. इतकेच न े तर — माफ करा.... च
बोलायचं तर... शहजा ाने आप ा बापािव बंड केलं आिण आपणही बंडाळी
क न िदलेरखानाला जाऊन िमळाला होतात.’’
ती सा थळं ऐकताना शंभूराजे आ यचिकत झाले. ां चे मोठे मनोरं जनही
झाले. राजां ना स िच पा न कवी कलश हळू च बोलले, ‘‘राजन, रा शा ाचे
काही अिल खत संकेत असतात. आप ा श ूकडून त: ा पावलाने चालत आलेला
इतका अमू मोहरा दु लि त करणं यो न े . राजकारणा ा पटावर अशा ा ाचा
उपयोग यो वेळी अचूक रीतीनं होऊ शकतो.’’
‘‘किवराज, या मु ाबाबत आ ी उतावीळ होणं िनि तच फाय ाचं नाही. ा
अकबराचे ागत आम ा ितिनधींनी सीमेवर का केलं आहे ठाऊक? कारण
शहजा ा ा सोबत राजपुता ातला एक भला मनु आहे .’’
‘‘दु गादास राठोड.’’ किवराज णाले.
‘‘अगदी बरोबर. ितकडे िहं दू धिमयां चा आिण रीतीभातींचा पालनवाला या
ना ानेच ितकडचे लोक दु गादासां कडे पाहतात. िशवाय आणखी एका मह ा ा
गो ीची तु ां ला खबर िदसत नाही.’’
‘‘कोण ा गो ीची राजन?’’
‘‘औरं गजेब आप ा इतर शहजा ां ना तलवारी ा टोकावर नाचवत असला तरी
ाची खरी मोह त अकबरावरच आहे . कारण ाची आई िदलरासबानू ही ा
शहे नशहाची लाडकी बेगम होती. एकूण काय, किवराज औरं गजेबासारखी दु माणसं
पाषाणा ा दयाची असतात! ते काशी िव े राचं मंिदर असो, मथुरेतील केशवाचे
दे ऊळ वा सोमनाथ – ा औरं ानं आम ा दे वदे वतां ा िव ंस केला आहे . पण
अशा दु माणसा ा िदलाचे काही क े नाजूक आिण कमजोर असतात!’’
‘‘तेच सां गतोय मी राजन. आपण आता अिधक भवित न् भवित न करता ता ाळ
िनणय ा. शहजा ा ा पाठीशी खडे राहा —’’
‘‘तशी घाई क न नाही चालणार किवराज. शहजा ाने आप ा बापािव
बगावतीचा ऐलान केला असला तरी भिव ा ा पोटात ा बापलेकां चं पर रां शी
वतन कसं राहील, याचा अंदाज येणं आव क आहे . तोवर भ ीतलं तापतं, जळतं
लोखंड आप ा बोटां नी उचलायचं धा र कशाला करायचं? तूत बु ी ा
िचम ाचाच वापर केलेला बरा!’’
 अखेर शहजादा िभवंडी आिण क ाण ा आसपास येऊन पोच ाची खबर
िमळाली. ते ा ाला वाटे तच घोडे डोह पार के ावर सुधागडा ा आसपास थां बवा,
असे गु आदे शही शंभूराजां नी शहजा ासोबत ा आप ा पथकाला िदले होते.
एके सकाळी शंभूराजां नी िहरोजी फजदां ना तातडीने पाचारण केले. ां ना
शहजादा अकबरा ा झाले ा वासाची पुरेशी क ना दे त शंभूराजे बोलले, ‘‘आपण
आता तातडीनं सुधागडाकडं िनघा. तुम ा ा लाड ा शहजा ा ा ागतासाठी
िहं दवी रा ाचे वकील णून आ ी तुमचीच िनवड केली आहे . र शाळे तून हवे
िततके जडजवाहीर ा. िहं दवी रा ा ा ितिनधीला साजेल असं शहजा ाचं
ागत आपणाकडून ायला हवं.’’
फजद खुषीने लगबगीने बाहे र पडले. ते ा येसूबाई बोल ा,
‘‘छान राजे!, खूप धीराने आिण पुरेशा िवचारां ती आपण ा शहजा ा ा
करणात िनणय घेता आहात.’’
‘‘होय येसू. उगाच अितउ ाह काय कामाचा? रळली मढी िन लागली लां ड ा
पाठी, असं राजाला वागून कसं चालेल?’’

८.
कोणाचे तकदीर कोठे चमकेल आिण कोणाचे नशीब कुठे गोते खाईल, कोणी
सां गावे? काहीजण सो ाचा चमचा तोंडात घेऊनच ज पावतात, तर काहीजण
क ाने वा केवळ अपघाताने तकदीरचे शहे नशहा बनतात. मा जे ा एखादा राजपु
णून ज ाला आलेला भा वंत ऐन ता ात िभकारदास बनतो, ते ा ा ा
परवडीला, दु :खदै ाला पारावार उरत नाही!
तोही एक शहजादा होता. िद ीकर पातशहाचा शहजादा! प यां सार ा सुंदर
दासींचा मेळा ा ा एका इशा यासाठी खोळं बून उभा राहायचा. ा मदिनका, तो
राजिवलास. सारे सरले. आज मा ाचे तकदीर ाला दू र दि णेत ा दगड-
धों ां ा रानात घेऊन आले होते आिण गुरा ा गो ासार ा एका मो ा घरात तो
िद ीकर शहजादा अ रश: िदवस मोजत होता.
तो होता ऐन चोिवशीतला एक जवान. सुरतपाक, म म उं चीचा, पण तजेलदार
कां तीचा शहजादा. अजूनही ा ा ग ाम े पाचू ा माळा ाच िदमाखाने चमकत
हो ा. िद ी ा मीनाबाजाराम े शाही दज नी िशवलेले ाचे ते तलम, मलमलीत
िलबास अजूनही िश क होते. पण ाचे मन मा आतून आ ं दत होते. ा
औरं गजेब पातशहाचे खिजने ा खिजने िह यामाणकां नी भ न वाहत होते, ाचा
ारा शहजादा अकबर मा भटका, भणंग होऊन दि णेतून िफरत होता.
औरं गजेबाचा लाडका पु या ना ाने जे ा तो आरामदायी गा ा-िगर ां वर
लोळत राहायचा, पाखरासारखे हळू च डोळे उघडायचा, ते ा ा ा कमाचे श
ऐक ासाठी शेकडो खुबसूरत दासी ा ा अवतीभवती मौजूद असाय ा. ा ा
अंगाचे मालीश करणा या िन ाजद डो ां ा आिण कमनीय दे हा ा ा सुंदर
ितलो मा, शहजा ां ना पोह ासाठी खास बां धलेली िन ाशार पा ाची शाही
सरोवरे , थोडासा कंटाळा यायचा अवकाश– शहजा ाचे िदल खूष कर ासाठी
ता ाळ लवून मुजरा करत उ ा ठाकणा या मदम लखनवी नृ ां गना, ग य
संगीता ा ा सुरावटी, नृ ां ची ती लयलूट, खुषम या िवदु षकां कडून उडवला
जाणारा हा बहार, तो सुखाचा ग गेला तरी कोठे ?
शहे नशहा औरं गजेबा ा रा ात नृ संगीत, गाणेबजावणे या गो ी ह पार
झा ा हो ा. परं तु तरीही शहजा ां ा िदवाणखा ात आिण िदलाम े कसे घुसायचे
ही कला मदिनकां ना आिण ां ा सािजं ां ना पुरेशी अवगत होती. िशवाय शहजादा
आझम आिण मुअ म अगर कामब या ितघां पे ाही औरं गजेबाचा अकबरावर
अिधक जीव होता. ामुळेच भावी शहे नशहा णून ा ासाठी मुज यावर मुजरे
झडत. मोठे मोठे राजपूत, तुक , अफगाणी सरदार ा ापुढे चराचरा वाकत.
शहजा ां ची उमर उणीपुरी एक मिह ाची असेल नसेल, ते ा ाची माता
िदलरासबानू अचानक अ ाला ारी झाली. आप ा लाड ा बेगमे ा अविचत
जा ाने पातशहा अितशय दु :खी झाला. एखा ा िचमणीने लिडवाळाने आप ा
घर ात िप ू वाढवावे, तसाच औरं गजेबाने शहजा ावर जीव लावला होता.
परं तु आज ाच शहजा ाची सकाळ एका आडवळणी खे ातील शे ा–
म ा ा बऽबऽऽ अशा आवाजाने उजाडत होती. पूव तो आप ा ह ीदं ती
गवा ातून मिशदीचे उं च िमनार आिण राजवा ां ा भ कमानी पाहायचा. परं तु
आताचे सुधागड-पाली प रसरातले हे अप रिचत घने जंगल बघताना ाला आपला
जीव नकोसा ायचा. जे ा शहजादा आप ा बापाबरोबर मोिहमेवर िनघायचा, ते ा
शहे नशहाचा आिण ा ा जना ाचा तळ तीन मैलां पयत पसरायचा. परं तु आता तो
गवतप ां नी शाकारले ा एका घरात कसेबसे कुचंबत िदवस काढत होता. ा
घरा ा चारी बाजूंना कुडा ा आत ा अंगाने कॅिलको कापडाचे पडदे होते. बसायला
एक धडसे जाजम. अकबरा ा सोबत उ रे तून चारशे घोडे , थोडे से पायदळ आिण
अडीचशे उं ट आले होते. ते इवलेसे पथक िद ीकर पातशहा ा शहजा ाला न े ,
तर एखा ा गोसा ालाच शोभ ासारखे होते.
मा या प रसराने शहजा ाचा जीव नकोसा केला होता. तो पालीजवळ आला,
ते ा ाचे ागत रप रप पडणा या पावसानेच केले. पाऊस थां ब ावर खाली
उतरणारे ढगही ाला बेचैन क न सोडायचे. िक ेकदा शेजा याचे पोर रां गत यावे,
तसे ढग ा ा घरात घुसायचे. पंधरा पंधरा िदवस न होणारे सूयदशन, बोचरी थंडी,
कोंदट हवा, ते िवंचू, ते साप या सा यां नी शहजा ाचे जगणे नकोनकोसे केले होते. इथे
पोचून काही मिहने लोटले होते. शहजा ाने संभाजीराजां कडे अनेकदा िवनव ा
के ा हो ा. लखो ां वर लखोटे धाडले होते. परं तु रायगडाकडून िमळणा या थं ा
ितसादाने अकबर कातावून जात होता.
आज तर शहजा ाची ारी खूपच भडकली होती. उ रे तून ा ासोबत
आले ा दु गादास राठोडावर तो चां गलाच उखडला,
‘‘दु गादास, मी िहं दु थानचा शहे नशहा आहे हे अिजबात भुलू नका. तरीही तो
मरग ा जमीनदार संभाजी इतका चढे ल का िनघावा?’’
‘‘शहजादे , थोडा सबूर करा. लवकरच येतील संभाजीराजे आप ा भेटीला.’’
‘‘छे ! छे ! आ ी भयंकर संतापलो आहोत ा संभाजीवर. हातची सारी कामं
बाजूला फेकून ाने इकडे धावत यायला हवं होतं आम ा मुज याला! अगदी काल
रा ीपयत वाटत होतं जे ा िद ीपती होऊ, ते ा ा शंभूस दि णेची सुभेदारी ावी.
पण ते आता जमायचं नाही. अगदी तु ी ाची िशफारस केलीत तरी ते श नाही!’’
मघापासून दु गादास राठोड आपले हसू आवरायचा य करत होते. परं तु आता
अगदीच अित झा ाने ां ना हसू आवरे ना. तसा शहजादा दु गादासावर कडाडला,
‘‘दु गादास, अशी बेमुवतखोरी तु ां ला शोभा दे त नाही.’’
‘‘ज ाने आपण असाल शहजादे . पण आज तु ी कोण आहात, कुठे आहात
आिण कसे आहात, हे मह ाचे.’’ दु गादास बोलला.
दु गादास शहजा ां ा घु ाची पवा न करता बोलले, ‘‘एखा ा राजाकडे त ,
ताज, जमीन आिण जा नसेल तर नौटं कीत ा खो ा आिण बनावट पातशहाएवढी
तरी ाची िकंमत उरते का? शहजादे , आजचं नेमकं वा व काय ते मह ाचं.’’
दु गादासां नी सुनावले.
‘‘अरे , पण तो दु संभाजी आम ाकडे ल च ायला तयार नाही.’’
‘‘अजून काय ायचं ल ? तुम ा ागतासाठी मराठी रा ाचे े वकील
आिण संभाजीराजां चे ितिनधी णून िहरोजी फजद इथे जातीने दाखल झाले.
िहरे जिडत कंठा काय, तुम ा टोपीवरचा र तुरा काय, ां नी जडजवािहरां चा केवढा
मोठा नजराणा तु ां ला पेश केला! तुम ा संर णासाठी पाचशे हशमां चं पथक िदलं.
एका राजाने दु स या राजाला अगदी राजासारखंच वागवलं. अजून काय हवंय शहजादे
तु ां ला?’’
शहजादा अकबर काहीसा वैतागून बोलला, ‘‘अलीकडे काय झालं आहे मा ा
या फुट ा तकदीरला तेच समजत नाही! हा वनवास, उ रे तून इकडे येतानाचा तो
चार मिह ां चा जालीम वास, इथला मानिसक छळ, म तो पुरा पागल बन चुका ँ ’’
‘‘शहजादे , दोष दु स यां ना दे ाऐवजी आप ा नाकतपणाला आिण ऐषो–
आरामा ा वृ ीला ा. तुम ा ग ाम े यशाची माळ घाल ासाठी अजमेरजवळ
राजपुता ा ा वाळवंटात सलग दहा िदवस िवजय ी उभी होती. परं तु ऐन वेळी तु ी
सुखा ा झोपा काढ ा आिण तुम ा िढलाईचा नेमका फायदा उठवून औरं गजेब
अ रश: तुमचा बाप िनघाला! यात कोणाचा दोष?’’
अकबर काही न बोलता उदास होऊन दु गादासां कडे एकटक पाहत रािहला.
ते ा दु गादास राठोडां नी ाला सुनावले, “ ा बडा तो दम बडा! आज संपूण
िहं दु थानात औरं गजेबासार ा चंड ताकदी ा पातशहाला तुम ासाठी अंगावर
ायचं धाडस फ संभाजीच क शकतो. णून आततायीपणा सोडा. थोडा
वेळकाळाचा आिण वाह ा वा याचा अंदाज ा.’’
दु गादासां चा उपदे श शहजा ा अकबराला पटला. िशवपु संभाजी त ण आहे .
रणां गणावरचे ारिशपाई ा ासाठी आपला जीव ायला तयार होतात, या सा या
गो ी शहजा ाला पट ा. परं तु तरीही शहजा ा ा मनाचे अवखळ घोडे
भलतीकडे च धाव घेत होते. ां नी दु गादासला जवळ बोलावले. ा ा कानाशी लागत
तो बोलला, ‘‘दु गा, थोडं ादा धाडस केलं तर? िहरोजी फजदां सारखी संभाजीची
माणसंच आप ा बाजूला फोडून, नवी फौज बां धायची कोिशस आपण केली तर?’’
शहजा ा ा ा आचरट क नेचा दु गादासला खूप राग आला. तो बोलला,
‘‘शहजादे , उगाच भल ासल ा क ना मनाशी बां धून रळू न जाऊ नका. एक
ल ात ठे वा, मरा ां चे हे बळकट िक े आिण संभाजीचे पोलादी ताकदीचे वफादार
सरदार कधीही फुटणारे नाहीत.’’
दु गादासां ा बोलाबरोबर शहजादा अकबर मो ाने हसला. तो णाला,
“मरा ां चे दु ग आिण िक े एक वेळ फतेह होणार नाहीत हे मी ज र कबूल
करतो. पण वफादारीचं सोंग आणणा या मराठा सरदारां ा वफादारीची तारीफ
िनदान मा ातरी तोंडावर क नका! जे ा वखत येईल, ते ा सा या गो ी मी खु ा
क न दाखवेन.’’

९.
िचरागदानां ा मंद काशात अ ाजी द ोंची तेलकट, काळसर मु ा उजळू न
िदसत होती. ां ा ती ण, बोल ा डो ां म े एक नवा िवखार जाणवत होता.
कालच ते कारवार, कुडाळ भागातून रायगडावर परतले होते. ातच गेले दोन मिहने
शंभूराजां चा मु ाम प ाळगडावर होता. तेथून ते रा ाची सू े हलवत होते. आज
राजां ची राजधानीतली अनुप थती ही पंतां ना जणू इ ाप ीच वाटली. बाजूला बसले ा
रां ग ा िहरोजींना अ ाजी बोलले, ‘‘िहरोजी, तू काही ण ग ा. िशवबा ा
काळात आ ा अ धानां ना एक दजा होता. लायकी होती. ते ाची ती सुरिनिवसीही
गेली आिण इ तही गेली.’’
‘‘सारा कारभार संभाजी आिण येसूबाई ा दोघां नीच िगळू न टाकला आहे .
ितस या कोणाला एवढासाही वाव ठे वलेला नाही,’’ सोमाजी द ो बोलले.
‘‘चुकतो आहे स तू सोमाजी. अरे , इथ ा नाटकातलं ितसरं पा तर महाजालीम
आहे . आम ा रा ा ा छाताडावर बसलेलं ते ज ज ां तरीचं शा पंथी भूत.
ाला कसा िवसरतोस बाबा?....’’ उपर ाने वारा घेत अ ाजी बोलले.
रा जी सोमनाथां नी म ेच तोंड घातले. ते दचक ासारखे बोलले, “ णजे?
गे ा पंधरव ाला प ाळगडावरचा कार तु ां ला कळलेलाच िदसत नाहा?
‘‘का हो, काय झालं?’’ सवानी एका सुरात िवचारले.
‘‘तो हरसूलचा बाटगा सैफुि न — णजे आपला गंगाधर कुलकण हा—
‘‘ ाचं काय झालं?’’ अ ाजी घाबर ासारखे िवचा लागले.
‘‘तो सैफुि न गंगाधर लेकाचा, इतके िदवस इथे गडावर लुं ा कु ासारखा
भटकत होता. तो िभडला की जाऊन शंभूराजां ना.’’
‘‘काय सां गता? ा चां डाळाची ही िहं मत?’’ सोमाजी द ोंनी िवचारले.
 ‘‘राजां ा उशापाय ाशी अहोरा तो क ी कलुशा ठाण मां डून बसला आहे
ना, ानंच िभडवलं सैफुि नला तेथे आिण महाराजां ना सां िगतलं, गरीब ा णाला
पु ा िहं दू धमात ा णून’’ रा जी बोलले.
‘‘ ावर राजे काय बोलले?’’ अ ाजी.
‘‘ते िनघालेत िहं दू धमाचे कैवारी ायला. मोठे धमवीर बनायला. णे बजाजी
िनंबाळकर आिण नेताजी पालकरां चं जर शु ीकरण होतं, तर ा गरीब ा णाला
ास का दे ता?’’
अ ाजींची चया बघ ासारखी झाली. सोमाजींनी तर आप ा डो ावरची
पगडी काढला आिण ागा करीत भुं ा डो ावर चार चापटी मा न घेत ा. ते
वैतागून बोलले, ‘‘िशव िशव िशव! ऐकलेत मंडळी? गंगेकाठचा हा िभकारडा, पोटाथ
भट, बघा ाची वतणूक! आता हा चां डाळ आ ां ला धमशा णजे काय,
शु ीकरण णजे काय हे िशकवायला िनघाला आहे . अशा पापकाळात जग ाऐवजी
टकमक टोकाव न खाली उडी घेऊन आ घात क न घेतलेलं बरं !’’
सैफुि न गंगाधराकडून सोमाजी द ोने श घेतला होता. ाला िहं दू धमात
माघारी घेत ास ाने आप ा मालकीचे चार एकराचे नारळीपोफळीचे आगर
सोमाजीला हळू न लाच णून ायचे होते. अ ाजींचे दु :ख वेगळे होते. िडचोलीकर
मोरो दादाजीवर शंभूराजां नी कारवाई केली होती. ामुळे अ ाजींचे चोरटे आिथक
िहतसंबंध धो ात आले होते. मोरो दादाजी ा हवा ावर सावंतवाडी आिण
पणजीत ा पेढीवर ां नी ाजावर ठे वलेले गु धन जवळजवळ बुडा ातच जमा
होते. रा जी सोमनाथां ा हातात पूव जामदारखा ा ा चा ा असाय ा, परं तु
आता येसूबाईं ा कर ा नजरे खाली ितथे सवाना वावरावे लागत होते. काळ कठीण
आला होता. िदवस नुकसानीचे होते.
िहं मत बां धून रा जी सोमनाथ बोलले, ‘‘हे पाहा अ ाजी, शंभूराजे गेले दोनतीन
मिहने गडावर नाहीत. ा संधीचा फायदा उठवा. वेळीच नेम धरा िन िशकार साधा.’’
मघापासून चूप बसलेले िहरोजी फजदही पुढे सरसावले.
‘‘दू र ी णाल तर ा संभाजी ा गावीही नाही. गेले दोनतीन मिहने
औरं गजेबाचा पोर ितकडे िबनकामाचा पाली ा पावसात िभजतो आहे . ा िनिम ानं
िद ीकर पातशहाची स ा खळ खळी करायची केवढी नामी संधी आली होती! अरे ,
आज इथे आमचा िशवबा असता तर या िनिम ाने ाने आप ा छो ाशा रा ाचं
मो ा सा ा ात पां तर केलं असतं.’’
‘‘जाऊ ा हो! या सनी िन लहरी शंभूराजां कडून कसली अपे ा करता?’’
रा जी बोलले.
‘‘गो ा ण ितपालक िशवरायां चे िचरं जीवच अधम माजवू लागले आहे त.
शंभूराजां ना लहानपणापासून महारापोरां त वावरायची घाणेरडी सवय. ा काझी मु ा
है दरला फाजील मह काय दे तात, ा केळशी ा मुसलमान याकूब बाबाला
गु थानी काय मानतात, िठकिठकाण ा पोरां ना इनामं दे ाचा अधम काय
करतात!’’
 ‘‘पंत, हे थोडं अिधक होतंय असं वाटत नाही?’’ म ेच त ण िनळोपंत पेशवे
उठले. रागानं ां ा काना ा पा ा लाल झा ा हो ा. मघापासून बैठकीत
बसले ा िनळोपंतां ा अ ाची अ ाजींना जाणीवच न ती. ते कमालीचे
चपापले. मा ‘संभाजी’ या िवषयावर माघार घेणं हे जणू अ ाजी द ों ा र ातच
न तं. ां ाशी त घालत िनळोपंत बोलले,
‘‘मु ा है दरला िशवरायां नीच काझी बनवलं आहे ना? तुकाराम आिण रामदास
यां ा बरोबर याकूबअविलया बाबां ना त: िशवाजीराजे गु थानी मानत होते न े !
मग उगाच बु भेदाची हा भाषा आप ासार ा बुजुगाने का वापरावी?’’
िनळोपंतां ा चोंबडे पणाचा सोमाजींना मन ी राग आला. ते कडाडले,
‘‘‘विडलां ा पु ाईखातर राजाने तु ां ला पेशवे केलं णजे तुम ा अकलेचं
रोप गगनाला िभडलं असे मानू नका, िचरं जीव िनळोपंत! बसा, खाली बसा.’’
आता अ ाजीपंतां ना राहवेनाच. शडी तुटो वा पारं बी तुटो, ा अ ाहासाने
मनातली गरळ ओकायला ां नी सु वात केली. ां ची चया अितशय नाराज झाली.
ां ा ासाची गती वाढली. दातओठ खात ते बोलले, ‘‘मंडळी, ा राजाने आप ा
नादी लावून आम ा लेकीला केलं. ज ातून उठवलं याचं आ ां ला िततकेसं दु :ख
वाटत नाही. त: ा ाथासाठी मी बोलतो असंही न े . पण ा शंभूराजामुळे
आमचा िहं दू धमच संकटात आला आहे , आिण यापुढे तर तो रसातळालाच जाणार
आहे , याचं मा मला खूप दु :ख वाटतं.’’
सवा ा नजरा अ ाजींकडे वळ ा. आवंढा िगळत अ ाजी बोलले,
‘‘गागाभ ां नी रा ािभषेकाचे चां गले उपचारिवधी पार पाडले होते. तरी आम ा
िशवाजीराजां नी ा तां ि क िन लिगरी गोसाव ाला दु स या रा ािभषेकासाठी
बोलावलंच. माफ करा, अ दा ाब ल बोलताना जीभ जड होते – पण िहं दू धमा ा
अ ाचा मह ाचा! थोर ा राजां कडून तेवढी एकच चूक झाली असेल. पण हे
ां चे िचरं जीव – हयां नी ा गौडबंगाली शा पंथी भडभुंजां ना असं काही डो ावर
घेतलं आहे . ां चं मह िदवसिदवस इतकं वाढू लागलं आहे की वेदो ा णां ना
यापुढं या रा ात आसराच राहणार नाही.’’
अ ाजीं ा ितपादनाने दरबाराचे पच पालटू न गेले. िनळोपंत पेशवे
ां ाकडे अ ंत अ थ होऊन पा लागले. ां चे कान रागाने लालेलाल झाले.
अ ाजी कडाडले, ‘‘हवं तर आ ी िल न दे तो की, या राजामुळे आमचा धम आिण
दे वदे वता संकटात आ ा आहे त — काय िनळोपंत?’’ अ ाजी म ेच गुरगुरले, ‘‘–
असा इं गळासार ा डो ां नी आ ाकडे काय पाहतोस रे ? समजा, आज तुमचे
तीथ प मोरोपंत इथे असते, तर गप बसले असते? आम ा धमात कोणाला ायचं,
न ायचं याचं िनकालप ां नी ा कलुशा नावा ा पातळयं ी नराधमाकडून ऐकून
घेतलं असतं?’’
िनळोपंतां ना ितरकस ां ची ती सरब ी मा झाली नाही. ते रागा ा ितरीिमरीत
उठले. बोलले, ‘‘मुजुमदार, आपलेच धमबां धव— ां ना दु स या धम यां नी बाटवलं,
बुडवलं; ते ाय माग ासाठी कलशां ा दारात का जातात? ातच तुमचा पराभव
आहे .’’
‘‘का जातात?’’
‘‘कारण तुम ा दि णा, कपोलक त पाप ालनाचा भुदड इतका मोठा आहे
की, लोकां ना धमापे ा मरण बरं वाटावं.’’
‘‘िनळोबा, खूपच बोलतो आहे स तू.’’
‘‘खोटं तर बोलत नाही न े ? रा ात ा साडे तीनशे िक ां वरचे सव काय थ,
ा ण आिण मराठा अिधकारी जे िशवरायां ा शासनात होते, ा घडीम े
शंभूराजां नी केला आहे काही बदल? ां ाभोवती आरमारात जसे मुसलमान आहे त,
तसेच शासनात ा ण आहे त; िक ावर भू आहे त. वतनदारीला पूव सारखीच
बंदी आहे . राजां कडून फ एकच चूक घडली णायची!’’ िनळोपंत सवावर गरगर
नजर िफरवत बोलले, ‘‘राज ोहासारखे गु े क नही तु ां वर राजां नी दया दाखवली,
पु ा पदं िदली, ित ा िदली. हाच ां चा दोष!’’
कोणा ाही िति येची वाट न पाहता िनळोपंत उठले आिण रागाने बैठकीतून
िनघून गेले. ां ा जा ाने अ ाजींना उलट बरे वाटले. ां नी आप ा लां बट
मालाने आप ा तुळतुळीत डो ावर जमा झालेले घमिबंदू पुसले. िनळोपंतां ा
उ े काचा कोणावर फारसा प रणाम झाला न ता. अ ाजींचा प शाबूत होता.
उलट िहरोजींसारखे शंभूराजां चे घरचे मनु अ ाजींनाच पािठं बा दे त होते.
शंभूराजे िसंहासनावर आ ापासून एक कारची अढीच िहरोजीं ा मनाम े
िनमाण झाली होती. ‘‘िहरोजी, आपण अनौरस असला तरी तुम ा दे हात र
भोस ां चेच आहे . तरी तु ां ला ाय नाही. तुमची अव था िवदु राचीच—’’ हे आणखी
असे बरे च टोमणे मा न रा जी सोमनाथां नी फजदां ा डो ात िवषारोपण केले होते.
शेवटी आपली लेकरं बाळं णजे लेकाव ां चाच वंशज. आ ां ला रा पद
ातसु ा िमळणार नाही.— ा आिण अशा िवचारामुळे शंभूराजां ब लचा एक
ितर ार आिण कटु ता िहरोजीं ा मनाम े िनमाण झाली होती. ां चे मन
वाच ाइतकी कुशा ता अ ाजींम े होती. ां नी िहरोजींकडे आशेने पािहले.
‘एकदाचा काय तो िनकाल लागू दे —’ असे णत िहरोजी इषलाच पेटले होते. ते
अ ाजींना बोलले, ‘‘ त:ला राजगादी िमळावी णून जो आप ा िप ाचा मृ ू
चाहतो, ासाठी तो दु कलशािभषेकासारखा रा सी िवधी जो पार पाडतो, ा
शंभूराजां कडून नीती ा आिण ाया ा कहा ा ा काय णून ऐकाय ा रे ,
अ ाजी? तु ी िबलकुल िचंता क नका. मी तुम ा पाठीशी आहे .’’
‘‘वा िहरोजी, काय लाख बोललास रे !’’ अ ाजी रळले. िवजयी मु े ने ते
सवाकडे पा लागले.
एकदम काहीसे आठवून अ ाजी द ोंनी िहरोजींना िवचारले,
‘‘अहो फजद, ा शहजा ा ा ागतासाठी संभाजीनं तु ां ला धोंडशाला
पाठवलं होतं. पा ा ा संगतीनं लाकडं ही सादळतात, बाबा! इत ा िदवसां ा
सहवासात िनदान तु ी ा शहजा ाला आप ा मज त तरी ओढायचं?’’
फजद गुलजार हसत बोलले, “मज चं सोडा हो, मी ा पोराला असा खूष ठे वला
आहे की, अशी चुटकी वाजवायचा अवकाश तो लगेच पालीपासून रायगडापयत पळत
येईल आम ासाठी!’’
फजदा ा ा हवा ाने अ ाजी अिधकच गंभीर िदसू लागले. ां ा डो ां त
सुडाचा तां बूसलाल जाळ पेटला. ात कार थानाचा काळपट रं ग िमसळला. आप ा
िभकबा ां ना िहसका दे त ां नी थेटच सवाल केला,
‘‘िहरोजी, आ ी सां गू तसे ऐकेल तो शहजादा? अगदी शपथपूवक सां गता?‘
‘‘अलबत! कशाला िचंता करता? फ धाडसानं काय तो िनणय ा पटापट
णजे झालं!’’
िहरोजी ा काराने अ ाजीपंत अितशय भाविववश झाले. ते दातओठ खात
िन हानं बोलले, ‘‘िहरोजी, खरं आहे तुझं. शहजा ाचाच कौल िमळत असेल तर आता
थां बायचं तरी कशाला? ां नी आम ा ज भरा ा िमळकतीवर िनखारा ठे वला,
पदोपदी आ ां ला ाचारी आिण चोर ठरवायचा य केला, आप ा महाराणीला
खाजगीकडे जवािह यां ा हातचे िहरे मोती बघत बसायला लाव ाऐवजी फडावर
आणलं आिण एक राजिश ा दे ऊन आम ा िहशोबातले दोष काढायला ‘सखी रा ी
जयती’ णून िदमाखाने बसवलं, दे वाधमाची चाड सोडून एका ीला आम ा
डो ावर बसवून आ ां ला नकटे पणा िदला, आम ा लेकीबाळी नासव ा, आ ां ला
कैदी बनवून प ा ापासून रायगडापयत आम ा अ ूचे िधंडवडे काढले — ा
गिव , दयशू , अिवचारी, बदफैली युवराजाला पळवून लावायची संधी येत असेल,
आिण ासाठी मं ा ता घेऊन तो अकबर अ ाच दे वदू त बनून इथं आला असेल, तर
आ ी णतो, अशी सो ासारखी संधी सोडायचीच कशाला?’’
केवळ ा क नेनेच अ ाजीपंतां ना हलके हलके वाटू लागले होते. ‘‘पण
अ ोबा, हे सारं साधायचं तरी कसं?’’ िहरोजी पुढे सरकले. पंतां ा कानाशीच
लागले. ‘‘पु ा खेळायचा पिहलाच डाव. संभाजीला लोटायचं कारावासात आिण ा
पोरकट राजारामाला बसवायचं िसंहासनावर!”
छान बोलाचाली झाली. शेवटी शहजादा अकबर णजे कोणी भरकटलेला
मुसािफर न े ; ते पातशहाचे पोर आहे . आज ना उ ा िद ी ा गादीवर बसणारच
आहे . ा ा साहा ाने संभाजीचा कायमचा काटा काढू यावर एकमत झाले. बोलता
बोलता अ ाजींचा चेहरा खूपच कु झाला. ते ठणक ा सुरात बोलले,
‘‘आता रा ात दे वा ा णां चे िदवसच रािहलेले नाहीत. िशवबाने ा
शा साधू िन लिगरी गोसा ाला बोलावून अकारण दु स यां दा त:चा तां ि क
रा ािभषेक क न घेतला. ते ापासून हया शा पंथी भडभुं ां नी इथला सारा
प रसर नासवला आहे . काय ते म ाशन! काय ते मां सभ ण! छी! छी! बोलावं िततकं
थोडं . ात शंभूराजां ा यारीदो ीचा फायदा णून ा कलुशाचे िकती िकती लाड
करायचे? या ासाठी इथे रायगडावर न ा वा ाची व था! ितकडं गो ाकडं
िडचोलीला त:बरोबर ाच लफं ासाठी िफरं ां कडून नवा वाडा िवकत घेतला.
आिण आता त:बरोबर ा मलकापुरात कलुशासाठी सु ा महालाचं बां धकाम
सु च आहे , अहो, मी णतो, कोण लागून गेला हा कलुशा नावाचा िट ोजीराव?
लेकाचा जातीचा ना मातीचा! फजद, गजाजनाची आण घेऊन सां गतो, ा अशा
कोंडले ा अमंगल वातावरणात आ ां ला णमा जगावंसं वाटत नाही.’’
िहरोजी अ ाजींना आठवण क न दे त बोलले, ‘‘होऊदे च एकदाची काय ती
उलथापालथ! पण गे ा वेळेसारखा डाव फसून आपण राज ोही ठरायला नको!’’
फजदा ा हया आगाऊ बोल ाने अ ाजी खूप संतापले. तापलेली काच
तडकून फुटावी तसे कडाडले, ‘‘राज ोह हया श ाचा अथ कोणी आिण कसा
िशकवायचा? हया संभाजीराजां नी िदवसाढव ा जे िदलेरखानाकडे पळू न गेले आिण
ानी िशवाजीसार ा बापा ा डो ां त पाणी आणलं ा कुळबुड ानी?”
रा जी सोमनाथां नाही राहवेना. ते गरजले,
‘‘ ा शा पंथीयां ा नादी लागून राजे ठार वेडे झाले आहे त. ओ ा ा वाह ा
पा ाचे वाह बदलायचे णतात. भािगरथासारखी इथे गंगा आणायला िनघालेत! ा
वेडपटा ा जाचातून एकदाचं बाहे र पडू.’’
रा खूप वाढत होती. बाहे र रातवारा घोंघावत होता. गडामाग ा पोट ा ा
दरीतून ककश शीळ घात ासारखे नी उमटत होते. िचरागदानां म े दोन दोन वेळा
तेल ओतले गेले, तरी ती अटीतटीची बैठक संपत न ती. खलबते झाली. दे ा यात ा
परडीवर आणाभाका घेत ा गे ा. म ेच कुणीतरी सोयराबाई राणीसाहे बां ा
सहभागाब ल शंका उप थत केली. ते ा अ ाजींनी उपर ाचा फटकारा उडवत
एकाच ासात सां गून टाकले,
‘‘फुकाफुकी राजमातेचं पद िमळत असेल तर एखा ा ीला, तर ते काय
अजीण वाटे ल? ात आम ा सोयराबाईंचं काय सां गावं?’’
पण रा जी सोमनाथां ा तोंडातून खोल िविहरीतून बोल ासारखा आवाज
आला, ‘‘पण बाळोबा िचटिणसां चे काय?’’
ा न ा ाने अ ाजींची फुलारलेली मु ा खरकन उतरली. सवजण
कावरे बावरे होऊन एकमेकां कडे पा लागले. िहरोजी फजद बोलले,
‘‘उिशराने का होईना, तु ां ला शहाणपण सुचलं, हे चां गलं झालं. गे ा वेळी
तु ी सवाना हं बीररावालाही मूखासारखं गृहीत धरलं होतं. ती चूक ावेळी या
बाळाजीबाबत नको करायला.’’
खोल उसासा टाकत सोमाजी द ो बोलले, ‘‘तो बाळाजी िचटणीस णजे प ा
संभाजीधािजणा! पण ा न ा य ात यशिस ी लाभावी असं वाटत असेल तर
िचटिणसां ना आप ा काखोटीला मार ािशवाय तरणोपाय नाही.’’
राजां ा आिण सेनापती ा गैरहजेरीत बंडावा कर ासाठी सा यां चा िनधार
प ा झाला होता. पण िचटिणसां चा अडसर मा धोकादायक होता. ितत ात
िहरोजी बोलले, ‘‘ऐका माझं. तो िचटणीस ाण गेला तरी आप ाकडे येणार नाही.’’
‘‘तसं असेल तर आपण सवजण िमळू न ाचाच ाण घेऊ!’’ अ ाजी कडाडले.
‘‘अहो अ ोबा, िनघालात मारे िचटिणसाचा खून करायला! ाची जात कोणती
आहे , आहे माहीत?’’ फजदां नी िवचारले.
‘‘इथं जातीचं काय?’’
 ‘‘अहो, तेच तर फार मह ाचं आहे ! िशवाजी ा काळापासनं ेक िक ावर
अिधकारा ा जागा ा भू जातीलाच िमळा ा आहे त. खेरीज ा सवाची
बाळाजीवर भारी ा! ाला हात लावाल तर िक ावर ा ा भूं ा झुंडी
आ ामोहळासारखी तुमची पाठ धरतील. ते ा णतो मारझोडीऐवजी थोडं लाडी-
गोडीने, ेमाने ावं. पण ा िचटिणसाला बकोटीला मारावं.’’
रां ग ा फजदां चा तो स ा ऐकून अ ाजी भानावर आले. ते हषभरीत होऊन
बोलले, “ग ा िहरोजी, तुझंच खरं . इथे आड ा मेखेचाच खूप फायदा होईल. काही
क न आपण ा बाळोबालाच आप ा प ात ओढू . ा ाच ह ा रात शहजादा
अकबराला खिलता िल . असेच िमळू न धोंडशाला जाऊ. औरं ा ा पोरा ा पायावर
नाक घासू– बाबा रे , ण एकदाचं मम! मा जे ा ही रा ां ती यश ी होईल, ते ा
मा आ ा सवाचंचं भा फळफळे ल!’’ बोलता बोलता अ ाजी द ोंचे डोळे
अिभमानाने ओलसर झाले.

१०.
एक वेळ पु मनु मा ाला आळशी बनवेल, पण पाप काही ाला नीट झोपू
दे त नाही. अध रा संपून एक तास उलटला, तरी कटवा ा कारभा यां ा डो ां त
िन े चा लवलेशही िदसत न ता. ते सवजण उठले आिण एकाच िनधाराने पलीकड ा
िचटिणसां ा वा ाकडे िनघाले. दू र कुठे तरी एक कु े गळा काढू न रडत होते.
आभाळ ढगां नी माखलेले. ामुळे चां द ाही गुदम न गेले ा. जे ा सदरे व न
सेवकां नी मो ाने हा ा मार ा, ते ा बाळाजीपंत िचटणीस दचकून उठले. आपले
डोळे चोळीत वा ात ा चौकात आले.
डो ां ना ताण दे त बाळाजीपंतां नी थोडे से अिव ासानेच समोर पािहले.
पिल ां ा काशात कटवा ा कारभा यां चे चेहरे िदसत होते. ते सवजण
तुळशीवृंदावना– जवळ काटे री बाभळी ा बुं ासारखे पाय रोवून उभे होते.
िचटिणसां कडे पाहत अ ाजीपंतां नी ां ना जवळ जवळ फमावलेच, ‘‘चला िचटणीस,
िनघा लागलेच.’’
‘‘कुठे ?’’
‘‘सोयराबाई राणीसाहे बां कडे . आता ा आता महालाकडं या, असा ां चा
तातडीचा सां गावा आहे .’’
िचटिणसां नी गडबडीने जोडे पायात घातले. प ा ाव न राजां चा िनरोप आला
असावा. काही तरी ज ीचेच काम असावे, नाहीतर धान अशा भररा ी इकडे
येतीलच कशाला? िचटिणसां नी अंगरखा चढवला. तोवर झोपे ा आधीन झाले ा
आवजींनाही अ ाजींनी हटकले. ा बापलेकां सह सवजण गडबडीने वा ाबाहे र
पडले.
कारभा यां ना अशा अपरा ी दरवाजात पा न पहारे करीही बावरले. ा ा
िति येची वाट न पाहता अ ाजींनी ां ना दरडावले,
 ‘‘असे बघता आहात काय रोखून? जा, उठवा राणीसाहे बां ना. णावं, तुम ा
कमा माणेच आ ी सवजण िमळू न आलो आहोत.’’
थो ाशा उिशरानेच सोयराबाई बाहे र आ ा. पिल ां ा तां बूस काशात
ां नी कारभा यां कडे एक नजर टाकली, अगदी बाळाजी आवजींसह. तसे
अिव सनीय होते. पण वा व होते. अ ाजी द ों ा मुखावरचा िवजयी उ ाद
लपता लपत न ता. सोयराबाईंची नजरही अनुभवी होती. तेव ात पहारे क यां ा
हातातले पिलते वा या ा झोताने फुरफुरले. ते बघताना राणीसाहे बां ना अचानक
शंभूराजां चे तां बूस डोळे आठवले. तशा ा दचक ा. ां नी रे ने सवाना महालातील
एका छो ाशा दालनात आत बोलावून घेतले. पहारे करी आिण खदमदगार बाहे र
गे ाची खा ी झा ावर दरवाजाला आतून अडसर लावून घेतला. तोंडावरचा घाम
पदराने िटपत ा बैठकीत बस ा.
सोयराबाईंनी पु ा एकदा सवावर आपली नजर िफरवली आिण घाईने िवचारले,
‘‘पंत, यावेळी तरी सारे एकिदलानं आलात ना?’’
‘‘मातो ी, आपण आता रायगड ा राजमाता होणार आहात. असं घाब न कसं
चालेल?’’ अ ाजींनी हसत िवचारले.
‘‘इथे सव मोठा दरारा आहे हो शंभूराजां चा! गवा ाबाहे र साधी झाडां ची पानं
जरी सळसळली तरी अंगावर हा असा काटा उभा राहतो!’’ पदराने वारा घेत
सोयराबाई बोल ा.
अ ाजी खाकरले. दीघ ास घेत बोलले,
‘‘काय सां गू महाराणीसाहे ब? िशवरायां सार ा महा तापी राजाबरोबर पूव काम
केलं. पण अलीकडे इथे राजधानीत नुसता पोरवडा माजला आहे . खूप सोसलं, खूप
भोगलं. आता अगदी ह झाली आहे . णूनच आप ा चरणी ाथना, हे रा तु ीच
वाचवा. राजारामसाहे बां ना पु ा गादीवर बसवा.’’
‘‘अहो पण पंत, हळू ऽऽ”
‘‘जाऊ ा हो! मेलं कोबडं आगीला नाही घाबरत. काय ायचं ते होऊ ाच
एकदा.’’ अ ाजी अगदी इषनं पेटले होते.
डो ां समोर घडणारा हा भलताच कार पा न बाळाजी िचटिणसां ा अंगाचे
पाणी पाणी झाले. आवजीही घाब न आप ा िप ा ा तोंडाकडे टकमक पा
लागले. फासेपार ां ा जा ात प ी अडकावेत, तशी ां ची आत ा आत फडफड
सु झाली. पण बाकी ा मंडळींचा िनधार प ा होता.
अ ाजीं ा हया अविचत ावाने सोयराबाई खुल ा हो ा. भुल ाही
हो ा. ां चा आवाज घोगरा झाला. ा बोल ा, ‘‘आज िजवाला ध वाटलं, काय
सां गू, िजथे आ ी महाराणी बनून वषानुवष पाचू ा पराती उधळ ा, ितथेच आता
एखा ा सामा आि तां सारखं िजणं जगावं लागतं आहे . चां ग ा सात सवती हो ा.
पण महाराणी या ना ानं राजां कडून मानपान राखला जात होता तो आमचाच.’’
‘‘शां त ा विहनीसाहे ब, अजूनही सुखाचे िदवस उगवतील.’’ िहरोजींनी धीर
िदला.
 कोरडे उसासे टाकत सोयराबाई बोल ा, ‘‘आ ां ला िजजाऊंसारखी कठोर,
करारी सासू लाभली होती. ां नीही कधी आ ां ला उणेपणा जाणवून िदला नाही. तीच
ही कालची िचमुरडी येसू! काय तो थाटमाट! काय तो ‘ ी सखी रा ी जयती’ असा
िश ा िमरवते. बुजुगाना कामा ां सारखा कूम सोडते. ातच आमचे हे शंभूराजे,
त:ला छावा णतात अन् बाईलबु ीनं चालतात! छे ! छे ! इथं जग ा-पे ा मेलेलं
काय वाईट? आमचे स े बंधू हं बीररावही दु नां चे सोबती. आप ा स ा
भा ा ा डो ावर ठे वलेला िजरे टोपही ां ना सािहला नाही! काय णावं हया
कमाला!’’
सोयराबाईंची ती मनोव था अ ाजींनाही बघवेना. ते हात जोडत कळवळू न
बोलले, ‘‘महाराणी, इथला अनाचार आता आम ाही डो ां ना नाही सहन होत.
इकडे िशवाजीराजां ची महाराणी लंकेची पावती ावी, आिण ितकडे बेताल, बदफैली
राजाने आपली मनमानी क न कारभाराची घडी िव टू न टाकावी. ितकडं
कनोज ा कलश नावा ा एका य ं िचत हलकट मां ि काने गा ड घालावं,
मं श ी ा जोरावर सा या दरबारावर चेटूक क न हे रा च करावं हे सारं
सहन होत नाही या डो ां ना.’’
‘‘पंत, काय सुचवायचं आहे तु ां ला?’’ उ र माहीत असूनही सोयराबाईंनी सावध
केला.
‘‘महाराणी, वेळ गेलेली नाही. अजूनही आपण हरलेली लढाई पु ा िजंकू
शकतो.’’ कातर सुरात अ ाजी बोलले.
‘‘शंभूराजां ा िवरोधात?’’ सोयराबाईंना धाप लाग ासारखी झाली.
‘‘हो.’’
‘‘कशा ा िन कोणा ा बळावर?’’
‘‘शहजादा अकबर नावाचा तो मोठा जादू गार आला आहे ना आप ा रा ात!
तो कोणा सामा जमीनदाराचा पोरगा न े , पृ ीपती औरं गजेबाचा पु आहे तो! संधी
नामी आहे . शंभूराजे ितकडे दू र प ा ा ा कारभारात अडकून पडले आहे त.
तोवरच कायभाग उरकू.’’ अ ाजी गडबडीने बोलले.
ितत ात िहरोजी उ ाहाने सां गू लागले, ‘‘तो शहजादा मा ा श ाबाहे र
िबलकूल जाणार नाही. हवं तर ाला िन ं रा िल न दे ऊ, पण आपलं इ त
गाठू.’’
कारभा यां ा ा िनधाराने सोयराबाईंना भलताच प चढला. ा स िदत
होऊन बोल ा,
‘‘दे व आप ा पाठीशी आहे णायचा! पण गे ा वेळेसारखा उगाच
उतावीळपणा क नका. हातात यश येईपयत या कानाचं ा कानाला कळू दे ऊ
नका.’’
‘‘महाराणीसाहे ब, आता िचंता क नका. ह फलदायी आहे त.’’ अ ाजी
दडपून बोलले, ‘‘बघा ना, हे बाळाजीपंत िचटणीससु ा आप ाच िवचाराचे आहे त.
सोबत आप ा पु ालाही घेऊन आले आहे त!’’
 सोयराबाईंनी पु ा एकदा िचटिणसां कडे अिव ासाने पािहले. ा बोल ा, ‘‘का
हो िचटणीस, मघापासून अिजबात बोलत नाही ते!’’
बिहरी ससा ां ची झुंड सशां ा िपलां भोवती पडावी आिण ां नी आपला जीव
डो ां त आणून घाब न टु कूटु कू डो ां नी चौफेर पाहावे, तशी अव था ा
िपतापु ां ची झाली होती. सवा ा नजरा ा दोघां नाच िचरत हो ा. ां ा घशाला
कोरड पडली. गोंधळलेले िचटणीस बोलले,
‘‘आपला कूम िशरसावं , महाराणीसाहे ब!’’
‘‘पाहा बरं िचटणीस, तुमचा आिण शंभूराजां चा घरोबा आहे ! तुमची लेकरं
ां ाच वा ावर बसून असतात. ती बनेल गोडबोली येसू तुम ा खंडोला आिण
िनळोला पु ासारखी मानते.’’
‘‘पण महाराणीसाहे ब, िचटिणसां चेही आता पिहले िदवस रािहले नाहीत.’’ रा जी
सोमनाथ म ेच बोलले.
‘‘ते कसे?’’
‘‘महाडचा तो उपटसुंभ दादजी रघुनाथ दे शपां डे प ा ास जाऊन बसला आहे .
ाला शंभूराजां कडून िचटिणसी हवी आहे .
‘‘काय सां गता? बाळाजींची काढू न घेऊन?’’ सोयराबाईंनी खो ा अचं ाने
िवचारले.
‘‘हो! तो दादजी तर कलुशाचा दो . िशवाय आं ानं आं बा पाडावा, तसं
िहकमती शंभूराजे भूवर भू घालणार! आिण साळसुदाचा आव आणणार!’’ रा जींनी
सां गून टाकले.
आधीच कटवा ां ा जहरी नजरे ने िचटणीस िपतापु पुरते दबून गेले होते.
ातच न ा मािहतीची भर पडली. तसा ां नी सोयराबाईंना िनवाळा िदला. परं तु
सोयराबाईंना ां चा फारसा भरवसा वाटत न ता. गोंधळलेले बाळाजी वेळ मा न
ने ासाठी आवंढा िगळत बोलले, ‘‘प ा ास राजां ना कैद करायचं प आम ा
आवजींनी िलिहलं होतं. ते ापासून ां नी आ ां वर दात धरला आहे . तुमची मािहती
बरोबर आहे . आमची ही िचटिणसी तरी िकती िदवस िटकणार ते दे वालाच ठाऊक!’’
‘‘तर मग तुमचा िवचार काय?’’
बाळाजी िचटिणसां नी डोळे िव ारले. दीघ ास घेत ते बोलले,
‘‘शंभूराजां शी आमचा घरोबा होता हा झाला भूतकाळ; पण आजकाल राजां चं
काही खरं नाही! ापे ा आमचे राजारामसाहे ब काय वाईट आहे त?’’
सोयराबाईं आिण अ ाजी द ोंसह सवजण िचटिणसां कडे मो ा हषाने पाहतच
रािहले.

११.
प ाळगडावरची हवा खूप आ ाददायक, िततकीच बोचरी होती. सकाळी
पाठमो या शंभूराजां ना किवराजां नी मुजरा केला. राजां नी कवी कलशां कडे वळू न
पािहले. राजां ची गोंधळलेली, काहीशी ओथंबून गेलेली लालेलाल मु ा खूपच
भीितदायक वाटत होती. काही तरी भयानक घड ा ा खुणा चयवर िदसत
हो ा.
कलशां ना अिधक ित त न ठे वता संभाजीराजां नी सरळ सवाल केला,
‘‘किवराज, एखा ा सामा कारकुनाने वा सेवकाने राज ोहाचा गु ा केला तर
धमशा ानुसार ाला कोणतं शासन करावं?’’
‘‘अशा गु ासाठी दे हा ायि ािशवाय िश ेची अ कोणतीही तरतूद नाही
धमशा ात, राजन!’’
‘‘—आिण समजा असा गु े गार जर धान वा मं ी असेल तर?’’ राजां नी
किवराजां कडे रोखून पािहले.
शंभूराजां ा दु स या ाने किवराज चां गलेच दचकले. धमशा ात ा जालीम
तरतुदींना श तो मवाळ प दे ाचा य करत ते बोलले,
‘‘एखादा गरीब सेवक थो ाशा लोभापायी राज ोहा ा भयंकर गु यात
दु दवाने सापडू शकतो. राजा आपली बु ी वापरे ल, तर कदािचत असा मनु दयेसही
पा ठरे ल. मा श ूशी हातिमळवणी करणारी ी धान, मं ी वा त म दजाची
अिधकारी ी असेल, तर ती मोठीच कत ुती ठरते. अशा ीचे संपूण
पा रप कर ािशवाय राजाकडे दु सरा इलाजच उरत नाही!’’
किवराजां ा उ रावर शंभूराजे अिधकच बुचक ात पडले. ां नी ाच
ओघात पुढचा केला, ‘‘समजा असा गु ा आप ा एखा ा धानाकडून घडला,
आिण तरीही राजानं ा ाकडं डोळे झाक केली तर?’’
‘‘तर असा राजा आिण िपकाम े पाखरां ना घाबरव ासाठी उभं केलेलं एखादं
बुजगावणं यां म े फरक तो काय?’’
आपण िदले ा उ राने कवी कलश त:च चपापले. मा संभाजीराजे
ां ावर उखड ाऐवजी खूप खजील झाले. पु ा पुढचा करावा की क नये,
अशा मन: थतीतच ां नी िवचारले, ‘‘समजा, पोरासोरां चा िवचार क न, थोडी
दयाबु ी दाखवून जर राजाने धानाला अशा गु ात एकदा माफ केलं असेल, तरीही
ाच धानाने पु ा ाच गु ाची पुनरावृ ी केली असेल तर?’’
‘‘तर– तर-’’ राजां ा डो ाला डोळा िभडवत किवराजां नी ां ना धमशा
सुनावले,
‘‘राजा ऊठसूठ रोज अशा कारे माफीना ां चीच िमठाई वाटत असेल, तर
अशा राजानं रा कारभार पाह ाऐवजी खुशाल गुरं वळावीत!’’
संभाजीराजे काहीच बोलले नाहीत. तसेच यां ि कपणे मंचकावर बसले.
प चा ापाने पोळणा या राजां चा बदलता नूर पा न किवराज चपापले.
राजां शी बोलता बोलता कवी कलश भानावर आले. पाठीमाग ाच कोरीव,
िशसवी खां बाजवळ एक ताडमाड दे हाचा कोणी राजपूत उभा होता. ाची कोरीव
दाढी, िनमुळती हनुवटी आिण िझरिझरीत जाळीदार सदरा— एकूणच ाचा िदमाख
काही और होता. किवराजां ना ाची ओळख क न दे त शंभूराजे बोलले,
 ‘‘हे गौरविसंह.”
‘‘कोठून आले?’’
‘‘पाली ा रानातून शहजादा अकबर आिण दु गादास राठोडां नी मु ाम इकडे
धाडलं आहे ां ना–’’
कवी कलश पुढ ा आ ेची वाट पाहत तसेच खोळं बून उभे होते. ते ा शंभूराजे
प ा ापद रात बोलले,
‘‘किवराज, खूप खूप िवपरीत घडलं आहे ! एकदा न े अनेकदा घडलं आहे !’’
‘‘ ामींना माशा ा भोजनातून िवष घालायचा तो कार न े ?’’
‘‘होय किवराज. लहान मुलं ही खरं च दे वा ा गुणाची असतात. ां ना ह ास
नसतो की ाथ. िवष घातले ा ा मरळ माशाचा तुकडा असा तोंडाजवळ नेला,
ितत ात मुदपाकखा ातली ती कोवळी पोर िकंचाळली. ित ावर कोणाचा तरी
दबाव होता. ितनं काही सां िगतलं नाही. मा ित ा घाबरगुंडीनं आिण गोंधळानं
आ ी जे काही समजायचं ते समजलो. आ ी तो तुकडा तसाच कु ा ा समोर
फेकला. आिण काही णातच तो गरीब कु ा िबचारा टाचा घासत म नही गेला!”
‘‘िवषाचा कट रचणारे तर मा ा मते सामा सैिनकच होते—’’ किवराज.
‘‘—सामा माणसाची भूक अशी ती िकती किवराज? राजा ा मृ ूशी ा
िबचा यां चं काय दे णंघेणं?’’ शंभूराजे सु ारा टाकत बोलले.
‘‘ णजे राजखेळच होता तर तो!’’
‘‘िबलकूल! गु ा इथे प ा ावर घडला तरी पड ामागचे सू धार
रायगडावरचेच होते. मा किवराज आज तो सारा कार आठवला की, आमचं मन
दु :खानं ाकूळ होतं ते एका वेग ाच कारणासाठी! मनु जातीची बेईमानी िस
क न घे ासाठी आ ी हकनाक आम ा एका इमानी कु ाचा बळी घेतला,
किवराज!’’
बोलता बोलता शंभूराजां नी अकबराने पाठवलेली अखबारथैली कवी कलशां कडे
सरकवली. किवराजां चे डोळे ा मजकुराव न झरझर िफरले. ां ना ध ा बसला.
किवराजां नी शेजार ा सुरईत ा पा ाचा घोट घेतला. तो मजकूरच तसा घाम
फोडणारा होता. ावर मातो ी सोयराबाई, िहरोजी फजद, बाळाजी आवजी िचटणीस
आिण अ ाजी द ों यां ा ा या हो ा!
कवी कलश ा मजकुराकडे पुन:पु ा डोळे फाडून पाहत होते–
‘‘पातशहा-ए-िहं दु थान अकबरसाहे ब,
आपली ब त कीत ऐकली, ाने आ ी ध जाहलो. याआधी
आमचे िहरोजी फजदबाबा यां ा साहे ब ारींशी धोंडसे मु ामी
गाठीभेटी झा ा आहे तच. ासमयी मशारिन े यां नी आमचा िवषय
आपणाकडे थो ाशा आडपड ाने काढला होता. एकेकाळचे
िशवाजीचे आ ी वफादार सेवक. आज मा आ ां स िक ामुंगीचे
िजणे ा झाले आहे . सूयापोटी जैसा शनै र, तैसा िशवाजीपोटी
संभाजी! हया तापट, तामसी, बदफैली मनु ाने आ ा एकिन
 रा सेवकां चे ाण कंठाशी आणले आहे त. आमु ा पोरकट
ामी ा सावलीस कनोजचा तो पापी कलुशा भट राहतो. ा शा
भोंदू मां ि काने तर आ ा सवाना नरका ाच ारी लोटले आहे .
खािवंद मनात आणतील तर या दोघां चा न ावा सहज करतील.
सां त या दु राजास आप ा बा बलाने आपण जीवे धरावे
िकंवा मारावे, पण आ ां स मु ी ावी! ा ा बदली आ ी आमचे
अध रा आप ा टाचेखाली ायला तयार आहोत. अगदी शेवटी
मातो ी व आ ा कारभा यां स एखादा छोटा परगणा, गरीब
ा णां ना आिण नेक मरा ां ना ां ची तदं गभूतव ूसह पूवापार
वतने पु ा लाभावीत. काहीही क न िद ी रां नी आमु ा संकटात
धावून यावे. संभाजी ा आिण ा ा छं दीफंदी छं दोगामा ा ा
जाचातून आमुचा बचाव करावा. बाकीचे दे णेघेणे, उपचार सारे
भेटीतच बोलू.’’
कवी कलशां नी एकाच दमात ते भयंकर प दोन वेळा वाचून काढले आिण
पुढ ा आदे शासाठी संभाजीराजां कडे नजर लावली. राजे आवंढा िगळत बोलले,
‘‘ ा शहजा ाला सुबु ी झाली णून तर हा गु खिलता आ ां पयत येऊन
पोचला.’’
‘‘हे कटवाले महाभाग आहे त कोठे ? पळू निबळू न तर नाही गेले?’’ किवराजां नी
काळजीने िवचारले.
‘‘नाही. शहजा ाने ा सवाना गोड बोलून सुधागडावर ा वा ात झुलवत
ठे वून िदलं आहे .’’
‘‘आिण सोयराबाई मातो ी?’’
‘‘– ा रायगडावरच शारीनं थां ब ा आहे त! डाव फसलाच तर आपण दोषी
नस ाचा दे खावा करायला ा मोक ा!’’
शंभूराजां चे म क भणभणत होते. कारभा यां नी असे िजवावर उठावे, असा
महाभयंकर कट रचावा, असे कोणतेही कारण रा ात घडले न ते. गे ा वष– भरात
शंभूराजां नी रा ाचा कारभार नेटाने तर पािहला होताच, िशवाय कारभा यां ची बंडाळी
िवस न ां ना पूवपदावर िवराजमानही केले होते! बाजू ा खां बावर आप ा हाताची
मूठ ेषाने आपटत शंभूराजे बोलले,
‘‘किवराज, पाहा, डोळे फाडून पाहा! ओळखलंत का अ र? सां गा मजकूर
कोणा ा ह ा रातला आहे ?’’
‘‘िचटिणसां ा.’’ किवराजां ा हातचे प थरथरले.
‘‘पािहलंत किवराज, हया कटाची खोली िकती आहे ? यावेळी राज ोहाचा घातकी
मजकूर िलिह ाचा ास आम ा बाळाजी िचटिणसां नी आप ा पोरालाही िदला
नाही. ां ासारखा ग बु ीचा आिण आमचा इत ा िज ा ाचा मनु हया
भयंकर कारात त: सहभागी होतो, याचा अथ काय? ही वा याची झुळूक न े , हे
च ीवादळ आहे ! ते वेळेत काबूत आणलं नाही तर आ ी पाचो ासारखे उडून
जाऊ!.... किवराज,’’
आता प ा ावर अिधक काळ थां ब ात अथ न ता. ाच रा ी िन य झाला.
वेगाची दौड करत शंभूराजे आिण कवी कलश सुधागड— पालीकडे िनघाले. दोन
िदवसां चा अिव ां त वास क न रा ीचीच घोडी धोंडशा ा माळावर येऊन पोचली.
तो भा पद पौिणमे ा आधीचा िदवस होता. आभाळात ल चां दणे पडलेले. हल ा
वा यात सागाची पाने वाजत होती. शंभूराजां ची िभरिभरती नजर डो ां समोर ा
सुधागडा ा उं च तटबंदीवर खळली होती. तेथेच राज ो ां चा मु ाम अस ाचे
ां ना समजले होते.
धोंडशा ा माळावर काही डे रेदां डे पडले होते. तेथे आत ा बाजूला एका मो ा
घराम े शहजादा अकबर उतरला होता. शंभूराजां नी घो ाव न खाली उडी
ठोकली. तोवर एका िदवटी ा काशात शहजादा आिण दु गादास राठोड शंभूराजां ना
सामोरे आले. राजां नी दोघां नाही कडकडून आिलंगन िदले. आप ा दो ी हातात ा
दोघां चे हात घेऊन भाविववश राजे बोलले,
‘‘शहजादे आिण दु गादास, तुमचे उपकार आ ी िनदान या ज ात, तरी
िवसरणार नाही!’’
‘‘संभाजीराजे, तुम ा िप ाचं – िशवाजीराजां चं रा णजे सवधम यां चं
ह ाचं दे ऊळ आहे . णूनच हा राज थानी दु गादास एका मुसलमान शहजा ाला
घेऊन आप ा आ यासाठी आला आहे .’’ दु गादास बोलले.
‘‘पण आप ा भेटीची ही वेळ िकती दु दवी!’’ दीघ िन: ास टाकत शंभूराजे
बोलले.
‘‘असं का बोलता राजे?’’
‘‘नाही तर काय दु गादास? राज थान आिण िद ीपासूनची रानं तुडवत मो ा
आकां ेनं आपण इकडे मरा ां ा आ याला येता, आिण ाच वेळी आम ा
रा ाचे जबाबदार अ धान आप ा ध ाशी ग ारी क न मदतीसाठी
तुम ासमोर गुडघे टे कतात, िकती शरमेची गो आहे ही!’’
ितथेच रातवा यात दोनतीन बाजली टाकली. ावर बैठक तयार केली गेली. दोन
िदवसां ा अखंड वासाने शंभूराजां चे अंग आखडून गेले होते. ां ा हाती ज यां नी
शहाळी िदली. राजां चे दु स या कशाकडे ही ल न ते. ते मान उं चावून पुन:पु ा
सुधागडा ा तटाकडे पाहत होते. आता चं आभाळा ा मधोमध आला होता. ां ची
बेचैनी पा न शहजादा अकबर बोलला, ‘‘राजे, आपण खुशाल राहावे. आ ी तुम ा
ा ग ार सरकारकुनां ना वर गडावर अशा खुबीने ठे वलं आहं की, वो नही जानगे तीर
कहाँ है और सर कहाँ ?’’
िचंता काही के ा संभाजीराजां ची पाठ सोडायला तयार न ती. ते ा दोघां ना
कुजबुज ा रात णाले, ‘‘सकाळपयत वाट बघू नका. आता म रा ीचीच गडावर
माणसं धाडा. ां ना गोड बोलून पहाट ाय ा आधी इथं खाली घेऊन या.’’
‘‘जशी आपली मज , राजे!’’ शहजा ाने मान डोलावली.
राजां नी नावापुरतेच अ हण केले. एक ह ारबंद पथक गडाची चढण चढू
लागले. शंभूराजे ितथेच बाजेवर कलंडले. ब याच उिशराने राजां ना जाग आली.
आजूबाजूचे सैिनक हळू दब ा आवाजात काहीतरी बोलत होते. शंभूराजां नी
आभाळा-कडे नजर टाकली. थकलेला चं पि मेकडे झुकला होता. हवेत खूप गारठा
वाढला होता. पहाट ायला आली होती.
न राहवून शंभूराजां ची नजर पु ा समोर ा तटबंदीने वेधून घेतली. म रा ी वर
गेलेले पथक गडाव न वेगाने खाली उतरत होते. ां ा हातातले पिलते धूर ओकत
होते. ा पथकासोबत राजां नी आप ा फौजेतील प ासभर फाकडे मावळे मु ाम वर
धाडले होते. पायाखालची उतरण संपत आली, तसे ते मावळे धोतराचा काचा मा न
वेगाने धावत येताना िदसले. ते मोठमो ाने आरो ा दे त होते, ‘‘राजे ऽ, राजेऽ,
घोटाळा झालाऽऽ!’’ ते दु श कानावर पडताच शंभूराजे आिण कवी कलश
ताडकन उठून उभे रािहले. डो ां वरचा झोपेचा अंमल कुठ ा कुठे पळू न गेला! ा
आरो ां नी अकबर आिण दु गादास यां ची तर घाबरगुंडीच उडाली. शंभूराजे
ां ाकडे अ ंत ोधाने पा लागले. ां ा डो ां तून आगी ा िठण ा बरसत
हो ा. जवळ आलेली मंडळी सां गू लागली, ‘‘राजे, घात झाला! गडाव न पलीकडे
भोर ा ा नालेव न खाली उतरायला एक रानवाट आहे . आ ी पोच ाआधी
ितकडूनच ग ारां नी पोबारा केला असावा....’’
‘‘पण आ ी इथे आ ाचा िनरोप ां ना िदला कोणी?’’
‘‘राजे, एवढा मोठा चं काश पडला होता बाहे र....’’
‘‘पण आ ी जंगलातून आलो होतो—’’
‘‘ ाई राजे. इथं धोंडशाला पोचताना म ेच एक कोसाचं उघडं गवताचं रान हाय
न ं ? ितथून चं काशातून हजार-दीड हजार घोडा येताना कळणार ाई का
कोणाला?’’
‘‘खरं आहे बाबा तुझं.’’ शंभूराजे हताश सुरात बोलले, ‘‘आमचे ते अ ाजी
को ा ा नजरे चेच आहे त! बु जाव न ाता यानंच जोखलं असेल संकट!’’

१२.
हताश शंभूराजे पु ा बाजेवर धाड् कन बसले. ां नी दे वाचे नाव घेतले आिण
बराच वेळ डोळे िमटले. ते पुढचा काहीच कूम दे ईनात. तसे सवजण बावरले.
शहजा ाची आिण दु गादासची तर पुरती गाळण उडालेली.
थो ा वेळाने धीरगंभीर आवाजात शंभूराजे बोलले,
‘‘चला, घडलं ते घडलं! ते ग ार तरी असे पळू न पळू न कोठवर पळणार आहे त?
अ ाजीपंत पालखीिशवाय चालू शकत नाहीत. बाळाजींना वाध ामुळं घो ावर
नीट बसणं जमत नाही. या वयातही धावू शकतील ते फ फजदकाका. पण
कार था ां ा आिण दगाबाजां ा तंग ा नेहमीच एकमेकां त गुंतले ा असतात.
एक पुढे– मागे िनघून गेला तर उरले ां ना गुंतवील, णून कोणी कोणाला फार पुढं–
मागं धावू दे त नसतो! कार था ां ची चाल आपोआपच मंदावते!’’
 समोर सागा ा दां डीसार ा उं च, टणक िदसणा या आप ा मद साथीदारां कडे
शंभूराजां नी नजर टाकली. ते बोलले, ‘‘जो ाजीऽ, पाजी चलाऽऽ घोडी हाकरा.
पलीकड ाच दरीत कुठे तरी असतील ते ग ार. ाहारीपयत सारं रान िपंजून काढा.
ा रा ो ां ना झाडां ा बुं ाला बां धा आिण लगेच धाडा इकडे जासूद!’’
आप ा बुजुग जबाबदार धानां नी दगाफटका करावा ही गो कोणाही राजा–
साठी नामु ीचीच होती! शंभूराजां नी अ धानां ना एकवार माफ केले होते, परं तु
ां नी पु ा एकदा िहडीस कपटाचा य केला होता. शंभूराजां ना या द ाचा मोठा
ध ा बसला होता. दु गादास आिण शहजादा अकबरसारखी मंडळी एव ा दू र-
व न आली होती. परं तु ां ाशीही िव ाराने बोल ाइतकी शंभूराजां ची मन: थती
उरली न ती. ां नी दु गादासाला केले, ‘‘आपण पंधरव ात मानापानानं,
सावकाशीनं भेटू. आज नाही.’’

१३.
शंभूराजां नी सकाळी कसेबसे ान उरकले. पूजा केली. ाहारीचा वखत
ाय ा आधीच पाजी आिण मानाजीची घोडी तळावर परतली. ां नी महाराजां ना
मुजरे केले. ां ा आनंदी चेह याव नच शंभूराजां नी सारे जाणले. ां नी िवचारले,
‘‘कुठं आहे त ते सारे ?’’
‘‘डोंगरापलीकड ाच बाजूला, औंढ ा माळावर जेरबंद केलंय ा ग ारां ना.
ितथेच आप ा मराठी पथकाचा एक तळ आहे . ां ा ता ात सोपवलंय ां ना.
आता पुढचा कूम ा, राजे.’’
शंभूराजां नी आजूबाजूला गोळा झाले ा सहका यां व न नजर िफरवली.
आप ा ल री पथकातली जाणती, बुजुग मंडळी एकि त केली आिण बाजू ा
डे रेदार िपंपळवृ ाखाली ां नी सदरे चे काम सु केले. आप ासोबत ा
वडीलधा या मंडळींना मनोभावे हात जोडले. ते ा अनेक बुजुगानी शरमेने माना खाली
घात ा.
शंभूराजे उि सुरात बोलले, ‘‘मंडळी, राजा उदार झाला आिण हातावर भोपळा
िदला, अशी एक जुनी ण आहे . याच अ धानां नी िसंहासनावरचा आमचा
वारसाह डावलून आ ां ला जेरबंद करायचा कूम सोडला होता. आ ां ला स ेवर
येऊ न दे ता दहा वषा ा बालकाला राजगादीवर बसव ाचा अ ाहास केला होता.
एवढं च न ं तर ही मंडळी सै घेऊन आ ां ला कैद कर ा ा िमषाने प ा ाकडे
िनघालीही होती. या बुजुग मंडळींचा राज ोह आ ी माफ केला. या राजाने ां ा
हातावर कुचकामी भोपळाही िदला नाही. उलट या सव राज ो ां ना आ ी स ानानं
पु ा एकदा अ धानां ा आसनावर बसवलं. ां चा मान राखला. सां गा, सां गा. गे ा
वषभरात तुम ा िशवरायां ा कीत ला कलंक लागेल, असं कोणतं कृ घडलं आहे
आम ा हातून? उलट ाच महाभागां नी आम ा अ ात अ रश: िवष कालवलं!
ितकडे रोज राजिन े ा खो ा आणाभाका घेतात आिण इकडे शहजा ां ना िफतूर
होऊन बंडाचा झडा उभारतात. ा बुजुगा ा बेिदलीनं थकलो आ ी! आमची मती
कुंठीत होते! आता राजाने कसं वागायचं ाचा िनणय रयतेनंच ायचा आहे !’’
पीळदार िमशां चा आिण राकट शरीरय ीचा साठीतला एक ातारा ार उठून
उभा रािहला. तो बोलला, ‘‘राजे, ब झालं सारं . आता राजासारखाच कठोर िनणय
ा!’’
‘‘ ा ग ारां चा गळाच घोटा!’’ पाचसहाजण एकदम बोलले.
‘‘ग ार राज ो ां ना थोरलं महाराज काय िश ा ायचे हे िवसरलात की काय
राजे?’’ आणखी एकजण बोलला, ‘‘जावळी ा चं राव मो याला थोर ा राजां नी
हो ाचा न ता केलाच. पण ा ा दोन जवान पोरां ना जावळीपासून पु ापयत
फरफटत नेलं. पु ा ा भर बाजारात ां ा मुं ा उडवून ग ारीचा समूळ गळा
घोटला होता ां नी.’’
पुढे काय करायचे ते सवानुमते ठरले. ावर शंभूराजे बोलले,
‘‘एके काळी इितहास घडवणा या िहरोजी फजदकाकां नाही आ ी माफ केलं
होतं. टलं, िहरोजीबाबा णजे आबासाहे बां ा खिज ातले कौ ुभमणी! ां ना
पु ा मानपान िदला. औरं गजेब पातशहा ा शहजा ाचं ागत कर ासाठी लाख
मराठी माणसां तून आ ी ां चीच वकील णून नेमणूक केली. तर ा सा याचा िवसर
पडून ां नीच आम ा पायावर धोंडा मारायचा? अ ाजी द ोंब ल तर आ ी काय
बोलणार? आम ा मागात िवषारी सरा ां ची पेरणी कर ासाठी िनयतीनंच ां ची
नेमणूक केली असावी! मा या सा यात आ ां ला वाईट वाटतं ते बाळाजी
िचटणीसां बाबत. का कोणास ठाऊक, ां चं इमानी र ा कटात सामील नसावं,
असंच आमचं मन आ ां ला सां गतं!’’
‘‘भलतंच काय राजे? िफतुरी ा या प ावरचं अ र बाळाजींचंच आहे की!’’
िचडून जो ाजी बोलला.
‘‘िशवाय ते या कटात सामील नसते, तर रायगड आिण ितथला िचटिणसी
कारभार सोडून इकडे पाली ा रानात ते येतीलच कशाला?’’
‘‘अ र ां चं आहे . ते त: बाकी ा ग ारां सोबत इथं मौजुद आहे त. आणखी
कुठ ा पुरा ासाठी थां बायचं?’’ सगळे च बोलू लागले.
िनणय ता ाळ घेणं आव क होतं. शंभूराजे कवी कलशां ना बोलले,
‘‘किवराज, आ ी राजधम पाळावा असं आपण आ ां ला वारं वार सां गता. चलाऽ
आम ा कुमाची तातडीनं तािमली करा.’’
‘‘ णजे?’’
‘‘जा ा औंढा ा माळावर. ितथे जाऊन िहरोजी, अ ाजी द ो, ां ा सोबत
असलेला भाऊ सोमाजी, आवजी िचटणीस ा सव ग ारां ना ह ी ा पायाला बां धून
ां चा न ावा करा. बाळाजींना मा कोणतीही इजा नको. ां ा दं डापायात बे ा
घाला आिण रायगड ा बंदीखा ाकडे ां ना लागलेच घेऊन या.’’
एवढे होऊनही राजां चा जीव बाळाजीपंतां म े का गुंतून राहावा याचे सवाना
आ य वाटले. सारे शंिकत नजरे ने शंभूराजां कडे पा लागले. शंभूराजे काहीच बोलले
नाहीत. बराच वेळ ते कलशां कडे पाहत रािहले. मा ां ाकडून काहीच ितसाद
िमळे ना, तसे शंभूराजे ओरडले, ‘‘किवराज, आप ा राजाची आ ा पाळायचीच नाही
असं तु ीही आज ठरवून आलात काय?’’
‘‘नाही, नाही, कृपया ामींनी तसा गैरसमज क न घेऊ नये.’’ कवी कलश
अिजजीने बोलले, ‘‘राजन, आ ां ला फ इतकंच वाटतं. आज आपण आ ां ला
ितकडे पाठवू नये. आप ा त: ाच नजरे समोर ा ग ारां चा िन:पात होणं के ाही
चां गलं.’’
शंभूराजे ख पणे हसले. बोलले, ‘‘सां जसकाळ, ित ीि काळ आम ा संगती-
म े राहता आपण, किवराज. तरीही आपण आप ा िम ाला ओळखलं नाही, असंच
समजायचं का आ ी? आज राज ोहा ा भयंकर गु ात अडकले ा ा माणसां ना
आ ी आम ा िप ासोबत वीस वीस वष वावरताना पािहलं आहे . मृ ू ा भयानं
थरकाप उडालेले ां चे चेहरे पा न आम ा िदलात चलिबचल झाली, आिण आ ां ला
िनणय बदल ाचा मोह झाला तर? नाही किवराज, नाही! असं झालं तर आमचं हे
राजपद णजे पोरखेळ ठरे ल! जाण ां ची ही अशी बेबंदशाही रोखायची असेल तर
िश े ा कठोर अंमलबजावणीला पयाय नाही!’’
‘‘पण – पण राजे, मी परदे शी मनु . ते ा तुम ातलाच कोणी ा कामिगरीवर
पाठवा. एखादा मराठा िकंवा ा ण....’’ हात जोडत कवी कलश कळवळू न बोलले.
‘‘किवराज, आता िबलकुल वेळ गमावू नका. चोहीकडून आभाळकडा
अंधारले ा िदसताहे त. राज ोहानं प रसीमा गाठली आहे . अशा वेळी जनां ा
ह ेचा कलंक ा संभाजी ा कपाळावर कायमचा गोंदला गेला तरी बेह र, पण
आबासाहे बां ा आिण संतस नां ा पु ाईने िमळालेलं हे रा बुडालं, तर
आ ी काळाला कोणता जबाब दे ऊ?’’
कवी कलश खूपच अ थ झाले. बोलले, ‘‘माफ करा, राजन! मला अगदी
मनापासून वाटतं, ा कामिगरीवर कृपा क न मला धाडू नये–’’
‘‘तर मग दु स या कोणाला पाठवू? हं बीरमामाही जवळपास नाहीत. तुम ा–
इतके कोण आहे आम ाजवळ, असे िजवाचे िजवलग!’’
‘‘मेरे नृपशंभो, गु ाखी माफ. लेिकन आप हमारी किठनाइयाँ ूं नही जानते?’’
बोलता बोलता कवी कलशां ा डो ां त आसवे उभी रािहली. ते बोलले, ‘‘राजन,
आधीच या कारभा यां नी मला रा ात ा बुजुगाचा कदनकाळ ठरवलं आहे .
तं िव ेतला एक महारा स अशा हाका ा िपटू न ां नी मला ज ाचं कलंिकत केलं
आहे . तशात पु ा एकदा अशा कठोर कामिगरीवर आपण आ ां ला धाडाल, तर हा
कवी कलश या मातीत ज ोज ीचा खलपु ष णून बदनाम होईल!’’
कलशां ा उ ाराबरोबर शंभूराजां नी ां ाकडे एक जळजळीत कटा
टाकला. शंभूराजां ा अशा िवखारी नजरे ची कलशां ना कधीच सवय न ती. ामुळेच
ते लटपटले. शंभूराजे क ह ा सुरात बोलले,
‘‘किवराज, िवषाने भरलेला ाला, राजाआधी राजिम ालाच ाशन करावा
लागतो! एका वचनाचा कधी िवसर पडू दे ऊ नका किवराज
 उ वे सने चैव दु िभ े रा िव वे
राज ारे शाने च य ित स बा वः
(उ वकाळी संकटातही दु ाळामिध लयंकारी
शन असो वा राजदरबारी िम खरा जो साथ
करी!’’)
आता थां बायला वेळ न ता. किवराज शंभुराजां समोर ताठ मान क न उभे
रािहले. ां नी राजां ना मो ा आदराने मुजरा केला. ते तेथून लागलेच वेगाने बाहे र
पडले. पण दारातच ां ची पावले रगाळली. शंभूराजां नी ां ना शु रात िवचारले,
‘‘का थां बलात? अजून काय हवं तु ां ला?’’
‘‘उ ा बोभाटा नको. कवी कलशच सा या अपराधाचा धनी होता िकंवा ाने
मनापासून राजा ा पाळली नाही, असाही आरोप आ ां वर नको. एखादा सा ीदार ा
सोबत.’’
‘‘कोण हवं?’’
‘‘ ा दादजी रघुनाथ दे शपां ां ना ा सोबत.’’
‘‘ठीक आहे . जा घेऊन.’’
म ेच किवराजां ची पावले पु ा मागे वळली. ते शंभूराजां ा अगदी जवळ गेले.
फ ां ना ऐकू जावे अशा दब ा आवाजात कुजबुजले, ‘‘राजन, राज ोहाचा गु ा
भयंकर आहे च. पण गु े गारही कोणी सा ा असामी न े त. राजेऽ -ह े ा
पापाचा कलंक लागून आपण ज ोज ी बदनाम ालऽ!’’
‘‘किवराज, आ ी राजधम सां भाळतो आहोत; आपण फ राजा ेचं पालन
करा! बस्.’’ शंभूराजे कडाडले.

१४.

खाली रायगडवाडी ा तळावर पोचले की, तेथून गडावरचे टकमक टोक

िदसायचे. फ टकमकीकडे पाहत रािहले की, िवराट दगडी पंखां चा एखादा ग डच
िक ा ा जागी बसला आहे असे भासायचे. शंभूराजां नी तेथे तळाजवळच टाच
मा न घोडा थां बवला. आप ा पां ढ याशु अ ा ा ं दाड पाठीवर लाडाने थाप
मारत राजे घो ाव न खाली उतरले. ां ासोबतचे कवी कलश, जो ाजी
केसरकर, पाजी भोसले आिण दादजी महाडकर हे ही थां बले. आज राजां चे मन
था यावर न ते. करवंदी ा ओ ा का ासारखी एक गूढ दु खरी वेदना ां ा
काळजाला बोचत होती. ां नी पु ा एकदा रायगड ा ा पाषाणप ाकडे नजर
टाकली. ितथले ख , काळे शार तट पािहले. अ ानात ढग दाटू न आले होते.
शंभूराजे आप ा सहका यां ना बोलले, ‘‘आपण ा पुढे. आणखी चार िदवस
आ ी वर राजधानीत येऊ, असं आ ास वाटत नाही.’’
‘‘राजन, आपण उतरणार आहात कुठे ?’’ कलश.
 ‘‘इथेच पलीकडे िजजाऊ आजीसाहे बां ाच महालात. आज राजमंिदरात उतरावं
असं आम ा भणंग मनाला वाटतं.’’ शंभूराजे.
‘‘जशी आपली इ ा, राजन.’’
कवी कलश, पाजी, दादजी आिण जो ाजी िचतदरवाजा ओलां डत गड चढू
लागले. शंभूराजां ा रगाळ ा घो ाने पाचाडची वाट धरली. चां ग ा गो ींना
चैत ा ा पारं ा फुटायला वेळ लागतो, मा वाईट बात ां ना पाय आिण पंख
लवकर फुटतात! शंभूराजां ची घोडी रायगड ा प रसरात पोच ापूव च औंढा
गावाजवळचा कार इकडे सवाना समजला होता. गडावर आिण गडाखाली सेवक
आिण कुणिबणी आनंदाने ओरडत हो ा, ‘‘कटवाले मारले ऽऽ! दु बंडकरी मेले
ऽऽ!’’ ा बातमीबरोबर काहीजणां नी उ ाहाने साखर आिण पे ां ा परातीही
वाट ा. मा ा पाठोपाठ दु सरी एक भयंकर खबर येऊन थडकली! लोक अवाक्
झाले. ां चा आप ा कानां वर िव ासच बसत न ता.
बाळाजी िचटिणसां ना ह ी ा पायात तुडवून मारले गेले!
शंभूराजे धा ावले होते. आप ा यशा ा पोटातच काहीतरी काळं बेरं आहे .
आप ा इ तीला ब ा लागला आहे , याची जाणीव शंभूराजां ा अंतरा ाला होत
होती. ते जे ा पाचाड ा महालात पोचले, ते ा कटवा ां ा ष ं ातून जगून
वाचून आ ाब ल सवानी आपला आनंद दिशत केला. पण ाचवेळी कुठे तरी
काहीतरी चुकले आहे , अघिटत घडले आहे , अशी जाणीव सवाना होत होती!
महाला ा वेश ाराबाहे र चार ह ी झुलत होते. शंभूराजां ा ागतासाठी ां ना
ंगारले होते. बारीकमो ा ऐ ा ा ां ा अंगावर ा झुली कमाली ा चमकदार
िदसत हो ा. परं तु राजां ची बावरी नजर ा ह ीं ा पायां वरच िभरिभरत होती. ह ींचे
पाय र ानेच बरबट ाचा ां ना भास होत होता.
पाचाड कोटावरची नौबत वाजली. ा ा नीने गडावर ा स महालां ना जाग
आली. दोन हरा ा आतच येसूबाईंचा शाही मेणा तातडीने गड उत न खाली आला.
ां ा सोबत ा दु स या मे ाम े किवराजां ा प ी तेजसबाई हो ा. ब तां शी
िक ा ा कडसारीलाच कवी कलश ां ना भेटले असावेत. येसूबाईंना किवराजां सह
अचानक आ ाचे पा न शंभूराजे बावरले. शंभूराजां ा डो ां तली भाषा येसूबाईंनी
ओळखली. ा बोल ा,
‘‘आ ीच माघार आणले किवराजां ना! गडावर लोकां त किवराजां ब ल आज
खूपच ोभ माजला आहे —’’
‘‘का बरं ?’’
‘‘किवराजां ा बोलेमागुती आपण रा ा ा ब ा कारभा यां ना ह ीं ा
पायी तुडवले, कवी कलशच खरे खलपु ष आहे त. अशी लोकां त समजूत झाली
आहे .’’
‘‘पण खरे गु े गार णाल तर आ ीच आहोत...!’’ शंभूराजे बोलले.
‘‘लोकां ना काय आतलं ठाऊक? काही उप ापी लोक तर संतापा ा भरात
किवराजां चा वाडाच जाळायला िनघाले होते. णूनच ां चा कुटुं बकिबला घेऊन
आ ी इकडे आलो.’’
पाचाड ा महालातली ती रा िकती सुनी सुनी वाटत होती! कटवा ां चा िन:पात
झाला ही बातमी सकाळी ऐक ावर येसूबाई खूप सुखाव ा हो ा. परं तु पाठोपाठ
बाळाजीपंतां ा मृ ूची खबर पोचली आिण ां चे िच च हरवून गेले. ा भयचिकत
झा ा. स महालापासून हाके ा अंतरावरच अ धानां चे वाडे होते. तेथून
बाळाजीपंतां ा वृ प ीचा, ल ीबाईंचा आका ऐकू येत होता. तो ां ना गडावर
थ बसू दे ईना. ातच तटाखालची नौबत ऐकू आली, तशा राजां ना जाब
कर ासाठी येसूबाई रे ने गड उत न खाली आ ा.
बाळाजी िचटिणसां ा शेवट ा भेटीचा तो ण येसूबाईंना आठवत होता...
ा भ ा सकाळीच ते कामािनिम पालीकडे िनघा ाचे सां गत होते. आप ा
महाराणीसाहे बां चा िनरोप ायला ते आले होते. ां ासोबतच िहरोजी आिण सोमाजी
होते. ते िचटिणसां ना खेटूनच उभे होते. बाळाजींची मु ा खूपच दु :खी िदसत होती.
ां ना काहीतरी सां गायचे होते, पण ाचवेळी ते कस ाशा दडपणा-खाली वावरताना
िदसत होते. येसूबाईंनी तरीही पंतां ना छे डलेच, “इत ा तातडीने सुधागड पालीकडे
िनघालात कशाला? राजे तर प ा ावर आहे त.’’
‘‘राजां चंच काम आहे , राणीसाहे ब.’’ चाचरत िचटणीस बोलले.
‘‘कोणतं?’’
“राजां नीच तर िचटिणसां ना शहजा ाची भेट ायला सां िगतलं आहे . ां ाशी
करारमदाराचं बोलावं, असा राजां चाच सां गावा आहे .’’ म ेच िहरोजी बोलले होते.
‘‘ठीक आहे तर!’’
मधला चौक ओलां डून िचटणीस थोडे से पुढे गेले होते. पु ा माघारा वळू न ते
तुळशीवृंदावनाजवळ उभे रािहले. ां नी डोईची पगडी काढू न आप ा छातीजवळ
धरली. ते गिहव न बोलले, ‘‘महाराणी थकलो आ ी! मु ामाचे िदवस जवळ येऊ
लागले आहे त. कोणी सां गावं, कधी काय घडे ल? मा काही झालं तरी आम ा
खंडोबावर आिण िनळोबावर ल ठे वा बरं .’’
‘‘अन् आवजी कुठे िदसेनात ते?’’ येसूबाईंचा .
‘‘आवजीही आम ा बरोबरच येणार आहे .’’ िहरोजीबाबा म ेच बोलले.
‘‘पण िचटणीस, आज सकाळीसकाळीच असं वंगाळ का बोलता? आपण तर
वाटाघाटींसाठी िनघाला आहात. लढाईसाठी नाही-’’ येसूबाई.
‘‘लढाईच कशाला हवी पोरी? आ ी िपकलं पान. उगा घो ावर चढ ा–
उतर ा ा िनिम ानंही ाण िनघून जायचा. ते ा टलं, आम ा उर ा
लेकरां कडे ल ठे वा हो!’’
‘‘िचटणीस, िनघायचं न े ?’’ सोमाजी द ो राकट सुरात बोलले.
आसवां नी डबडबलेली आपली मु ा लपवत बाळाजीपंत िहरोजीं ा आिण
सोमाजी द ों ा मागोमाग झपा ाने िनघून गेले होते. तेच ां चे शेवटचे दशन.
येसूबाई आिण शंभूराजां नाही आज आपला महाल शानासारखा भयकारी
आिण भकास वाटत होता. बाळाजीपंत िचटणीस ही काही सामा असामी न ती.
 ां ना आपले बंधू मानून राजापुरा न िशवराय रा ात घेऊन आले होते. पंत अ ंत
कुशा बु ीचे, रा ावरची ां ची िन ाही अभंग होती. िशवरायां ा िससोिदया
वंशावळीची कागदप े धुंडाळ ासाठी ते त: राजपुता ात गेले होते. ां चे
मो ासारखे वळणदार अ र, कोणताही जिटल मजकूर मनात आठवून तो सुबक
अ रां त साठवून ठे वायची िवल ण हातोटी ां ा लेखणीत होती. मोठमो ा
कराराची कलमे ा कलमे ते डो ात ठे वायचे. िश ा मारावा तसा तो सारा मजकूर
जसा ा तसा कागदावर उतरावयाचे.
महालात ा हं ा खूपच काळवंडून गेले ा िदसत हो ा. शंभूराजां ना
िबछायतीवर झोप लागत न ती. ते या कुशीव न ा कुशीवर माशासारखे तडफडत
होते. ातच येसूबाईंचे श ां ा कानावर आले — ‘‘राजे, ती कोणी सामा
माणसं न ती! मामंजीसाहे बां ा काळातले ते डोंगर होते. जोवर लोकां ना थोर ा
राजां ची आ ाची भेट आठवते, तोवर िहरोजीमामंजींना लोक कसे िवसरतील, राजे?’’
येसूबाईंचे श शंभूराजां ा काळजात ती ण क ारीसारखे घुसले. ते पटकन
अंथ णात उठून बसले. ां नी येसूबाईंचा हात आप ा दयाजवळ धरला आिण ते
बोलले, ‘‘येसू, राज ोहाचा तो पिहला कट आ ी न ता का पचवला? ा सवाना
न तं का माफ केलं? येसू, खूप वाईट वाटतं ते हे च, ा सव बुजुग मंडळींवर ा
वे ा संभाजीने खूप जीव लावला. ते मा नेहमीच आम ा िजवावर उठले!’’
‘‘अ ाजींनी तर मामंजीसाहे बां ा काळात दि ण कोकणचा सुभा एखा ा
बु जासारखा सां भाळला होता.’’
‘‘मा अ ाजींनी आपली पुढची सारी हयात आमचा े ष कर ात घालवली. या
सवानाच िशवाजी ा पोरापे ा तो कुठला कोण पातशहाचा पोर आपला सगा– सोयरा
वाटला! ातच अ ाजी आप ा लेकीचं, हं साचं दु :ख कधीच िवसरले नाहीत. पण
ित ा एकतफ ेमाम े आमचा काय गु ा? येसू, तु ां ला सां गतो. ा
औढाजवळ ा रखरख ा उ ाम े कदािचत आ ी क , णून धोंडशाला
आम ाकडे कलशां नी दू त पु ा माघारी पाठवला होता. तळमळीने िवचारलं होतं की
— ‘राजे, खरं च आ ी िश ेची अंमलबजावणी करायची का?’ ते ा ा बुजुगाना
मार ाचा आदे श दे ताना आम ा िजवाला कोण यातना झा ा! पण दरबारातले
कारभारी आिण सरदारच जर आप ा राजा ा मानेवर ग ारी ा क ारी ठे वू
लागले, तर काय ा राजाने माफीना ाचे कागद खरडून ां ापुढे लोटां गणं
घालावीत? ते ा आ ी खूप िवचार केला– ही सव मंडळी े असली तरी ां ा
दगलबाजीचा वेळीच िन:पात करणं हाच आमचा खरा राजधम होता! तो आ ी
पाळला! आज आ ी अ ू ढाळतो आहोत ते ां ा पूवलौिककासाठी! मा आ ी
ां ावर ह ी नाचवले ते ां ा राज ोहा ा अ गु ासाठी!”
‘‘माफ करा राजे, पण रा न रा न आठवण होते मामंजींचीच. ां नी ही सारी
माणसं शू ातून उभी केली होती आिण ां नीही रा उभार ासाठी मामंजीं ा
िजवाला जीव िदला! आपलं सव या कायासाठी वािहलं होतं–’’
‘‘–परं तु ते ा कोणालाही ाथाचं िवषारी वारं िशवलं न तं! आमचं रा ही
न ाळीत होतं. एकदा स ा आिण अिधकार हाती आला की, नकळत ां ा
पाठोपाठ अ पावलां नी ाथाची वाळवी िचकटते! माणसं तीच, शरीरं तीच, पण
मनं मा बदलतात.’’
णभर पुसावे की पुसू नये अशा सं माम े येसूबाई िदस ा. तरी ां नी
िवचारलेच, ‘‘ ा सा या करणाम े कवी कलशां चा िकती दोष?’’
‘‘ णजे?’’
‘‘आप ा कोिप पणाचा कलशां नी गैरफायदा उठवला; रागाचं पां तर अघोरी
िश ेत केलं असं लोक णतात—’’
‘‘साफ खोटं आहे ते! उलट िश ेचा अंमल करायची जोखीम आप ा ऐवजी
अ कोणाकडे तरी ा, णून आम ासमोर पोरासारखे रडले होते ते! शेवटी
आप ा ध ा ा कूमां ा तािमलीसाठी ां ना पुढे धावावं लागलं.’’
‘‘पण िचटिणसां ा बाबतीत थोडं सबुरीने घेतलं असतं तर?’’
‘‘करणार काय? धडधडीत पुरावे समोर होते. ा शहजा ाला िलिहलेलं िफतुरीचं
प ां ा त: ाच ह ा रातलं होतं. वर ा खाटकां ा मेळा ातही ते सहभागी
झालेले. आ ी किवराजां ना ताकीद केली होती, बाकी ा ग ारां – ब ल आ ां ला
काडीची आ था नाही. पण बाळाजींना मा काही क नका. फ बे ा घाला —’’
‘‘तरीही किवराजां नी अशी आगळीक करावी?’’ येसूबाई िव याने बोल ा.
‘‘तसं नाही. आम ा मारे क यां नी जे ा थम आवजींना धरलं, ते ा बाळाजी–
पंतां नी म े उडी घेतली. आप ा पोराला पोटाशी ध न, आधी मला ह ी ा पायी
तुडवा, मगच मा ा बाळाला हात लावा, असं ते मोठमो ानं ओरडू लागले. िशवाय
राजां ना खिलता पोचला का, असं काहीतरी ते बरळत होते. ते ा िश ेची
अंमलबजावणी बाजूला ठे वून किवराजां नी आिण दादजी दे शपां ां नी आम ाकडे
घोडे ार तातडीनं धाडला– अशा प र थतीत काय करावं णून स ा िवचारला.
ते ा आमची थती िविच झाली होती. ा दोघा बापलेकां ना मोकळं सोडायचं, तर
सवाना िश ेत सूट ायला हवी होती. शेवटी, जे जे गु े गार आहे त ा सवानाच मारा;
कोणाला दयामाया दाखवायचं कारण नाही, असा िनवाणीचा कूम आ ां ला सोडावा
लागला...’’
कशीबशी ती काळोखरा सरली. सकाळीच महालाम े दू र ा वासाने
दमूनभागून आलेला एक हरकारा उगवला. तो यमदू तासारखाच काळपट आिण
भयावह भासत होता. शंभूराजां नी ा ा हातचा लखोटा उघडला. ां ची नजर ा
मो ासार ा अ रां व न िफरली, तसा ां ना चंड ध ा बसला! ां चा चेहरा
काळािठ र पडला! प चा ापाने, उ े गाने, भयाने ां ा डो ात जणू वणवा
पेटला! ते बाहे र ा सदरे व न ढगासारखे गडगडत, ‘‘येसू ऽऽ, येसूऽऽ.’’ अशा
आरो ा ठोकत खाजगीकडे गेले. ा आरो ां नी येसूबाई घाबर ा. ां नी अ
श ां त िवचारले, ‘‘काय, काय झालं ामी?’’
‘‘ही तवा रख पािहलीत?’’
‘‘हो. हे तर अ र िचटिणसां चेच!’’
 लालतां बूस रं गात कोळसा िमसळावा, तशा िबघडले ा रं गीत िच ासारखे राजे
भेसूर िदसू लागले. ां चे डोळे पा ाने डबडबले. ते िकंचाळले– ‘‘येसू– येसू, हा
खिलता आ ां ला प ा ावर िमळ ापूव च आ ी ग ारां ा समाचारासाठी
सुधागड-पाली ा रानाकडे धावू लागलो होतो, बंडा ाची आग वेळेत िवझव ासाठी
आमची घोडी इकडे धावली. आिण ही िचटिणसां ची इमानी अ रं प ा ाकडे च
रािहली. का, का हा खिलता वेळेत पोचला नाही आम ा हाती? दु दव णतात ते हे
असं!’’
‘‘पण राजे, झालं तरी काय?’’
‘‘वाचा हा मजकूर युवरा ी... पायाखालची धरती फाटे ल तुम ा!’’
येसूबाईंनी तो लखोटा रे ने आप ा हाती घेतला. ा घाबरत वाचू लाग ा,
ि य कुलावंतस ीराजा शंभु छ पित याशी भुकुलो
बाळाजी आवजी िचटणीस यां चा मुजरा
आपण प ा ाशी िनघूनी गेलात आिण आप ा माघारा इथं
रायगडा-वर ग ारीचं पीक पु ा मूळ ध लागीले. आप ा
दरबारात ा क ानी पु ा एकदा तोच तमाशा आरं भला आहे .
राजीयास गादीव न ढकलायचे आिण िचरं जीव राजाराम साहे बां ना
नामधारी राजा बनवायचे कटकार थान गतीने िशजले आहे . ात
आपुले घरचे आिण बाहे रचे; णजे ां चे राज ोहाचे भयंकर गु े
राजीयानी माप केली आिण पु ा अ ाशी लािवले, ते सारे कटाचे
वाटे करी आहे त. पाली मु ामी जायचे. औरं गजेबा ा पोराशी
सुलुख करायचा. ा ा संगतीने श उगा न ामींना
राजगादीव न ढकलून ायचे, असा हा अघोरी कावा आहे .
आप ा गैरहजेरीत आमचेही नशीब फुटले आिण आ ी ा
कावेबाज दु ां ा हाती लागली. ते आ ां स आिण आमु ा आवजी
बाळास बळजबरीने शहजा ां कडे घेऊन चालले आहे त. िफतुरीचे
प ा दु ां नी आ ां कडून जुलमाने िल न घेतले. तरीही आ ी
वाटे त, शारीने वेळ साधली. थो ाशा िढलाईचा फायदा घेऊन, हा
स मजकूर िल न ामींकडे धाड ाची तजवीज केली. अंतरीचा
मजकूर राजां कडे वेळेत पावावा, हीच खंडेरायाकडे ाथना. आ ा
बापलेकां ची अव था अजगरा ा िवळ ात अडकले ा
बेडकां सारखी झाली आहे . दै वगतीपुढे मनु जात हतबल!
थोरले राजे कैलासवासी जाहले. ते ा ाच कार थानी
महाभागां नी आपु ा धरपकडीचा खिलता जारी केला होता. मजकूर
मा आवजीबाळां ा ह े िल न घेतला होता. आता आमु ाही
पाठीशी भा ाची टोके लावून आम ा ह े घाताचा मजकूर िल न
घेतला. आ ां स श सूळावर चढिवले.
तो मजकूर ह े िलिहताना यातना ब त झा ा. परं तु
 ामी आपण सर तीपु , ानकोिवद! िजतके कोिप िततकेच
मनाचे उदार. ामीं ा पोटात तर गंगासागरच नां दतो. आमु ा
भाळी कलीने कोणता लेख िलिहला आहे , कोणास ठावे! जसे असेल
तसे असो. परं तु शंभूबाळ तु ां स आिण येसूराणीस सदगती लाभो,
क ाण घडो.
ीकृपेक न जगलो, वाचलो तर पु ा ामीं ा सेवेशी त र रा च! अ था
हरीवर हवाला! म कमी करावेत आिण तबीयतीची काळजी ावी.
बाजू ा चंदनी खां बाचा आधार घेत शंभूराजे मो ा क ाने मंचकावर बसले.
पाठीचा कणा मोडले ा माणसासारखी ां ची अव था झाली होती. ां ना दरद न
घाम फुटला होता. सेवकाने पा ातून थंडगार पाणी आणले. ते घटाघटा पीत शंभूराजे
कळवळू न बोलले, ‘‘येसू, िकती वाईट झालं हे ! आता कळतं आ ां ला, बाळाजीबाबा
कवी कलशां ना ामींना प ं िमळाली का, असं पुन:पु ा का िवचारत होते.’’
शंभूराजां चा शोक अनावर होता. िशवरायां ा मृ ूनंतर आज शंभूराजे थमच
असं लहान लेकरासारखं रडत होते! ां ा खां ावर आपला आधाराचा हात ठे वत
येसूबाई राजां चे सां न करत णा ा, ‘‘ ामी, दु :ख आवरा. िचटिणसां ा लेकरां ना
– खंडो ब ाळला आिण िनळो ब ाळला यापुढे पोट ा पोरां सारखे वागवू. ां ना
सेवेची संधी दे ऊ. झाडासारखं वाढवू.’’
标
 १०.

परच

१.

रायगडावर शंभूराजे पोचले. ां नी फडावर ा कामात िदवसभर त:ला गुंतवून

ठे वले होते. तेथे िच लागेना णून ते घो ाव न जगदी रा ा मंिदरात जाऊन
पोचले. ां नी आप ासोबत कोणाही मानक यां ा पाल ा वा घोडी येऊ िदली
नाहीत. मंिदरात ा ा शां त, थंडगार गाभा यात बराच उशीर ते तसेच बसून रािहले.
राजमहालाकडे येता येता ां नी बा दा ा कोठारां ना भेट िदली. लौकरच औरं गजेबाचे
आ मण अपेि त होते. ते त:ला कामाम े खूप गाडून घेत होते, पण ां चे अंतमन
दू र कुठे तरी भटकत होते.
काही के ा शंभूराजां ा डो ां समो न बाळाजी िचटिणसां ची ती घा या
डो ां ची, कनवाळू मूत हलता हलत न ती. ां नी दोन िदवसां मागे कलशां कडून
औंढा ा माळावरची ती हिकगत पु ा एकदा मु ाम ऐकली होती आिण ते भेसूर,
भयानक िच ां ा मदू म े ग तून बसले होते. आपला मृ ू डो ां समोर िदसत
असताना अ ाजी द ो मा िबलकूल कचरले न ते. उलट मारे क यां ा श ां कडे
ते काहीशा िनढाव ा, बेदरकार नजरे ने बघत होते. राजां शी उभा दावा धर ा ा
गु ासाठी एक ना एक िदवस अशी िश ा आप ा निशबी ठे वली आहे , याची जणू
ां ना पूवक ना होती.
बाळाजी िचटिणसां ची हिकगत खूपच दय ावक होती! ां ा अ ल प ाने
साराच घोटाळा उघड झाला होता. इतर अपरा ां ना िजवे ठार मार ाचे दु :ख
शंभूराजां ना अिजबात न ते. मा या गडबडीत रा ातले अ ंत िन ावंत, स दय
आिण िन ाप असे बाळाजी िचटणीस हकनाक गेले, हे मा ां ा िज ारी लागले!
सायंकाळी शंभूराजे आप ा महालाकडे परतले. मा ां ची पावले चंदनी
उं बर ावरच अडखळली.
औंढा ा माळावर गु े गारां चा िन:पात झाला, तरी ा गु ातली एक अ ल
गु े गार ी आप ाच स महालाम े राहते आहे , या िवचाराने ां चे िच
खवळले. ताडताड पावले टाकत शंभूराजे सोयराबाईं ा महालाकडे िनघाले. अचानक
दौडत येऊन बाजारात घोडे ार घुस ावर बक याकोंब ां ची गद िभरिभरत दू र
पळू न जावी, ा माणे पोरे सोरे , चाकर, खदमदगार यां ची पळापळ उडाली. सोयरा-
बाईं ा महालाकडील दासदासी आिण कुणिबणी पुढे ां पळू लाग ा. शंभूराजां ची
उ चया पाह ाची िहं मतच कोणात उरली न ती. ात ा ात सेवकां ना
शहाणपण सुचले. राजे उं बर ावर पोच ापूव च ां नी आतून दरवाजा ओढू न
घेतला. िभंतीतला खां बासारखा भलामोठा अडसरही आतून लावला गेला.
शंभूराजे महाला ा दारात पोचले. ते समोर ा बंद दरवाजाकडे दात ओठ खात
हाता ा मुठी वळत पा लागले. ती कोणी ी उरली न ती. जळ ा, भडक ा
चुला ावरची ती उकळलेली काहीलच होती जणू! दरवाजाकडे पाहात शंभूराजे
मो ाने गरजले, ‘‘मातो ी, महाला ा दारं खड ा बंद के ा णून पापं काही
लपत नाहीत! जे ा थम आ ी तु ां ला नजरकैदे त टाकलं होतं, ते ाच तु ां ला
बजावलं होतं — इथे आपण दयाबु ीवर न े तर स ा माते ाच अिधकारानं
राहा! पण मातो ी, आपण कार थानां ची प रसीमा गाठलीत. राजमाते ा जागी एका
ाथ , कावेबाज आिण कार थानी अशा िहडीस ीचं दशन घडवलंत! मातो ी ऽऽ
आत का लपून बसलात? उघडा दरवाजा!!...’’
शंभूराजां ा अंगात भडकलेली आग अिधकािधक भडकत होती. ां ा रौ
पाशी सामना करायची कोणातही िहं मत न ती. आप ा डो ां तून जळते िनखारे
फेकत शंभूराजे गरजले,
‘‘मातो ी, ा कैकयीनेही लाजून मान खाली घालावी अशी आपली कृ – कृ ं!
रा ाचे कायदे शीर वारसदार असताना आपण ग ामाणसां कडून आ ां ला
िगर ारीचा कूम पाठवता?.... एकदा न े दोन दोन वेळा आम ा ाणावर
उठता?... अहो, कुठे ा मातो ी पुतळाबाई, ां नी िशवाजीराजां चे जोडे आप ा
दयाशी कवटाळू न आगीत उडी घेतली. सती गे ा. अमर झा ा! आिण इकडे
िशवाजीचं रा केवळ ाथासाठी आपण ा औरं गजेबा ा पोरा ा झ ात
फेकायला िनघाला होता? अरे , तु ी कस ा आम ा मातो ी? तु ी तर पुतना–
मावशी!!...’’
महाला ा प ाड बोळातून रिहवाशां ची गद झालेली. ारिशपाई लपतछपत
राजां चा तो उ े क ऐकत होते. पुढे जायची कोणात िहं मत न ती. ितत ात
पाठीमाग ा गद ने भां ग िदला आिण आपली करारी पावले टाकत येसूबाई राणीसाहे ब
तेथे पोच ा. ां नी उखळ ा शंभूराजां चा हात पकडला आिण कठोर सुरात सुनावले,
‘‘नाथ, आपण राजे आहात. राजासारखं वागावं.’’
शंभूराजां नी येसूबाईंचा हात िझडकारला. आपला हात उं चावत ते गरजले,
‘‘आम ा राजमातेनं काय कैदािशणीसारखे वतन करावं? आम ा अ धानां नी
वै यापुढं नमाज पढावा आिण सुरे आम ा ग ावर ठे वावेत?’’
‘‘राजे, कृपा करा. राग आवरा—’’
‘‘सोडा येसूबाई! आपण आम ा रागालोभाचं काय घेऊन बसला आहात! केवळ
 ा आप ा राजारामां ची मातो ी आहे त णूनच.... नाही तर यां ना कधीच िभंतीत
िचणून मारलं असतं.’’
शंभूराजां ा भयंकर कोपापुढे येसूबाई हतबल झा ा. ां चे डोळे ओलावले.
ां नी पाठीमागे सहज नजर टाकली. पु ा एकदा शंभूराजां चा हात खेचून ां नी
राजां चे ल ितकडे वळवले. ितथ ा न ीदार खां बाला िचपकून दहा वषाचे अजाण
राजाराम शंभूराजां कडे गिलतगा नजरे ने पाहात होते. ते बघताच शंभूराजे
भानावर आले. िपलापाशी झेप घेणा या पि णीसारखे ां नी पुढे जाऊन घाबरले ा
राजारामां ना पोटाशी धरले. राजारामां ना थोपटीत, ां चे अ ू पुसत ते कळकळवून
बोलले, ‘‘राजा, राजा तु ा अ ूत केवढी मोठी ताकद आहे ! तु ा दोन इव ा अ ूंनी
आगीचा हा दया पुरता िगळू न टाकला की रे !’’
वादळवा यां ा जोशाने कुंद भरले आभाळ नाहीसे ावे, धरतीवर ावणातले
कोवळे ऊन पडावे तसे झाले. शंभूराजां नी मो ा मायेने राजारामां ना आप ा
घोडयावर पु ात घेतले. ां चा तो तुक घोडा जगदी रा ा मंिदरा ा िदशेने धावू
लागला. रायगडाने िन: ास सोडला —

२.
भ ा सकाळी कवी कलश भेटीसाठी आले होते. ते कस ा तरी चंड
तणावाखाली िदसत होते. सळसळ ा उ ाहाचे किवराज फारसे काही बोलत न ते.
येसूबाईं ा ानात ती गो येताच ां नी काळजीने िवचारले, ‘‘किवराज, इतके गंभीर
का? काय कार आहे ?’’
येसूबाईंपुढे दं डवत घालत किवराज लीन होऊन बोलले, ‘‘राणीसाहे बा, आजवर
यथाश ी आप ा राजां ची आिण रा ाची सेवाचाकरी केली आ ी. आता रजा ा
—’’
‘‘पण आता कुठं िनघालात?’’
‘‘कनोजला.’’
‘‘ितकडं कशासाठी? घरी काही धमकाय आहे का?’’
‘‘कायमचंच जाऊ णतो, महाराणीसाहे ब!’’
‘‘आप ा िम ाची घेतलीत परवानगी?’’
दोघेही ग बसले.
‘‘वेडे आहात किवराज तु ी. एक वेळ शंभूराजे त: ा सावलीिशवाय जगू
शकतील, पण तुम ा सहवासािशवाय नाही!’’
येसूबाईंनी हसत ा दोघां ना आप ा िदवाणखा ात बसवून घेतले. ां नी
किवराजां ा मागणीकडे दु ल केले. किवराजा ा मनाला कोणते दु :ख जाळत आहे
हे ा जाणत हो ा. औंढा ा माळावर ा ा काराने येसूबाईं ाही मनाला जखम
केली होती. ा बोल ा, ‘‘ओ ाबरोबर सुकंही जळतं. तसा वेळेत िचटिणसां चा तो
खिलता न पोच ाने केवळ गैरसमजुतीने हा घोटाळा केला. िचटणीसकाकां सारखा
भला मनु िजवाला हकनाक मुकला. एकूण घडलं ते खूप वाईट! ा िदवसापासून
तु ापे ाही ामी खूप बेचैन आहे त. रा ीबेरा ी अचानक उठतात. जाबडतात.’’
कवी कलश अ ंत नाराज होऊन सां गू लागले, ‘‘राणीसाहे ब, तो संग घडू नये
णून मीही कोशीस केली होती. राजेही अनिभ होते. पण दरबारात ा आम ा
िहतश ूंनी आमचा वचपा काढ ासाठी या संगाचा जा ीत जा उपयोग सु
केला आहे . सवानी एकच िग ा उडवला — कवी कलशा ा बोले मागुती राजां नी
िचटिणसां ना िजवे मा रले. िचटिणसां ा ह ेला कसे का असेना आ ी कारणीभूत
ठरलो! ज ोज ीचे बदनाम ठरलो!!’’
डो ां तील अ ू आवरत कवी कलश सरळ पुढे झाले. येसूबाईंचे पाय धरत
बोलले, ‘‘दया करा राणीसाहे ब, आ ां ला जायची परवानगी ा.’’
‘‘किवराज! आप ा अशा अचानक िनघून जा ात मा नुकसान राजां चंच आहे .
िवरोधकां चं आयतं फावेल. अगदी कबुली ायची तर किवराज, आ ां ला त:ला
तुमची खूप गरज वाटते! शंभूराजे नावाचं एक जळतं वादळ पदरात बां धून संसार
करणं कोण िजिकरीचं आहे , हे आपण जाणताच!’’
‘‘पण—? ’’
‘‘असो. मनातले सारे भलतेसलते िवचार काढू न टाका. किवराज, आपण राजां ा
का शा िवनोदा ा मैिफलीतले एक रिसक िम आहात! कािलदासाचं एखादं
नाटक असो, गीतगोिवंदातील पं ी असोत, वा सुफी पंथावरची चचा, आमचे धनी
ानाचे िकती भुकेले आहे त हे आ ी जाणतो. आप ाच सहवासात ां नी सं ृ तवर
ावी िमळवलं. ‘बुधभूषणम्’ सारखा का ंथ िलिहला. ‘नखिशखा’ आिण
‘नाियकाभेद’ ासारखी जभाषेतील महाका ं िलिहली. हे सारं घडलं ते आप ाच
सहवासात. आज रणां गणावरील आ मण परतव ासाठी ां ाबरोबर हं बीरमामा,
ाळोजी घोरपडे , पाजी भोसले असे अनेकजण आहे त, पण ाना ा आिण
सर ती ा गाभा यातून मु िवहार करताना ां ना गरज लागते ती आपलीच!’’
येसूबाईं ा ितपादनावर किवराज िन र झाले. येसूबाई पुढे बोल ा, ‘‘आज
स े ा सावलीत राजां सोबत मे णेपा णे खूप आहे त. सारे ाथा ा कावडीसाठी
वखवखलेले! मामंजींसाहे बां ा काळात ा जु ा थक ा मंडळींना तोडायचं नाही.
नवी मंडळीही अजून अनुभवानं प रप झालेली नाहीत. िनदान अशा संगी
आप ासारखे खरे आ जर पारखे होतील, तर राजां नी पाहायचं तरी कोणा ा
तोंडाकडं ?’’
कलश काकुळतीने बोलले, ‘‘राणीसाहे ब, खूप तकलीफ आहे हो इथं. ही मंडळी
आ ावर जादू टो ाचा आरोप करतात. पण रोज सकाळी आम ा वा ा– भोवती
सुई टोचले ा िलंबां चा आिण का ा बा ां चा खच पडतो. इथ ाच चेट ां ची
आ ां ला खरी भीती वाटते.’’ येसूबाईंपुढे हात जोडत कलश दाट ा कंठाने िवचा
लागले, ‘‘राणीसाहे ब, आता तु ीच ाय करा. िवरोधक णतात ाच माणे
जारणमारण ि या करणारा मी कोणी भोंदू मां ि क आहे , असं वाटतं तु ां ला?’’
येसूबाई मंदशा हसत बोल ा, ‘‘ते समजतात तसा राजां ना िबघडवणारा असा
भयंकर कोणी मां ि क खरं च आम ा दरबारात असता, तर काय आ ी चूप बसलो
असतो? आई िशकाईची शपथ, दे वी ा पायावर ीफळ फोडावं तशी ा ा
म काची भकलं आ ी त:च केली असती!’’
कवी कलश सुखावले. ां नी समाधानी नजरे ने येसूबाईंकडे पािहले. येसूबाई ा
डो ां त एक वेगळीच करारी झाक िदसू लागली. ा बोल ा,
द ुरखु िशवाजी राजां नी किवराज तु ां ला बारापंधरा वष जवळू न पािहलं. ही
नाठाळ मंडळी णतात तसा ां चा युवराज एखा ा भौंदू, मां ि क क ीबाबां ा
ता ात गेला असता तर?... तर किवराज, राजां नी के ाच अशा दु राचारी मां ि काला
ह ी ा पायाखाली तुडवून नसता का मारला?’’
येसूबाईंच ीकरण ऐकून कवी कलशां चे डोळे ओलावले. ते भावनािववश
मनाने बोलले, ‘‘राणीसाहे ब, आपण सारे काही जाणता, हे च आमचं भा .’’
‘‘ ाच अिधकारानं किवराज, मी तु ां ला कूम दे ते, सामानानं घोडी बां धली
असली तर ती सोडा अन् राजां ा िशिबरात िनघून जा. ते तुमची वाट पाहत असतील.
किवराज, आज राजां ना एकाच वेळी घर ा आिण बाहे र ा रा केतूंनी भंडावून
सोडलं आहे . मोगलां चं मां डिलक ीकार ापासून ा जंिजरे कर हबशां ना ग
फ दोन बोटं उरला आहे . गोवेकर पोतुगीज आहे त, डच आहे त, इं ज आहे त. तो
आमचा ज ज ां तरीचा श ू औरं गजेब मो ा तयारीिनशी महारा ावर के ाही
कोसळे ल. संकटा ा का ाकु ढगां नी अ ान काळं कुंद झालं आहे . अंतगत
कारभाराचीही अजून घडी नीट बसलेली नाही. श ूंसारखेच आ ही आमचे लचके
तोडायला आसुसले आहे त. अशा वेळी किवभावोजी, राजां ना गरज आहे ती
आप ासार ा िदलदार, अनुभवी आिण वडीलधा या िम ाची!’’

३.
स बर १६८१ — आलमगीर औरं गजेबाने अजमेर सोडले होते. ाची पाच
लाखा न अिधक लढाऊ फौज आिण उरलेले आचारी, पाणके, िभ ी, मोतदार,
खदमदगार अशी लाखभर सेवकां ची फौज दि णेची वाट चालत होती. ते ल र न े ,
एक चालतेबोलते चंड नगरच होते.
वाटे त एका छो ाशा नदीकाठा ता ुर ा सावलीसाठी एक लहानसा पातशाही
तंबू उभारला गेला होता. तेथे औरं गजेब पातशहा दु पारची िव ां ती घेत होता.
पातशहाची उमर ेस वषाची. मा रा कारभार हाती आ ापासून गे ा तीस–
प ीस वषात ाने आपली तिबयत कधीच बेडौल होऊ िदली न ती. ाची
शरीरय ी साग वृ ा ा फोकेसारखी सरळसोट आिण िचवट होती. डोळे ती ण,
भेदक आिण पाहता णीच कोणावरही सहज छाप पाडू शकतील असे भावी.
सोबतची शाही फौज आगेमागे चालत होती. अनेक पथके म ेच दु पार ा
िव ां तीसाठी वाटे त िमळे ल ा सावलीत िवसावा घेत पडली होती.
पातशहा ा ा लाल तंबूम े आता ाचा मु काझी अ ु लवहाब आिण
वजीर असदखानासारखे मोजकेच सहकारी होते. शहे नशहाची तारीफ करत वजीर
असदखान बोलला, ‘‘जहाप ाँ , आज आपली शाही कूमत काबूलपासून ते बंगाल-
आसामपयत, तेथून खाली बु हाणपूर खानदे शापयतचा ब त बडा मुलूख आपण
आप ा मुठीम े असा आणला आहे की, कोणाचीही पातशहा सलामतपुढे डोकं वर
करायची आज िहं मत उरलेली नाही. आपण दु िनयेत ा ब ात ा ब ा
पातशहां पैकी एक आहात! जगात आलातरीन ताकदवर आहात.’’
काझीसाहे बां नी िवचारले, ‘‘जहाँ प ाँ , ा आप ा दि ण मोिहमेला िकती वखत
लागेल?’’
औरं गजेब काहीसा गंभीर होत बोलला, ‘‘आप नही जानते इस अजाशी मुिहमको.
दि णेचा मुलूख इतका आसान नाही. स ाट अकबरही दि ण दे श िजंक ात
कामयाब न ते झाले. आम ा अ ाजानना, शहाजहाँ नना कशीबशी अहमदनगरची
िनजामशाही फ े करता आली. तो गोवळकोंडा आिण िवजापूर हे िशयामुसलमानां चे
इलाखे आिण मरग ां चा महारा . हा काटे री मुलूख िजंकणं वाटतं िततकं आसान
नाही!’’
या आधी एवढी पाच ते सहा लाखाची चंड फौज घेऊन औरं गजेबच न े , तर
िद ीचा कोणताही पातशहा बाहे र पडला न ता. जे ा औरं गजेब आप ा अंबारीत
बसायचा, ते ा सुमारे तीन लाख घोडी, दोन लाखां चे पायदळ, नजरे ा ट ातही न
मावणारी ती माणसं, जनावरं , पथकं पा न ाचा अिभमानाने ऊर भ न यायचा.
आपला हा डामडौल आिण शानशौकत पा न, आप ा ल रा ा नुस ा िवराट
दशनाने गहजब उडायला हवा. गोवळकोंडा आिण िवजापूर ा शा ा तर दोरा
तुटले ा पतंगासार ा कुठ ा कुठे सहज फेक ा जायला ह ात. आप ा
आगमनाची आिण सोबत ा सेनासागराची केवळ वाता ऐकून ा काफरब ाची,
संभाजीची तर भीतीने छाती फुटू न जायला हवी! पण तरीही ा द न दे शा ा
मातीचा अंदाज बां धणं कठीण, असंच पातशहाला वाटत होतं.
आज आलमगीर ा मनाम े एका वेग ाच गो ीची ख ख होती. आप ा
लाड ा शहजा ाकडून झालेला काळजावरचा वार सहज लप ासारखा न ता.
िद ीकर मोगल घरा ाने राजपुता ातील शेकडो राजपूत राजां ना आिण सरदारां ना
आपले मां डिलक बनवून कायमचे आप ा पायाखाली दाबून ठे वले होते. मा या आधी
उदयपूरचे राजपूत घराणे िद ीकरां चे कधीच मां डिलक बनले न ते. राजा
जसवंतिसंग अलीकडे च मृ ू पावला होता.
एखादा िहं दू राजा मृ ू पावला की, ाचे रा खालसा करायची आयतीच संधी
गवसली, या क नेने आलमगीर खूष ायचा. ाच ायाने औरं गजेबाने
जसवंतिसंगा ा वंशजां ना ातं नाकारले. औरं गजेबा ा ा घातकी चाली ा
िवरोधात राजपुता ातील सारे राणे एकवटले होते. ां नी औरं गजेबा ा िवरोधात
तलवार उपसली होती. मा साम, दाम, दं ड आिण भेद या सा या नीती जणू
आलमगीर ा मुदपाकखा ाम े पाणी भरत हो ा. ा श ां चा वापर क न अंती
औरं गजेब िवजयी ठरला होता. नाही तर राजपुता ात ा ा यु ाम े एक वेळ अशी
आली होती की, पातशहा ा दै वाने ा ाकडे पूणत: पाठ िफरवली होती. ा ा
लाड ा शहजा ाने– अकबराने बापािव बंड केले होते. सारे राजपूत ा ा
बगावतखोर शहजा ा ा पाठीशी उभे ठाकले होते. मा ऐनवेळी औरं गजेबा ा
कपटनीतीने कळस केला आिण िबचा या शहजा ाचे म क फुटले.
ा नुक ाच घडून गेले ा यु ाची असदखानाने आठवण िदली, ते ा सु ारा
सोडत पातशहा बोलला, ‘‘मी जंग िजंकली, पण एक पातशहा आप ा ा या
शहजा ास न े , तर एक िबचारा बाप आप ा मेहबूब मुलास मुकला!’’
औरं गजेबाची मज सां भाळणे ही िकती अवघड गो होती! पातशहा ा चारी
बेगमां नाही हे जमले न ते. मा पातशहाचा वजीरे आझम असदखान गेली कैक वष
पातशहाकडे आपले पद िटकवून होता. तो ना ाने पातशहा ा मावशीचा नवरा होता.
कधी पाया पडत, कधी शरणागती प रत, तर कधी ध ा ा दु गा ा खात ाने
आपले पद सां भाळू न ठे वले होते. मा बालब ां ा हस या बडबडीत कधीच न
गुंतणारा आलमगीर मा शहजादा अकबरात पिह ापासून मनाने इतका का गुंतून
गेला आहे , याचे कोडे विजरालाही सुटत न ते.
तेव ात पोलादखानाने बातमी आणली, ‘‘जहाँ प ाँ , आपला अंदाज खरा
िनघाला.’’
“ ू? ा आ?’’
‘‘शहजादा द नकडे च पळू न गेला आहे . ा काफर संभाजीशीच यारी दो ी
करायचा ाचा प ा इरादा आहे .’’
‘‘जैसा गु वैसा चेला.’’ आपली चया कडवट करत पातशहा बोलला.
‘‘शहजा ा ा बरबादीला तो म ार दु गादास राठोड िज ेदार आहे .
दु गादासासारखा इ ामचा दु न आ ी िजंदगीत बिघतला नाही!’’
औरं गजेबा ा डो ां पुढे आप ा गतायु ाचा पट उभा राहत होता–
नुकताच कुठे तो जे ा आप ा वयाचा अठरावा उं बरठा ओलां डत होता, ते ा
शहाजहान पातशहाने ा ा अंगावर दि णे ा सुभेदारीची भरजरी व े चढवली
होती. मा ा उम ा वयाम ेही औरं गजेबाने आप ा अ ाजानची चाल ओळखली
होती. राजधानीतील त , ताज आिण खिज ाचा सहवास सोडून कोण शहजादा
दि णे ा जंगलाम े जाऊ पाहील? मा शहाजहान पातशहाने त ण औरं गजेबा ा
आ ंितक, मह ाकां ी भावाचे पाणी बरोबर जोखले होते. धीरगंभीर, अबोल,
अगदी आप ा पोटातले पाणी हलू न दे णारा, सावध, संयमी, िहं मतबाज औरं गजेब
एक िदवस आप ासाठी संकट ठ शकतो; आप ा आवड ा शहजा ा ा, दारा
शुकोह ा वाटे तला सराटा ठ शकतो, याचा अंदाज शहाजहानला आला होता.
णूनच हे झाड आप ा अंगणात वाढू ायचे नाही, ा ा मह ाकां े ा फां ा
राज ासादा ा िभंतीम े घुस ाआधीच ाला दू र फेकायचा िनणय शहाजहानने
घेतला होता.
मा ा रोप ाची मुळे बळकट असतात, ते रोपटे उिकर ावर फेकले तरी
उभे राहते. पसरते. ाच ायाने दि णेचा सुभेदार णून औरं गजेबाने आप ा
कतृ ाचा ठसा उमटवला होता. बागलाण, आवसा असे दे श ाने पादा ां त केले
होतेच. िशवाय उदिगरीचा इलाखाही आप ा मुलखाला जोडला होता. मिलक अंबरने
उभारले ा खडकी नावा ा गावाला ऊिजताव था आणली होती. ा ठा ाला
तःचे नाव दे ऊन तेथेच नवे औरं गाबाद वसवले होते. पुढे ाने गोवळकोंडा
जवळपास िगळं कृत क न िवजापूरवरही हमला करायची आिण ते ता ात आणायची
तयारी ठे वली होती. ितथ ा िशया पंथी राजवटी उलथव ाने बापाकडून आपणास
बि सी िमळे ल अशी ाला खा ी होती, परं तु ऐन वेळी दाराने ह ेप केला.
औरं गजेबा ा मह ाकां ेची घोडी रोखून धरली. दोन बला ां त िमळाले नाहीत
तरी चालतील, पण औरं गजेब मोठा होता कामा नये, हीच दाराची धारणा होती.
कालां तराने शहाजहान बीमार पडला. ा ा चार शहजा ां त वारसाह ाचे
यु जुंपले. ते ा हातची कामे बाजूला टाकून औरं गजेब रे ने िद ीकडे चालला
होता. ते ा मा ा ा मनात भीतीची एक पाल चुकचुकत होती. महारा पठारावर
िशवाजी ा पाने बंड उभे राहत होते. औरं गजेबा ा ीने िशवाजी णजे कोणी
राजािबजा न ता, तो होता केवळ एक उमट जमीनदार. बु हाणपूरची वेस ओलां डून
पुढे िनघताना औरं गजेबाने िशवाजीचे नाव घेऊन आप ा ठाणेदाराला बजावून
सां िगतले होते, ‘‘ ा बंडखोर जमीनदाराकडे ल ठे वा. तो खूप माजत चालला आहे .’’
दु पार ा ा िवसा ावेळी पातशहाला संभाजीबरोबर िशवाजीराजां चीही याद
आली. आपले उ रे तले वारसाह ाचे यु , ानंतर ा काबूल-कंदाहारपासून ते
िबहार-बंगालपयत ा मोिहमा, रा कारभाराची नीट घडी बसवणे यामुळे आपणास
उ रे तच वीस-पंचवीस वष अडकून राहावे लागले. ाचा नाजायज फायदा िशवाजीने
उचलला, आप ा मामासाहे बां ची– शािह ेखानाची ाने छापा घालून तोडलेली बोटे ,
सुरतेसार ा आप ा ऐ यनगरीची दोन वेळा केलेली लूट या सा या गो ी
औरं गजेबाला आठव ा. परं तु िशवाजीराजां ा आ ा भेटीची याद येताच औरं गजेब
खूपच िथत झाला! आप ा मनीचे भळभळते दु :ख करत शहे नशहा
अचानक बोलला—
‘‘पुरंदर ा तहानंतर आ ी ा िशवाला आ ास यायला मजबूर केलं होतं. पण
मनु ा ा हातून कधी कधी इतनीसी भूल होते आिण िजंदगीभर ाचा अफसोस
कर ािशवाय ा ा हाती काहीच उरत नाही.’’
‘‘जहाँ प ाँ ?-’’ असदखान आिण काझीसाहे ब बाव न पातशहाकडे बघू लागले.
‘‘ ा िशवाला आिण ा ा ाच संभा नावा ा ब ाला आ ी काबूल–
कंदाहार ा मोिहमेवर पाठवायचा प ा इरादा केला होता. मरग ां ा
सरजमींपासून दू र ा गुमनाम रानाम े आ ी ा बापलेकां ना कपटानं क करणार
होतो. ते ाच िशवा संपला असता तर तो, ाची कूमत आिण मरा ां ची नादानी,
लापरवाही सारं ितथंच खतम् झालं असतं! लेिकन अफसोस! आ ी गाफील रा न
ां ची ितकडे रवानगी करायला थोडासा दे र केला िन कायमचे प ावलो. इतनीसी
भूल, लेिकन िकतनी बडी सजा!’’
म ेच धाडस क न पोलादखानाने िवचारले, ‘‘गु ाखी माफ जहाँ प ाँ . मला
वाटतं, आ ातून िशवा जे ा पळू न गेला, तोच तुम ा िजंदगीतला सवात शमनाक
आिण गमनाक िदवस असावा?’’
‘‘नाही. तो िदवस न े . िहं दु थानातला कोणताही िहं दू राजा मेला, मारला गेला
की, ती अ ातालाची रे हमत मानून आ ी खुशीने पागल होत असू. पण एके िदवशी
आ ी असेच दरबारात असताना हरका यां नी आम ा िजंदगीतली ती सवात बुरी
खबर आणली होती.’’
‘‘कोणती जहाँ प ाँ ?’’
‘‘काशीव न ब न बोलावून ा िशवाने आप ा त पोशीचा–
रा ािभषेकाचा ज पार पाड ाची ती बुरी खबर समजली, तोच आम ा िजंदगीतला
सवात शमनाक िदवस-’’ ा नुस ा आठवणीनेही औरं गजेबा ा िजवाची घालमेल
झाली. उ सु ारे टाकत तो बोलला, ‘‘काझीसाहे ब, िजस व आ ां ला ती
खतरनाक खबर समजली उसी ल े म हमने अपना दरबार खा रज िकया आिण
त ाव न खाली उत न घुटने टे कले. नाक घासत अ ाचं नाव घेऊन आपला दद
जाहीर केला.’’
‘‘जहाँ प ाँ , एखा ा जमीनदारा ा रा ािभषेकानं आप ा मनाची इतकी बुरी
हालत ावी?’’ असदखानाने भीतभीत िवचारले.
‘‘वजीरे आझम, कूमती िनमाण होतात आिण बुडतातही. ाचं एवढं काय? पण
इथे एक िकसानका ब ा खेतोंम कु ाडी चलानेकी जगहप िसंहासनपर जा बैठके
महाराजा बना था! ती बुरी खबर ऐकून कोणीतरी आम ा कलेजावर तापले ा
फौलादा ा डाग ाच दे तो आहे असं आ ां ला वाटलं.’’
आलमगीरां चा अंदाज घेत काझी अ ु लवहाब बोलले, ‘‘पातशहा सलामत! मी
तर असं ऐकतो, की हा संभा आप ा बापासारखाच शेर आहे .’’
‘‘छोिडये काझीसाहब, वो तो एक म र है !’’
‘‘ ा ा समाचारासाठी िक ाऐ-आलम िकती वष लागतील?’’
ा सवालाबरोबर पातशहाने आपली सफेद दाढी लाडाने कुरवाळली. िमठास
हसत काझींकडे पा न आपला एक अंगठा हवेत उं चावला. तसे काझीसाहे ब बोलले,
‘‘एक वष?’’
ाबरोबर पातशहाने खुशीने मान डोलावली.
औरं गजेबासमवेत तीन लाख घोडी दि णेकडे दु ड ा चालीने चालत होती.
सोबत दोन लाखां चे पायदळ धावत होते. घोडदळा ा मागोमाग साडे तीन हजार ह ी
मो ा िदमाखाने र ा कापीत होते. ातले सरदार, दरकदारां चे आिण
सेनािधका यां चे गज कमालीचे ंगारलेले होते. ां ा ग ां म े खाशां ा
तवारी माणे सो ा ा, चां दी ा, तर कोणा ा ग ात तां ा ा घंटा बां ध ा
हो ा. खाशा ह ीं ा पायात सो ाचां दीचे तोडे बां धले होते. ां ा पाठीवर
कलाबुतां ा पाखरा पसर ा हो ा.
पाठोपाठ साठस र ह ी पातशहाचा जनाना घेऊन चालले होते. ाम े
माना माणे बेगमा, शहजा ा, पातशहा ा सुना आिण े म बदारां चे कािफले
होते. सवात िध ाड अशा पेगू ह ीवर चंदनाची मेघडं बरी लादली गेली होती. ा ा
िझरिझर ा िन ा पड ामधून उदे पुरी बेगम बाहे र नजर टाकत होती. ित ा सोबत
पातशहाची लाडली शहजादी िजनतउि सा बसली होती. मेघंडबरींना सो ा-चां दीचे
प े मारले होते. ा आठनऊ मेघडं बरीवा ा िध ाड ह ींमागोमाग इतर राज यां चे
ह ी चालत होते. अंबारीं ा आगेमागे छडी घेतलेले अनेक खोजे, का री आिण
अफगाणी ीर कां ची कडवी पथके. तो पातशाही जनाना णजे गनगरी ा
अ रां चा मेळाच वाटत होता. ह ीदळा ा आगेमागे आप ा उं च, फता ा माना
डोलवत, काव याबाव या डो ां चे प ास हजारां चे उं टदळ माग आ मत होते.
ा चाल ाबोल ा नगराबरोबर अडीचशे मोठे बाजार पुढे चालले होते.
फौजेसोबत चालले ा माणसाजनावरां ची सं ा इतकी चंड होती की, एकदा
मु ामाला फौज थां बली णजे ितचा िव ार पंचवीस-पंचवीस, तीस-तीस, मैलां पयत
पसरायचा. नाना नगरीचे सौदागर, बेपारी, दलाल, बाजारबुणगे, नतकी, नोकरचाकर,
शागीदपेशे असा पाचसहा लाखां चा जनसागर दि णेची वाट चालत होता. मा
बाजारातले बुणगे आिण सामा ारिशपाईही शंभूराजां ची आठवण िनघताच कुचे ेने
हसायचे. एकमेकां ा हातावर टाळी दे त बोलायचे— ‘‘आप ा जग े ा आलमगीर
साहे बां ची ही चतुरंग फौज ा सं ाने दु न जरी बिघतली, तरी ाचा कलेजा फाटे ल.
तो काफर जागेवर केवळ भीतीनेच दडपून म न जाईल.’’
फौजेची आगेकूच ाय ा आधीच िबनीची पथके बाहे र पडायची. खां ावर
फावडी आिण कुदळी घेतलेले हजारो कामाठी आिण िबगारी र ा साफ करत करत
पुढे जायचे. ां ा पाठीमागून पातशहाचा चंड तोफखाना िनघे. पातशहासोबत
अ ल आिण अवजड अशा सुमारे स र तोफा हो ा. ा इत ा जड आिण वा न
ने ास कठीण असत की, ातील एक एक तोफ ओढू न नेताना वीस-वीस बैलां ा
जो ा घायकुतीला येत. जे ा मागात उं च टे क ा अगर दरडी येत, ते ा तोफा
ओढ ासाठी महाकाय ह ींना जुंपले जाई. ािशवाय आलमगीरां सोबत िपतळे ा
लहानलहान तीनशे तोफा हो ा. पातशहाने इं ज, च, डच, जमन आिण पोतुगीज
अशा िफरं गी गोलंदाजां ना मु ाम आप ा सेवाचाकरीत ठे वून घेतले होते. यािशवाय
पातशाही खिजना, जडजवाहीर, द रखाने, िप ाचे पाणी असे सामान घेऊन हजारो
बैलगा ा आिण उं टां चे गाडे दि णेची वाट चालत होते.
तोफखा ा ा मागे घो ां ा पाठीशी उं टां चे कािफले ामागोमाग पातशहाचा
जनानखाना चाले. एक ा पातशहाचे सामान इतके चंड होते की, ते वा न
ने ासाठी चौदाशे उं ट, चारशे गाडे आिण दीडशे ह ी लागत होते.
औरं गजेबा ा पाठीशी सुमारे दोनशे वषाची ा ा मोगली बापजा ां ची पु ाई
होती. कुबेरानेही लाजून खाली मान घालावी, इतका चंड खिजना होता. काबूल,
कंदाहार, आ ा, मथुरा, काशी, बंगाल, ओ रसा, माळवा, गुजरात, अशा अनेक
शहरां तून आिण ां तां तून गोरग रबां ा नरडीवर पाय ठे वून गोळा केलेली चंड संप ी
ा ाजवळ होती. आिशयातील सवात आधुिनक श ा ां चे कारखाने, बा दखाने
सोबत होते. ा चंड श ा ां समोर आिण अगिणत संप ीने भरले ा कोठारां समोर
मरा ां चे इवलेसे रा णजे ह ीसमोर उभे रािहलेले वास च होते. िशवाजी-
संभाजीचे रा णजे मुंबई आिण जंिजरे करां चे हबसाण वगळू न वगु ा ा
ह ीपासून ठाणे-ज ारपयतचा कोकणप ा, पुढे नािशक बागलाणचा काही भाग आिण
जु र वगळू न पुणे, सातारा, को ापूरचा भूभाग एवढीच ाची भौगोिलक मयादा
होती. केवळ भौगोिलक आिण सां पि क ाही औरं गजेबाचा एक एक ां त
मरा ां ा रा ा ा दु ट अगर ित ट होता. औरं गजेबाचे असे बावीस ां त
होते.
दि णेची वाट चालणा या पातशहाचा त: ा कतबगारीवर आिण आप ा
सेनादला ा बहादु रीवर ठाम िव ास होता. िशवाय औरं गजेबाला अहोरा सलणारे
िशवाजीराजे हयात न ते. दीड वषामागे संभाजी राजां ा हाती आले ा रा ाला
घरभे ां नीही चां गलेच पोखरले होते. कैक मराठा आिण ा ण वतनदारां नी
पातशहाला िद ीकडे च आगाऊ खिलते धाडून िदले होते — ‘‘आलमप ाँ , आपण
तर सा ात पृ ीपती! लवकरात लवकर दि णेवर चालून या. ा दु संभाजी ा
आिण ा ा जुलमी रा ातून आ ां ला मु करा. आमचे वतनाचे पूवापार कागद
आम ा ओ ात घाला!’’ या सव शिकतशाली पा भूमीवर संभाजीसारखा एक
ु क, सामा , गावठी बगावतखोर आपण सहज िचरडून मा , याची पातशहाला
बालंबाल खा ी होती. ा बेहोषीतच तो चौफेर नजर टाकत होता. आप ा चतुरंग
सेनेकडे गवाने नजर फेकत होता.
सायंकाळ होत आली. शाही फौजेसोबत मु ामाचे दु हेरी सामान ठे वलेले असे.
आज सु ा पातशहा मु ामी पोच ाआधीच िबनी ा पथकां नी डे रेदां डे उभारले
होते. टे कडीवरची सवात उं चव ाची जागा पा न पातशहा, ाचे शहजादे आिण
जनानखा ासाठी व था कर ात आली होती. ितथे पातशहाचा लाल रं गा ा अ ंत
आकषक अशा म लीप णम ा कापडाचा तंबू उभारला गेला होता. बाजूला
बेगमां चे आिण शहजा ां चे तंबू बयाजवार उभे केले गेले होते. या भागाला गुलालबार
टले जाई.
पातशहा ा तळाबाहे रच तोफखा ाचे एक चंड पथक जागता पहारा दे त खडे
होते. ितथे रोज एका न ा सरदाराने पहारा करायचा िशर ा होता. पातशहा ा
तंबूपुढेच एक लां बट घुशलखा ाचा आिण दु सरा कोतवालीचा तंबू उभारला गेला
होता.
ग ात सुवणघंटा अडकवलेला आिण कलाबुतां ा गोंडां नी ंगारलेला एक ह ी
मा तां नी ा लाल तंबूपुढे िदमाखात बसवला. तसा हातां म े चां दीची लां ब िशडी
घेऊन काही हशमां चा मेळा पुढे धावला. आप ा मोजडीचे एक एक पाऊल िशडी ा
पावंडावर टाकत शहे नशहा मो ा िदमाखात ह ीव न खाली उतरला. ाने
आप ा तंबूपुढे उभारले ा उं च भ खां बाकडे पािहले. पि मे ा डोंगराआड सूयाने
आपले तोंड लपव ापूव च शाही तंबूपुढ ा खां बावरचा आकाशिदवा पेटला होता.
दयाम े चुकले ा खलाशां साठी जसा दीप ंभ असतो, तसाच सुमारे तीस मैल
पसरले ा पातशाही फौजेसाठी हा ‘आकाशिदया’ एक दीप ंभच ठरायचा. फौजेत
नेम ा कोण ा िठकाणी शहे नशहाचा तळ आहे हे ाव न कोणालाही पटकन
ओळखू यायचे.
ा उं च माळरानावर आिण पलीकड ा दरीम े अंधार पसरला. िन ा ा
सवयी माणे फौज िश ीसावकाशीने मु ामी लागली. पातशहा आप ा
सहका यां सह घुशलखा ाम े नमाज पढला. काही मह ा ा ासंिगक बाबींवर
ाने आप ा अमीरउमरावां शी मसलत केली आिण तो आप ा गुलालबारीकडे
परतला.
पातशहाने आज खास आप ा शहजा ां साठी आिण फौजेतील आप ा
जवळ ा मेहमानां साठी एक बडा खाना आयोिजत केला होता. णूनच पातशहा ा
आ कीयां साठी आजची रा खूप मह ाची होती.
ब ा खा ासाठी खाजगीकड ा ा तंबूम े उदे पुरी बेगमेसह सव खाशा
या हजर झा ा. ा पाठोपाठ पातशहाचा मोठा शहजादा मुअ म, तसेच
कामब आिण मुअ ीनसह बाकी सारे पोते हजर झाले. पातशाही प रवारातील
खाशां ा आगमनाबरोबर पातशहाचे इतर मेहमान आिण सरदार मो ा अदबीने
उठून उभे राहत होते. ाम े आलमगीरां ा पाठीशी नेहमी उभा असणारा,
औरं गजेबापे ा वयाने वडील असणारा, िध ाड अंगािपंडाचा असदखान होता.
ा ाच बाजूला औरं गजेबाचा एक मावसभाऊ, असदखानाचा पु झु कारखान
बसला होता. सै ातील अ ंत मह ा ा आिण मो ा ा जागेवर पातशहा ा
अनेक मेहमानां ची वण लागली होती.
आजचा तो खाना णजे पातशाही मेहमानां साठी एक अजब चीजच होती. इतर
वेळी आप ा राजनीतीचा शतरं जचा पट आिण नमाजाची चादर या दोन गो ींिशवाय
पातशहा अ कशाकडे च ढुं कूनही पाहत नसे. ाला हा िवनोदाचे आिण
संगीताचेही वावडे होते. पातशहाचा खाजगीकडे , ल रात, कारभारात आिण
दरबारातही चंड दरारा होता. बाकीचे मेहमान दू र राहोत, परं तु शहजादा आ म
आिण मुअ म यां ना आप ा बापाचे खिलते पोचले की, ते खिलते वाचतानाही ते
भीतीने थरथर कापत. ां ची तोंडे राखमाती पसर ासारखी पां ढरी होऊन जात.
ामुळेच अशा या पातशहाशी भोजनासाठीसु ा संगत दे ताना ाचे मेहमान मनातून
खूप धा ावले होते. खुदाची मेहेरबानी होवो आिण आप ा हातून कोणतीही गु ाखी
न घडता आपली येथून सुटका होवो, अशीच ते अ ाकडे दु वा मागत होते.
इत ात औरं गजेबसाहे बां ची सडपातळ बां ाची, वाध ाने आटलेली, परं तु
एखा ा पोरा ा उ ाहाने भरलेली मूत ितथे येऊन पोचली. सवा ा कुिनसातां चा
ीकार करीत पातशहा िशरोभागी बसला. पातशहा ा पाठोपाठ ाची प शीतली
लाडली शहजादी िजनतउि सा चालत होती. याआधी खरे पाहता ा ा थोर ा
शहजादीने, झेबुि साने औरं गजेबाचे दय ापले होते. मा अलीकडे च शहजादा
अकबराने बगावत केली. ाला झेबुि साचा छु पा पािठं बा अस ाचे उघडकीस आले.
ामुळे औरं गजेबाचे होश उडाले. ा झेबुि साला ाने फुलासारखे जपले होते, ितला
ाने फ दू र केले नाही, तर सरळ िगर ार क न िद ीत ा सलीमगड
िक ावर कायमचे कोंडून टाकले होते. मा ते ापासून धाकटी िजनतउि सा ाची
लाडकी शहजादी झाली होती.
सवासोबत पातशहाने अगदी शां तपणे खाना घेतला. खाना आटोप ावर मा
शहे नशहा काहीसा गंभीर िदसू लागला. त:म े हरवून गेलेला पातशहा अिभमानाने
बोलला, ‘‘हिथयार णून मी दोनच तलवारी नेहमी परजतो. एक रणां गणावरची आिण
दु सरी बु ीची! आिण आपण जाणताच, पिहलीपे ा दु सरीच मला जादा हशील आहे .’’
पातशहा ा ा बोलाबरोबर असदखानाला जोर चढला. तो सवाना याद दे त
बोलला, ‘‘तु ा सवाना काही िदवसां पूव चा तो जादू -इ-जंग आठवतच असेल. एका
बाजूला लाखभर लढव े राजपूत, ां ासोबत दु गादास नावाचा तो कु ा आिण
आपले बदिक त शहजादे अकबर! पण लाखा ा ा फौजेला केवळ
अ ल शारी ा समशेरीनेच जहाँ प ाँ नी दू र वाळवंटात पळवलं. खून का एक
कतराभी िगराये बगैर जंग जीत ली—’’
असदखाना ा ा गौरवपूण उ ाराने पातशहा मनातून खूप सुखावला होता.
आपले तपिकरी डोळे िव ारत तो धीरगंभीर आवाजात बोलला,
‘‘मा ाकडे आणखी एक ितसरे हिथयार आहे . ते मा खूप तेज आिण जहरीले
आहे .’’-बोलता बोलता पातशहाने आप ा कमरप ातून एक छोटीशी क ार बाहे र
काढली. ितचे चकाकते पाते िमरवत तो बोलला, ‘‘आम ाशी कोणी दगाबाजी अगर
ग ारी करायची कोिशश केली तर मा हमारी ये कटारी उस काफरके पेटम बडे
बेदद के साथ घुसकर उसकी रीढकी हि याँ तोडकरही बाहर िनकलती है !’’
औरं गजेब पातशहा पु ा एकदा सवाकडे आपली िभरिभरती नजर फेकत
काहीशा कठोर सुरात बोलला, ‘‘आम ा मुगल खानदानात आिण िद ी ा गादीवर
बसणा या तुक वंशात अनेक बहादू र, तेज आिण कलाके क दान शहे नशहा होऊन
गेले. आमचे काही दो तर मला िडवच ासाठी मु ाम ां ची याद दे ाची बेवकुफी
करतात. पण आमचा िहसाबच अलग आहे . आमचे जहाँ िगरसाहे ब– फ िच ं
काढ ात ां ची उभी िजंदगी गेली. मा माझे हात कुंचला हाताळ ासाठी न े , तर
तलवार उगार ासाठीच िशविशवतात. दु नां ा अंगातून सां डणा या लाल
र ाचीच मला ास आहे . आमचे अ ाजान शहाजहानसाहे ब यां नी खाली
मेहलमा ा आिण शाही इमारती बां ध ातच आपली पुरी उमर बरबाद केली. आमचे
स ाट अकबरसाहब कधी राजपूतां ना – िहं दूंना मां डीवर घेऊन ां चे दु लार करायचे.
सापोंको इस तरह अपने िज पर लपेटकर उनके साथ खलवाड करना हम नामंजूर
है असे भाईचा याचे खोखले ाब आ ां ला कधीच पडत नाहीत. या सवापे ा आ ी
जादा इ त करतो ती आम ा अ ाउ ीन खलजीसाहे बां ची. ां नी इथ ा रयतेला
िठकाणावर आणलं होते. पालतु घोडी काय, कुि याँ आिण रयत काय! ा सव
जनावरां ना कायम काबूत ठे वायला हवं. आ ां ला तर इथ ा जे ा मानेवर हिथयार
ठे वूनच िशयासत करणं खूप पसंत आहे .’’
आज ा मेजवानीला शहजादा आ म गैरहािजर होता. ाला संभाजी ा
समाचारासाठी पुढे दि णेत धाड ात आले होते. आप ा फौजेतील सवात कतबगार
आिण कोणतीही जोखीम पार पाडणारा काबील णून पातशहा आप ा े
शहजा ाकडे – मुअ मकडे पाही. सवाकडे डोळे िफरवत पातशहा बोलला,
‘‘या वयातली माझी द नची मोहीम णजे मा ासाठी न े , तर मा ा दोन
होनहार शहजा ां साठी एक इ हान ठरणार आहे ! ूँ असदखान?’’
‘‘जैसी आपकी मज िक ाऐ-आलम!’’
‘‘मी आता बु ा झालो आहे . आम ानंतर ा पातशाहीचा कारभार कोण पाहील,
आमचा जां निशन कोण होईल हे ठरिव ाचा आता व आला आहे .’’
पातशहा ा ा उ ाराने मुअ म चमकला. आ म ा प ात ाची बेगम
डोळे िव ा न इकडे ितकडे बघू लागली. ितत ात पातशहाला कसलीशी याद
आली. अ ानात अचानक उगवून झरझर वा न जाणा या पावसाळी ढगां माणे
आ ंितक दु :खाची एक छटा पातशहा ा चयवर अवतरली आिण नाहीशी झाली. पण
कोणाचीही भाडभीड न ठे वता पातशहा बोलून गेला, ‘‘आ म काय आिण मुअ म
काय, मा ा प ात िहं दु थान ा त ावर बसायची ा दोघां चीही लायकी न ती.
पण केवळ बदनशीब! काय करायचं? आम ा त पोशीवर बसून ताज पेहनायची
ाची खरी कािबली होती, तोच आमचा शहजादा बेवकूफ िनघाला. बगावत क न
जानी दु नाला जाऊन िमळाला. रे हम वाटतो ा शहजा ाचा. ा अ ातालाने
ाला इतकं सारं भरभ न िदलं, पण ा ा बेवकुफीनं आिण बदनिशबानं सारं
िहरावून नेलं.’’
कोणीतरी साणेऐवजी कलेजावरच क ारीचे पाते घासावे, तसे शहजादा
अकबरा ा आठवणीने शहे नशहाचे दय र बंबाळ होत होते. ते उघ ा
डो ाने पाहताना पातशहाचे सारे मेहमान कमालीचे बाव न गेले होते. बगावती ा
क नेने पातशहाची चया लालेलाल झाली. तो गरजला, ‘‘आम ा आमदानीत जे
बंडखोरीची कोिशश करतात, ते खाक होऊन जातात. कारण बगावतीची आिण
ग ारीची खरी कला फ ा औरं गजेबाला हासील आहे . मा ा ज दा ा
बापाचा जे ा िदमाग िफरला, ते ा ां ना सु ा बुढा ाम े सबक िशकवायला
आ ी आगेमागे पािहलं नाही. एखा ा झाडा ा फां ा सहज तोडा ात, तसा आ ी
आम ा नादान भावां ना शानघाटाचा र ा दाखवला. दु नां ची खै रयत चाहणा या
मूख बिहणींना कायमचं बंदीखा ा ा अंधारात कोंडून टाकलं. मुझे इतनाही कहना है
बस्! आम ा अ ाजाननंतर िद ीचा पातशहा कोण होणार, हे आ ी आम ा
बापालाही ठरवू िदलं नाही. मा आम ानंतर िद ीचा पातशहा कोण होणार याचा
फैसला मा आ ी त: करणार. हमारे शहजादोमसे जो द नकी मुिहमम फतेह
हासील करे गा, संभा जैसे नादानोंको कुचलवा दे गा, उसीके सरपे हम खुद अपने
हाथोंसे पुरे फ के साथ िहं दु ाँ का ताज पेहनायगे.’’

४.
आप ा फौजेस वाढीव तोफगोळे आिण रसद िमळावी णून सेनापती
हं बीरराव मोिहते राजधानीत आले होते. ां नी रायगड ा सदरे वर येसूबाई
महाराणींची भेट घेतली. ते ा ‘हं बीररावां नी भेटून जावे’ असा सोयराबाई मातो ींचा
िनरोप ां ना फडावरच िमळाला. हं बीरराव आ यचिकत झाले. कारण संभाजीराजां नी
रायगडाचा ताबा घेत ापासून गे ा दीड वषात ां ची आिण सोयराबाईंची मुळी
भेटच झालेली न ती. हं बीररावां नी त:च ां ची भेट घे ाचा दोन-तीन वेळा य
क न पािहला होता, मा सोयराबाईंनी ां चे तोंडही पाहणे िनिष मानले होते.
आप ा आ ासाहे बां ा रागामागचे मु कारण हं बीरराव जाणून होते.
ऐनवेळी हं बीररावां नी डाव उलटवला. ‘ त:चा भाचा िसंहासना ढ होतोय ही गो
ा ा मामा ा डो ां नाही साहवली नाही, तर जगाला दोष कशाला ायचा?’ —
सोयराबाईंचे हे कडवट उ ार हं बीररावां ा कानां पयत अनेकदा पोचले होते.
सोयराबाईंचे आं धळे पु ेम आिण ाथासाठी शंभूराजां ा िजवावर उठ ा–
इतकी मजल मारणं, ासाठी रचले ा घातकी कटाम े सामील होणं, ा बाबी
अिजबात दडून रािह ा न ा. ामुळेच संतापले ा शंभूराजां नी सोयराबाई ा
दारात जाऊन अकां डतां डव केले होते. ाही गो ीला आता मिहना दीड-मिहना
लोटला होता. ानंतर फ दोन वेळाच सोयराबाईंची पालखी जगदी रा ा दशनाला
गे ाचे रायगडवासीयां नी पािहले होते. अ था ां नी त:ला आप ा महालाम े
पूणत: कोंडून घेतले होते. ां ची तिबयत अलीकडे कमालीची ढासळू लागली
अस ा ा वाता नाणे दरवाजाजवळ ा बाजारात आिण ब ा बाजारातही ऐकायला
िमळत. सोयराबाईंचे ेमकुशल िवचार ासाठी त: येसूबाई तीन-चार वेळा ां ा
महालात गे ा हो ा. ां नी वै आिण हकीमही ितकडे पाठवून िदले होते.
जे ा हं बीररावां नी आप ा वडील भिगनीकडे पािहले, ते ा ां चे काळीजच
चरकून गेले. िपव ाधमक बु ीभर दािग ां ा ओ ाने वाकले ा, तजेलदार
महाराणीं ा जागी सोयराबाईंचे आजचे प कमालीचे िवसंगत होते. शु व े,
कपाळावर उगवले ा गडद आिण खोल सुरकु ां ा रे घा, आटत जाणा या
िविहरीसारखे खोल गेलेले डोळे , भाळावरचे पुसट िहरवे गोंदण आिण हडकुळलेली
दे हय ी. एका महाराणी ा जागी अनेक वष तवैक े करणा या ाता या
सं ािसनीसार ाच सोयराबाई िदसत हो ा. ां चा आवाजसु ा कमालीचा ीण
भासत होता. बाजू ा मंचकावर बसायची खूण ां नी आप ा धाक ा बंधूला केली.
न राहवून हं बीरराव बोलले, ‘‘िकती थकला आहात आ ासाहे ब?”
‘‘जाऊ दे हं बीर! राजे गेले. ातारपणी हातून नको ते गु े घडले. आता जगायची
आस कशासाठी धरायची?’’
‘‘माफ करा, आ ासाहे ब. कारणं काहीही असोत, पण तुम ा ा धाक ा
बंधूला तुम ा पाठीशी उभं राहता आलं नाही. माफ करा!...’’
‘‘छे ! छे ! हं बीरराव. तसं काही नाही. सु वातीला खूप संताप आला होता तुमचा
खरा. पण घड ा गो ींची नीट मां डणावळ केली. झा ा काराकडं थोडं तट थपणे
पािहलं. अन् ठरवलं की तु ां लाच शाबासकी ावी.’’
‘‘काय बोलता आहात आ ासाहे ब?’’ हं बीररावां चा आवाज घोगरा झाला. ते
बोलले, ‘‘राजारामां ा ल ापूव ची गो . ते ा थोर ा महाराजां नी आ ां ला एकां तात
एकदा ऐकवलं होतं. ते णाले होते की– हं बीरराव, आपण आमचे मे णे आहात.
पण हा झाला केवळ योगायोग. ा नातेसंबंधां ा धा ावर आ ी तु ां ला
सेनापतीपद िदलेलं नाही. उलट तुम ा बळकट हातां नीच रा ाचं संवधन होईल हे
आ ी जाणलं होतं!’
‘‘खरं य हं बीरराव. महाराज णजे गुण जाणणारे प रसच होते.’’
ब याच िदवसां नी मोकळे पणाने गो ी चाल ा हो ा. ामुळेच आपले मन खुले
करत हं बीरराव णाले, “थोर ा महाराजां ा आिण शंभूराजां ा प ाळभेटीनंतर
महाराजां नी मला सां िगतलं होतं हं बीरराव, अलीकड ा आम ा दीघ भेटीम े
शंभूराजां चं दय आ ी वाचलं. आिण आमची खा ी झाली, की रा शंभूराजां ा
हाताम ेच सुरि त राहील. राजाराम अजून अजाणते आहे त.’’
‘‘अ ं?’’ सोयराबाई गंभीर िदस ा.
रायगडावरील ा वारसायु ाची, कारभा यां ा पिह ा बंडाळीची गो हं बीर-
रावां ना आठवली. ते णाले, ‘‘ ा सा या पा भूमीवर आ ासाहे ब मी तु ां ला
इतकंच सां गेन, कदािचत एका भावानं आप ा बिहणीला फसवलं असेल, मा ा
िहं दवी रा ाचा एक इमानी सेवक खा ा िमठाला जागला आहे , हे न ी!’’
सोयराबाई शू ाम े पाहत बोल ा, ‘‘हं बीरराव, जे ा आ ी राजगडावर राहत
होतो, ते ा सईबाईं ा माघारी आ ी शंभूबाळां ना पोट ा लेकरासारखं वाढवलं
होतं. पण पुढे आम ा मां डीवर राजाराम आले आिण नकळत आम ात ा
साव भावाने शंभूराजां ना कधी दू र केलं ते आ ां लाही कळलं नाही. पुढे शंभूराजे दु
आहे त, सनी आहे त, अशी कारभारातलीच जाणती मंडळी केवळ ाथापोटी बोलत
रािहली. तोच खोटे पणा आ ी आम ाही मनावर िबंबवत रािहलो. कारण रायगड ा
महाराणीनंतर इथली राजमाता हो ासाठी आमचं मन भुकेलेलं होते.’’
हं बीरराव इकडे ितकडे पाहत िवचा लागले, ‘‘राजारामसाहे ब कुठं िदसत
नाहीत ते?’’
‘‘हं बीरराव, गडावर शंभूराजे असले की राजारामां ना तहानभूकही उरत नाही.
आम ाजवळ थां बणं तर दू रच.’’ सोयराबाई कातर सुरात बोल ा, ‘‘आता आ ां ला
राजारामां ची िचंताच वाटत नाही. आमचे आपसात इतके हे वेदावे झाले, पण
राजारामां ब लचं शंभूराजां चं वा कणानंही कमी झालेलं नाही. जणू थोर ा
राजां ची जागाच शंभूराजां नी भ न काढली आहे . ती येसूसु ा राजारामबाळां ची इतकी
वा -पु करते की आ ां ला वाटतं, युवराजां ना आज आप ा आईची तरी काय
गरज?’’
‘‘नाही आ ासाहे ब, आपण असं बोलून कसं चालेल?’’
‘‘हं बीरराव, आपण आमचे धाकटे बंधू णूनच सां गते. आम ा हातून नकळत
न े तर जाणीवपूवक इतके गु े घडले आहे त की, आता जग ात राम वाटत नाही!
पालखीमे ातून जगदी राकडे जायलाही लाज वाटते. एक को ा बु ीची, ाथ
आिण घातकी ी याच नजरे नं जग पाहत असेल न े आम ाकडे ?’’
 “आ ासाहे ब, कशाला अिधक िवचार करता? आपली कृती ठीक नाही.
आपण कृपा क न आराम करावा–’’
‘‘नाही. हं बीरराव, कधी कधी प ा ापानं आमचं काळीज पोळू न िनघतं.
मनु ा ा ाथबु ीला िकमान काही मयादा असावी? एकीकडे रा ावर
औरं गजेबासारखा आम ा तीन तीन िप ां ना पु न उरलेला आमचा वैरी धावून येतो
आहे . अशा वेळी मातो ीं ा ना ानं शंभूबाळां ना मानिसक आधार दे णं हे आमचं
थम कत होतं. पण ाऐवजी आ ी लुं ासुं ां ा नादी लागलो. शंभूबाळां नाच
न क इ णा या कुिटल कटाम े सामील झालो. ाचीच आ ां ला खूप खूप
लाज वाटते!...’’
बोलता बोलता सोयराबाईंचा सूर कातर झाला. ां ा डो ां त अ ू उभे रािहले.
ातच जोराचा ठसका लागला. ते ा एका दासीनं झटकन पा ाचं पा ां ापुढे
केलं. ां ची ती अव था पा न हं बीरराव बोलले, “आ ासाहे ब, आता िजवाला अिधक
ास क न घेऊ नका. िव ां ती ा. सारं काही ठीक होईल.’’
अंगावर शालीची भाळ मारत सोयराबाई कुळं िबणी ा मदतीने आत ा दालना-
कडे जायला िनघा ा, ते ा ां नी हं बीररावां ना पु ा एकदा आप ा समीप बोलावले.
ा हळू पण कृतकृ भावाने बोल ा, ‘‘येसूबाईंना आमचा मु ाम सां गावा ा.
णावं आता आ ां ला कसलीही िचंता उरली नाही. तुम ा पदरा ा सावलीत आमचे
राजारामबाळ सुखी आिण सुरि तच राहतील.’’

अि न शु ११ शके १६०३ — िदनां क २७ ऑ ोबर १६८१चा तो िदवस होता.

स महाला ा बाजूने आ ोश ऐकू येऊ लागला. दासीकुळं िबणी मोठमो ाने रडत
हो ा. सोयराबाई मातो ी आप ा िबछायतीम े मृताव थेत पड ा हो ा. शंभूराजे
आिण येसूबाई ितकडे धावतच गेले. पां ढ या शु व ां त पडलेला सोयरा-बाईंचा
हडकुळा दे ह िनळाकाळा िदसत होता. ता ाळ राजवै ां ना पाचारण केलं गेलं. ां नी
आद ा रा ीच मातो ींनी िहरकणी खाऊन आ घात के ाचं िनदान केले.
शंभूराजां नी का ा हौदा ा बाजूलाच थोर ा महाराजां ा अं सं ारा ा
जागेप ाड सोयराबाईंना मं ा ी िदला. भटिभ ुक, दीनदु बळे , पां थ थ सवाना खूप
दानधम केला. पोर ा राजारामसाहे बां ची ते खूप काळजी घेत होते.
ि यासं ार पार पडले. पा ां नी राजवाडा भरला होता. शंभूराजां चे डोळे
सोयराबाईं ा आठवणीने भ न आले. ते बोलले, ‘‘आप ा अप ा ा मायेपायी
आ ां ला अटक कर ाचे कूम सोड ापयत, अगदी आम ा िजवावरही
उठ ापयत ां ची मजल गेली होती; हा झाला मानवी ाथाचा भाग. पण
आबासाहे बां ा धाडसी ता ात आिण राजगडावर ा आम ा शैशवात ाच
मातो ींनी आ ा दोघां ना िकती लिडवाळानं जपलं होतं, ाचा िवसर आ ां ला कधीच
पडणार नाही. आम ा ाच मातो ींनी थोर ा राजां वर िवष योग केला असा
िकटाळ उठवणं णजे पित ेमािवषयी शंका घे ाचा तो एक िन ठुरपणा ठरे ल. ा
िटका न धवल हो ा!’’
५.

‘‘संभाजीराजे, आज औरं गजेबाने िहं दु थानात उ ाद मां डला आहे . उ रे त

अनेक बळ िहं दू आिण राजपूत सरदारही आहे त. पण ती सारी ा पातशहा ा
ग ाणीतली जनावरं !’’
‘‘अ ं?’’
‘‘तर काय. ां ना दे शाचं, धमाचं कशाचंही सोयरसुतक उरलेलं नाही. तशातच
आपण ऐकलं असेल, औरं गजेबानं िहं दू रयतेवर िजझीया नावाचा अ ायी कर बसवला
आहे . ानं सामा रयतेला तर िजणं नकोनकोसं क न सोडलं आहे . अशा पापी
आिण धमपागल पातशहाला वेसण घालायची यु ी आिण श ी आज िहं दु थानात
फ आप ाच हातात आहे .’’
‘‘सच है राजन. िद ी आिण राजपुताना सोडून मो ा भरवशाने मी आिण
शहजादा अकबर रायगडा ा सावलीत येऊन पोचलो आहोत.’’ भारावलेले दु गादास
राठोड बोलले.
काल सकाळीच शंभूराजे आप ा सहका यां सह सुधागडला येऊन पोचले होते.
ां नी गडावर ा सबनीसां ा वा ाम े मु ाम ठोकला होता. कालच िक ा ा
पाय ाशी धोंडसे नावा ा गावात ां ची आिण शहजादा अकबराची खरीखुरी पिहली
भेट घडून आली होती.
काल ा दोघां ा शाही भेटीत एकमेकां ना जडजवाहीर, उं ची व े ावरणे,
उ म पैदासीची अरबी आिण तुक घोडी भेट दे णे असे उपचार पार पडले. ते ा
शंभूराजां नी दु गादास आिण शहजादा अकबराचे तोंड भ न कौतुक केले. ां ना
ध वादही िदले, ‘‘बरं झालं. िनदान तुम ा िनिम ानं आम ा सरकारकुनां ा
बगावतीचं िपतळ उघडं पडलं.’’
‘‘कारभा यां ा ा खिल ाने उलट आ ावरच बडे उपकार केले राजन!’’
शहजादा अकबर हसत बोलला, ‘‘गेले चार पाच मिहने आपण आ ां ला इथेच ा
पाली ा भयंकर बरसातीम े िभजवत ठे वलं होतं. कदािचत आम ा हे तूब लच
आप ा िदलात आं देशा असेल—’’
शहजा ा ा व ावर शंभूराजे िदलखुलास हसले. आगत ागत उ म झाले.
पुढ ा बैठकीसाठी वर सुधागड ा वा ात जाऊन बसायचे ठरले. ते ा राजां नी
शहजा ाकडे िनरखून पािहले. थोडासा थूल कृतीचा, म म उं चीचा, पण लाल
तजेलदार कां तीचा शहजादा िदसायला आकषक होता. ाला शंभूराजे बोलले, ‘‘चला,
आज आम ासोबत वर गडावरच मु ाम ठोका. िव ारानं बोलू सारं .’’
‘‘राजन, हवं असेल तर आपण दु गादासां नाच सोबत घेऊन जा. आ ी कल सुबह
पोचू.’’ अकबर बोलला.
‘‘आज का नको?’’
‘‘राजन, इथ ा बरसाती ा तडा ातून आ ी कसेबसे बचावलो. आता तुमची
ती गडावरची सद नाही सहन ायची.’’
 दु गादासां ा सोबत राजां चा गडावरचा मु ाम उ मरी ा पार पडला होता.
सकाळी दु गादास आिण शंभूराजां नी पूजा आटोप ा. दोघां ाही पाल ा भोराई–
दे वी ा मंिदरात जाऊन पोच ा. दे वी ा दशनानंतर राजे पूव िदशे ा बु जाजवळू न
फेरफटका मा लागले. सोबत उ ाही दु गादास होतेच. उं चेपुरे, साव ा रं गाचे,
राजपूत धाटणीची, उल ा भां गाची दाढी ठे वलेले दु गादासां चे म लोभस होते.
दोघेही दरीप ाडचा तेलबै ाचा िक ा, ा पाठीमागची गद वृ राजी आिण
आजूबाजू ा उं च क ां चे व खोल घळईचे दशन घेऊ लागले होते.
दु गादासां ा चाल ाबोल ातून ां ची कळकळ होत होती.
राजपुता ातील सव रा ां नी एका झ ाखाली गोळा ावे आिण औरं गजेब नावाचे
आप ा मुलखावरील, धमावरील संकट लवकरात लवकर दू र करावे; ा ा जागी
गादीवर शहजादा अकबराला बसवावे, ही आपली भूिमका दु गादास करीत होते.
ाच वेळी ां ा म ातून ां े राजपुता ावरचे ेम, शहजा ावरची िन ा व
संभाजीराजां ब लचा अपरं पार आदरही लपता लपत न ता.
जोधपूरचा राजा जसवंतिसंग आयु भर मोगलां ा िमठाला जागला होता.
औरं गजेबा ा मज साठी ाने अगदी काबूलकंदाहार ा वेशीपयतही धडका मार ा
हो ा. रणमैदाने गाजवली होती. मा खैबर खंडीजवळ ाचा अकाली अंत झाला.
ा ासार ा एकिन सेवका ा मृ ूने पातशहाला खूप दु :ख ायला हवे होते.
मा ा ा जा ाने औरं गजेब अिधक सुखावला. आणखी एक िहं दू रा आपोआप
घशात घालायला िमळे ल हा औरं गजेबाचा अंदाज होता. मा ते ा जसवंतिसंगची राणी
गरोदर होती. ती सूत झा ावर वारसाह ानुसार अिजतिसंहाला जोधपूर ा
िसंहासनावर बसवावे अशी राजपुतां नी मागणी केली.
ासाठी दु गादासाने पातशहाची सम भेट घेतली. ाने आ ह धरला, ‘‘ जूर,
वारसाह ा माणे अिजतिसंहां ना जोधपूरचे नरे श बनवावे.’’
‘‘ज र, ूं नही?’’ औरं गजेब हसत बोलला, ‘‘उ ाच तु ा ध ाला आ ी
राजव ं ायला तयार आहोत. लेिकन एक शतपर—’’
‘‘कोणती शत जहाँ प ाँ ?’’
‘‘उ ाच अिजतिसंहानं आिण ा ा आईनं इ ामधम ीकारावा आिण मग
बेशक रा करावं.’’
पातशहाचे ते बेछूट उ र ऐकून इमानी दु गादास राठोड नखिशखा थरा न
गेला होता. ‘माझा मृतदे ह शानाची वाट चाल ापूव मी औरं गजेबाची वाट लावेन.’
— अशी दु गादासने आण घेतली होती. ा णापासून दु गादास आलमगीर-िव
पेटून उठला होता.
ा गो ीची आठवण काढताच दु गादास राठोड रागाने लालेलाल झाले. ते
णाले, ‘‘अकबर आिण राजा मानिसंगा ा काळापासून आम ा तीन तीन िप ां नी
िद ीची मोगलाई राख ासाठी र सां डलं. पण ा सा या गो ी िवस न धमवेडा
औरं गजेब दु स या टोकाला गेला. िहं दू जेवर ाने िजिझया कर बसवला. ा ा
वसुलीसाठी अन त अ ाचार केले—’’
 ‘‘मग उ रे त ा जेनं अशा अधमशाहीिव बंड का नाही पुकारलं?’’
शंभूराजां नी िवचारले.
‘‘सारं झालं. औरं गजेब जामा मिशदीम े ाथनेसाठी जात असताना िपचले ा
िहं दू रयतेनं ाला अडवलं. गा हाणं घातलं. पण पातशहाला दया आली नाही. ा
गरीब रयते ा अंगावर औरं गजेबाचा उ त ह ी नाचला. पण औरं गजेबानं आपला
इरादा बदलला नाही. ा सा याचा उ े क मग राजपुता ातील बंडा ात झाला.’’
दु गादास ती कहाणी ऐकवत होते—
राज थान ा वालुकामय दे शात पेटले ा बंडाचा समाचार घे ासाठी
औरं गजेब ितकडे धावून आला होता. ाने दि णेतून मुअ मला आिण बंगालमधून
आ मला बोलावून घेतले होते. राजपुताना थंड पडत न ताच. पण एकदा
पातशहाकडून अपमािनत झाले ा शहजादा अकबराला दु गादासाने कौश ाने
त:कडे ओढले. ा ा डो ात बंडाचे बीज पेरले. परं तु दु गादास आिण शहजादा
अकबर हे दोघेही दु दवा ा तडा ात सापडले. अकबराने फ बगावतीचे िनशाण
उभारले न ते, तर त:ला नवा शहे नशहा घोिषत क न खु बा वाचला होता.
आप ा बापाशीही रणां गणावर मुकाबला करायचा गु ा केला होता. असा गु े गार
शहजादा कुठे ही गेला तरी ाचा ितशोध घेत ािशवाय पातशहा थ बसणार
नाही, याचा अंदाज दु गादास आिण अकबर या दोघां नाही होता. ामुळेच ां ना
स ा ी ा िसंहाची पोलादी गुहा भरवशाची वाटली. दु दवाचे अनेक तडाखे खात ते
दोघेही चार मिह ां ा क दायक वासानंतर महारा पठारावर येऊन पोचले होते.
िजिझया कराचा िवषय िनघताच शंभूराजे बोलले, ‘‘पातशहानं आप ा िहं दू
रयतेवर हा कर लाद ाची खबर आम ा आबासाहे बां ना समजली, ते ा ते िकती
बेचैन झाले होते, हे आ ी जवळू न बिघतलं आहे . ां नी औरं गजेबां ना कळवलं.
तुम ा ा एका कृतीनं तु ी आप ा े तुक कुळाला कलंक लावला आहे . रयत
णजे राजाची लेकरं . ाम े िहं दू आिण मुसलमान असा फरक करायचा नसतो.
आम ा आबासाहे बां नी असा फरक कधीच केला नाही. िहं दवी रा उभारताना
ां नी िवजापूरी आिदलशहा ा पदरीचे सात हजार पठाण आप ा मराठा फौजेत
घेतले होते. आजही दौलतखान आिण दयाखानासारखे नरवीर आम ा आरमारात
आहे त.’’
‘‘कुठे िशवाजी आिण कुठे औरं गजेब!’’ दु गादास िवषादाने बोलले, “फ
सरह ी ं दाव ा णून रा ं मोठी होत नसतात. राजा ा मनाची िवशालता
मह ाची!’’
सकाळी उगव ा सूयिकरणां बरोबर आपण गडावर पोचू अशी शहजा ा
अकबराने हमी िदली होती. परं तु दु पार झाली तरी ां चा ितथे प ा न ता. ामुळे
दु गादास आिण संभाजीराजे हवालिदल झाले होते. शेवटी ब याच उिशराने शहजा ाची
पालखी गडावर येऊन पोचली. आपला राग आत ा आत िगळ ाचा य करीत
शंभूराजे बोलले, ‘‘शहजादे , खाल ा पाय ापासून इथे गडावर पोचायला जर तु ां ला
इतका वेळ लागणार असेल, तर याच िढ ा ायाने आपण िद ीवर धडक कशी
मारणार?’’
शंभूराजां ा बोलाबरोबर दु गादासां नाही हसू आवरले नाही. शहजा ा ा मंद–
गतीची कबुली दे त ते बोलले, ‘‘काय सां गावं शंभूराजे, शहजा ां चा हा ऐषोआराम
नडला. नाही तर ा औरं गजेब पातशहाचा दहा मिह ां मागेच िनकाल लागला
असता!’’
‘‘काय सां गता?’’
‘‘होय राजे. ा शहजा ां साठी ां ा खुदानंच सुवणसंधीची कवाडं उघडून
िदली होती. औरं गजेब इतका एकाकी पडला होता की, ते ा ा ाकडे दहा बारा
हजाराची मामुली फौजसु ा उरली न ती. आिण ा शहजा ां ा झ ाखाली आ ी
लाखभर राजपूत उभे ठाकलो होतो. आता िवजय आपलाच होणार, िद ीची गादीही
आपलीच, या िवजया ा बेहोषीत हे महाशय इतके म गुल रािहले की, ां ना
एकशेवीस मैलां चं अंतर पार करायला त ल पंधरा िदवस लागले. ा मध ा
काळाम े कुठे नवे िसंहासन घडव ासाठी सुताराला बोलवा, राजव े िशव ासाठी
दज ची फौज बोलवा, अशा बकवास गो ीत शहजा ां नी सो ासारखा व गमावला.
आम ा ा नादान िदरं गाईचा फायदा ा बु ा पातशहानं उचलला आिण
कपटनीतीचा जां िबया भोसकून शहजा ां ना अ रश: दे शोधडीला लावलं.”
वा ात खुली चचामसलत सु होती. ाम े कवी कलशही येऊन सहभागी
झाले होते. दु गादासां ा बोलाबरोबर शहजा ालाही ते वाईट िदवस आठवले, आिण
ां जळ कबुली दे त तो बोलला, ‘‘ते ा आमची नालायकीच नडली होती, यात अंदेशा
कसला? पण आमचा बाप औरं गजेब णजे उ ादोंका उ ाद!’’
‘‘ते कसे?’’
‘‘काय सां गावं, राजन? अकारण आ ी अंधिव ासू झालो होतो. आम ा
त पोशीला कोणाची नजर लागू नये, णून रोज िकती मैल दौड करायची याचा
स ा एका ोितषीबुवाकडून घेत होतो. तर आम ा अ ाजाननी ा ोितषालाच
गुपचूप र त पाठवून िदली होती. आिण तो बदमाष मनु आ ां ला मु ाम दू रचा
मु त सां गू लागला.’’
दु गादासही एकाएकी खूपच गंभीर झाले. ते बोलले, ‘‘शंभूराजे, तु ीही तुम ा
िजंदगीम े माणसातले अनेक दे व आिण सैतानही बिघतले असतील. पण औरं गजेबा-
सारखा इतका कपटी, घातकी आिण को ासार ा धूत इसम दु स या कोणी पािहला
नसेल. शहजा ां कडून वासास इतका उशीर होऊनसु ा आ ी ा रा ी अगदी
िवजया ा उं बर ापयत जाऊन पोचलो होतो. ते ा पातशहाचा तह ूरखान नावाचा
कडवा, लढव ा बहादू र सरदारही आम ा बाजूला िनघून आला होता. दु स या िदवशी
जंगला सु वात होणार होती. दो ी फौजा एकमेकींना िभड ा हो ा. उरला होता
म े फ एका रा ीचाच िझरिझरीत पडदा. परं तु दु दवाने तह ूरखानाचा सासरा
इनायतखान आिण तह ूरची िबवी आिण मुलं पातशहा ाच क ात होती. ा रा ी
पातशहाने तह ूरला एक गु संदेश पाठवला—‘‘एक व तू आ ां ला सामील होऊ
नकोस. पण मसलतीसाठी तरी गु पणे आम ा डे यात िनघून ये. न येशील तर मा
तु ा बछ ां ना गुलामां ची पोरं मानून कु ां पे ाही कमी िकंमतीनं िवकले जाईल.
आिण तु ा खुबसुरत िबवीला नंगी क न फौजी बाजारात ितची अ ू लुट ासाठी
ित ावर हशम सोडले जातील, ा प ाने तह ूरखान गलबलून गेला. आ ां ला
कोणतीही क ना न दे ता तो घाबर ा थतीत तसाच पातशहाकडे िनघून गेला.
अखेर ायचं तेच झालं. ा गाझीला पातशहानं ाच रा ी क क न ाचे तुकडे
तुकडे केले.’’
‘‘अशा कपटी आिण घातकी चाली फ औरं गजेबच खेळू शकतो.’’ कवी
कलश बोलले.
‘‘किवराज, ा रा ीतला शहे नशहा ा कपटाचा कळस अजून पुढेच आहे . ा
धूत पातशहानं आणखी एक गु प आम ा ा शहजा ां ा नावे िलिहलं. ते
मा आ ा राजपूतां ा हाती पडे ल अशी व था केली. म रा ीच मा ा
खदमदगारां नी मला झोपे ा तारे तून उठवलं. तो भयंकर खिलता मा ा हाती िदला.
ात िलिहले होते — बेटे अकबर, आप ात ा खुिफया समझो ा माणे तू तर
कमाल केली आहे स! सा या राजपूत जंगबाजां ना एक आणून तू असे मौत ा
सापळयात जेरबंद केलं आहे स की— ा केहना फ उ ाची सकाळ ायचा
अवकाश — सामनेसे मेरी फौज और िपछवाडे से तु ारी फौलादी फौज! आप ा
दोघां ा कैचीम े ा राजपुतां ना पुरते तबाह क — ा भयंकर प ाने माझे होशच
उडवले होते. मी रा ी ाच िलबासावर मा ा डे यातून बाहे र पडलो. ा खिल ाचा
खुलासा माग ासाठी ा शहजा ां ा डे याकडं धावलो. परं तु आम ा या थोर
शहजा ाची ते ा मला मुलाखातच िमळाली नाही!’’
‘‘का?’’ शंभूराजां नी आ याने िवचारले.
‘‘कारण ा शहजा ां नी णे आप ा सेवकां ना फमानच काढलं होतं– काय
वाटे ल ते झालं तरी माझी नींद खराब क नका. मी ते ा खूप ओरडलो. दं गा केला.
पण शहजा ां ची भेट िमळे ना. ते उठायला तयार होईनात. ते ा आ ी सारे
तह ूरखाना ा गोटाकडे पळालो. तर ितथे खानसाहे बही जागेवर नाहीत. ते मघाशीच
पातशहा ा डे याकडे गुपचूप गे ाची खबर आ ां ला िमळाली. ते ा सारे राजपूत
यो े मा ावरच उखडले! ा कपटी बापलेकां ा सापळयाम े आपसूक जाऊन
अडक ापे ा आपला जीव वाचवलेला बरा, असा आ ी सवानी िवचार केला. आिण
मग पहाटे च डे रेदां डे गुंडाळू न आ ी सारे राजपूत त:चा जीव वाचव ासाठी दू र
पळू न गेलो. काय सां गावं शंभूराजे — ानातून तलवार न उपसता ा औरं गजेब
नावा ा बापमाणसानं आमची लाखाची फौज पळवून लावली; आिण शहजा ां साठीही
कबर खोदली!’’
दु गादासां ा तोंडून तो सारा कार ऐकून सवजण सद झाले. शंभूराजां नी सहज
खडा टाकला. ते बोलले, ‘‘आपण तर पातशहाचे सवात लाडके शहजादे होता णे.
अजूनही आपण माघारी िफरावं णून ते खिल ां वर खिलते धाडतात असं
णतात–’’
‘‘जी हां राजन. शहे नशहा ा प ातले ल खूप हळु वार आिण मोहबतभरे
असतात. परं तु ते एका चालाक आिण बदमाष लां ड ाचं ढोंग आहे , याची मला भूल
पडू शकत नाही.’’
बोलता बोलता शहजादा अकबर खूप भावनािववश झाला. तो कातर आवाजात
सां गू लागला– ‘‘माझे चाचाजान दारा णजे िकती मोठे सं ृ तपंिडत, िव ान आिण
नरवाले होते. ते तर िद ीत ा गोरगरीब िहं दू आिण इ ामी रयते ा िदलाचा
सहारा होते. आम ा दादाजान शहाजहानसाहे बां चे तर ते सवात ारे शहजादे . ाच
दारा शुकोहचा आम ा अ ाजानने दगलबाजीने घात केला होता. मा ा
बचपनमधला तो िदवस मला अजून याद आहे . आमचे अ ाजान औरं गजेब आ ा
सवाना घेऊन राजमहालात ा ितस या मज ावर ा आगाशीम े बसले होते. ते ा
खाली र ाने िभका या न गं ा िदसणा या एका माणसाचा जुलूस चालला होता.
ा ा आगेमागे वाजणारी शहादने, झां जा, िपपा ा आिण ते सारे जण तर पातशाही
दरबारातलेच िदसत होते.
‘‘सवा ा म े िकचड आिण गोबरने मैली झालेली एक रोगट ह ीण चालली
होती. ित ा पाठीवर ा हौ ाम े कोणी मूळचा गोरापान रं गाचा– पण आता
िक ती ा फटका यां नी काळवंडून गेलेला एक त ण बसला होता. ा ा
अंगावर ा शाही झ ा ा िचरगुळया के ा गे ा हो ा. ावर वाळ ा र ाचे
डाग िदसत होते. कोणीतरी ाला बेदम मारलं होतं. खाली मान घालून बसले ा ा
दु दवी इसमा ा मागे फाट ा िलबासातला एक चौदा वषाचा कोवळा लडका खडा
होता. तो लडका गरीब बकरीसारखा आजूबाजू ा गद कडे घाब न बघत होता.
िवशेषत: ा ाकडे माझी नजर वळताच मी मनातून चरकलो. पातशहाला ओरडून
बोललो — अ ाजान, तो ह ीवरचा लडका बिघतला? तो तर आपला िसफीर!
‘‘जी हाँ !! — जानता ं . तो बदनसीब माणूस णजे तुझा बेवकूफ चाचा दारा
आिण ा ासोबतचा तो ाचा बदनसीब लौंडा िसफीर शुकोह.’’
‘‘— म एकदमसे िच ाया िचडून अ ाजानला िवचारलं, आम ा चाचा–
जानची आिण िसफीरभै ाची अशी बुरी हालत कोणी केली? कोण तो नादान माणूस?
कुठे य तो? यावर मा ा नाकावर अ ाजाननी असा जोरकस ठोसा लगावला की,
च र येऊन मी काही ण बाजूला कोसळलो. ानंतर दोन िदवसां नी ाच बेजान
ह ीणी ा पाठीवर चाचाजानची िबनामुंडीची सुकलेली लाश मी बिघतली होती. काही
िदवसां नी आम ाच पाठशाळे त िशकणा या काही सरदारां ा पोरां नी मला एक
हकीगत सां िगतली– मरणापूव णे आम ा चाचाजानला आिण िसफीरला एकाच
अंधारकोठडीत डां बलं होतं. एके रा ी जे ा पातशहाचे हशम ा कोठडीत घुसले,
मशाली ा उजेडात िदसणारी क लबाजां ची डरावनी तोंडं छो ा िसफीरने जे ा
बिघतली, ते ा तो पालीसारखा आप ा, बापाला िचपकला होता. गाई ा
ब ासारखा भेदरले ा हं बरत होता. ा दु ां ना िवनव ा क न सां गत होता,
‘नको हो, आ ां ला तुमचं ते त नको. ताज नको. आ ी दोघे हा मुलूख सोडून
जातो. पर ा दे शात जाऊन अ ा ा नावाने कटोरी पस न भीक मागतो. पण
मा ा अ ाला मा नका हो.’— परं तु एखादं व फाडून ाचा तुकडा बाजूला
काढावा, तसं ा दु ां नी छो ा िसफीरला बळजबरीनं ा ा बापा ा िमठीतून दू र
फेकलं. ते ा चाचाजानही कळवळू न सां गत होते– मा ा धाक ा भावाला,
औरं गजेबाला पैगाम ा. णावं तुझा ताज आिण त तुला लखलाभ. आ ां ला भली
िभका याची करवंटी दे . पण आ ा बापलेकां ना जगू दे ’
‘‘ ा रा सां नी िसफीरला बाजू ा कोठडीत कोंडलं. खाटीकसु ा आधी बकरा
कापतात आिण मगच ाची चमडी सोलतात. परं तु ा दु हशमां नी मा ा
चाचाजानचे िजवंतपणीच हातपाय कलम केले. शेवटी मुंडी उडवली. बंदीखा ा ा
िभंतींना पाझर फोडणा या आप ा बापा ा ा क ण िकंका ा शेजार ा
कोठडीतून िसफीरने ऐक ा हो ा. िहं दु थाना ा त पोशीवर िवराजमान होऊ
पाहणा या आप ा बापाचं ाब ा िसफीरने पािहलं होतं, तोच आप ा ा दु दवी
बापा ा क ण अंताचा गवाह बनला होता!–
‘‘ ानंतर िसफीरला अ ाजाननी राजवा ात आणलं. परं तु ा िदमागी
आघाताने तो पुरा बावरा बनला होता. ाला मग मेहालमा ां तून जागा उरली नाही.
पुढे िसफीरची ती िजवंत लाश मला कधी स ी मंडीजवळ िदसायची, तर कधी जामा
मिशदीजवळ ा पाय यां वर आढळायची. शहजादा णून ऐषोआराम भोगताना
मा ा ा चचेरा भावाची ती मासूम सूरत सारखी मा ा डोळयां समोर उभी राहायची!
अगदी आजही ाची याद मला भंडावून सोडते.... खुदके फायदे के िलए अपने
घरवालोंको क करनेवाला ये मेरा बाप, मुझे तो शहे नशहाके मखमली िलबास म
लेहरनेवाला जहरीला सापही लगता है .’’
आप ा बापा ा दु पणाचा पाढा वाचताना शहजादा अकबर खूपच भावनावश
झाला होता. ानंतर काही ण तो खामोश रािहला. तो खजील झा ासारखा वाटला.
ते ा शंभूराजे ाला िदलासा दे ा ा इरा ाने बोलले,
‘‘बाकी काहीही णा, पण तुमचे अ ाजान आहे त खूप धािमक वृ ीचे. मनाने
पाक. दु स यां ा यां चा आदर करणारे एक नेक इ ान.’’
शंभूराजां नी तो िवषय काढताच शहजादा िवषादाने हसला. आप ा बापा ा
वतनाची मीमां सा करत तो बोलला, ‘‘आमचे अ ाजान, आम ा दादाजानसारखे —
शहाजहान साहे बां सारखे अगदीच रं गीले नसले, तरी रशीले मा होतेच.’’
‘‘असे काय बोलता आहात शहजादे ? तुम ा आजोबां नी तर आप ा बेगमे ा
ीतीची याद णून एवढा मोठा ताजमहाल बां धला. जगात ा आिशकाना बडी उमीद
िदली.’’– संभाजीराजे णाले.
‘‘पण ताजमहाल बां ध ानंतर आमचे दादाजान स ीस वष िजंदा होते, हे आपण
िवसरता की काय राजन?’’ शहजादा अकबर सां गू लागला, ‘‘एकीकडे ताजमहाल
बां धून आप ा बेगमेवर– मुमताजमहलवर आपली िकती मुहोबत होती याचा जगापुढे
खूप दे खावा केला. पण ाच आम ा दादाजाननी आप ा सरदारां ा खुबसुरत
औरती, एवढं च कशाला ा बु ाने दरबारात ा दासीही सोड ा नाहीत! अगदी
मुमताजमहल ा बिहणीला, फजाना बेगमेलासु ा आप ा िबछायतीम े खेचायला
ां नी कमी केलं न तं. अथात, दादाजान ा ा दोग ा बतावाचा आम ा
अ ाजानना खूप राग यायचा.’’
‘‘तेच खरं आहे . आप ा िप ा माणे तुमचे अ ाजान तसे वागले नाहीत. ां नी
अ यां कडे कधी ढुं कूनही पािहलं नाही.’’-कवी कलश बोलले.
‘‘किवराज, इतनाभी कुछ मत समिझये-’’ न राहवून अकबर सां गू लागला,
‘‘आपको ा पता? आम ा अ ाजानची आजची लाडली बेगम उदे पुरी. ती खरी
दारा चाचां ची बेगम! पण एकदा चाचाजानची ह ा के ावर आम ा आलमगीर–
साहे बां नी अगदी मिहनादीड मिहनाही जाऊ िदला नाही; लगेच उदे पुरीशी शादी केली.
दाराचाचां ची आणखी एक बेगम होती, रानािदल. ित ासाठीही अ ाजान पागल झाले
होते. पण ितने डाळ िशजू िदली नाही ही गो वेगळी!’’
बोल ा ा ओघात शहजादा अकबर गत ृतींम े हरवून गेला. तो सां गू
लागला, ‘‘एकदा म आिशयातील काही लोक अ ाजान ा भेटीस आलं होते. ते ा
ां नी ज ी नावाची एक खुबसुरत तुक दासी आम ा अ ाजानना नजर केली.
ां नी ितला गुपचूप आप ा जना ात रखेल णून ठे वून िदली. ित ापासून झालेला
यलंगतोशखान नावाचा मुलगाही तु ां ला आम ा मोगली उमरावां म े वावरताना
िदसेल–’’
थोडे से चपाप ाचा आव आणत कवी कलश बोलले, ‘‘अकबरजी, गु ाखीं
माफ. आ ी सारे तुम ा अ ाजानना खूप पाक, पिव मानत होतो.’’
‘‘छोड दो किवराज! आमचे अ ाजान हलकट असले णून काय झालं? मा ा
ज दा ा बापाब ल मी िकती वाईट बोलावं यालाही काही मयादा आहे की नाही?’’
बोलता बोलता शहजादा अकबर खूप गंभीर होऊन सां गू लागला, ‘‘आम ा
अ ाजानची असली आिण नकली पं िकती आहे त ते तो एक अ ा जाने! पण ते
अ ाची, इ ामची सतत सेवाचाकरी करत अस ाचा खूप बहाणा करतात. ऊठसूट
नमाज पढायचा. मु ा-मौलवीं ा सभां मधून नाक उं चावत िमरवायचं. कुठे
कुराणा ा ती िल न काढ. ाम े िच ं काढ. िशवाय टो ा िशवायचा छं द. ा
क ातून उभारलेली र म कुठे मिशदींना दान कर. खरं सां गू, मला तर असं रा न
रा न वाटतं की, अ ल बात कुछ और है ! आम ा अ ाजाननी ज भर केलेली
पापं, आप ा स ा भावां ा छाटले ा मुं ा, ां चे िचरडून मारलेले शहजादे ,
आप ा बु ा बापाचा केलेला छळ — ां ा पापाची ही िपशा ंच ां ा
डो ां समोर रा ी न े िदवसाही नाचत असतील! ापासून छु टकारा िमळावा णून
टो ा िशव ात, अ ाची कुठली ना कुठली सेवा कर ात ते व गमावत
असावेत.... ां चा नकली चेहरा आिण असली बताव या सा याच गो ी णजे एक
मोठी पहे ली आहे !!’’
标
 ११.

जंिजरा! जंिजरा!!

१.

‘‘बरं झालं, तुमचे आबासाहे ब खलाशी णून ज ाला आले नाहीत ते! नाहीतर
जिमनीबरोबर समु ही सफाचट क न ते दयाचे मािलक बनले असते!’’ रायगडावर
ि िटश वकील हे ी ऑ ींडेनने एकदा शंभूराजां ना सां िगतले होते.
हे ी ा ा बोलां चा शंभूराजां ना कधीच िवसर पडला न ता. उलट जे ा जे ा
िनळाशार समु ां ा नजरे स पडे , ते ा ां चे मन उचंबळू न येई. अनेकदा आपला
घोडा फेकत ते दयािकनारी जाऊन उभे राहत. उधाणलेला सागर पा न ां ा
िच वृ ी हरवून जात. दोन-दोन पु ष उं ची ा लाटा पा न ते वेडे होत. ां ा
छाती ा िशडातच वारा घुसून ां ा दयाम े एक नवे वादळ घोंगावत राही. वर
सुरतेपासून ते खाली कारवारपयतचा संपूण िकनारा आप ा क ात आणणे, हे
थोर ा महाराजां चे होते. ा पूत साठी शंभूराजां चा जीव वेडा होई.
एकदा अ ंत सा ासो ा श ां म े थोर ा महाराजां नी शंभूराजां ना सां िगतले
होते– ‘‘रानाम े पीक एकदा भराला आलं की, रानडु करं ा ाकडं नाक फदा न
पाहतात. मुसंडी मारतात. तशीच पोतुगीज, इं ज आिण िस ी ही पा ातली रानडु करं
समजा. जे ा एखादं रानडु र मनु ावर ह ा चढवतं, ते ा ते सरळ रे षेतच धावतं.
ा ा नाकाडाजवळचे दोन सुळे सािळं ा ा का ां पे ा ती ण आिण धारदार
असतात. ां ा घावाने मनु मा ाची मां डी फुट ािशवाय राहत नाही. सागरातील
ही ित ी ापदं तशाच भुके ा नजरे नं नेहमी आप ा रा ाकडे बघतात.’’–
संभाजीराजे आप ा दयावद िप ा ा आठवणी जागवत होते.
कवी कलश बोलले, ‘‘राजन, गो ाचा नवा पोतुगीज ाइसरॉय काय णतो
आहे ठाऊक? समु ावर रा करायचा ज िस अिधकार फ आ ा पोतुगीजां ना
आहे .’’
‘‘का? दया काय फ ा पोतुगीजां ा बापजा ां ा मालकीचा आहे की
काय? जा णावं ितकडे खुशाल आप ा पोतुगाल ा िकना यावर. बसा ितथे मौजेनं
डु ं बत. इथे घुसखोरी करायचं तु ां ला कारणच काय?’’
ितत ात ज यां नी खबर आणली. नागोठणे आिण रो ाकडचे काही शेतकरी
तातडीने राजां ना भेटू इ तात. खाजगीकडे राजां चे जवळचे सहकारी गोळा झाले
होते. मसलत आिण मधूनच ग ाट ा सु हो ा. राजे काहीसे ास ासारखे होऊन
बोलले, ‘‘आता सायंकाळ झाली. ां ना उ ा सकाळीच भेटा णावं दरबारात.’’
‘‘जी, जूर!’’ जरे मुजरा क न बाहे र गेले.
तेव ात शंभूराजां नी ा जु याला हटकले, ‘‘अरे , थां ब कसा!’’ ज या गरकन
मागे वळला. ते ा शंभूराजे बोलले, ‘‘असं करा, पाठवा ा िबचा यां ना! नाही तर
गडाचे दरवाजे बंद होतील. हकनाक ां ना एक जादा मु ाम पडायचा इथं.’’
जे ा ा सामा शेतक यां ना शंभूराजे बघायला िमळाले, ते ा ां ना भ न
आले. सारे जण राजां चे पाय ध न रडत आपली कमकथा ऐकवू लागले, ‘‘राजं ऽ
आम ा दोन गावां तली पंचवीस तरणीताठी पोरं पळवली ा है वान िस ींनी-”
‘‘ ात आम ा नागोठ ा ा ापा यां चीही लेकरं आहे त!-’’ एक ापारी
गयावया करत सां गत होता.
‘‘किवराज, कुठं घेऊन जातो िस ी ा पोरां ना? काय करतो ां चं?’’ राजां नी
िवचारलं.
‘‘मुंबईला. इं ज टोपीकर भरमसाट र म दे ऊन खरे दी करतात ा त ण
मुलां ना — गुलाम णून! मुंबईतला गुलामां चा ापार जा ीक न आप ा
मुलखात ा पोरां वरच चालतो.’’ कलशां नी मािहती पुरवली.
शंभूराजे खूप गंभीर झाले. ां नी सरकारातून ा पीिडतां ना िदले. ां चे
दु :ख हलके करायचा य केला. ‘‘लवकरच आ ी िस ींचा यो बंदोब क .’’
राजां नी रयतेला श िदला. लोक समाधानाने िनघून गेले.
शंभूराजां नी लागलीच किवराजां ना मजकूर संिगतला, ‘‘किवराज कळवा ा
मुंबईकर इं ज वॉडसाहे बाला. णावं, आम ा रा ातील लेकरां ची अशी गुलाम
णून खरे दी करणार असाल तर याद राखा. ीफळे आिण मनु ाची डोकी, या
दो ीम े काही फरक असतो हे जाणून ा. आम ाशी िकती नीट वागायचं आिण
ा नाठाळ िस ीशी िकती सलोखा ठे वायचा हे ही एकदा ठरवून ा. ायानं राहा,
नाही तर तु ां ला आ ी तुम ा वखारीतून बाहे र पडू दे णार नाही.’’
ा प ानंतर लगेचच राजां नी आप ा चौल बंदरातील सुभेदाराला कूम िदला,
‘‘दयावर ग ठे वा. इं जां कडे मुंबईस धा घेऊन जाणारी जहाजं अडवा. लुटा.
आम ा मुलखातून एकही गोण धा ा गो या बदमाषां कडं जाऊ दे ऊ नका.’’
प े लागलीच रवाना झाली. समु ातील महाकाय भोव या ा च ात एखादा
ओंडका अडकावा आिण तेथेच गरगर िफरत राहावा, तसे शंभूराजां चे म क समु
ा एकाच िवषया ा भोव यात गरगरत होते. ते किवराजां ना बोलले, ‘‘जिमनीवरची
उं च िग रिशखरं जशी जाती ा मदाला आ ान दे तात, तशीच सागराची िवशालता,
ाची खोली, ा ा अ ाळिव ाळ लाटा, ा लाटां ा पोटात कोलाहल
माजवणा या अंतलाटा, उमाळे आिण भोवरे आ ां ला नेहमीच आ ान दे तात!’’
 प ा ावरची िशवरायां ची ती अखेरची भेट शंभूराजां साठी ममबंधातली एक ठे व
बनली होती. ाच भेटीत महाराजां नी आप ा लाड ा शंभूला सागरी धोरणाबाबत
अनेक सूचना िद ा हो ा. शहाणे बनवले होते.
जे ा शंभूराजे केवळ चौदा वषाचे होते, ते ाची ती सन १६७१ ची रायगडावरील
होळीची िवल ण रा ! ा भयंकर रा ीचा ां ना कधीच िवसर पडला न ता!
म रा ीनंतर अचानक कानावर आलेले ोटां चे ते चंड आवाज, ा ध ाने
जाबड ासारखा जागा झालेला रायगड, गडावरची ारराऊतां ची ती िवल ण
पळापळ, पहारे क यां ा हा ा आिण हा ा. शंभूराजां ा महालाबाहे र िशवाजीराजे
तातडीने धावत आले होते. आप ा मो ा आवाजात ते कारभा यां ना सूचना दे त होते.
ा भयंकर गडबडीनंतर िजजाऊसाहे ब झपा ाने शंभूराजां ा श ागृहात
आ ा. पाठोपाठ महाराजही तेथे येऊन पोचले. तोपयत कारभा यां नी आिण
गडावर ा पहारे क यां नी कानोसा घेतला होता. एका पाठोपाठ एक झालेले ते ोट,
ां चा कानठ ा बसवणारा तो आवाज रायगडावरचा न ताच मुळी. आजूबाजू ा
एखा ा िक ावर वा दरीत, घळईत, रहाळातही काहीच घडले न ते.
िशवाजीराजां नी आप ा शंभू ा पाठीव न ममतेने हात िफरवला. ां ची ती
चपापलेली मु ा पा न िजजाऊंचेही काळीज चरकले. ां नी काही िवचाराय ा आतच
महाराज अ श ात बोलले, ‘‘ितकडे जंिज याला काहीतरी घडले आहे खास.’’
राजां नी खुलासा केला, तरी िजजाऊसाहे ब सं िमत िदस ा. रायगडा न जंिजरा
त ल चाळीस मैलां ा अंतरावर होता. एव ा लां बून ोटां चे आवाज इत ा दू रवर
कसे काय पोचू शकतात? थोर ा महाराजां ना िबलगत शंभूराजे बोलले, ‘‘आबासाहे ब,
आ ी येऊ आप ा महालाम े िवसावा ायला?’’
‘‘कशासाठी? आ ी येथेच बसून रा ’’. थोरले राजे बोलले, ‘‘आ ां ला तर उभी
रा जागून काढायची आहे , युवराज. पुढची खबर घेऊन जोवर जंिज याकडून आमचे
हरकारे येऊन पोचत नाहीत, तोवर िनंद कसली, चैन कशाचा?’’
ानंतर िजजाऊ आिण थोरले महाराज बराच वेळ चचा करत बसले होते.
आप ा मातेकडे काळजीने पाहत राजे बोलले, ‘‘मां साहे ब, यापुढे भूपृ ावर ा
दौलती िटकवाय ा असतील तर पा ावर कूमत कशी गाजवायची याचं तं
आ सात करायला हवं. काळ वेगाने बदलतोय. एक ना एक िदवस जंिज या ा
िभंतीवर आपलं भगवं िनशाण फडकाव ािशवाय ग ंतर नाही.’’
िजजाऊसाहे बां नी ितत ाच घीरगंभीर आवाजात िवचारले, ‘‘िशवबा, अजून
िकती वेळा ा जंिज यावर जाणार? जंिजरा िजंक ासाठी िकती संपलं? िकती
माणसं खच पडली? अजून ितथ ा जलदे वतेला िकतीजणां चा बळी हवा आहे ?’’
िशवाजीराजे कसनुसे हसले आिण बोलले, ‘‘जंिज याचे हबशी खूप िज ी आिण
कमालीचे िचकट आिण िचवट आहे त. दहाच वष झाली असतील ा गो ीला. भर
पावसात आ ी ितथ ा िकना यावरची दं डा आिण राजपुरी ही दो ी ठाणी ह गत
केली. जंिजरा हाती लागेना णून ितथून मैलावरच असणा या काशा ा खडकावर
िनघून गेलो. ितथे प दु ग िक ा बां धून आजूबाजू ा जलवाहतुकीवर िनयं ण ठे वलं.
आ ी अनेकदा जंिज याला िभडलो. लढलो. अगदी जंग जंग पछाडलं. पण
जंिज या ा मु खयानं, ा का ा फ ेखानानं वषानुवष काही आमची डाळ िशजू
िदलेली नाही!’’
थोर ा राजां चे ते दु खरे श ऐकून िजजाऊसाहे बां ना खूप वाईट वाटले.
इत ात बाजूला िबछायतीवर लोळणारे शंभूराजे ताडकन उठून बसले. ते आप ा
िप ाला बोलले, ‘‘आबासाहे ब, केवळ असे बाहे न झंुजत राह ापे ा िक ा ा
पोटात घुसून आतून ब ा का पेटवून दे त नाही आपण?’’
अव ा चौदा वषा ा शंभूराजां चे ते बोल ऐकून राजे आिण िजजाऊसाहे ब दोघेही
िव यचिकत झाले. ां ा पाठीवर ेमाने गु ा मारत थोरले महाराज बोलले,
‘‘शंभूबाळ, िजथं तुम ा क नेचे पंख जाऊन पोचले आहे त ना, ा जागेवर आ ी
के ाच भरारी मारली होती.’’
‘‘ णजे?’’
‘‘आ ी खूप डोकेफोड केली आिण ा फ ेखान िस ीलाच फोडून आम ा
बाजूला वळवला होता. ाला सरदारकी दे ऊन रा ा ा गा ाला जुंपायचंही
न ी झालं होतं. ा माणे रा ीचा एका तार ात गुपचूप बसून तो पाणी कापत
आम ाकडे यायला िनघालाही होता.’’
‘‘– मग आबासाहे ब िफसकटलं तरी कशात?’’ शंभूराजां नी आपला ास रोखत
िवचारलं.
‘‘ ा जंिज यावर एकटा फ ेखान िस ी मालीक न ता. तर संबळ, कासीम
आिण खैयत वगैरे ाचे हबशी भाईबंद मोठे धमाध िनघाले. आ ी एक वेळ जंिजरा
पा ात डु बवू, पण तो िशवाजी ा क ात जाऊ दे णार नाही, अशी ां ची भूिमका
होती. ा रा सां नी फ ेखानाचा पा ातच पाठलाग केला. ाला साखळदं डां नी
जखडलं आिण जंिज या ा अंधारकोठडीत कायमचं फेकून िदलं!’’
ा रा ी िशवराय मां साहे बां शी बराच वेळ बोलत होते. आई ा गभात असताना
च ूहभेदाचे तं ान अिभम ूने ा ओढीने ऐकले होते, ाच जािणवेने िशवरायां चे
सागरी धोरणाबाबतचे िवचार शंभूराजां नी आप ा कानात साठवले होते. महाराज
िजजाऊंना सां गत होते, ‘‘मां साहे ब, समु सफरीला िहं दू धम पाप मानतो. परं तु यापुढे
आ ां ला आम ा दौलतीचं संवधन करायचं असेल, तर सागरी सफर हे पु
मानायला हवं! आपलं नािवक बळ वाढवायला हवं. डोंगरां ा क ां व न सहजग ा
उ ा मारणारी धनगरां ची लेकरं आिण आ ामोहळा ा जब ात हात घालणारी,
उं च वृ ां ा शडीवर सर सर चढणारी को ां ची पोरं , कातक यां ची लेकरं आप ा
मावळां तले आिण डोंगरकपारीतले हे धाडसी त ण जर पा ा ा लाटां वर फेकले, तर
ते सहज माशां ा पोरां सारखे पोहायला लागतील!’’
ानंतरचा रायगडावरचा उजाडलेला दु सरा िदवस खूपच ेशकारक होता.
संकटां चे काटे री र े तुडवताना आिण आप ा र बंबाळ बोटां नी िछ ी-िछ ीने
रा ाचे िश घडवताना शंभूराजां नी आप ा आबासाहे बां ना खूप जवळू न पािहले
होते. मा ा िदवशीचा राजां चा तसा दु :खी नूर शंभूराजां नी पु ा कधीच बिघतला
न ता. आदला िदवस होळी ा उ वाचा. दां डा आिण राजपुरी ा िकना यावर ा
ठा ां चे र ण करणारे मराठा सैिनक थोडे गाफीलच रािहले होते. ा काळरा ी िस ी
कासीम आिण ाचा भाऊ खैयत पाचशे हबशां चे पथक घेऊन बाहे र पडले होते.
ां नी आप ा पथकाचे दोन भाग केले आिण ते होड ातून गुपचूप अ ाड आले.
जे ा िकना यावर होळीचा दं गा सु होता, ते ा पा ातून लपतछपत आले ा
वै याने समोर ाच बु जाला दोरखंडां ा िश ा लाव ा. दो ी बाजूंनी धावून
आले ा गटां नी एकाच वेळी मरा ां ा िशबंदीवर ह ा चढवला. गोळागोळी सु
झाली. थोर ा राजां नी ेपणाने भावी यु ासाठी ा काठावर दा ची अनेक कोठारे
भ न ठे वली होती. ालाच वै याने चूड लावली. ाबरोबर बा दखा ाचे चंड
ोट झाले. ा आवाजाने आसपास ा गावातील अनेकां ा कानां चे पडदे फाटले.
ती दु :खद वाता ऐकून थोरले राजे रायगडावर कमालीचे िथत झाले होते. ते
हळहळत आप ा सहका यां ना सां गत होते, ‘‘गे ा साताठ वषा ा य ानं आ ी
िकना याजवळ जे कमावलं, ते सारं ा अि नारायणानं िहरावलं!–’’
तो जुना इितहास शंभूराजे आप ा सहका यां पुढे उलगडत होते, ते ा कवी
कलशां नी िवचारले, ‘‘िशवाजीराजां नी जंिज याकडे थम मोहरा वळवला होता तरी
कधी?’’
‘‘खूप आधी. ां ा उभारी ा िदवसां तच. अफजलखाना ा वधा ा
आधीपासूनच जंिज या ा िवचारानं ां ची नींद खराब केली होती. थम ंकोजीपंत
आिण पाठोपाठ मोरोपंत पेश ां नी जंिज यावर आघाडी उघडली. मरा ां ा पिह ा
तडा ानं िस ी खैयतचे डोळे अ रश: पां ढरे झाले. आपला जीव बचाव ासाठी ाने
तह केला. काठावरची आगरदां डा, राजापुरी आिण इतर ठाणी ाने सरळ आ ां ला
दे ऊन टाकली. आता उरला होता फ पा ातला जंिजरा. आबासाहे बां ची फौज
जंिज याकडे डोळे लावून बसली होती. आबासाहे बां नी ते ाच जंिज या ा नरडीला
कायमचं नख लावलं असतं, पण मागे िवजापुरा न चंड फौज घेऊन
आ ामोहळासारखा घोंघावत आला. ाने लां डगेतोड सु केली. ते ा अगदी
नाइलाजानं आबासाहे बां ना आपली जंिज याची पिहली मोहीम अधवट सोडणं भाग
पडलं.’’
‘‘पुढं?’’
‘‘पुढं काय, दहा वषानंतर अंतरानं आबासाहे बां नी पु ा एकदा िस ीचा ास
कोंडला. आता मराठे हटायचे नाहीत, हे जंिजरे करां ा ानात आलं. ते ा भय
िस ी िद ीकर औरं गजेब पातशहा ा पायावर जाऊन कोसळला. तो मोगलां चा
मां डिलक बनला. पुढे मोगलां कडून ाला दा गोळा, अ , रसद िमळू लागली.
णूनच तो तरला.’’
– ती मसलत ऐन रं गात आली होती. जंिज या ा कपाळावर काहीही क न
िवजयाचे बािशंग बां धायचेच हा शंभूराजां चा िनधार होता. ामुळेच ां नी ा बैठकीत
दयासारं ग, मायनाक भंडारी आिण आप ा सागरी मोिहमेत तरबेज असले ा
तां डेलां ना बोलावून घेतले. ां नी सवापुढे जंिजरा, अिलबाग ते मुंबईपयतची सागरप ी
दाखवणारा नकाशा पसरला.
सागरिकना यां वरचा एक ठळक िठपका दाखवत शंभूराजे बोलले, ‘‘हे पाहा
मुंबई बंदर. हे मूळचं पोतुगीजां चं. पण आप ा मुली ा ल ात पोतुगाल ा राजानं ते
आप ा इं ज जावयाला आं दण णून िदलं. ते ापासून ा मुंबईकर इं जां चा
दयाम े दाब वाढला आहे . हे अ ाडचे जंिज याचे िस ी आिण इं ज ा दो ीही
औलादी खूप लबाड आिण धूत आहे त. ा फ एकमेकां ा फाय ातो ाचा िवचार
करतात. आम ा रा ाला अडचणीत टाकतात. एखा ा ा बगलेत रप्कन सुरा
खुपसला की, ाचा खां दा िनखळतो. ितथली श ीच कमी होते. ाच िहशोबानं
मुंबई ा बाजूलाच ा थळ गावाजवळ हे बारीक िठपका असलेलं खां देरी बेट पाहा.
आम ा आबासाहे बां नी नवा िक ा बां ध ासाठी मु ाम ा बेटाची िनवड केली. इथं
मरा ां ची िशबंदी येऊन पोचणं णजे खरं च तो बगलेतला सुरा आहे हे धूत इं जां नी
ओळखलं. णूनच इथ ा िक ाचं बां धकाम पुरं होऊ नये यासाठी इं जां नी
िस ीस भरीस घातलं. मरा ां चा समु ावरचा वाढता वावर णजे आपली मृ ुघंटा हे
िस ीलाही चां गलं माहीत होतं आिण एक िदवस जंिजरे कर िस ी ा बंदुका आिण
तोफा ा िकना याव न बरसू लाग ा. तरीही आम ा आबासाहे बां नी आगी ा
पावसात हे काम तडीस नेलंच.’’
बैठकीम े सवानी िशवाजीराजां ा दू र ीची तारीफ केली.
बोलता बोलता शंभूराजां नी खां देरी ा अगदी लगतचा दु सरा िठपका सवाना
दाखवला. ते णाले, ‘‘ही बघा उं देरी. खां देरीपासून अवघी एका कोसा ा आत आहे .
मरा ां ा उ राला ु र णून इं जां नी िस ीला भ म मदत केली; आिण
िस ींनी उं देरीवर तोडीस तोड णून दु सरा िक ा बां धून काढला.’’
मसलतीम े म भागी बसलेले शंभूराजे खूप भावनािववश झाले होते. ते
णाले, ‘‘आम ा आबासाहे बां नी जंिज याची ही मोहीम आप ा मनाला खूप लावून
घेतली होती. ां नी इहलोकाची या ा संप ापूव दोन वष आधीसु ा जंिजरा
िजंकायचा जोरदार य केला. ते ा आपले ाण आिण आपलं आरमार
वाचिव ासाठी िस ी कासीम मुंबईला इं जां ा आ याला पळू न गेला होता. पण
आबासाहे ब अिजबात हटले नाहीत. मुंबई ा माजगाव बंदराम े िस ीचं जे आरमार
नां गरलेलं होतं, तेच जाळ ाचा ां नी धाडसी डाव रचला. आप ा अ ंत कड ा,
लढव ा अशा प ास धाडसी यो ां ना ां नी या कामिगरीवर पाठवलं. पण अचानक
सावध झाले ा िस ीनं ा सवाची िनघृण ह ा केली. खैर, राजां चा जंिजरा मोिहमेचा
शेवटचाही य फसला.’’
‘‘असे िकती ह े चढवले होते राजां नी जंिज यावर?’’
शंभूराजे ख पणे हसून बोलले, ‘‘सलग चोवीस वष ही जखम िशवाजीराजां ा
म कात ठणकत होती. छोटे मोठे ध न एकूण आठ ह े चढवले होते ां नी
जंिज यावर!’’
ा एकूण करणाबत शंभूराजे खूप पोटितडकीने बोलत होते. ाव न ां ा
मनाम े न ीच काहीतरी िशजत असावे असा अंदाज ां ा सव सहका यां नी
बां धला. आप ा यारदो ां ना आिण बहादू र सहका यां ना िनरोप दे ताना शंभूराजे
भारावले ा श ां त बोलले, ‘‘जंिजरा आिण ा ा आसपासची बंदरप ी ही आरमारी
हालचालीं ा ीनं आिण आयात-िनयाती ा ि कोनातूनही अितशय मह पूण
आहे ! आम ा आबासाहे बां नी मला एकदा सां िगतलं होतं – बेटा शंभू, जर तू
जंिज यावर भगवा झडा फडकिव ात यश ी झालास, तर आप ा िहं दवी
रा ाची सरह गंगायमुनेला िभडायला फारसा दे र लागणार नाही!’’

२.
द याडोंगरावरचा अंधाराचा अंमल थोडा कमी होऊ लागला. वृ ां चे आिण
टे क ां चे आकार िदसू लागले. रानपाखरां चा िकलिबलाट आिण ओ ां चा
खळखळाट ऐकू येऊ लागला. भ ा पहाटे शंभूराजां चा खासा घोडा आिण
ा ा पाठोपाठ कवी कलशां चा तुक घोडा चौखूर उधळत होता. ां ा मागोमाग
इमानी राया ा महाराचा घोडा आिण मागे चारशे ारां चं एक पथक धाव घेत होते.
काल रा ी राजां चा मु ाम पाचाड ा कोटात होता. पहाटे पासूनच दौड सु होती.
बघता बघता महाडचा िनसगर प रसर आला. चौफेर पहारे क यां सारखे ग
घालत बसलेले चौफेर डोंगर आिण मधे दू रवर पसरलेली बाणकोटची खाडी िदसू
लागली. धावून धावून घो ां ा तोंडाला खरस आली होती. सकाळ ा कोव ा,
आ ाददायक थंडीतही ती जनावरे घामाने िनथळत होती. ां ा फ यापयत तां ब ा
मातीचा लेप चढला होता. शेपटी ा पुंजात कुसळं अडकली होती.
बाणकोट खाडी ा काठावर दु न अनेक लहानमोठे तंबू आिण रा ा
िदस ा. राजां चा नािवक तळ जवळ आला. डा ा बाजूचे डोंगरकडे पाहतच
शंभूराजां नी घो ाव न खाली उडी ठोकली. ां ा अ ाचा लगाम पकड ासाठी
एकदम पाचसहा मोत ार पुढे धावले.
अजून हवेत चां गलाच गारठा होता. अंगावर शाली आिण घोंग ा ा भाळी
घेतलेले वृ मायनाक भंडारी, दयासारं ग, गोिवंदराव काथे, संताजी पवळा, िस ी
िम ी अशा नौदल अिधका यां नी राजां ना वेढा िदला. फुलमाळा दे ऊन हषभ रत
ागत झाले. मायनाकला तर आप ा ध ाचं खूपच कौतुक वाटले. तो हषभ रत
होऊन बोलला, ‘‘वा ऽ राजं! सू ाची िकरणं उगव ाआधी आपण इथं पोचलात,
मनालाच भरती आ ागत जालं बघा.’’
‘‘दे र तर झाला नाही?’’ राजां नी िवचारले.
‘‘छे , छे ! अजून सुतार कामाठीबी इथं पोचलेलं नाहीत.’’ संताजी पवळा कौतुकानं
बोलला.
राजे ितथेच खाडी ा काठावर उभे रािहले. खाडी ा दो ी अंगाला अनेक
लहानमो ा रा ा आिण यं शाळा उ ा के ा गे ा हो ा. पि मेकडून
ात:काळचा वारा िभरिभरत िव ीण खाडीतून आत येत होता. पा ाशी दं गाम ी
करत होता. ाबरोबर आत जळात नां गरलेली गुराबे, पाल, तरां डी, माचवे अशी
लहानमोठी जहाजं जाग ा जागी डु चमळताना िदसत होती. डोलका ां जवळ
बां धले ा भग ा झ ाचे फरारे वा या ा झोतावर डौलाने फडकताना िदसत होते.
शंभूराजे ितथेच ात हरव ासारखे उभे रािहले. ते एकटक जलपृ ाकडे
पाहत होते. राजाच अस ाने बाकीचा झमेलाही खोळं बला होता. किवराज दोन
पावले पुढे सरकले. हलकेच शंभूराजां ना बोलले, ‘‘राजन -?’’
‘‘हां , किवराज. हीच ती बाणकोटची खाडी. आम ा आबासाहे बां ना
समु ानाची खूप आवड होती. ते अनेकदा यायचे इथे मनसो डु ं बायला. आ ी
पिह ां दा कुठं पोहायला िशकलो ठाऊक आहे ?’’
‘‘कुठं ?’’
‘‘इथेच, याच बाणकोट ा खाडीत. आबासाहे बां ा पाठीचा आधार घेऊनच
आ ी पा ात हातपाय हलवायची कला िशकलो. ते ा आम ा आबासाहे बां नी
एकदा आ ां ला िवचारलं – ‘सां गा शंभो, माशाचं पोर पोहायला कधी िशकतं?’ ते ा
आ ी लागलेच डोळे झाकून ां ना जबाब िदला– ‘आप ा आई ा पोटातून बाहे र
पडतं, ते ाच!’ आम ा उ राबरोबर राजां नी आ ां ला पोटाशी कवटाळलं. ते
णाले, ‘तु ीही आता जीवना ा दयात त: चार हात मारायला िशकावं. ऊठसूठ
आ ी नाही धडे दे त बसणार!’ ानंतर आ ी रोज गड उत न रायगडवाडी ा
अठरा यं शाळां तून िफरत असू. कधी दयावर, तर कधी डोंगरी िक ां ा बु जां वर.
पण त: ा िनरी णानं आ ी िशकू लागलो.’’
आप ा नौदल अंमलदारासमवेत राजे पुढे िनघाले. तोवर चां गले उजाडले होते.
सूयाची िकरणे पा ात हल ा पावलाने उत लागली. तोच दादजी रघुनाथ
दे शपां ां चा करडा घोडा काठावर पोचला. आप ा आधी शंभूराजे पोच ाचे पा न
सव अंमलदारां ची तारां बळ उडाली होती. जहाज बां धणीसाठी येणारे कामाठी, मजूर,
िभ ी पटापट पा ात उतरले होते. छो ाशा होड ातून पुढे सरकत आप ा
गुराबावर िकंवा तार ावर टु णकन उडी मारत होते. कामाला लागत होते. दादजी
राजां ना आ हाने बोलले, ‘‘राजे, आम ा महाडात आलाच आहात. चला, आत जाऊन
आम ा सदरे वर थोडं गूळपाणी घेऊ.’’
‘‘नको सुभेदार. वा ाऐवजी इथं उघ ा दयात, खला ात आ ां ला अिधक
वेळ दवडायचा आहे , तुम ाकडे काय, कधीही येऊ.’’
समोरची िनळीजद खाडी डो ां ना लुभावत होती. अ ाडप ाड, इकडे ितकडे
अनेक भातखाचरे िदसत होती. कोव ा ऊनात भातां ा लों ा िपव ाधमक
सो ासार ा िदसत हो ा. खरे तर हे सराईचे िदवस. अनेक जागी भातकापणी सु
होती. परं तु ाम े आप ा यापोरां ना सोडून बापे राजां ाच कामावर आलेले.
कोळी, भंडारी, आगरी अशा अनेक िहं मतबाज लढाऊ जातीचे लोक िशवाजी माणेच
संभाजीवरही िजवापाड माया करत होते.
राजां ा पायां ना चैन न ता. तार ातून पुढे सरकून ते सर सर िश ा चढत
होते. मो ा जहाजां वर कामाचं िनरी ण करत होते. एकेका गुरा ावर पंधरा-वीस
मो ा तोफा चढव ा जात हो ा. मो ा ा जागेवर जोड ा जात हो ा.
का ाकिभ तेलकट अंगाचे आिण पीळदार बा ं चे चाळीस-चाळीस व े करी मोठी
जहाजे चालवायला िस होत होते.
राजां नी जहाजाव न िकना याकडे पािहले. वीस-वीस बैलां ा जो ा
मोठमो ा ना ा आिण साख ां ना बां धून वृ ां चे बुंधे ओढू न आणत हो ा. बाजूलाच
शेकडो सुतारां ची धावपळ उडाली होती. रां धणी, तासणी, जोडणी सारी कामे घाईने
सु होती. मायनाक भंडा याचा मजबूत पंजा आप ा हाताम े घेत शंभूराजे
कौतुकानं बोलले, ‘‘यंदा दहा-पंधरा मोठी नवी जहाजं पा ावर तरं गायला हवीत. इथं
महाड बंदरावर असं चोख काम क न दाखवा की, फ क ाण ाच िकना यावर
चां गली जहाजं बां धली जातात असं लोकां नी णायला नको.’’
‘‘राजे, इकडची िचंता क च नका. फ महाडच न ं तर खाली जैतापूर आिण
राजापूरलाही चां गली कसबी कामिगरी चाललीय.’’
शंभूराजां ची ग डी नजर बाणकोटची खाडी ओलां डत तशीच िभरिभरत पुढे
गेली. तसाच पुढे दया कापत गेले की येत होता तो जंिजरा! राजां नी दीघ ास घेताच
दयासारं ग हळहळ ा सुरात बोलला, ‘‘कोंडाजीबाबा जैसे आदमीसे ये उमीद नही
थी... उ ोने ब त गलत िकया.’’
‘‘गेले ाचं दु :ख बाळगू नका. जे आहे त ां ा अंगात ह ीचं बळ कसं येईल ते
पा या.’’ राजे बोलले.
फेरफटका करीत शंभूराजे काय संदेश दे ताहे त याकडे सव अंमलदारां चे ल
होते. आप ा नािवक अिधका यां कडे नजर टाकत शंभूराजे बोलले,
“ग ां नो, आम ा आबासाहे बां नी िसंधुदुग कसा बां धला? पा ात ा सपाट
खडकाला िछ ं पाडली. ात पोलादाचा रस गाळू न बां धकाम ां नी असं प ं
बनवलं आहे की, पुढे शेकडो वष ावर दया ा िकतीही लाटा आदळ ा, तरी तट
हलणार नाहीत. तसंच ां नी इथ ा स ा ी ा द याखो यात ा रयतेला चैत ाचं,
ेयाचं बाळकडू पाजलं आहे . ामुळे भिव ात िकतीही आ मणं आली तरी ती
आ ी सहज परतवून लावू.’’ आप ा सहका यां ना शंभूराजे पुढे सां गू लागले, ‘‘आज
िहं दु थान ा िकना यावर असले ा कोण ाही िफरं गी स ेपे ा आमचं आरमार
सं ेनं अिधकच आहे . पण पोतुगीज आिण इं जां ा तोफा अिधक ताकदवान आिण
लां ब प ा ा आहे त. तसाच धडाकेबाज तोफखाना आ ाकडे हवा. तसेच तगडे
गोलंदाज आम ाकडं हवेत.’’
‘‘ ासाठीच तर कुडाळ आिण िडचोलीला आपण बा दाचे नवे कारखाने
उभारलेत, राजन.’’ किवराज बोलले.
‘‘तेच सां गतो!’’ मायनाक आिण दयासारं गाकडे पाहत शंभूराजे णाले, ‘‘जे ा
जहाजकठ ाव न आगीचा गोळा बाहे र पडतो, ते ा ा तडा ाने गलबत हलता
उपयोगाचं नाही. आता थोडी उसंत आहे , तोवर आप ा गोलंदाजां ना िश ण ा.
तोफां चा वेग वाढला पािहजे. गोळे लीलया बाहे र पडले पािहजेत.’’
बोलता बोलता राजां नी बाजूला उ ा असले ा दाट, तपिकरी, आखूड
दाढीत ा दौलतखानां कडे बिघतले. ाचे कौतुक करत ते बोलले,
 ‘‘आमचे खानसाहे ब तर तीनचार वषामागे ि िटशां चे क ान केगिवन आिण
िमनचीन यां ासंगे पा ातला जंग खेळलेत. मायनाक खां देरीचा तट बां धत होते.
ां ावर इं जां ा गो ां चा पाऊस पडायचा, ते ा तो वषाव आम ा दौलतखान
साहे बां नीच रोखून धरला होता.’’
शंभूराजां शी बोलताना दौलतखान दयाकडे सारखे बाव न पाहत होते.
कोणा ा वाटे कडे ां ची बावरी नजर लागली आहे , तेच लवकर ल ात येत न ते.
शंभूराजे आप ा सहका यां ना सां गत होते, ‘‘जंिजरे कर िस ी तर आप ा पायातला
सापच आहे . ाला ठे चूच. पण पोतुगीज आिण इं जां ची िनयतही ठीक नाही.’’
आता उ े वाढली होती. हवेत उ ाही वाढलेला. एक न ीची, भागानगरी छ ी
ध न सेवक शंभूराजां ना सावली दे त होते. राजां चे ल आजूबाजू ा पंच ोशीतील
खला ां कडे गेले. भात कापणीची सराई जोरात सु होती. शेताबां धां वर अनेक
बायापोरे राबताना िदसत होती. संभाजीराजे बोलले, ‘‘दादजी, ही सराई णजे
शेतक यां ची आिण बलु ां ची िदवाळीच. कामगार िमळणार कसे?’’
‘‘बघा ना, सरकार! सुतार, लोहार, चां भार सारे बलुतेदार इकडं च येऊन कामाला
लागलेत. सराईत दहापट उ िमळतं, पण ते सोडून सारे इकडं च धाव घेतायत!!’’
दादजी बोलले.
‘‘शंभूराजे, आपले आिण थोर ा राजां चे टाक तयार क न लोक इकडं
दे ा यावर ठे वतात. घराघरात दे वासंगं आप ाही पूजा करतात!’’ गोिवंदराव काथे
बोलले.
दु पारी सारे ारसरदार, दयासारं ग, खलाशी भोजनासाठी एक आले. एका
मो ा जहाजावर ऐसपैस पंगत बसली. कामाठी आिण खला ां ा पंगतीला
रायगडचा राजा बसला होता. प ावळीवर तां बूस मासाड जातीचा भाताचा ढीग आिण
ावर माशाचं झणझणीत कालवण असा बेत होता. राजा ा पंगतीला भोजन घेताना
सवा ा छा ा अिभमानाने फुलून येत हो ा.
सायंकाळचा वारा सुटला. दू र खाडीतून एक मोठे जहाज येताना िदसले.
ा ावर िहरवी िनशाणे फडकत होती. ां ा फरा यावर एक वेगळाच ाणी
िचतारला गेला होता. ते बला जहाज पुढे उथळ खाडी लाग ाने म ेच नां गरले
गेले. वाखा ा िश ा सोड ा गे ा. ा गलबताकडे मायनाक आिण दौलतखानाने
अिभमानाने नजर टाकली. शंभूराजां नी खुषीने नजरे चा इशारा केला. तसे एक छोटे
तरां डे घेऊन मराठे खलाशी पा ात उतरले. आले ा पा ां ा ागतासाठी त:
दौलतखान आिण मायनाक भंडारी पुढे िनघून गेले. लवकरच ा जहाजावरचा एक
ध ाक ा, िध ाड दे हाचा अरब सेनानी राजां ा पुढे येऊन दाखल झाला. ाने
कमरे ची अधकमान करीत शंभूराजां ना आदराने कुिनसात केला.
‘‘या जंगेखान. आ ां ला तुमचाच इं तजार होता-’’ असे णत शंभूराजां नी
जंगेखानाला आिलंगन िदले. आप ा दयावद सहका यां कडे अिभमानाने बघत
संभाजीराजे बोलले, ‘‘हे अरबां चे सेनािधकारी जंगेखान! आप ा रा ाचे दो .
यां ाच कवायतीखाली आपले गोलंदाज अचूक गोळागोळीचे आिण पा ात ा
यु ाचं िश ण घेणार आहे त.’’
सवानी उ ाहाने जंगेखानाचे ागत केले. खान अरबी समु ात आपले आरमार
घेऊन िफरत असत. िवशेषतः अरब ानातून िहं दु थानाम े येणा या जहाजां ना
संर ण दे णे, आप ा रा ाचे ापारी िहत जपणे ही कामिगरी अरबी सुलतानाने
ां ावर सोपवली होती. सायंकाळी जहाजावर मु ाम सजवले ा दालनात शंभूराजे
आिण जंगेखान यां ची मसलत सु झाली.
‘‘आपला दो , जंिजरे कर िस ी काय णतो?’’ राजां नी हसत िवचारले.
‘‘ ा ा आिण आम ा जातीदु नीमुळे तर तु ी-आ ी दो बनलो राजन.’’
जंगेखान उ ाहानं बोलले. चच ा ओघात अरबी खानाने सां गून टाकले, ‘‘राजन, सारे
परदे शी– िफरं गी – आमचे आपापसां त ब त तंटेबखेडे आहे त. पण मरा ां ना मोठं
आरमार बां धू ायचं नाही, ा मु ावर मा सारे परदे शी एक होतात.’’
‘‘आ ां ला क ना आहे याची!’’ राजे बोलले.
जंगेखान कोकण ा िकनारी आणखी काही मिहने राहणार होते. ां ा सोबतचे
कारागीर कमी वेळात मोठाली जहाजे कशी बां धायची याची दी ा मराठी लोहार-
सुतारां ना दे णार होते. सात समु ां चे ख ाळ पाणी आिण िशडे फोडणारा वारा पचवून
अरबां ची जहाजे लीलया सफर करत होती. िशवाय लां ब प ा ा तोफा जडवणे
आिण उडवणे यां चे िश णही अरबी तोफची दे णार होते. ामुळे मराठा नािवक दलात
आनंदाला उधाण आले होते.
रा ी जंगेखानाने संभाजीराजां ना खूपच आ ह केला. ां ना अरबी प ती ा
खा ासाठी मु ाम आप ा जहाजावर पाचारण केले. अरबी जहाजाव न फेरफटका
सु झाला. तेथेच एका कोप यात अंधारात काहीशी हालचाल िदसली. ाबरोबर
आप ा सोबत ा मशालजींना शंभूराजां नी ितकडे वळवले. मशाली ा तां बूस
उजेडात ां नी समोर पािहलं. तर दोनशे-अडीचशे, उघडीवाघडी माणसे ितथे
दाटीवाटीने बसलेली. उजेडाचा झोत अंगावर पडताच कोठरात ा शे ा-म ा
घाब न एकमेकींना िबलगून, थरथर ा अंगाने बसा ात तसा तो समूह बसलेला.
ां ा दाढीडोईवर दाट जंगल वाढलेले. ां ा रापले ा उघ ा अंगावर जखमां चे
अनेक डाग होते. आिण अनेक िदवस आं घोळ न के ाने येणारा कुबट वास तेथे येत
होता.
‘‘चिलये, शंभूराजे. छोडो. वो तो हमारे गुलाम है .’’ जंगेखान बोलला.
चालता चालता शंभूराजे थां बले. ां नी जंगेखानला सवाल केला, ‘‘खानसाहे ब,
तु ी कामाठी, मोलमजुरां चा का वापर करत नाही? ही गुलाम पोरे च का पदरी
बाळगता?’’
‘‘राजे, आप ा पागेतला ह ाचा घोडा आिण बाजारातले तट् टू यां म े कोण
अिधक कामाचं? आपला घोडा, आपला बैल. तसेच आपले गुलाम. हमारे गुलाम तो
िकतनाभी बोझ उठा सकते है .’’
‘‘पण खानसाहे ब, घोडा, कु ी आिण इ ानाची अवलाद यां म े काही फरक
आहे की नाही?’’
 “लेिकन राजासाब, ऐसे फालतू गुलामोंपर आप िकतना सोचते हो!’’ जंगेखानला
काहीसे आठवले आिण तो हसत बोलला, ‘‘हां , अभी समझम आयी बात. आप तो
शायर है ना?’’
‘‘इथे शायरीचा सवाल नाही, खानसाहे ब. हे गुलाम णजे कोणाची तरी पळवून
आणलेली आिण जुलमानं बक या-कोंब ां सारखी बाजारात िव ी केलेली लेकरं
आहे त. आिण मुंबईत ा बाजारातले हे गुलाम णजे आम ा िहं दवी रा ातील
कोणातरी ग रबां चीच लेकरं असतात. णूनच काळीज तुटतं आमचं!’’
शंभूराजे णभर थां बले. लगेच दु स या णी ां नी जंगेखाना ा पसंती
नापसंतीचा िवचार न करता किवराजां ना कूम िदला, ‘‘किवराज, सरकारातून
जंगेखानाना हवं ते ा. पण उ ा ा उ ा ा लेकरां ची सुटका ायला हवी.’’
‘‘जशी आ ा, राजन!’’ किवराजां नी मान डोलावली.
शंभूराजां ना पु ा िशवरायां ची आठवण झाली. ते णाले, ‘‘मनु जातीला गुलाम
णून वागवायला आम ा आबासाहे बां चाही खूप िवरोध होता. ते इं जां वरसु ा
गुलामां साठी चौपट जकात बसवत. आ ां लाही ा रा सी, जुलमी काराची िशसारी
येते. काय किवराज?’’
‘‘खरं च आहे , राजे.’’
‘‘किवराज, ा बाबतीत कवी णून नुसती हळहळ कर ाऐवजी राजा
णून काहीतरी ठोस पावलं आ ां ला उचलावी लागतील.’’ िनधाराने शंभूराजे बोलले.
अरबां ा जहाजावर चकर मां समटनाची लयलूट होती. उं ची म ा ा
बाट ाही ब ळ हो ा. जंगेखाना ा आ हाखातर शंभूराजां नी आिण किवराजां नी
थोडे से म घेतले. म ाचा चषक ओठी लावत शंभूराजे बोलले, ‘‘आ ी ता ात
म ाचे आषक होतो. नृ संगीताचंही आ ां ला वावडं न तं. पण आम ा
आबासाहे बां ा महािनवाणानंतर आ ां ला फ एकाच नशेनं झपाटू न टाकलं
आहे .... आबासाहे बां ा उरले ा सव ां ची पूत करणं! िस ी, पोतुगीजां ना यो ती
जागा दाखवणं आिण औरं गजेब नावा ा अ लाला िजवंत कैद करणं.’’
‘‘वा ऽ ब त खूब!’’ जंगेखान गरजले.
‘‘आम ा दे शधमा ा आिण सं ृ ती ा मानेवर सुरा ठे वणा या या जनावराला
आ ी न ीच काढ ा लावणार! अ ला ा नाकाला वेसण घालून जसा दरवेशी
ाला खेचत पुढे नेतो, तशीच द न ा दगडाधों ातून ा औरं ाची वरात
काढायची आमची तम ा आहे ऽ! आई भवानी, तेवढी ताकद दे ग ा शंभोला!’’
शंभूराजां नी ितथेच हात जोडून आई भवानीचं नाम रण केलं.

३.
शंभूराजे आिण महाराणी येसूबाई दोघेही फडावर मौजूद होते. एका मो ा
मोिहमेची ज त तयारी सु होती. इत ात ‘‘जय जय रघुवीर समथ-’’ असा मं घोष
राजां ा कानां वर पडला. ां नी चमकून मान वर केली, तर समोर वेदमूत
िदवाकरभट उभे. सकाळीसकाळी समथाचे प िश येऊन सदरे वर उभे राहावेत,
याचा राजां ना आनंद वाटला.
राजां नी ां चे हषभराने ागत केले. ‘‘याऽ याऽ िदवाकर शा ीबुवा. असे
आम ा शेजारीच बसा-’’ राजां नी िदवाकरभटां ना अगदी आप ा जवळ बसवून
घेतले. उभयतां नी समथिश ां स वंदन केले. सेवकां ची तारां बळ उडाली. फलाहार
आला. सा ात स नगडाव न रामदास ामींचे प िश भेटीस आलेले. ामुळे
हातची कामे घडीभर बाजूला रािहली. बाकीचे अंमलदार, जरे सारे बाहे र िनघून गेले.
खाजगीकड ा ा सदरे वर अमळ ग ागो ी सु झा ा. शंभूराजां नीच पु ा
िवषय काढला, ‘‘शा ीजी, रा ािभषेका ा सोह ास रामदास ामीजी खु आले
असते, तर आ ां ला खूप संतोष वाटला असता.’’
‘‘नाही शंभूराजे, ामीं ा िदलात दु सरं काहीही न तं. अलीकडे ां ची
कृतीच ठीक नसते. णून तर ां नी सोह ास िदवाकर गोसावींना पाठवून िदलं
होतं.’’
‘‘शेवटी संतपीठाचं आिण स ापीठां चं नातं काही वेगळं च असतं, शा ी.
आम ा आबासाहे बां नी तुकारामबुवा असोत, रामदास असोत वा केळशीचे फकीर
याकूतबाबा असोत, सवाकडूनच मंगल आशीवाद घेतले होते.’’
‘‘खरं आहे शंभूराजे. थोर ा महाराजां चा समथाशी ेह होताच, परं तु ाद
िनराजी, िनळो सोनदे व, रामचं नीळकंठ आिण िवशेषतः बाळाजी आवजी िचटणीस
हा साराच ामींचा मोठा िश वग.’’
िदवाकरभटां नी बोलता बोलता ‘बाळाजी आवजी िचटणीस’ यां ा नावावर जोर
िदला, तसा शंभूराजां ना ास कोंड ासारखे झाले. ते ठणक ा सुराम े बोलले,
‘‘आ ां ला क ना आहे . समथ आ ां वर अलीकडे कमालीचे नाराज आहे त.’’
‘‘खरं आहे महाराज. आप ा गुणवंत, ानवंत कारभा यां ना ह ी ा पायाखाली
ायचं. आिण दू रदे शी ा कुठ ा कोण पाखंडी भटु क ाला कायम आप ा
म कावर ठे वून िमरवायचं, हे राजाला शोभतं का?’’
िदवाकरभटां नी सु वातीलाच मळमळ ओकून टाकली. महाराणी येसूबाई
राजां ा चयकडे भीतीने पा लाग ा. िदवाकरभटां नी ाच सुरात इकडे ितकडे
पाहत केला. ‘‘कुठं आहे तो कलुशा? िदसत नाही बरा. हर पळ, हर घटका तो
भोंदू इथंच बसून असतो णे!’’
शंभूराजे कसनुसे हसत बोलले, ‘‘कवी कलश कालच सागरगडाकडे आिण
कोथळागडाकडे गेलेले आहे त. अ ागारात आिण क ाण ा बाजूला रसद आिण
बा दाची बेजमी करा, चौ ापहारे तपासा, असा कूम िदला आहे आ ी ां ना.
िशवाय ते रोजच आम ा शेजारी बसून नसतात. ऐनवेळी गरज पडे ल ते ा आ ी
ां ना तलवारबाजीसाठीही रणावर िपटाळू न दे तो.’’
‘‘काय सां गता? ा पाखं ाला लढाई जमते?’’
‘‘जमते न े , ते िजंकतातसु ा!’’
‘‘अरे ा!’’
 ‘‘तेच सां गतो, शा ीजी. मघापासून ा कारभा यां ना ह ी ा पायदळी
तुडिव ा-ब ल आपण खेद केलात, ातील एक बाळाजी आवजी आिण ां चे
दु दवी पु सोडले, तर बाकीचे सारे रा ोहीच होते. अंगात चढलेलं सापाचे िवष
आिण राज ोह यावर वेळीच उतारा शोधला नाही, तर माणूस काय िकंवा रा काय,
कोसळायला अिजबात िवलंब लागत नाही!—’’
शंभूराजां ा ितपादनाने िदवाकरभट काहीसे वरमले. राजां ा कारभाराब ल
स नगडापयत ा कागा ा आ ा, ा सवच काही ख या नसा ात याचा ां ना
अंदाज आला. अिधक िवषय न छे डता ां नी रे शमी बंधाची एक थैली शंभूराजां समोर
ठे वली. ते राजां ना णाले, ‘‘ ामींनी ह े तु ास एक खिलता धाडला आहे .
सावकाशीने वाचन करावे.’’
‘‘इथे िकती िदवस आहात आपण?’’
‘‘आ ा पावलीच िनघायचा बेत होता. पण आता चार-दोन िदवस मु ाम
करावा असे वाटते.’’ िदवाकरभट बोलले.
ा दु पारी शंभूराजे फडाकडे िफरकले नाहीत. सारी मह ाची कामे पुढे
ढकलली गेली. येसूबाई आिण शंभूराजे समथाचे प कधी एक वाचत होते, कधी
एकमेकां ना वाचून दाखवत होते, तर कधी पोरासोरां ा उ ुकतेने एकमेकां ा हातून
िहसकावून घेत होते. ा का मय प ाने ा दोघां ा मनावर जणू मोिहनी घातली
होती. चां गले आठ-दहा वेळा वाचन पार पडले. मग शंभूराजां चे डोळे प ातील
शेवट ा पं ींवर िफ लागले—
“िशवरायास आठवावे जीिवत तृणासमान
मानावे
इहलोकी परलोकी तरावे कीित पी
िशवरायाचे आठवावे प िशवरायाचा
आठवावा सा ेप
िशवरायाचा आठवावा ताप भूमंडळी
िशवरायांचे कैसे बेालणे िशवरायांचे कैसे
चालणे
िशवरायाची सलगी दे णे कैसी असे
सकळ सुखाचा ाग करोनी सािधजे तो योग
रा साध ाची लगबग कैसी केली "
एखा ा पिव ंथराजासारखाच तो खिलता शंभूराजां नी आप ा दयाशी धरला.
परमे राचे नाम रण केले. ते भारावून बोलले, ‘‘युवरा ी, सा ा श ां चा अथ
तु ाआ ां ला सहज ात होतो. पण महापु षां ा आिण संतस नां ा श ां ा
बुडाशी अमृताचे झरे वाहतात. रामदासां नी ा श ां ा मा मातून आबासाहे बां ा
म ाचं िवराट दशनच घडवलं आहे .’’
‘‘खरं आहे , ामी!’’ महाराणींनाही गलबलून आले होते.
 “येसू, ‘ ीमान योगी’, ‘जाणता राजा’ अशा अमर िब दाव ा ा महायो ाने
फ िशवाजीराजां साठीच िनमाण क न ठे व ा आहे त. ा इत ा नेम ा, आिण
अ य आहे त णून सां गू! उ ा अ कोणीही ा िमरव ाचा य केला, तर ती
माणसं हा ा द ठरतील.’’
ा का पं ी ा धुंदीने रायगडचा राजा आिण महाराणी दोघेही कमालीचे
सुखावले होते. अध रा के ा उलटली ते समजलेही नाही. ा प ाचे पु ा एकदा
उभयतां नी वाचन सु केले. ते ा ातील इतर का पं ींनी ां ना भानावर आणले
—
“अखंड सावधान असावे दु ि त कदापी नसावे
तजिबजा करीत बैसावे एकांत थळी
काही उ थती सोडावी काही सौ ता
धरावी
िचंता लागावी परावी अंतयामी
मागील अपराध मावे कारभारी हाती धरावे
सुखी क न सोडावे कामांकडे "
शंभूराजे वाचता वाचता थबकले. तसे येसूबाईंनी प आप ा हाती घेतले. ा
धीरगंभीर सुराम े पुढ ा ओळी वाचून दाखवू लाग ा—
“पाटातील तुंब िनघेना त र मग पाणी चालेना
तैसे जनां ा मना कळले पािहजे
जनांचा वाहो चालला णे कायभाग
आटोपला
जन ठायी ठायी तुंबला णजे खोटे
े ी जे जे िमळिवले ासाठी भांडत बैसले
तरी मग जाणावे फावले गिनमासी
समय संग ओळखावा राग िनपटू न सांडावा
आला तरी कळो न ावा जना्म े ’’
ा ओळींचे अनेकदा मनन, वण झाले. संभाजीराजे आिण महाराणी तसेच
बराच वेळ बसून रािहले. ा अलग ओळींनी डो ात गहजब माजवला होता.
ब याच उिशराने येसूबाई बोल ा, ‘‘औंढा ा माळावर ा ा संगानंतर
कानावर बरं च काईबाई आलं होतं. ां ा ह ा झा ा ां चे आ कीय ामींना
जाऊन स नगडी भेटले —’’
‘‘ ा सा या त ारी आम ाही कानावर आहे त. एवढे च न े , िशवाजीचा पु
आप ा बापासारखा िनपजला नाही, तो बदफैली आहे , कानाचा हलका, लहरी आिण
वेडा राजा आहे , रा बुडणार आहे , लयास जाणार आहे — आणखी– दु सरं काय?...’’
शंभूराजां ची मु ा खूप कठोर बनली. ते ा येसूबाई हळू च बोल ा, “िवशेषतः
बाळाजी आवजी हे समथाना खूप जवळचे, अगदी लाडके िश होते. पण
रा रोहणाआधी प ा ाला आिण रायगडावर ां नी आरं भी उघड उघड बंडावा
केला, ां ना इकड ा ारींनी टकमक टोक दाखवले, ा सा यां ा गणागोतां नी
समथाकडे जाऊन खूप त ारी के ा आहे त णे!’’
शंभूराजे अधापाऊण घटका तसेच मौन तात बसून होते. तो खिलता पु ा
आप ा डो ां समोर धरत येसूबाई मृदू रात बोल ा, ‘‘बाकीचे काही असेल ते
असो. पण हा खिलता पाठिव ामागे ामीजींचा उ े श खूप मंगल आिण पिव आहे
हे च खरं ! — ा ओळी ऐका कशा —
ब त लोक मेळवावे एक िवचार भरावे
क करोनी घसरावे ावरी
आहे िततुके जतन करावे पुढे आिणक मेळवावे
महारा —रा िच करावे िजकडे ितकडे
ा तरल, पिव अमृता ा ओळींनी शंभूराजां ची मनकळी पु ा खुलली.
मुखावरचे िवषादाचे भाव कोठ ा कोठे पळू न गेले. ते भाराव ा सुरात बोलले, ‘‘तुमचं
खरं आहे रा ी! आमचा औरं ाशी महासं ाम सु आहे . ामी ितकडे दू र आप ा
ानिचंतनात, परमे री सेवेत. इकड ा सा याच वाता ां ना कशा समजणार? ां ना
रणावरचा न े कोणताच उ ोग नाही, असे जनच मध ाम े उल ासुल ा गो ी
करत राहतात. आ ां ला वाटतं महाराणी, आ ीही आमचं मन ामींकडे प पानं
खुलं करावं.’’
‘‘वाऽ! खूपच छान!’’
तोवर थोरली पहाट संपत आली होती. एका गवा ातून काव ा ा डोंगरा ा
कडा आिण दु स यातून दू रवरचा जगदी रा ा मंिदराचा कळस िदसू लागला होता.
श ागृहात बाजूला पडले ा दु लईसारखीच झोपही बाजूला रा न गेली होती.
शंभूराजां नी तातडीने दे वपूजा आिण ान आटोपले. ा आधीच खंडो ब ाळां ना
सां गावा गेला होता. पूजाव ाम े शंभूराजे आप ा खाजगी सदरे वर येऊन बसले.
भाळावरचा अ गंध ताजा होता. ग ात ा तुळशी माळे व न हात िफरवत ते खंडो
ब ाळां ना एक एक श सां गू लागले–
ित पु ोक संत रामदास ामी गोसावी यां सी
ि यकुलावंतस ीराजा शंभू छ पती मानाचा मुजरा ऐसाजे.
‘मराठा िततुका मेळवावा, महारा धम वाढवावा’ ऐसी आपली
तळमळीची भाषा. आम ा िहं दवी रा ा ती आिण कैलास ामी
आबासाहे ब यां ा ती ामींना ब त कळवळा. ा दो ी
गो ींब ल आ ी ामीजींचा खूप आदर क रतो. ा उ म
श ां नी ामींनी आम ा आबासाहे बां ना गौरिवले, तयाशी तुलना
नाही! श नेमके, भाव नेमका! मनीचे माधुय श ाश ां तून
पाझरते. जैसी केव ा ा कणसाची सुगंधी दरवळ! ामींनी ा
श माधुरे थोर ा राजां ना गौरिवले. ा श ां ा थाटापुढे
कािलदास आिण भावभूतीही िफके पडावेत!
बरे झाले. आपले प वेळेत पावले. एका मो ा समु यु ा ा
तयारीम े आ ी स ा ग ाइतके गढू न गेलो आहोत. िशवकाळ
दे खले ा काही े , अनुभवी अ धानां ची, सरकारकुनां ची
आ ाकडून ह ा झाली ही गो खरीच आहे . मा ामाग ा
कारणां बाबतचा ा कारभा यां ा आ ां नी स ा चालिवलेला
कां गावा बेछूट आहे . िबनबुडाचा आहे . िहरोजीकाका, अ ाजी द ो
यां ासार ा पु षां ा अंगाखां ावरच आ ी लहानाचे थोर
जाहलो. ते सारे रा ाचे एके काळी आधार ंभ होतेच. जे ा
बालपणी आ ी राजवा ात अथवा सदरे वर वावरत होतो, ते ा ा
मंडळींना आ ी आम ा चुल ां ाच जागी पाहात होतो.
एकीकडे आम ा पु तापी आबासाहे ब कैलासवासी झाले
होते. दु सरीकडे िपसाळले ा ह ीं ा झुंडीसारखा औरं गजेब िहं दवी
रा ावर आ मण क न येत होता. ते ा आ ां ला आधार
दे ाऐवजी आपला िकंिचत ाथ आिण छो ामो ा आकां ा ा
पूत साठी कारभा यां नी राज ोहाचा घाट घातला. नऊ-दहा वषा ा
पोराला रा पदाचं बािशंग बां धायचा पोरखेळ क न पािहला. तरीही
ा कारभा यां ना आप ा राजा– िव ा बंडाब ल आ ी ां ना
सजा फमावली नाही वा ां ना वान थाचा सोपा र ाही दाखवला
नाही. उलट ा सव बंडकरी वडीलधा या मंडळीं ा हातां म े पु ा
सुमु त धानपदाची सुवणकंकणे बां धली. ां ना ा घो ाव न
उतरिवले होते, ाच घो ावर पु ा बसवले. रा शा ानुसार
राज ोहा ा अ गु ासाठी आ ी ां ना टकमकीचा र ाही
दाखवला नाही. ां नी मा एकदा न े , पुन:पु ा आम ा अ ाम े
िवष कालवले! ां ा या पु कमासाठी राजानं यां ापुढं झुकावं
काय?
ामीजी, आपण के ाही रायगडी यावे. त: फडावरची
कागदप े धुंडाळावीत. कारभारात खोट दाखवावी. िजजाऊंसार ा
युग ी आ ां ला आजी णून लाभ ा. ां ा सा ीनं आिण
आबासाहे बां ा आशीवादानं कोव ा वयात आ ी रायगडचा
मुलकी कारभार तं पणे सलग चार साले दे खला. ‘ ा ण णून
कोण मुलािहजा ठे वतो आिण मराठा असला णून कोण पवा
करतो?-’ असा बाणा बाळगणा या थोर िप ा ा पोटी आ ी
िनपजलो. रामायण, महाभारत अ ासीले. कािलदास, भवभूतीं-
सार ा नाटककारां ा नाटकां चे अ यन केले. दे वभाषा आ सात
केली. जभाषे ा मुलायम सरोवरातही यथे डु ं बलो.
 एक बाळाजीपंत अपघाते मा रले गेले. ा दु :खातून आमची
िनदान या ज ी तरी मु ी होणे नाही. तो गु ाआ ी कबूल
करतोच. परं तु ां ा लेकरां ना वा ातच आसरा दे ऊन आ ी दोघे
आपलेच णून ां ना जपतो आहोत. इतर राज ो ां ची गो मा
िनराळी होती. शरीरात िभनत जाणारे िवष आिण ग ारां कडून होणारा
राज ोह या दो ी गो ींना वेळेत आवर घालायलाच हवा. न पे ा
मनु िकंवा रा कोणीही िटकणार नाहीत.
ामीजी, आता िहं दवी रा ा ा छाताडावर
औरं गजेबासारखा आमचा ज ज ां तरीचा दु न येऊन ार
होऊन बैसला आहे . सोबतीला पाच लाख माणसे आिण चार लाख
जनावरे आिण िद ीकर तैमूरां ा अकरा िप ाची पु ाई व दौलत
आहे . तरीही आपलं िचमुकलं, नवागत रा वाचिव ासाठी
आ ी अहोरा धामधूम करतो आहोत. आज ा घटकेला
औरं गजेबा ा चंड मोगली महापुराला तुंबा घालणे, ाला पळिवणे,
आपु ा अ फौजेिनशी रा वाचिवणे आिण संधी गवसताच
पातशहाला लोळिवणे हाच खरा धम आहे . जर हा मोगली काळसप
वेळीच आवरला नाही, आप ा मुलुखात ा गावागावात,
ग ीमोह ात ाचे िवष फुटू न वा लागले तर—? तर आपण
आिण आम ा आबासाहे बां नी-िशवाजीराजां नी ी दे खलेला तो
महारा धम कसा िन कुठे िटकणार आहे ?
दे शधम आिण माती ा महतीसाठी आ ी रा ीचा िदवस
करतो आहोत. रकामटे क ां ा रका ा म कातील बदफैलीचे,
रं गबाजीचे खेळ खेळायला कोणाला उसंत आहे ? औरं गजेबाचा पु
शहजादा अकबर आम ा आ याला आला आहे . ा ासोबत
मारवाडातील दु गादास राठोड आहे त. पातशहा-िव एत े शीयां ची
फळी बां ध ासाठी आ ी अहोरा मसलती करतो आहोत. झटतो
आहोत. अंबरचा राजा रामिसंह यां ाशीही आमचा प वहार सु
आहे . या िदशेने यशिस ी लाभताच थम आप ाकडे खुशीची वाता
कळवू.
ता य, ामी, आ ी बा दाचे भ अंगाला फासून गेली
आठ साल रणचंडी ा पूजेम े म . आपण मठा ा गाभा यात
परमे री िचंतनाम े . मध ा मधे वळवळ करणा या कृमींचा
कोणी भरवसा धरावा? आ ां ला डोंगरासार ा सम ां चं वा उघड
श ूचं अिजबात भयं वाटत नाही. मा आप ासार ा साधकां ा,
े ीं ा कानाशी लागणा या कण रां ची मा आ ास भारी धा ी
वाटते!
ामीजी, आम ा ा धमयु ाला आपले आशीवाद लाभू दे त.
 ा एका गो ीबाबत ामींस खूप दु :ख जाहले, ा आम ा
कारभा यां बाबत अंती आ ी ामींना इतकेच कळवू की, आम ा
ेक ासागिणक आजही आमचे काळीज रडते, ते कारभा यां ा
पूवलौिककां साठी, पूवपु ाईसाठी. आ ी ां ा म कावर ह ी
नाचवले ते मा ां नी जाणूनबुजून पुन:पु ा केले ा
राज ोहासाठी!’’

४.
ताडामाडां ा आगरात कावळे ओरडत होते. नागोठा ा ा खाडीजवळ
शंभूराजे आिण कवी कलश यां चे डे रे पडले होते. शंभूराजां ची भ ा सकाळी दीघकाळ
पूजा चालायची. मा ते सदरे वर ये ापूव च ां ाआधी ितथे दाखल ायचा कवी
कलशां चा िशर ा होता. ा माणे आजही ते आधीच हजर होते. खाडी ा खाल ा
अंगाला शहजादा अकबराचा मोठा तंबू उभारला गेला होता. शहजा ां नाच खूप उिशरा
उठायची सवय होती. ामुळे ां चे नोकरचाकरही उिशरानेच जागे ायचे. दु गादास
राठोड मा िन ासारखे डे याजवळ येऊन बसले होते. ते शहजा ाला अनेकदा
सां गायचे,
‘‘अरे अकबर, िनदान रणां गणावर तरी लवकर उठावं. हे मराठे पाहा कसे
घो ाव न जाता जाता भाकरी खातात. कायम लढाईस िस असतात–’’
‘‘दु गादास, ा क ! मा ा अंगात पातशाही खून आहे . हे मराठे सडे फिटं ग,
िभका यासारखे कसेही िजंदगी गुज शकतात. लेिकन पातशहाला आप ा शान–
शौकतनेच बताव करायला हवा.’’
‘‘शहजादे , हा संभाजी त: ा ालीखुशालीकडे , सरं जामाकडे िकती ल
दे तो, ा ापासून तरी काही िशका!’’
दु गादासाने असे काही बोलताच शहजादा अकबर िदलखुलास हसत उ र दे ई,
‘‘दु गादास आपण िहं दू आहात. णून ा शंभूराजाचं — जमीनदारा ा पोराचं
तु ां ला खूप कौतुक वाटतं. पण शंभूसकट उ ा मी तु ा कोणाचंही एहसान ठे वणार
नाही. उ ा िहं दु थानाचा पातशहा झालो की, ा िबचा या शंभूला एकाला दोन सुभे
बहाल क न टाकीन.’’
अकबर जे ा पातशाही ा अशा पोकळ बढाया मारी, ते ा ते ा दु गादास
कपाळावर हात मा न घेई.
कवी कलश शंभूराजां ा फौजी सदरे वर ां ची वाट पाहात ित त उभे होते. तेथे
महाडकर दादजी भू दे शपां डना सकाळीच शंभूराजां नी बोलावून घेतले होते.
ितत ात भाळावर अ गंधाचा ितलक लावलेले तेवीस वषाचे गोरे पान, करारी मु े चे
शंभूराजे िदमाखाने पावले टाकत ा फौजी तळावर येऊन पोचले. ाबरोबर
पहारे क यां नी आिण दरकदारां नी ां ना भराभर मुजरे केले. राजे बैठकीस बसले आिण
ां ची नजर खळली ती दादजी दे शपां ां वरच. ‘‘काय दे शपां डेकाका, कसे
आहात?’’
‘‘आपला कूम, ामी!’’
‘‘अलीकड ा काही मिह ां त तु ां ला एका मो ा मोिहमेवर कूच करावं
लागेल, असं आ ी सां गत होतो.’’
‘‘जी, कूम राजे!’’ दादजींची मान लवली.
राजां ा मनाम े नेमके काय िशजते आहे , याचा दादजीपंतां ना अंदाज न ता.
ामुळेच ते राजां कडे आिण किवराजां कडे काहीसे सं िमत होऊन आ निफ न
पा लागले. ां ना पुढचा श बोलायची सवड न दे ताच शंभूराज उ ारले,
‘‘दे शपां डेकाका, आप ा िहं दवी रा ा ा अ धानातील एक मानाचं
आसन आ ी केवळ तुम ासाठी राखून ठे वायचं न ी केलं आहे .’’
शंभूराजां ा ा उ ाराबरोबर दे शपां ां ची कळी खुलली. दाढीिमशात हसू
फुटले. अ धानां ा ा माना ा भावळीतील एक स ानाची पायरी आप ाही
लाभावी, अशी दादजींची िकतीतरी िदवसां ची इ ा होती. दादजींनी कृत तेने
शंभूराजां ना मुजरा केला. शंभूराजे बोलले, ‘‘ धाना ा ा आसनापयत पोच ापूव
तु ां ला आ ां ला एक जोड ावी लागेल.’’
‘‘ती कोणती राजे?’’
‘‘कोकणचा हा वेडावाकडा सागरिकनारा, इथली बंदरं , इथ ा मो ा खा ा,
इथ ा लाटा आिण लाटां मध ा वाटा तुम ाइत ा अ कोणालाही माहीत नाहीत.
णूनच आपण िवनािवलंब कंबर कसावी. जंिज यावर धाव घेऊन ा िस ीचा खातमा
करावा आिण रा ाची थोर सेवा करावी. पावन ावे–”
दादजी दे शपां ां चा गोंधळ उडाला. ते काहीशा कंिपत आवाजात बोलले,
‘‘राजे, आपण पा ातच कशाला, अगदी आगीम े उडी ायला सां गा. आ ी
अिजबात लेचेपेचे पडणार नाही. पण ाचवेळी एका गो ीची जाणीव ठे वणं आव क
आहे ; नाहीतर तो घात ठरे ल राजे!...’’
‘‘— कोणती गो ?’’
‘‘राजे ऽ ती जंिज याची नाठाळ तटबंदी िशवाजीसार ा तापी राजां पुढं झुकली
नाही. ितला मोगल दु नच कुिनसात करतात. पोतुगीज आिण इं जां सारखे िफरं गी
िजची दहशत खातात. अशा नाठाळ, जालीम मोिहमेवर िनघायचं णजे वाघा ाच
िशकाराची तयारी करावी लागेल!’’
‘‘होय. आ ां ला माहीत आहे ते!’’ संभाजीराजे हसत बोलले, ‘‘सुभेदार, अर ात
अनेक ाणी धडाने, दे हाने ताकदवान असतात. परं तु कैकां चा जीव ा ा इव ाशा
शेपटीम े असतो!’’
दे शपां ां चे डोळे चमकले. ां नी म ेच राजां ना िवचारले, ‘‘जंिज याची शेपटी
कोणती?’’
‘‘उं देरीचं बेट! कुला ाजवळचं. ासाठी िकती वाटे ल तेवढं मागा, फौज
ा; पण काहीही क न उं देरीचं हे शेपूट ठे चून काढा.’’
आप ा जरी ा मालाने कपाळावरचा घाम िटपत महाडकर दे शपां डे हसून
बोलले, ‘‘राजे, हे शेपूटही खूप िवषारी आहे हो! ा थळ गाव ा िकना यावर ‘खूब
लढा’ िक ा आहे . ा िक ात इं जां चा अ ल बा दखाना आहे . आिण तेथून
फ अ ा कोसावर पा ात उं देरी बेट आहे . कोणताही संग ओढवला तरी
टोपीकर इं ज ऐनवेळी ा हबशां ा पाठीशी उभे राहतात. आताही राहतील—’’
संभाजीराजे काहीसे गंभीर झाले. ां नी पुढे होऊन दे शपां ां ा हाती
पानसुपारी आिण ीफळ िदले. तो ऐवज आप ा कपाळी लावून दे शपां ां नी
संभाजीराजां ना आदराने मुजरा केला. ते ा ां चा हात हाती ध न शंभूराजे दाट ा
कंठानं दे शपां ां ना बोलले, ‘‘काका, ते बाजी भू दे शपां डे, ां नी पावन केलेली ती
गजापूरची खंड ा सा या गो ी आपण जाणताच. आ ी न ानं काय सां गावं? पण
एवढं मा ज र सां गू, जर आपण उं देरीवर िवजयाचा तुरा खोवलात, तर कोकण ा
िकना यावरही एका न ा पावन खंडीची थापना होईल.’’
ा प तीने शंभूराजे आप ा सहका यां ा दयात ईषचे बीजारोपण करत
होते, ावर कवी कलश खूप खूष झाले. उं देरीची मोहीम णजे आगीशी खेळ होता.
ामुळेच दादजी दे शपां डे काहीसे िचंतातुर िदसत होते. मा ां ा खां ावर फ
जोखीम दे ऊन शंभूराजे थां बले न ते. ां नी त: मोिहमे ा तयारीवर ल िदले.
श ा े, तरां डी, छोटी मोठी होडकी, बळकट डोलकाठया सा या बारीकसारीक
बाबींकडे ते ल दे त होते. सागरी िकनारप ीवरील भावी जंगां चा अंदाज राजां ना
आधीच आला होता. ामुळे ां नी िशवाजीराजां नी अलीकडे च बां धले ा कुला ा ा
तटबंदीचे मु ीलीचे उरलेसुरले काम सहासात मिह ां तच पूण क न घेतले होते.
तेथे बा दाचा अ ल साठा केला होता. िशवाय जवळ ा सागरगडावरही धा आिण
दा ची कोठारे िशगोशीग भ न ठे वली होती. नागोठाणा आिण रो ा ा खाडीत
सागरी यु ासाठी बावीस गलबते िस झाली होती. सोबतीला दयासारं ग, दौलतखान
आिण मायनाक भंडारी होतेच. चार हजारां चे सै तयारीला लागले. सैिनकां ना चेव
यावा णून शंभूराजां नी ां ना दोन मिह ाचा पगार आगाऊच दे ऊन टाकला.
मोिहमेची तयारी सु असतानाच कवी कलश शंभूराजां ना हळू च बोलले,
‘‘एखा ा मनु ा ा बेरकीपणाचा अंदाजच लागत नाही, राजन!’’
‘‘कोणाब ल बोलता आहात आपण?’’
‘‘आपले कोंडाजीबाबा फजद! ां चे वय पास ीचे. िदसतात प ाशीचे. शरीराने
काटक आिण पीळदार हीही गो खरी! पण ा वयाम े हा इतका िहरवटपणा?’’
कवी कलश िचंतातुर होऊन बोलले.
‘‘घडलं तरी काय? कळीचा मु ा सां गून मोकळे ा, किवराज–’’
‘‘राजन, समु ापारची दे शोदे शींची र ं गोळा करायचा ा िस ींना शौक आहे च.
पण जगात ा अितसुंदर ललनां चंही वेड ा हबशां ना आहे . जंिज यावर तर ां नी
अनेक दे शीं ा गवळणींचं गोकुळच जमा केलंय णतात!’’
‘‘असेल—’’
‘‘तसे न े पण — ितथंच आता मरा ां चा नातेसंबंध िनमाण झाला णून
णतो.’’
 ‘‘तो कसा?’’
‘‘ितथे नबाब िस ी कासम ा तीन अितसुंदर रखे ा आहे त णे. ातील एक
िहर ाजद डो ां ची िदल बा नावाची इराणी युवती आहे . ा फाक ा पोरीवर
नेमकी आम ा कोंडाजीबाबां ची नजर पडावी ना! ा कोंडाजींवर िस ी कासमचा
एवढा जीव जडला आहे , की ते तर ा ा ग ातले ताईत बनलेत!’’
शंभूराजे मंदसे हसत बोलले, ‘‘ णजे ा बाईव न ा दोघां त तेढ वाढणार
णा!’’
‘‘छे , छे ! तसे नाही हो, राजन! उलट तो िस ी कोंडाजीवर एवढा स झाला की,
ानं कोंडाजींना िदल बा दे ऊनही टाकली. एवढं च न े , दोघां साठी त:चा एक
सुंदर महालही ानं बहाल केला.’’
शंभूराजां नी कवी कलशां कडे रोखून पािहले आिण नेमका सवाल केला, ‘‘काय
किवराज, जंिज या ा सेवेत जायचा तुमचा इरादा तर नाही ना?’’
शंभूराजां ा ा उ ारावर दोघेही मनमुराद हसले. पण हसता हसताच शंभूराजे
अितशय गंभीर बनले. ते णाले, ‘‘किवराज, ा सा या कारात आ ां ला न ीच
काहीतरी काळं बेरं वाटतं. अ था ा कासम िस ीसारखा उल ा काळजाचा गनीम
आम ा कोंडाजीवर कशासाठी जीव लावेल? आ ां ला मोठा दगाफटका करायचा
कोंडाजीबाबां चाही डाव िदसतो. ां ा हालचालींवरही बारीक ल ठे वा. ां नी
आ ां वर कुरघोडी कर ापूव च आ ी ां चे पा रप क !’’
जे ा दादजी दे शपां ां ची गलबते खाडीतून बाहे र पडू लागली, ते ा
संभाजीराजे काहीसे िचंितत होऊन बोलले, ‘‘दे शपां डेकाका, रा करा. तो औरं गजेब
लवकरच दि णेत पोचत अस ाची खबर आहे . ा आधीच आ ां ला या िस ीला
पा ात बुडवून मारायचा आहे . एकदा हे उं देरीचं ि याकम उरकलं, की ानंतर
तु ां ला जंिज यावरही चालून जायचं आहे .’’
‘‘जशी आ ा, राजे!’’
‘‘–आिण एकदा जंिज याची ती मोहीम फ े झाली, की रायगडावरील
अ धानातील एक जागा तुमचीच वाट पाहात राहील!’’
रो ा न संभाजीराजे तातडीने रायगडावर परतले. पु ा ती फडावरची कामे
नेटाने सु झाली. शंभूराजां चे अनेक सरदार मु े र, सोलापूर, अहमदनगर अशा
मोगली मुलखात मुलूखिगरीवर सुटले होते. ां ची पंचवीस ते तीस हजारां ची फौज
मोगलाईवर ह े करत होती. लुटालूट सु होती. हं बीररावां ा नेतृ ाखालील मराठी
पथके पु ा एकदा वर बु हाणपूर प रसरात धाडी घालत होती. आिण ाचवेळी
दादजीं ा कणखर नेतृ ाखाली उं देरीची ही आघाडी उघडली गेली. एका वेळी
राजां ना अनेक िठकाणी नजर ठे वावी लागत होती. िविवध आघा ां वर पाठवायची
रसद, दा गोळा, ां चे िहसाब ा सा या बारीकसारीक गो ी पाहा ा लागत हो ा.
अनेक आघा ां व न हरकारे रायगडावर यायचे. बात ा समजाय ा. पु ा न ा
सूचनां ा न ा तवारीखा शंभूराजे लागलेच आघाडीवर पाठवून दे त.
आता फडावर येसूबाईंनी कारभार त: ा हाती घेतला होता. अ धान आिण
इतर दरकदार मंडळी मदतीला होतीच. पूव िशवरायां ा काळात जशा िजजाऊमाता
त: कारभारात जातीने ल दे त, तशीच येसूबाईंची नजर फडावर िफरायची. नेम ा
चुका आिण उिणवा ां ा ल ात याय ा. ामुळेच फडावरील सरकारकून आिण
दरकदार युवरा ींना वचकून असायचे.
एके सकाळी हरकारे आले. बातमी काहीतरी असावी. युवरा ींनी त: तवारीखा
उघड ा हो ा. दू त ितथेच उभे होते. फडावरची बा दखा ाकडे पोचली. तसे
शंभूराजे ताड ताड पावले टाकत मसनदीकडे चालत आले. सवाचे पडलेले चेहरे पा न
ां ना अंदाज आलाच होता. ां नी उ ा उ ाच तवारीख वाचली. उं देरी ा लढाईत
मराठी पथकां ची दाणादाण उडाली होती.
दातओठ खात शंभूराजे बोलले, ‘‘तरी आ ी दादजींना पुन:पु ा बजावून
सां िगतलं होतं, नीट सावधपणानं आिण शारीनं लढाई खेळा–’’
दू त सां गू लागला, ‘‘दादजींचं िनयोजन उ म होतं. ां नी आजूबाजू ा सव
खा ां ची नाकेबंदी केली. सु वातीलाच तरा ातून गोळागोळी उडवून उं देरी ा
एका तटाला मोठे भगदाडही पाडलं होतं. ातून वै या ा गो ा अंगावर झेलत
दोनशे बहा र मराठे िक ावर घुस ात यश ीही झाले होते.’’
‘‘तर मग िबघडलं कशात?’’
‘‘—समु िकना यावर थळ गावाजवळ ‘खूब लढा’ नावाचा बसका िक ा आहे .
ावर इं जां चा मोठा बा दखाना आहे . िफरं गी लेकाचे ऐनवेळी हबशां ा मदतीला
धावले. ां ा अ ल गो ां नी सारा घात केला! संपलं सारं .’’
‘‘संपलं णजे?’’ शंभूराजां ा डो ां तली बुबळे गरगर िफ लागली.
‘‘लढता लढता अनेक मरा ां नी उं देरी ा तटबंदीवर आपले ाण सोडले. पण
दु दवानं दोनशेपैकी ऐंशी मराठे वै याला िजवंत सापडले. ा रा सी िस ी कासमनं
वेळूचं बन कचाकच तोडावं, तशी आप ा ऐंशी मराठा बहा रां ची डोकी कोय ानं
तोडली. ां ची धडं िक ाव न खाली पा ात फेकली. ती ऐंशी डोचकी चार
मोठमो ा दु र ां म े बां धून तो भयंकर ऐवज घेऊन िस ी कुठं तरी िनघून गेला
आहे .’’
‘‘आिण आपले दादजी दे शपां डे कुठं आहे त?’’
‘‘खूप बहादु रीनं लढला तो भूवीर! ां ा हातातली र ाळलेली तलवार नुसती
सपासप चालली होती णतात!... पण तेव ात जंबूर ाचा एक गोळा ां ा डा ा
पायाला चाटू न गेला. ात गंधकाचे तुकडे घुसले... अन दादजी तटाव न खाली
कोसळले. कमधमसंयोगानं खाली उ ा असले ा मच ात पडले. आप ा
िशपायां नी ां ना चेऊलला नेलं आहे . ते ितथं उपचार घेताहे त–’’
शंभूराजे खूपच उि झाले होते. महाड, राजापूरसह अनेक बंदरात काही न ा
बोटी बां धून, जु ा दु क न ां नी ज त तयारी केली होती. एक मोठी मोहीम
ां ना हाती ायची होती. ा मानाने उं देरीची मोहीम छोटी होती; पण भावी ल री
हालचालीं ा ीने ती अितशय मह ाची होती. डो ात अवलगामी बसले ा
वेता ा काठीसारखी ां ची अव था झाली होती.
 चारच िदवसां त मुंबईकडून हरका यां नी मराठी विकलाचा खिलता आणला. तो
खंडो ब ाळां नी वाचला आिण ते घाबर ा थतीम े तसेच शंभूराजां ा समोर
जाऊन उभे रािहले. ां चे मुखावलोकन करत राजां नी िवचारले, ‘‘काय झालं
खंडोजी?’’
‘‘तो है वान िस ी कासम ऐंशी मराठा ग ां ा मुं ां नी भरले ा दु ा घेऊन
मुंबईला गेला होता.’’
‘‘मग?’’
‘‘माझगां व बंदराम े ती मुंडकी नेऊन ा हरामखोरानं ां ची खूप िवटं बना
केली. मुंड ां म े भाले खोचले. आिण सैतानासारखी ा िशरां ची िमरवणूक काढली.
दा िपऊन तर झालेले िस ी सैिनक तंबूरताशे वाजवत िमरवणुकीनं बाहे र पडले.’’
‘‘काय सां गतोस, खंडोजी?’’
‘‘होय, राजे! ात ा ात नशीब चां गलं. ा सैतानी छिब ाची बातमी
इं जां ा गवनेराला लागली. ानं िस ां ा ा छिब ावर बंदी घातली, णून
पुढची िवटं बना टळली.’’
शंभूराजे ताडकन उठून उभे रािहले. ां चे म क भणाणून गेले होते. डो ां तून
जणू आगी ा िठण ा बरसत हो ा. ोधा ा भरात ां नी जिमनीला पाय आटणी
लावले आिण िभंतीवर ा बलदं ड खुं ां ना ओढ िदली. ां चा जोश आिण संताप
इतका पराकोटीचा होता की, ा खुं ाच उपसून ां ा हाताम े आ ा. ा
िदवशी राजां नी अ पा ालाही श केला नाही. ते दे ा याकडे िफरकलेही नाहीत.
पण ां ा डो ां त िनखा यासारखी जळणारी बुबळे ां चा ेक ास आिण ेक
पाऊल जणू मु ानेच सवाना सां गत होते– ‘‘आता थां बायचं नाही!... आता थां बायचं
नाही!’’
राजां नी कूम न सोडता सारे ार िशपाई ां ाभोवती गोळा झाले. सरदार
जमले. दरवाजातून बाहे र पडताना संभाजीराजां ना कसलीशी याद आली. ते गरकन
मागे वळले. झपझप पावले टाकत आप ा राज ासादातील दे ा याकडे चालत गेले.
ितथ ा कुठ ा मूत कडे िकंवा टाकाकडे ही ां नी पािहले नाही. तडक
दे ा यासमोर ा तबकाम े लाल धड ात गुंडाळू न ठे वले ा लाकडी खडावा ां नी
उचल ा आिण कपाळाला लाव ा. थोर ा महाराजां चे ान करत ते बसले होते.
ां ा पाठोपाठ तेथे पोचले ा येसूबाई बोल ा,
‘‘जंिजरा, असा सरळ कौल दे ईल असं वाटत नाही.’’
‘‘खरं आहे तुमचं महाराणी. जे राजकारण पोतुगीज, इं ज, डच आिण िस ी
आबासाहे बां शी ज भर खेळले, ाचीच ते आता री ओढत आहे त.’’
‘‘— ती कशी?’’
‘‘ ा सा या िफरं ां ना– टोपीकरां ना जंिजरा मरा ां ा ओ ात पडावा असं
िबलकूल वाटत नाही. कारण जंिज यावर िनशाण णजे मरा ां ची महासागरावर
कतुमकतुम स ा हे ां ना कळू न चुकलंय!’’
शंभूराजां नी िशवरायां ची ृितिच े कपाळाशी लावली. ते पुटपुटले,
‘‘आबासाहे ब, आता इं तजार संपला. आ ी त: जंिज या ा महासुसरी ा जब ात
हात घालायला चाललो आहोत! बघू आता, कोण कोणाला क ं िगळतो ते!’’

५.
बु हाणपुर ा महालात शहे नशहाचा मु ाम होता. िचरागदानां ा काशात
महालातील काचेरी खां ब चमकत होते. डो ावरची हं ाझंुबरे उजळली होती. डा ा
बाजू ा जाळीदार पड ाआड उदे पुरी बेगम, शहजादी िजनतउि सा आिण इतर
ब बेगमा बस ा हो ा. आप ा खाशा आिण प रवारात ा सहका यां शी
आलमगीरची मसलत चालली होती.
ितत ात शाही पागेचा खोजा घाबरतच आलमगीरसमोर आला. लीन होऊन
दीनवा ा सुरात ाने पातशहाचा एक अ ंत आवडता तुक घोडा मिलक मृ ू
पाव ाची बातमी सां िगतली. ती ऐकून शहे नशहा ोधीत झाला. गु ातच िवचा
लागला,
“हसनिमयाँ ऽ, आप ा कामाकडे आपलं ान िदसत नाही. घो ा ा पाठी–
माग ा फ याला इतनीसी ज झाली होती— तेव ानं ाची मौत घडावी?’’
‘‘हजरत,’’ हसन थरथरत बोलला, ‘‘जहाँ प ां ना, र ात बार बार मी तीच िवनंती
करत होतो. घोडा बीमार आहे . ा ासोबत चार िदवस मी मागे रा न मु ाम
ठोकतो. पण साहे ब ारींनी बीमार घो ाला तसाच घसेटत आणायचा कूम िदला
होता–’’
‘‘ ं ऽऽ’’
‘‘माफी चाहता ँ जूर...पण ज ा लाइलाज हो ाआधीच दु के ा
पािहजेत, जूर!’’
पातशहा चमकला. आप ा सरकाझींकडे , वजीरां कडे आिण इतर खाशां कडे
बघत तो अिभमानाने सां गू लागला, ‘‘बघाऽ! एक मामुली इसमसु ा सहज जाता जाता
कसा शहाणपणाचा सबक िशकवून जातो ते! — जखमा लाइलाज हो ाआधी ा
दु करायला ह ात!’’
त ल तेवीस वषानी पातशहा बु हाणपुरात आला होता. पण तरीही
बु हाणपुरात ा आप ा यौवनात ा गोड गिह या आठवणी पातशहा ा मनात
अजून ता ा हो ा. ा प रसरातून िफरताना आं ाची कोवळी पालवी पािहली की,
शहे नशहा गोरामोरा ायचा. पानाआडून कोणाचे तरी खळखळते हा ा ा कानी
पोचायचे. पातशहा जे ा सोळा-सतरा वषाचा होता, ते ा ाला आप ा मावशी ा
परसातील बागेत भेटलेली ती नवयौवना! ितचं नाव जैनाबादी. पण ितला सारे िहराच
णायचे.
आप ा मावशी ा परसातलं ते आं ाचे झाड. ग कोव ा पालवीने भ न
गेलेले. बागेत ा िदवशी अचानक औरं गजेब आ ाचे ितला भान न ते. बेहोषीतच
ितने उं च उडी घेतली आिण हवेत आपला नाजूक हात उं चावला. ते ा कोव ा सोनेरी
उ ात नं ा तलवारीचे पाते चमकून जावे तशीच ती शहजा ाला भासली. ितची उं च
शेलाटी आकृती, बदामी डोळे , िनमुळती हनुवटी, फुटले ा डािळं बासारखे अधउघडे
ओठ. भरीस ितचे ते अवखळ हा . कोणी तरी कचकन क ार काळजात
घुसव ाचा पातशहाला भास झाला होता. आिण ितथेच तो होश हरवून बसला होता!
िहरा औरं गजेबा ा आयु ात जशी वावटळीसारखी आली, तशीच अ शा आजाराचे
िनिम होऊन िनघूनसु ा गेली. पातशहा ा कलेजातली ती खोल जखम मा कधीच
भ न आली नाही.
काफर संभाजी ा फौजेने उद् केलेले आपले ारे बु हाणपूर पातशहाने
परवा त:च िफ न पािहले होते. उद् मा ाहवे ा, लुटले ा सराफी पे ा,
र ात पडले ा तु ा आिण दरवाजे, ते खंडहर, मातीचे िढगारे पातशहाला आतून
जाळत होते. ातच लीनदीन शहरवासीयां चे, सराफ आिण सौदागरां चे भकास चेहरे ही
बघवत न ते. ा िढगा याजवळू न िफरताना बाजूला उद् झाले ा
कबर ानां कडे ही शहे नशहाची नजर पुन:पु ा वळत होती. ाने आप ा जु ा,
माहीतगार खोजाला हळू च िहराची कबर शोधून काढायला सां िगतले होते
‘‘गिनमां पासून पातशाही िहफाजत िमळणार नसेल, तर आ ी शु वारचा
नमाजही बंद क -’’ अशी धमकी मु ामौलवींनी िदली होती. ातच आप ा
आवड ा िदलरसबानूचा लेक, होनहार शहजादा अकबर संभाला िमळावा, ाने
बापा ा िवरोधात जंग करायचा चंग बां धावा याचे आलमगीरला खूप दु :ख वाटत होते.
ाला दादापुता णून ाची मनधरणी करणारे समझो ाचे पाठवलेले खिलते ाने
नाकारले होते. उलट, ‘आप ा आमदानीत स नत रसातळाला गेली,
मु ामौलवींची अ ू रािहली नाही, बुढा ाम े कारभारावरचा तुमचा ताबा सुटला
आहे , तुमचे अंमलदार र तखोर बनले आहे त. एका बु ा पातशहाकडून रयतेने
उ ीद तरी काय ठे वायची?...’ असे अपमाना द खिलते अकबराने आप ा बापाला
पाठिवले होते.
आप ा शहजा ाचा िवषय काढू न औरं गजेबाने सवाची िनभ ना केली.
‘‘राजपुता ातून ा हरामजा ा दु गादासासोबत शहजादा िनघाला आहे . उसे
अटका दो, उसे रोको! सापडत नसेल तर िकमान क करा– असं फमान आ ी
जारी केलं होतं. परं तु द नमधले आमचे सव अंमलदार नामद ठरले.’’
‘‘लेिकन जहाँ प ाँ , तो दु गादास राठोड दु िनयेत ा बदमाषां चा सरताज आहे !’’
असदखान बोलला.
‘‘हां , सच है एक मोठा ास घेत औरं गजेब बोलला, “जसवंतिसंगा ा पोराला
गादी िमळावी णून तो दु गादास किमना आ ां ला िद ीत भेटायला आला होता.
आम ाशी बेमुवतपणे खूप बहस करत होता. जसवंत ा दो ी रा ा आम ा
बंदीखा ात हो ा. बंदीखाना लाल िक ा ा तटबंदीआड आिण लाल िक ा
िद ीत! असे खडे पहारे आिण तटबं ा असताना ा दु गाने काय करावं? जसवंत ा
दो ी रा ां ना मदाचा िलबास चढवला. ां ना घो ावर बसवून आम ा फौलादी
िपंज यातून दू र पळवलं. असदखान?’’
 ‘‘जहाँ प ाँ ?–’’
‘‘ज ब त गहरा हो रहा है . एक खतरनाक राजपूत एका धोकेबाज मरा ाला
जाऊन िमळाला आहे . तो मरग ा कोणी ऐरागैरा नाही. तो शेरिशवाचा छावा आहे !’’
‘‘िक ाऐ-आलम, दु गादास संभाला जाऊन सामील होणं णजे आगीला आग
िमळणं! ही भयानक आग िदन ब िदन वाढतच राहील, पण बुझणार नाही!’’ म ेच
उठून झु कारखान बोलला.
‘‘सच है जवाँ मद!’’— िचरागदानां ा काशात पातशहाची तपिकरी बुबुळे
चमकली. ा ा पां ढ या दाढी ा कडा चंदेरी िदसू लाग ा. ाने जपमाळ उचलून
डो ां ना लावली. कुराणात ा आयता पुटपुट ा. एक ाराच लखलखाट ा ा
मु े वर माखला. तो गरजला, ‘‘आग भडक ापूव च आपण ा मशाली बुझवून
टाकू!’’ व न पातशहा खूप आवेश दाखवत होता, पण आतून तो अ थ होता,
धुमसत होता.
पातशहा बु हाणपूरला पोच ावर दहा िदवसां तच मरा ां नी लु ु ाखान
कोका ा तळावर दरोडा घातला होता. बरीच माणसे ठार मारली होती. अव ा दहा
कोसां ा आत येऊन मरग ां नी असे धाडस दाखवावे, याचे औरं गजेबाला खूप वैष
वाटले होते. ाच रा ी ा ा राजवा ाजवळ दा ा कोठारात मोठे ोट झाले
होते. घटना तशा िकरकोळ. पण पिह ा पावलालाच अपशकुनां ची नां दी दे णा या
हो ा.
पातशहाची उमर ेस वषाची असली तरी ाचे शरीर अ ंत काटक होते. गती
चपळ आिण उ ाही होती. आप ा लसलस ा मह ाकां ेसाठी ाने सुखचैनीकडे
पाठ िफरवली होती. तरीही ेस ीत ा पातशहाचा उ ाह पंचिवशीत ा पोराचा
होता. तो आपली कामे नेटाने उरकत होता.
िद ीत रा न जगातील एक बला दौलत सां भाळणारा औरं गजेब नेहमीच
जागसूद राहायचा. रोज रा ी आप ा खास हरका यां कडून, जासुदां कडून बातमी
घेत ािशवाय तो िबछायतीवर पडत नसे. गे ा पंधरावीस वषात अनेक हे रां कडून,
वाकेनिवसां कडून आिण काही मराठा िफतुरां कडून ाने बात ा गोळा के ा हो ा.
ां ा मदतीने िहं दवी रा ाचा एक नकाशा बनवला होता. रा ातील सव
छो ामो ा न ा, गवंड, िक े, पुरातन दे वळे , घाटमाथे ा नकाशात दशवले होते.
ाचे सेनानी नाव ायचे आिण पातशहा नेम ा थळावर बोट ठे वायचा.
पातशहा आप ा सहका यां ना बोलला, ‘‘एक ना एक िदवस या िशवाजीची
कूमत तबाह करायचा आ ी मनसुबा बां धलाच होता. पण गे ा वीस-पंचवीस वषात
आ ां ला फुरसत िमळाली नाही. तोवर सुदैवानं तो िशवाही कमउमर ठरला. ते ा
वाटलं, आता द नमधून फ मोकळी घोडी िफरवायचा अवकाश, सारा मुलूख
अपने आप काबीज होईल. लेिकन अफसोस! ा मोिहमेचा रं ग काही औरच वाटतो.
ठीक आहे —’’
पु ा एकदा शहे नशहाची नजर नकाशाव न िभरिभरली. तो असदखानाला
बोलला, ‘‘वझीरे आझम, ा जंिजरे कर िस ी भाईंना िलहा — णावं, असेल ती
ताकद घेऊन तु ी कोकण ा िकना यावर उतरा. उस संभाका पुरा मु जलाकर
खाक कर दो!’’
‘‘जी, हजरत!’’
‘‘ ा पोतुगीज ग नरला िलहा — दे खो भाईजान! संभाचा मुलूख िद ी ा
आसपास नाही. तो तर तु ा गोवेकरां चा पडोशी आहे . आ ी बाजूला ायचा
अवकाश, संभा तु ां लाच िगळू न टाकणार. णूनच दि ण कोकणातून तू
मरग ां ा मुलखावर ह ा बोल.’’
‘‘जैसा , जहाँ प ाँ !’’
बोलता बोलता पातशहाने हसन अलीखानकडे नजर वळवली, ‘‘हसन, जँवामद,
तु ासारखा मजहबका रखवाला इ ामी कौमम े दु सरा कोणी नाही. बहादू र,
मथुरेचा फौजदार असताना तूच ा बगावतखोर गोकुळ जाटाला िजंदा पकडला
होतास. ितथ ा कोतवाली ा चौथ यावर आणून ा बदमाषाचे टु कडे टु कडे केले
होतेस —’’
‘‘जी, हजरत!’’
‘‘उदयपूरजवळची एकशे शहा र दे वळं तूच जमीनदो केली होतीस.
तु ासारखा धरमका पालनवाला है कोई इस दु िनयाम?’’
“ करो हजरत— खाली करोऽ’’ छातीवर मूठ आपटत, जागेवर
अधवट उठून उभा राहत हसनअलीखान गरजला.
‘‘घे तुझी वीस-पंचवीस हजारां ची फौज सोबत, नािशक ा अंगानं कोकणात
जाऊन उतर. तो मा लीचा िक ा काबीज क न िभवंडी, क ाण जाळत जाळत
पुढं रायगडाकडं आगेकूच कर. इकडून पा ातून जंिजरे कर हबशी, दि णेतून
गोवेकर पोतुगीज — ितघेही मरग यां चा मुलूख बेिचराख करत, उडदं ग माजवत
आखीर रायगडाकडे एक कडे करत या. ा म ारां ा रायगडावर जे ा आमचा
हरा चाँ दिसतारा फडकताना मी डोळे भ न पाहीन, ते ा ितथंच खुदाला नमाज पढे न
— मग ा आलमगीरला सुखाची मौत यावी! अय खुदा, इससे बढकर हमारी कोई भी
दु सरी हसरत नही!!’’
पातशहा ा ू ितदायक भाषणाने सव ार-सरदारां ना, अंमलदारां ना आवेश
चढला. ा ा डो ां तील गुंजेसार ा बारीक बा ा चमक ा. शहे नशहा
इकडे ितकडे पा लागला. जहाजाची एखादी फळी मोडून कुरकुरावी, तसा
कुरकुरला– ‘‘दे खगे! एक तरफ ेस वषाचा िहं दु थान ा स नतीचा हा पातशहा,
दु सरी तरफ ा िशवा जमीनदाराचा चोवीस वषाचा नादान, नासमझ ब ा. एकीकडे
बावीस िवशाल ां तां ची दौलत आिण तैमूर ा पाक बहा र औलादींची दोनशे सालां ची
िवरासत और दु सरी तरफ मरग ोंकी इतनासा लंगोट जैसा राज!’’
‘‘लेिकन हम उनका खा ा करगे जूर!—’’ झु कारखान उठत गरजला.
‘‘पागल मत बनो. नीचे बैठो. खा ाकी फजूल बात मत छे डना!’’ औरं गजेब
कडाडला, ‘‘तु ी सारे बेवकूफ आहात. चार िदवसां मागं िहं दु थान ा पातशहाचा
पाच लाखां चा पाडाव इथं पडला होता. िफर भी, तो हं बीरराव नावाचा एक नादान
मराठा इथून काही कोसां वर आम ा लु ाखाना ा गोटावर दरवडा घालतो,
ाची रसद लुटतो, याचा मतलब काय? बोलोऽऽऽ?’’
सवानी आप ा मुं ा खाली घात ा. ते ा एक खोल उसासा टाकत पातशहा
बोलला, ‘‘याचा मतलब इतकाच— होिशयार रहो! आमची ही द नची मुहीम
कठीण नही, लेिकन आसान भी नही! एवढासा सराटा बहादू र मदालाही घाम फोडतो.
इतनीसी िच ी ताकदवर ह ी ा सोंडेत घुसते, ते ा ह ीला कु ासारखा िकचडम े
लोळवते! बेवकूफ मत बनो— जागोऽ जागो ऽ!’’

६.

जंिज यासमोरची फेसाळती खाडी. ित ा काठावरचे राजपुरी नावाचे िचमुकले

गाव. ा गावामागचा खडा फ ाडा डोंगर. ाचे ितिबंब समोर ा जलाशयात पडले
होते. ामुळे तो तर आज समु ात सैल पाय पस न बसले ा महाकाय
रा ासासारखा िदसत होता. ा ा पाय ाशी छोटासा राजपुरी गाव ताडामाडां ा
ग आगराम े लपून गेला होता. म ेच डोकावणारे उं च मिशदींचे िमनार आिण
मंिदरां ची िशखरे माडां शी धा करत होती. गावा ा पायाशी दयाची खोल खाडी
खळखळत होती.
दयाला उधाण आलेले आिण वर अ ानात काळे मेघ दाटलेले. आजचे चिलंदरच
काही वेगळे िदसत होते. पा ातला जंिजरा दु ग आिण काठावरची राजपुरी या
दोहोंम े फ आठशे याडाचे अंतर होते. राजपुरीमाग ा टे कडीव न समोरची
जंिज याची सपाकार तटबंदी उठून िदसत होती. दयात दाटले ा लाटां चे ित नी
बाजू ा पुसाटीव न ऐकू येत होते. ा दु गा ा चौफेर तटावर एकोणीस
अधवतुळाकार बलदं ड बु ज खडे होते. ेक बु जावर िस ी सैिनकां ची जागती
ग होती. कुर ा केसां चे हबशी खडा पहारा दे त होते. रोज ा रवाजा माणे सारे
चालले होते. मा कशीबशी दु पार टळली. आिण जंिज या ा माग ा अंगास अचानक
हालचालींना गती आली. बु जावर ा तीनचार तोफां ना ब ी िदली गेली. धुडूम धामऽऽ
धुडूम धामऽऽ असे कानठ ा बसवणारे ित नी उमटू लागले. िस ींनी आपले
अ दाखव ासाठीच तोफा िशलगाव ा हो ा. पाठोपाठ ‘‘अ ा हो
अकबरऽऽ’’, ‘‘दीन ऽ दीन ऽऽ’’ अशा आरो ा उमटू लाग ा.
राजपुरीतले रिहवासी गारठले. काठावर मरा ां ची जी थोडीफार पथके होती,
ां ची तर तारां बळच उडाली. समो न साठस र हल ा नावा, तरां डी भ न िस ी
सैिनक ए ार करीत काठाकडे धावत येताना िदसू लागले. ‘‘आले ऽ आले ऽ िस ी
आलेऽऽ’’ ‘‘भागो ऽ भागो ऽऽ’’ एकच हलक ोळ उडाला. तशी राजपुरीची रयत
बाहे र पडली. लेकरे बाळे वाचव ाचा य क लागली. जीव मुठीत घेऊन पाठचा
खडा डोंगर चढू लागली.
ा सायंकाळी पूव िकना यावर नुसती ड माजलेली. सुमारे दोन हजार
हबशां नी िधंगाणा घातलेला. ामुळे फ राजपुरीतच न े तर बाजू ा रे वदं डा,
कोळीवाडा, डोंगरामाग ा छो ामो ा व ां मधून ते मु ड, नां दगावपयत सव
पळापळ सु झाली. हबशां नी कैक गावक यां ना नागवले. लेकीबाळींची अ ू लुटली.
पागेतली घोडी पळवली. शंभूराजां ची काठावरची चौकी पळू न गे ाचे ित ीसां जेला
समजले ते ा तर रयतेला खूप वाईट वाटले.
अधा मैल लां बीचा आिण दीड मैल प रघाचा जंिजरा आज िणक िवजयाने
उ भासत होता. रा ी जंिज या ा बु जावर मशाली पेट ा हो ा. समोर ा
महादरवाजा ा मा ावर िस ी खैयतखान आिण िस ी कासमखान हे दोघे बंधू खडे
होते. मरग ां ा पळापळी ा बात ा आिण आप ा पथकां ची सरशी ां ा
कानावर आली होती. खैयतखानाने िवचारले, ‘‘कासमभाईऽ तूत आलमगीरसाहे बां चा
णजे आप ासाठी अ ाचा आदे श!’’
‘‘िबलकुल भाईजान. उ ा सकाळीच आपण त: दयापार होऊ. ित ीसां जेला
आपली िवजयी फौज रोहा-माणगावात पोचायलाच हवीत.’’
‘‘जी हां . तोवर क ाण-पनवेल जाळत हसन अलीखान ितकडून दौडत येईल.
मला वाटतं, परवा िदवशीच आप ा तलवारी रायगडा ा छातीला िभडतील.’’
उं ची दा चे चषक रचवत िस ी बंधूंनी ा रा ी जुलूस साजरा केला.
दु स या िदवशी भ ा सकाळी आप ा सात मजली आयने महालात िस ी
कासमला जाग आली. मोिहमेवर ता ाळ कूच ायचे होते. िचकाचे पडदे बाजूला
सरकवून ाने बाहे र पािहले. ती सकाळ खूप कुंद िदसत होती. काळे शार ढग पा ात
उतरले होते. खाडीत िदसणारा समोरचा डोंगर काहीसा िविच भासला. तशी
कासमची नजर जलपृ ां व न ा डोंगराकडे गेली आिण तो तसाच मटकन आप ा
रे शमी िबछायतीवर बसला! समोरचे अवाक् करणारे होते. डोंगरा ा बगलेवर,
डो ावर, िजकडे ितकडे भगवे झडे नाचताना िदसत होते. रातोरात मरा ां नी
प ाडचा क ा घेतला होता. ां ा बळकट तोफां ची पेरणी सु होती. काल
घाब न पळालेली रयत माघारा वळली होती. मराठे पाय रोवून पु ा उभे होते.
मरा ां नी िस ीला आप ा मुलखात हातपाय पसरायला िबलकुल वाव िदला
नाही. उलट िस ी ा आद ा रा ीच मरा ां नी आ मणाची िस ता केली होती.
त ा ा जंगलातून शंभूराजां ची घोडी आिण मु ड व मां दाड ा खाडीतून मरा ां चे
आरमार जंिज याचा लचका तोड ा ा इरा ाने पुढे सरकत होते. ां नी आपली
मजबूत फळी बां धली. जिमनीवरचे हबशी सैिनक माघारा पळाले. जंिज या ा
आडोशाला िबळात ा उं दरासारखे जाऊन लपून बसले.
राजपुरी डोंगरा ा बगलेवर एक सपाट जागा पा न मरा ां चे शाही डे रे पडले
होते. आप ा डे या ा समोर शंभूराजे झोकात उभे होते. ां ची ती ण नजर
सागराव न िभरिभरत होती. ां ा एका बाजूला कवी कलश, जो ाजी केसरकर
आिण अनुभवी दयासारं ग उभे होते, तर दु स या बाजूला शहजादा अकबर आिण
दु गादास खडे होते. बाजू ा एका बाजेवर अरबां चा सेनानी जंगेखान बसला होता.
च ाप ां ा लुं ा आिण अंगावर कातडी अंगरखे घातले ा, हनुवटीवर दाढीचे
दाट जंगल राखले ा अरबां चा बेडा मराठा आरमारात उठून िदसत होता.
 अलीकडे अरबां कडून अ ल दा गो ाचा आिण गंधकाचा पुरवठा
शंभूराजां ना सु झाला होता. ामुळे िस ी खूप है राण झाले होते.
जंिज याचे बां धकाम खूपच मजबूत आिण बळकट होते. अनेक दशके लाटां चे
तडाखे बसून तटबंदीचे िचरे िझजले होते. परं तु िच यां ना मजबुती दे णा या मध ा
चुनखडी ा दजाचे मा क टाएवढे ही नुकसान झाले न ते. पा ात लपले ा
िक ा ा पाय यां वर भरती-आहोटीला लाटा नाचाय ा. ितथ ा बु जां ची तर
वा याशी आिण धारां शी अखंड दं गाम ी चालायची.
शहजादा अकबराकडे पाहत शंभूराजे बोलले, ‘‘हे जंिजरे कर िस ी खैयतखान
आिण कासम दोघेही जातीचे है वान! पैशासाठी कोणाही मनु ाची कातडी सोलतील.’’
‘‘तुम ा कोकणी िकनारप ीत आिण ा आजूबाजू ा हबसाणात तर ां नी
उडदं ग माजवला आहे णे!’’ दु गादास बोलले.
‘‘परवा तर ीबाग ा आिण पेण ा काही ीमंत मुसलमान ापा यां नासु ा
ां नी ध न नेलं. ां ना उं देरी ा िक ावर बां धून भरपेट चोप िदला. आम ाच
न े , तर अगदी इं जां ा विकलानं म थी केली. परं तु नगद अठरा हजारां ची
खंडणी जे ा ां नी वसूल केली, ते ाच ा ापा यां ना सोडून िदलं.’’ शंभूराजे
बोलले.
म ेच दयासारं गने उं देरी ा ह ावेळची आठवण क न िदली. ते ा तर
शंभूराजे अितशय ु झाले. ते दातओठ खात गरजले,
‘‘ ा सैतानां नी उं देरीवर आम ा ऐंशी मराठा बहा रां ची डोकी तोडली. तो
संग ऐक ापासून तर आमची झोप उडाली आहे ! िफरं गी िप ुलां चे छरे अंगात
घुसून आत ा आत जखमा बळावतात, तसा आमचा उभा दे ह ठणकतो आहे –’’
उं देरी ा भरीस भर णून की काय आणखी एक आगळीक हब ां नी गे ाच
मिह ात केली होती. ां ा जुलमी पथकां नी पनवेलपासून ते चौलपयतचा मराठी
मुलूख अ रशः उद् केला होता. ाचा सूड उगव ासाठी शंभूराजे त:
जंिज यावर धावून आले होते! ां ासोबत वीस हजारां ची फौज आिण छोटीमोठी
िमळू न तीनशे गलबते होती.
िशवाजीमहाराज रायगडावर िनवत ाची खबर िस ी खैयत आिण िस ी
कासमला जे ा समजली होती, ते ा सलग दहा िदवस िस ी बंधूंनी जंिज यावर
ज ोष साजरा केला होता. आप ासोबतच आप ा ल राला ते मागतील तेवढी
शराब पाजली होती. िशवाजी गेला णजे मराठे संपले, यापुढे आपणास कोणीही रोखू
शकणार नाही, या भावनेने िस ी पागल झाले होते. परं तु लवकरच शंभूराजां नी
उं देरीवर आघाडी उघडली आिण जंिजरे करां ची धुंदी उतरली.
राजपुरी ा माग ा डोंगरावर मरा ां नी आपले पाच हजारां चे ल र पेरले
होते. दु न डोंगरमा ाव न खाली सागराकडे नजर टाकली की, हारीने पा ात
पेरले ा गलबतां ा आकृती िदसाय ा. राजपुरी ा दो ी अंगाला दयात
पोरासोरां नी कागदी नावा सोड ाचा णभर भास ायचा. परं तु ते मरा ां चे खरे खुरे
ल र होते. िशवाजीराजां ा मृ ूनंतर अव ा वषातच संभाजीराजे पाच पावले पुढे
चालून गेले होते. त:चे सुस आरमार बां धून गेली काही शतके पि म िकना यावर
रा करणा या जंिजरे कर िस ींना ां नी आ ान िदले होते. तीनशे गलबते, तरां डी
आिण मचवे घेऊन ते त: उघडपणे जंिज या ा दयात उतरले होते.
ब याच वेळा िस ी कासम आिण खैयत हे दोघेही भाऊ आप ा बु जावर येऊन
उभे राहायचे. धा ाव ा नजरे ने दु िबणीतून पा ाकडे नजर टाकायचे. राजपुरी ा
डोंगरापासून ते मु ड गावापयत ा िकना याकडे आिण तेथून अ ा कोसावर ा
प दु गाकडे नजर टाकावी, तर सुमारे शंभर गलबते पा ावर डु चमळताला िदसायची.
ा फळीचे नेतृ िस मराठा खलाशी दयासारं ग करत होते. अनेकदा ा िदशेने
तोफगोळे यायचे आिण जंिज यावर जाऊन कोसळायचे. राजपुरीपासून आगरदां डा ते
िदघी ा प रसरात सुमारे स ाशे गलबते नां गरली गेली होती. ा बगलेची सारी सू े
खाशा मायनाक भंडा याकडे होती. यािशवाय पलीकडे मां दाड ा खाडीत आणखी
साठस र गलबतां चे राखीव आरमार शंभूराजां नी स ठे वले होते. मराठा
जहाजां वर ा डोलकाठया आिण फडकते भगवे झडे बघताना िस ी बंधूंना घाम
फुटायचा.
आरमारा ा बळावर आपण शंभूराजां समोर एक िदवसही िटकणार नाही, याची
ां ना खा ी होती. फ अिजं जंिज याची पोलादी तटबंदी हाच ां चा सहारा होता.
हा िक ा ां ा हाताम े नसता, तर ां नी आप ा बापजा ां ा भूमीत-दू र
ितकडे आि केम े के ाच पोबारा केला असता!
राजपुरीजवळ ा ा समु ात दु तफा जलपृ ावर तरां डी, तारवे, गुरबा, पगार,
िशबाडी अशी अनेक जातीची जहाजे आिण माचवे पा ावर तरं गत होते. ावर जंबुरे,
बंदुका, कडािबन अशा लहानमो ा तोफा लावून दो ी बाजूची दले स होती.
म ेच गोळागोळी सु ायची आिण थां बायची सु ा. अ ल दा गोळा आिण रसद
घेऊन सुमारे पाच हजार मराठा खलाशी पा ात उतरले होते. जंिज या ा
बालेिक ावरचे उं च, िहरवे िनशाण धा ाव ासारखे मराठा आरमाराकडे
टवका न बघत होते. असे िश ब आ मण जंिज यावर चालून यायची ही पिहलीच
वेळ होती.
अशा संगी कोंडाजी फजदासार ा लढव ाने श ू ा िशिबरात पळू न जावे,
आपला ािभमान िवस न िस ींची चाकरी प रावी याचे दु :ख मराठा ल राला
खूप वाटत होते. ामुळेच कोणी कोंडाजीबाबां चे नाव ायचा अवकाश, मराठी
खलाशी संतापाने गुरकावून बघायचे आिण जंिज या ा िदशेला पाहत पचकन
थुंकायचे. िस ीने एक कारे मरा ां चा एक हात तोडून पळवून नेला होता! परं तु
शंभूराजेही डावपेचां त कमी न ते. ां नी जंिज याचा एकेकाळचा वीर िस ी संबळ
या ाच पोराला– णजे िस ी िम ीलाच आपणाकडे खेचले होते. त:बरोबर सुमारे
दोनशे मजबूत हबशी खलाशी घेऊन तो शंभूराजां ना येऊन सामील झाला होता. िस ी
िम ी ा खनपटीला बसून शंभूराजे जंिज याची िव ंबातमी काढत होते, तर
कोंडाजीचे कान पकडून िस ी बंधू मरा ां ा ताकदीचा अंदाज घेत होते.
यु ाला रं ग भरत होता.
 ात:काळी हवेत चां गलाच थंडावा होता. रा ी ा िन े त आळसावलेले धुके
हळू हळू जलपृ ाव न हल ाने वर उठत होते. धु ा ा दाटीम ेही जाग ा
राहणा या आप ा आरमाराकडे शंभूराजे जे ा नजर फेकत, ते ा खुषीने ां चे मन
उचंबळू न येई. परं तु ाच वेळी जंिज या ा मधोमध उं चव ावर ा बालेिक ावर
फडकणारा िहरवा चाँ दिसतारा ां ना िदसे, आिण ां ा काळजात भा ा ा
पा ासारखा जंिजरा खुपत राही.
दु गादास आिण अकबराकडे पाहत शंभूराजे बोलले, ‘‘गोवेकर पोतुगीज
ाइसरॉयला आ ी धमकावलं आहं . जर तुमची पलीकडची चौलची िशबंदी या यु ात
आम ा मदतीला धावली नाही, तर आ ी तुमचा पोतुगीजां चा चौलचा भुईकोट िक ा
खण ा लावून जमीनदो क न टाकू.’’
दु गादासां नी शंभूराजां ा लालबुंद चयकडे नजर टाकली आिण हळू च िवचारलं,
“पोतुगीज पाठवतील आप ाला कुमक?’’
‘‘का नाही? अरब आम ा मदतीस धावतात, तर पोतुगीजां ना काय धाड भरली
आहे ? ते ां ा आयात-िनयातीसाठी ठाणी आिण बंदरे कोणा ा दे शातली
वापरतात? आम ाच िकनारप ीवरची न ं !’’
शंभूराजां ा ितपादनावर कोणीच काही बोलले नाही. मा थो ा वेळाने त:
शंभूराजां नीच कबुली िदली, ‘‘खरं आहे तुमचं दु गादास. तो न ानं आलेला कौंट द
आ े र नावाचा पोतुगीज ाइसरॉय आहे खूप गोडबो ा आिण मुलखाचा ढोंगी. मा
आ ीही काही थ बसलेलो नाही. आ ी गोवेकरां ा बगलेतच एखादा बळकट
िक ा बां धावा णतो. ािशवाय पोतुगालची ही नखरे ल मगरम आम ापुढं नां गी
टाकणार नाही.”
दु गादास आिण शहजादा अकबरा ा शंभूराजां शी गो ी सु झा ा की
हमखास औरं गजेबाचा िवषय िनघायचा. शंभूराजां नी िवचारले, ‘‘दु गादास, स ा
कुठवर पोचले आहे त शहे नशहा?’’
‘‘ ां ना अजमेर न बु हाणपूरला पोचून दोन मिहने लोटले.’’
‘‘ते कोण ाही णी महारा ात उगवतील-’’ कवी कलशां नी सां िगतले.
शहजादा अकबर सां गू लागला, ‘‘आज त ल तेवीस वषानी आमचे अ ाजान
औरं गजेब दि णेत येणार आहे त. ा जमा ात ते ा ते दि णेचे सुभेदार होते. आज
काबूलपासून ते बंगाल-आसामपयत आिण तेथून सरळ दि णेत बागलाण–
व हाडपयत ां चा एकछ ी अंमल सु आहे . एकीकडं अनेक पोते, परपोते यां ची
ां ा बगी ाम े महक उठली आहे . ाने तळघरं , खजानं खचाखच भ न गेले
आहे त. पण ा सा या संप ीला काय आग लावायची? इतनी बडी कूमत आिण
दौलत पायाशी लोळण घेत असतानासु ा आप ा महालात हा बु ा एकाकी, बेचैन
िजंदगी गुजरतोय! भूता ेतासारखा राहतोय! आम ा पातशाही जना ातली एवढीशी
पोरं सु ा आप ा दादाजान ा सावलीला घाबरतात.’’

शहजा ा ा बोलावर शंभूराजेही िवचारम िदसले. ते ा ां ची नजर पु ा

एकदा समोर ा जलदु गाकडे वेधत दु गादास बोलले, ‘‘िशवाजीसार ा जाण ा
राजाचं ल ा पाणकोठाकडं आधीच जायला हवं होतं.’’
‘‘दु गादास, अहो, तु ां ला काय ठाऊक? हा पाणकोट क ात यावा णून
िशवरायां नी जंग जंग पछाडलं होतं. पण काय करायचं? यश असं नजरे ा ट ात
यायचं आिण शेवट ा णी अवखळ पोरासारखं झुकां डी दे ऊन दू र पळायचं.’’
‘‘ते कसं?’’
‘‘आता हे च बघा ना. आम ा ीबागचा लाय पाटील नावाचा एक फडा खलाशी
होता. जातीचा कोळी. जिमनीव न चाल ापे ा पा ात पोह ातच ानं आपली
हयात घालवलेली. एकदा आम ा मोरोपंत पेश ां ा स ानं ानं एक डाव रचला.
दोघां त ठर ा माणं अमावा े ा काळोखात लाय पाटील पडावातून िश ा घेऊन
भुतासारखा जंिज या ा माग ा दरवाजाजवळ जाऊन पोचला. ितथे िश ा लावून
ाने पंतां ची खूप वाट पािहली. मा रा ी त ा ा जंगलातून पंतां ना वाट सापडली
नाही की काय कोणास ठावं! शेवटी िश ा उतरवून लाय पाटलाला पहाटचं मागं
परतावं लागलं. लाय पाटलानं केलेलं धाडसही खूप मोठं होतं. ाला शाबासकी णून
आम ा आबासाहे बां नी पालखीचा मान िदला होता. परं तु ानं न पणे तो नाकारला.
तो राजां ना बोलला– महाराज, िक ाच सर झाला नाय तर मी पालखीत बसू तरी
कसा?’’
एकूणच सवाचे एकमत झाले. ा जंिजरा िक ाला कस ाशा भुताटकीनं
झपाटलं असावं खास! नाहीतर तो सर ावा णून सवजण वेडेिपसे कशासाठी झाले
असते? तो पडला नाही णून िशवाजीराजां सह अनेकां ा दयात अपयशाची
ख ख कशासाठी सलत रािहली असती?

शंभूराजां नी राजपुरी ा िकना यावर झडप घालून दोन आठवडे लोटले होते. राजे
ितथे पोचले ा िदवसापासूनच दो ी बाजूंनी अ ेम े तोफगोळे सुटत. काही जहाजे
आिण तरां डी पेट घेत. ते ा पा ालाच आग लागून आभाळात धुराचे ढग उठलेले
िदसत. कधी कधी थोडी दीघही झंगडप ड चाले. परं तु शंभूराजां ा ा ह ाम े
जोर नसे. ां चा रणामधला जोश तर अिजबात जाणवत नसे. शंभूराजे जोरदार लढाई
का करत नाहीत, याचे गूढ ां ाही सहका यां ना उलगडत न ते. राजपुरी ा अंगाने
धमध ावर चढवले ा मराठी तोफा अ थ हो ा; तर पलीकडे जंिज यावर ा
महादरवाजावर ा कलाल बां गडी, ा मुखी आिण लां डा कासम ा पंचरशी
धातूंम े ओतले ा अिजं तोफाही मधूनच कोरडे उसासे टाकत हो ा. िस ीचा
परदे शाशी मोठा ापार होता. ाचा फायदा घेऊन ाने पॅ रस, इ ंबूल ते
पोतुगालपासून दू रदू र ा दे शां तून अ ल तोफखाना पैदा केला होता. ा सवाची
पेरणी बु जावर ा मो ा ा जागी केली होती. तटबंदीवर ा इव ाशा जं ातून
आपली तोंडे हळू च बाहे र काढणारा िस ीचा तोफखाना जागता होता. ालाही
मरा ां ा ख याखु या आिण जोरकस हम ाचा इं तजार होता.
शंभूराजां चे सहकारीही मु हम ाबाबत ां ाकडे अनेकदा आडवळणाने
चौकशी करत. ालाही राजे कंटाळले होते. राजां नी आप ा डा ा बाजूला शहजादा
अकबराकडे पािहले. परं तु अकबर तेथून उठून खूप पाठीमागे गेला होता. अ थपणे
जाग ा जागी िफरत होता. ा ाकडे नजर टाकत शंभूराजां नी िवचारले,
‘‘काय चाललं आहे हे दु गादास?’’
‘‘शहजा ां चं लढाईकडं ानच नाही! दु सरं काय?’’
‘‘कुठं , हरवले आहे त तरी कुठं ?’’
दु गादासां नी आपली चया गुळमट केली. इतर सहकारी बाजूला पां ग ाचे पा न
ते राजां जवळ येऊन हळू च बोलले, ‘‘ पकुंवर नावाची एक तवायफ आहे . ितचा
चौल ा बाजारात िदवाणखाना आहे . साहे ब ारी ित ाकडे सार ा चकरा मारत
राहते. गे ा ब याच िदवसां त आपले कदरदान शहजादे आपणाकडे िफरकले नाहीत,
णून ती बया अ थ झाली आिण दोन िदवसां मागं सरळ इकडं िनघून आली. ितनं
मु ड ा माळावर आपला तंबू ठोकला आहे . कालपासून दोन वेळा ितचा शागीद
शहजा ां ना येऊन भेटला. ते ापासून तर ते कमालीचे अ थ झाले आहे त!’’
दु गादासां ा कथनावर शंभूराजे हसले. ां नी सेवकां करवी शहजा ाला बोलावून
घेतले. ाची छे ड काढत ते बोलले,
‘‘अकबर, एवढं लाजायचं मुरकायचं तरी कशासाठी? आ ीही जातीचे रिसक
आहोत. िद ीकर शहजा ाचं काळीज चोरणारी ती नृ ां गना कोण आहे , ते तरी
पा !’’
ा सायंकाळी शंभूराजे तळाव न बाहे र पडले. ते खरे च आप ा िदल बाचा
नाच पाहायला येत आहे त, हे पा न शहजा ाला खूप आनंद झाला. ा रा ी मु ड ा
माळावर मो ा तंबूत नृ दरबार सजला होता. पकुंवर ज ाने िहं दू होती, परं तु
ित ा आईची शादी एका िस ी सरदाराशी झाली होती. गाणेबजावणे हा ितचा पेशा
होता. त: मरा ां चे राजे संभाजीमहाराज आज मैफलीम े मौजूद अस ामुळे
पकुंवर ा घुंगरां नी आज भलताच वेग पकडला होता. ती मोरासारखी गरगर नाचत
होती. हसत होती. आप ा िकन या आवाजात गात मानेला लािडक िहसके दे त होती.
पकुंवर नाचता नाचता शहजादा अकबर आिण शंभूराजां ा समोर िगर ा
घेत येत होती. ित ा मलमल ा कु ावर एक र हार कमालीचा चमकत होता. ती
र े एवढी अ ल होती की, बाजू ा िचरागदानां चा काश ां ाव न परावितत
होत होता. ा अनो ा काशाने जणू तो रं गमहाल उजळू न िनघत होता. तेव ात
शंभूराजां चे ल ा र हाराने वेधले. ां नी बोटा ा खुणेने पकुंवरला
आप ाजवळ बोलावले. ित ा ग ातला तो र हार खसकन ओढला. तसे हारातले
चमचमते मणी सव उधळले गेले. राजां ा ा ह ेपाने चालते गाणे थां बले.
शंभूराजां ची ु मु ा पा न पकुंवर दचकून दहा पावले पाठीमागे पळाली.
घाब न ां ाकडे पा लागली. ितचे सािजंदेही भीतीने बाजूला झाले. राजां ा ा
आगिळकीने शहजादा अकबर घाबरला. राजां नी ाला गु ात िवचारले,
‘‘शहजादे , हा र हार कोणाचा?’’
‘‘आपणच आ ां ला नजर केला होतात!’’ शहजादा अकबर बोलला.
 ‘‘तो आ ी एका राजाला पेश केला होता; नायिकणीला न े !’’
शहजादा अकबर काहीसा वरमला. पण तरीही शंभूराजां ना ु र करीत तो
बोलला, ‘‘आ ी आम ा मज चे शहे नशहा आहोत, संभाजीराजे! आम ा मनाला
चाहे ल तसे वागू.’’
अकबरा ा ा उ ाराने शंभूराजे भयंकर संतापले. ते कडाडले,
‘‘असे असेल तर आपण मा ा नजरे समो न पिहले चालते ा. खुशाल जाऊन
बसा आप ा मनोरा ात त:ला िद ीचा पातशहा समजून!....’’
शंभूराजां ची ती रागीट मु ा पा न शहजा ाचे धाबे दणाणले. घडला ापे ा
अिधक दु धर संग ओढवू नये या िवचाराने दु गादास शहजा ाला घेऊन तेथून तातडीने
बाहे र पडले. रं गाचा बेरंग झाला. मैफल अधवट रािहली. राजे कवी कलशां सह ा
तंबूतून बाहे र पडू लागले, तोच कसाबसा धीर ध न पकुंवर नायकीण पुढे धावली.
शंभूराजां चे पाय पकडत रडवे ा सुरात बोलली, ‘‘राजे, राजामहाराजां सारखी आ ा
नायिकणींचीही एक दु िनया असते, ’’
‘‘काय सां गायचं आहे तुला?’’
‘‘आता यापुढं कोणाला, कसं आिण कोण ा तोंडानं सां गायचं?’’ बोलता बोलता
पकुंवर ा डो ां तून घळघळ अ ू वा लागले. ती दाट ा कंठाने बोलली, ‘‘आता
सगळीकडे ब ा होईल राजे. या पकुंवर ा मैफलीमधून शंभूराजे िन ा न उठून
िनघून गेले णून. कोणी णेल आता पकुंवरला पिह ासारखा नाचच जमत नाही.
कोण बोलेल की ती आत बु ी झाली. णूनज राजे आपणासमोर हा घुंगट पस न मी
ाय मागते. या नाचीज नाचीवर दया करा. असे अ ा मैफलीमधून उठून जाऊ
नका.’’
पकुंवर ा बोलाबरोबर शंभूराजां नी कवी कलशां कडे पािहले. कलश काहीच
बोलायला तयार न ते. तेव ात शहजा ाला बाजूला पोचवून राजां ची माफी
माग ासाठी दु गादास ितथे दाखल झाले. राजां नी पकुंवर ा दु :खी चयकडे पािहले.
आप ा कमरे ची सुवणमोहरां ची थैली ित ा हाती दे त बोलले, ‘‘कोणी िवचारलं तर
सां ग, राजे खूप मह ा ा कामिगरीवर िनघून गेले. परं तु जाताना ां नी दहा
मैफलींएवढं िबदागी णून िदलं.’’
पकुंवरने न पणे ती िबदागी ीका न राजां ना मुजरा केला.
राजे जे ा आप ा घो ाकडे परतू लागले, ते ा दु गादास अिजजीने बोलला,
‘‘राजे, ा शहजा ाचा बचपना आपण इतके िदवस जाणताच आहात. ा ासाठी
इतकं बेचैन कशाला ायचं?’’
अनंत िवचारां नी शंभूराजां ची चया झाकाळू न गेली होती. ते बोलले, ‘‘नाही
दु गादास, यापुढे एक णही आ ी या मैफलीम े थां बू शकत नाही. खरं सां गायचं तर
मो ा रिसकतेनं आलो होतो आ ी ा मैफली ा उं बर ावर; पण कसं सां गू, जे ा
इथ ा तब ाचे ठे के आम ा कानां वर पडत होते, ते ा ा ठे ां ा जागेवर
तोफां चे धडाडधूम आवाजच आम ा कानाचा पडदा फाडून काळजा ा लग ापयत
पोचत होते! आता इथे अिधक एक ण गमावणं हा सु ा गु ा ठरे ल!’’
७.

‘‘किवराज, कनाटकात इ े री ा नायकाला आिण गोवळकों ा ा

कुतुबशहां ना खिलते रवाना झाले?’’
‘‘हो. ाच िदवशी!’’ कलश राजां कडे पाहात हसले. राजां नी ाथक चया
करताच कलश णाले, ‘‘कमाल आहे तुमची, राजन! जंिज या ा ा फौजी तळावर
तंबू ा भोवतीनं आगी ा िठण ा बरसताहे त आिण अशा वेळीही कनाटका ा
राजकारणाची प ी याद तुम ा मनात राहावी?’’
‘‘किवराज, औरं गजेब पाच लाखाची फौज घेऊन आप ा मुलखावर उतरतो
आहे , याची क ना आहे ना तु ां ला? एव ा चंड फौजा जे ा काही वष झंुजतील,
औरं गजेबाशी आमचा अखेरचा महासं ाम छे डला जाईल, ते ा रसदे ची मोठी गरज
पडणार आहे . आप ा िजंजी, तंजावर अशा दि णेतूनच ही दौलत आ ां ला ा
होणार आहे .’’
‘‘ ासाठी हरजींसारखा बलदं ड पु ष आपण नेमला आहे कनाटकात–’’
‘‘ते शूर आहे तच. पण ां ापे ा िकतीतरी पट ै सूरचा िच दे वराय हा
स ाट परा मी आहे . पिह ापासून ाचा मरा ां ावर दात आहे . णूनच ा ा
जब ात हात घालून ाला वठणीवर आणणं आिण ाला औरं गजेबािव खडा
करणं ते काम एक ा हरजी ानं होणार नाही.’’
किवराजां नी आवंढा िगळत शंभूराजां ना पुढचा केला, ‘‘ णजे, कनाटकावर
शंभूराजां चं आ मण....?’’
‘‘हो! का नाही?’’ शंभूराजे बोलले, ‘‘ ाचीच तयारी हाती ायला हवी.
िच दे वराय म वाल आहे . तो औरं गजेबाकडे धाव ायलाही मागेपुढे पाहणार
नाही. किवराज, कजाची बाकी, िव वाचे न िवझलेले सु िनखारे आिण िश क श ू
या ित ी गो ी वाढतच राहतात आिण अंती धोकादायक ठरतात.
ऋणशेषाि शेषः श ुशेष यैव च
पुनः पुनः वध े त ा े षं न र येत
ासाठीच िच दे वरायालाही लवकरच आमचा िहसका दाखवणं भाग आहे .’’
‘‘वा!’’
‘‘उ ा औरं गजेबा ा िवषारी आ मणाला पायबंद घालायचा, तर सारी द न
एक बां धली पािहजे. ासाठीच आ ी कुतुबशहा, आिदलशहा या मंडळींना
पुन:पु ा खिलते रवाना करीत आहोत!’’
कनाटकासारखी अनेक अवघड कोडी अजून सोडवायची होती. पण ा आधी
अवखळ जंिज याचा िनकाल करणं आव क होते.

समोर ा जंिज याकडे पाहता पाहता शंभूराजे ात हरव ासारखे िदसत

होते. गे ा मिहनाभरा ा अवकाशात ां नी जंिज याची िकतीतरी अनोखी पं
पािहली होती. एकदा भरती ा लाटां नी जंिज याला सव बाजूंनी िवळखा घातला की, तो
भूमीत तरं गणा या का ा गलबतासारखा भासायचा. सूयादया ा आिण
सूया ा ावेळी जे ा सूयाची ितरपी, कोवळी िकरणे पा ात चमचम करत
उतरायची, ते ा तो पाणकोट जादू नगरीत ा गूढ महालासारखा भासायचा. जे ा
भरती ा लाटा जंिज या ा तटबंदीला ध न आणखी सर सर वर चढाय ा, ते ा
जणू समु दे वताच ा महादु गाला जलािभषेक घालताहे त असा भास ायचा; आिण
जे ा ओहोटीचे पाणी पु ा झपा ाने खाली उतरायचे, िक ा ा तटबंदीभोवती
असलेला तळाचा कातळ उघडा पडायचा, ते ा जंिज याचा िदमाख काही औरच
िदसायचा! प ी ा पोहणा याने एका हाताम े दे ारा उं च धरत पाणी कापत पुढे
जावे, तसे ाचे केवळ अनोखे प िदसायचे.
जंिज या ा भ वा ात राहणारे िस ी खैयतखान आिण कासम खूपच बेचैन
होते. ितथ ा तटबंदीने याआधी असा पेच पािहला न ता. आठशे गज ं दीची आिण
नऊ ते दहा गज खोलीची राजपुरीजवळची ती खाडी हवालिदल झाली होती. आता
सागरात भरती झाली की, खवळले ा लाटा िक ा ा तटबंदीवर थडाथड चापटा
माराय ा. अधा बु ज पा ाने िगळ ासारखा िदसायचा. ओहोटी ा वेळी
िक ा ा पायरीव न बेडकासार ा उ ा मारत पाणी खाली उतरायचे. परं तु
तरीही खाडीतले पाणी ठरािवक मयादे ा वर-खाली उतरायचे नाही.
शंभूराजे लढाईसाठी अजून पु या ताकदीने पा ात उतरत न ते. पण याचा अथ
ते थही न ते. अनेक पेच, डावपेच लढव ात ते म होते. पलीकडून ां ना येऊन
िमळाले ा िस ी िम ीने जंिज याची एक मेणाची ितकृती तयार केली होती. राजां नी
ती आप ा िबच ातील चौरं गावर बसवली होती. ित ा आधारे पुढील धाडसी योजना
कसकशा रचाय ा, याची खाशाम े मसलत झडायची. भर रा ी तटाला िश ा
लावणा या लाय पाटलाचे कौतुक ायचे. दादजी भू दे शपां डे, दयासारं ग, मायनाकचा
भाऊ रायनाक भंडारी, काथे अशी मंडळी राजां ा भोवतीने गराडा ायची. मोिहमेचा
िवचार करता करता मशालीतले तेल संपायचे, पण तां बारलेले डोळे िमटायचे नाहीत.
एके सकाळी काठीचा आधार घेत, लंगडत लंगडत दादजी भू दे शपां डे
िशर ा माणे राजां ा िबच ात मुज यासाठी येऊन पोचले. ां ासोबत ज या
होता. ाने एक गोण भ न गोड शहाळी आणली होती. कोय ाने ती वाडसून ाने
सवा ा हाती िदली. राजां नी दादजींकडे पािहले. ते ा उं देरी ा मोिहमेवर पिह ां दा
ईषने िनघालेला दादजींचा बळकट दे ह ां ा डो ां समोर पु ा उभा रािहला.
दु दवाने उं देरी ा हम ात दादजीं ा हाती यश लागलेच नाही; उलट िस ी
ल राशी तलवारीचे दोन हात करताना ते तटाव न खाली कोसळू न ां चा एक पाय
मा मोडला होता. केवळ काठी ा भरवशावर आिण शंभूराजां वर ा ेमानेच आपला
िवकलां ग दे ह घेऊन ते पु ा रणात उभे रािहले होते.
चचत िस ी िम ीने कोंडाजींचा िवषय काढला. तो णाला, ‘‘िदल बा नावा ा
ा इराणी युवती ा मोहपाशात तुमचा मद मराठा पुरता फसला आहे .’’
शंभूराजे कसनुसे हसले. बाभळी ा उं च, िनमुळ ा बुं ासारखे कणखर आिण
काळसर रं गाचे कोंडाजी ां ा डो ां पुढे उभे रािहले. ां ासोबत िहर ाजद
पेहरावात ा, जां भ ा डो ां ा िदल बाची ां नी केवळ क ना केली, ते ा
ां ना खूपच मोठी गंमत वाटली. तेव ात कवी कलशां नी शंभूराजां ना आठवण क न
िदली, ‘‘राजे, कोंडाजींचा वाडा आिण घरदार ज करायचा कूम के ा दे णार
आहात? ग ाराला िश ा झालीच पािहजे.’’
‘‘का नाही किवराज? एकदा हा समोरचा जंिजरा जाळला की मला याद करा.
ां ची सारी मालम ा तातडीनं सरकारजमा क न टाकू.’’
ाच बैठकीत दादजी, कवी कलश, दु गादास आिण मायनाक भंडारी या सवा ा
नजरा एकमेकां म े गुंतून गे ा. ा बेचैन नजरां ची भाषा दादजीं ा मुखातून बाहे र
पडली. ‘‘शंभूराजे ल राची हवी तशी पेरणी झाली आहे . ा लुटुपुटु ा रोज ा
लढाईनं अंगातली थंडीही िनघून जात नाही.’’
‘‘होय राजे, िशवरायां चा छावा श ूवर कसा तुटून पडतो, हे पाहायला आपलं
ल र पु ा खूप उ ुक आहे .’’ किवराज बोलले.
कलशां ा श ाने शंभूराजे भानावर आले. ातून दचकून उठ ासारखे ते
बोलले, ‘‘कधी कधी जंिजरा हे करणच आ ां ला अद् ु भत वाटतं. ा दं डाराजपुरी ा
रानात िशवरायां सार ा थोर छ पतीने आठ हमले चढवले. तलवारबाजां ा श ाची
धार न करणारा आिण बु मानां ा त ख बु ीवर गंज चढवणारा हा अद् ु भत
जलदु ग बां धला तरी असेल कोण ा मु तावर?’’
शंभूराजे मसलतीमधून ताडकन उठून उभे रािहले. आप ा तंबूम े ज ीने
आत जातानाच म ेच ते गरकन वळले. कलशां ना णाले, ‘‘पाहा किवराज, पंचां गां चा
धां डोळा ा. तुम ा तं िव ेचंही बळ वापरा. पण एकदाचा रह भेद होऊन जाऊ दे
— हा जलदु ग बां धला तरी होता कोण ा मु तावर!’’
ा िदवशी किवराजां चं मन सैरभैर झालं होते. राजां ा ा कठीण ाची उकल
करायचा ां नी िनधार केला. आजूबाजू ा प रसरात दौड मारली. जाण ां चा कानोसा
घेतला आिण रा ी हसतच ते फौजी तळावर परतले. अ ंत उ ाहानं ते सां गू लागले,
‘‘झाला! अखेर रह भेद झाला; राजन! जे ा ा पाणकोटाची पायाभरणी झाली, ती
वेळ अमृतयोगाची होती.’’
‘‘भलतंच काय किवराज!’’
‘‘हो. या रह ा ा पाळामुळां पयत मी जाऊन पोचलो आहे . जे ा हबशां नी हा
िक ा बां धायचा ठरवलं, ते ा इथून जवळ ाच नां दगावात गणेश पंिडत नावाचे
दै व जोशीबुवा राहत. पंचां गातून नामी मु त काढ ात तर ां चा हातखंडा असे. ही
बातमी जे ा िस ी मंडळींना लागली, ते ा ां ची घोडी जोशीबुवां ा दारात जाऊन
थडकली. पण ते घरात नस ाचं ां ा परकरात ा पोरीनं जे ा सां िगतलं ते ा तेथे
गेले ा ारां ची तोंडे काळवंडली. ती िचमुकली आप ा घरा ा पडवीतून बाहे र
आली. ितने पा ां ना भेटीमागचं योजन िवचारलं. ते ा ां नी सां िगतलं–
‘पायाभरणी करायची आहे . मु त हवा.’ ती पोर खुदकन हसत बोलली — ‘एवढं च
होय! बाबां ा मां डीजवळ रोज बसून पंचां ग िशकले आहे . मी दे ते काढू न चां गलासा
मु त!’
जोशीबुवां नी शेतातून परतताना आप ा दाराजवळू न माघारा गेलेली हबशां ची
घोडी पािहली. ां नी आप ा बाळीला घड ा काराब ल िवचारलं. ितने झालेली
सव घटना सां िगतली आिण िदलेला मु तही आप ा िप ाला ऐकवला. ाबरोबर
जोशीबुवा अितशय नाराज झाले. हळहळले. ा िचमुकलीनं घाब न िवचारलं,
‘बाबा, मु ताचं गिणत जमलं नाही का?’
— ‘पोरी, गिणत जमलं. पण िनणय चुकला!’
— ‘तो कसा?’
— ‘वे ा पोरी, गाय कोठ ा रानात गेली आहे , हे कोणी कधी कसायाला सां गेल
का? वै यां ना मु त ज र ावा, पण तो बेताचा असावा. अमृतयोगासारखा अचूक
न े !’ ’’
किवराजां ा ा रह भेदाने शंभूराजां चे चां गले मनोरं जन झाले. पण मनातून
ां ना एक गूढ, अनािमक र र लागून रािहली. जंिजरे कर िस ी आप ा िक ाचा
उ ेख नेहमी ‘जिझरे मेह ब’ असा अिभमानाने करत. जिझरा णजे जलदु ग आिण
मेह ब णजे चं कोर. शंभूराजे नजरे समोर ा समु ात ा पिल ां नी पेटले ा ा
चं कोरीकडे पु ा पु ा पाहत होते. ितथली ती पंचवीस गज उं चीची दु गाची तटबंदीच
न े , तर अ ी चं कोरच ां ा काळजात घुसून ां ना भयंकर वेदना दे त होती.
ा िदवशीची सकाळ मोठी िवल ण होती. शंभूराजां नी मो ा उ ाहाने
आप ा सव अ ल खला ां ना आिण सेनानायकां ना एक गोळा केले. ा सवाकडे
नजर फेकत शंभूराजे बोलले, “ग ां नो, जे ा तु ी जंिज याची ही दु घट मोहीम पार
पाडाल, ते ा ेक खलाशा ा हाताम े सो ाचं कडं बां धू. ेका ा ओ ात
अधा शेर सोनं ओतून सव बहा रां चा गौरव क –’’
शंभूराजां नी बि सीची आगाऊ घोषणाही क न टाकली, ते ा ल री तळाची
खा ी झाली, की आता मो ा, घणाघाती हम ाला कोण ाही णी आरं भ होऊ
शकतो. मा तो िदवस तसाच गेला. सायंकाळी सूया ा लाल गो ाने सागरात उडी
घेतली. आजूबाजू ा खाडीखाचरात, नारळीपोफळीं ा आगरात आिण समोर ा
फता ा डोंगराव नही अंधार खाली उत लागला. ा कातरवेळी काही समु प ी
उडाले. अशुभ ची ारत तळाव न दयाकडे ां नी भरारी घेतली. ां ा ा िविच
ची ाराने राजे काहीसे अ थ झाले.
दु स या िदवशी शंभूराजां नी शहजादा अकबराची दु गादासकडे चौकशी केली,
ते ा सलेला शहजादा पालीजवळ आप ा छो ाशा छावणीवर परत ाचे
शंभूराजां ना समजले. ल र पुढ ा कुमाची वाट पाहत होते. घोडीही ाच ा
चंदीचा याला कंटाळली होती. राजां ा गोटासमोर ठे वलेली ती जंिज याची मेणाकृती
उदासवाणी िदसत होती. ितची आता लकाकीही उडून गेली होती.
ितस या िदवशी राजे आप ा सहका यां समवेत सकाळ ा कोव ा उ ात
बसले होते. ा मेणाकृतीचे न ाने िनरी ण करत होते. म ेच ां ची नजर ा
जलदु गाकडे वळायची, तर कधी ते ा उं च डोंगरा ा उज ा तळाशी असले ा
छो ाशा खाडीकडे पाहायचे. वातालाप सु असतानाच राजां ची नजर खाली
पाय ाजवळ ा खाडीकडे वळली. ितथे कसलीशी गडबड उडाली होती. आठदहा
मराठा दु स या एका राऊताशी त घालताना िदसत होते. ितथे न ाने उगवलेला तो
राऊत वाळू आिण ओ ा रे ताडाने भर ाचे िदसत होते. ा ा काखेत तरकटाची
कसलीशी गुंडाळी होती, आिण ाची वाट रोखणा या सैिनकां शी तो मो ाने त
घालत होता,
‘‘सोडा...सोडा मला... मला वर जाऊ ा. राजां ना भेटू ा.’’
तो राऊत ती गुंडाळी घेऊन पुढे झेप घेऊ पाहत होता. मा चपळाईने पुढे धाव
घेणा या सपाला गा ां नी ती ण भाले लावून रोखावे, तसे मराठा गडी ाची वाट
रोखून धरत होते. कोणी वाट सोडायला तयार नाही, हे ल ात येताच तो राऊत खूप
भयभीत झाला. घायकुतीला येऊन ओरडू लागला,
‘‘नका रे अडवू बाबां नो, माझी वाट! फ एकदाच.... एकदाच भेटू ा आप ा
राजां ना. महापुरातून लाकडा ा फळकुटाला िचपकून धावणा या सापा-सारखा
आलोय रे मी कसाबसा! एका फळी ा आधारानं समोरचा दया रा भर पोहत होतो.’’
‘‘जातीचा मराठा िदसतोस! मग ितकडं िस ीकडं कशाला शेण खायला गेला
होतास?’’
‘‘कशाला गेलूतू ते राजां ना सां गीन. तुमाला नाई.’’
खालचा तो गोंधळ ऐकून राजे बावरले. ां नी व नच आप ा सैिनकां ना हाक
िदली, ‘‘सोडा रे ाची वाट. या घेऊन ाला वर आम ाकडे .’’
आता ही कोणती नवी भानगड उद् भवली, हे कोणा ाच ल ात येईना. राजां ा
गोटासमोर सरदार, दरकदार न े खु कलशसु ा सं िमत झाले. तेव ात लां ब लां ब
ढां गा टाकत, वाटे तली ती उभी दरड चढू न तो राऊत ज ीने राजां पुढे दाखल झाला.
तोवर आप ा िबच ासमोर राजे अ ंत अ थ मनाने येरझारा घेत रािहले होते.
ां नी िचखलवाळू ने माखले ा, रापले ा ा काटक मराठा ग ाकडे चरकून
पािहले.
ा इसमा ा डो ां त उतरलेली अमाव ा पा न शंभूराजां ा अंगावर सरकन
काटा उभा रािहला. ा ग ाने राजां ना झटकन मुजरा केला आिण आप ा
बगलेतली पो ाची ती गुंडाळी शंभूराजां ा पायाजवळ ठे वली. महाराजां नी खूण
करताच ा इसमाने ती गुंडाळी सोडली. डो ां समोरचे पाहताच सवाना घाम
फुटला. ा गुंडाळीम े कोणाचे तरी अधवट जळलेले मुंडके होते! ते भयानक
पा न सारे सद झाले.
तो इसम शंभूराजां ा पायां वर कोसळला. मो ाने आ ोश करत बोलला, ‘‘ही
मुंडी कोंडाजीबाबां चीच आहे हो ऽऽ’’
तो खुलासा होताच मराठा ारिशपायां ना आनंदाचे भरते आले. ां नी
एकमेकां ना िम ा मार ा. ग ाराचा घात हा असाच ायचा! सारे एकमुखाने,
आनंदाितशयाने ओरडू लागले, ‘‘हर हर महादे व! — हर हर महादे व!’’
तो िनरो ा ‘‘थां बा... थां बा!...’’ असं रड ा सुरात काहीतरी सां गायचा य
करत होता. पण ते ऐकून ायला कोणीही तयार न ते. ितत ात शंभूराजे ताडकन
उठून उभे रािहले. ां नी ानातले तलवारीचे पाते खसकन बाहे र ओढले. समोर ा
डबाज गद वर श रोखत ते ओरडले, ‘‘शां त राहा. नाहीतर खां डो ा करीन
एकेका ा.’’
राजां ा ा गजनेने सारे झाले. गिलतगा झालेले राजे ितथेच खाली
गुड ावर बसले. पालखीतली एखा ा दे वाची मूत पुजा याने काढू न मो ा भ -
भावाने हाती धरावी, तसे ां नी कोंडाजींचे मुंडके अलगदपणे आप ा हातावर धरले.
आिण दु स याच णी ां नी सवाचे काळीज गोठवणारा हं बरडा फोडला,
‘‘कोंडाजीबाबा ऽऽ! कसं काय घडलं हो हे ?’’
िव ळत, ं दकत राजां नी ा पा ाकडे नजर फेकली.
तो वीर तर पुरता गलबलून गेला होता. ा ा दो ी डो ां तून आसवां चे उमाळे
फुटले होते. ां ना तुंबा घालायचा वेडा य करीत तो हळहळू न सां गू लागला, ‘‘राजे,
आपण आिण कोंडाजीबाबां नी ठरवले ा गु योजने माणेच सारं काही घडत होतं
हो! ती योजना राबव ासाठी आ ी बाराजण हबशां ा ा वा ळात घुसलो होतो.
ितथे आ ी सवानी तेराचौदा मिहने कसे काढले ते फ आम ाच िजवाला माहीत!’’
‘‘अरे , पण हा घात झालाच कसा?’’ शंभूराजे िवचा लागले.
‘‘राजे, दै वानं आिण दे वानं अजून थोडी खैर केली असती, तर काल रा ीच
जंिज यावरचे सव ा सव बा दखाने धडाधड पेटले असते. आसमानात उ ा
घेणा या अि लाल ाळां नी काल रा ीच आप ाला मानाचं मुजरं केलं असतं!’’
‘‘अरे पण आमचे कोंडाजीबाबा िकती सावध, चलाख आिण चपळ वीर होते!’’
‘‘काय सां गू महाराज, गे ा चौदा मिह ां त आ ी बाराजणां नी आम ा
हे तूब ल कोणाला केसभरही संशय येऊ िदला न ता. ते िस ी बंधू आिण ां चं दु
ल र– सारे काळसप बेसावध होते. कोंडाजींनी आप ाशी मोठा झगडा क न
आ ाची खूप बतावणी केली होती. वर ते प ीचे ब पी! िस ी कासमचा तर
ां ावर इतका िव ास की, बाबां ा िनिम ानं ज ोज ीचा यारच भेट ासारखं
ाला वाटलं होतं. त:वर मोह त करणा या िदल बा नावा ा सुंदर इराणी
रखेलीला कासमनं कोंडाजीबाबां ना पेश केली होती. ा बयेचाही बाबां वर खूप जीव.
कोंडाजी आिण आ ी ां चे अकरा साथीदार जंिज या ा काळजाचा पोलादी लगदा
पोख न आत कशासाठी घुसलोत याचा ा बाईलाही गे ा मिह ापयत
ठाविठकाणा न ता.’’
‘‘चला ऽऽ! णजे ितनंच केला तर शेवटी घात!’’
‘‘नाही, नाही राजे! तसं नाही...’’
‘‘तर मग?’’
‘‘काल रा ीपयतचं आमचं िनयोजन एकदम नामी होतं! जंिज यावरचे आठ
मोठाले बा दखाने एकाच वेळी कोणी आिण कसे आगी लावून उडवायचे, याची सारी
तयारी पूण झाली होती. ितथ ा काही मोज ा मंडळींनाही भरपूर दे ऊन
बाबां नी आप ा कटात ओढलं होतं. कालची म रा हाच सारी कोठारं एका वेळी
पेटवायचा मु त होता. िक ा ा माग ा दरवाजाजवळ पा ात एक पडावही
तयार होतं. कामिगरी फ े झाली की, दै वा ानं जे जगतील, वाचतील ां नी माग ा
दरवाजाकडे धूम ठोकायची आिण पडावात बसून आप ाकडं िनघून यायचं होतं. पण
ऐनवेळी िदल बा मागं राहायला तयार होईना. ‘मुझे भी तु ारे मु मे ले चलो’ अशी
िवनव ा क लागली.’’
‘‘बरं , मग?’’
‘‘िदल बाला आप ासोबत ायचं कोंडाजीबाबां नी ठरवलं होतं. पण ितची
जायरा नावाची एक आवडती दासी होती. ित ािशवाय िदल बा पा ाचा घोटही घेत
नसे. णून ा दासीलाही आप ासोबत ायचा िनणय िदल बाने अगदी शेवटी
घेतला. बा दखा ां ना आगी लाव ा ा एक तास आधी आ ी कुठं जाणार आहोत,
हे भाब ा िदल बानं जायराला सां िगतलं. ते ा– ‘मी अशी जाते आिण माझे
लेहंगेकुत घेऊन वापस येते,’ णत जायरा बाहे र गेली. ती जी गेली, ती तशीच सरळ
िस ी खैयतखाना ा महालात घुसली.’’
‘‘अरे रे !’’ मघापासून ती िवल ण कहाणी ऐकून, गोठून गेलेले शंभूराजां चे सारे
सहकारी कळवळू न ओरडले. काहींनी तर दु :खा ा आवेगात त: ा ीमुखात
मा न घेत ा.
तो मराठा वीर पुढे सां गू लागला– ‘‘दासीकडून बगावतीची खबर लागताच
िक ावर धो ा ा घंटा वाजू लाग ा. एका वेळी आ ामोहळाची पोळी फुटावीत,
तसे दोनतीन हजार िस ी सैिनक आ ा बाराजणां ा पाठीशी लागले. आ ापैकी
ितघां नी बुरजाव न खाली उ ा ठोक ा. दोघां चा ितथ ा पाणकातळावर आपटू न
ितथेच च ाचूर झाला. कोंडाजीसह आठजणां ना एका ओळीत उभं केलं गेलं आिण
समशेरीनं सवा ा मुं ा कचाकच तोड ा गे ा. िदल बाचा गळा तर त: िस ी
कासमनंच िचरला. सुदैवानं पळता पळता एक िभंती ा क ातली आडोशाची जागा
मला सापडली, णून वाचलो मी! आप ा सव बहा रां चे मुडदे कासमा ा कु ां नी
तंगडीला ध न मागे ओढत आणले. माग ा दरवाजा ा बाहे र समु काठी एका
ओ ावर लाकडं पेटवली आिण ा ालेत सारी कलेवरं आिण मुंडकी फेकली गेली.
ते कु े िवजया ा नशेत नाचत नाचत आत बालेिक ाकडे िनघून गेले.
‘‘ ा धुंदीत ां चा पाठीमागचा पहारा िढला पडला. ते ा तटाव न खाली
गेले ा एका रानवेलीं ा आधाराने मी कसाबसा सरपटत खाली उतरलो. ितथंच ा
जाळात कोंडाजीबाबां चं अधवट जळलेलं मुंडकं मला िदसलं. ा मुंडीनंच मा ा
फाट ा अंगात पु ा एकदा बळ िदलं!.... राजे, लई तकलीफ झाली इकडं येताना.
पण िजवाला टलं, आम ा करणीची वाट बघत तु ी इथं िक ाकडं डोळं लावून
बसला असणार. मी इथं पोचलो नसतो, तर कोंडाजीबाबां ची आिण ां ा बहादू र
दो ां ची ही कहाणी आप ाला तरी कशी कळणार होती, राजे?’’
ती क ण कहाणी ऐकता ऐकता सवाची काळजे फाटू न गेली! आप ा उं ची
राजव ां ची पवा न करता शंभूराजां नी दु :खावेगानं िचखलामातीने माखून गेले ा ा
मराठा वीराला आिलंगन िदलं. पो न आलेला तो बहा र अजूनही ं दके दे त सां गत
होता– एकां तात आ ी बसलो की, कोंडाजीबाबा आ ां ला सां गत, फ चौस मावळे
घेऊन मी प ा ाचा िक ा सर केला होता आिण फुलां सारखा िशवाजीराजां ा
पायावर वािहला होता. तसंच जंिजरा नावाचं हे नाठाळ उं बरफूल मला लवकरात
लवकर खुडायचंय. आप ा शंभूबाळा ा पायावर वाहायचंय. णून सां गतो ग ां नो,
शेवट ा रा ी इथला बा दखाना पेटवून असा धमाका उडवा की, ा ध ानं हा दु ग
पा ात कोसळावा ाच ोटा ा चम ारानं माझाबी दे ह समु ापार उडावा.
टे कडीवर ा तंबूत वाट बघणा या शंभूराजां ा पायाजवळ जाऊन पडावा.
िजंदगानीचं मा ा सोनं ावं!’’
ऐक ा काराने सारे च सद झालेले. शंभूराजां ा दयावर तर खूप खोल
आघात झाला! मा ां ात ा सेनानायकानं त:ला सावरलं. आ ोशाचे कढ
महामु लीनं आवरत ां नी बाबां चे िशर स ानाने पालखीत घातले. ाला ता ा
फुलां नी झाकले. आप ा ग ात ा पाचू ा माळा राजां नी खसकन ओढ ा आिण
ातली सारी र े कोंडाजीबाबां ा िशरकमळाभोवती अलगद ठे वली. करं जाचा आिण
जां भळीचा औषधी पाला मुंडीभोवती ठे वला गेला.
पालखी उचलली. राजदू त कोंडाजीबाबां ा ज गावाकडे रवाना झाले. झप झप
पावलं टाकत शंभूराजे पुढे झाले. ा उं च डोंगराव न पा ात िजभ ा चाटणा या
ा जालीम जंिज याकडे ते पाहतच रािहले.
दु गादास राठोडां नी कवी कलशां चा हात पकडून ां ना बाजूला खेचले. हळू च
िवचारले, ‘‘का हो, तेरा मिह ां मागेच ठरवले ा हया धाडसी योजनेबाबत तु ी कधी
आम ाकडे एका अवा रानंही बोलला नाहीत!’’
‘‘नही, जी! मुझे भी कहाँ पता था?’’ सं िमत कवी कलश उ रले, ‘‘ही कहाणी
मघाशी तो मराठा गडी सां गत होता, ती तुम ासोबत मीही पिह ां दाच ऐकत होतो!’’

८.

दु स या िदवशीची सकाळ उगवली तीच मुळी तडाखेबंद तोफां ा धमा ात.

दं डाराजपुरी ा प रसरात ा धुडूमधम, धूडूमधम, कडाडधूम ऽऽ ऽऽ ऽऽ.
कानठ ा बसवणा या अशा आवाजाने उभे रान भरले. िकना यावर ताडामाडां ा
आगरातून धुराचे लोट उठू लागले. जंिज या ा तटबंदीला िभडणारे तोफगोळे ,
ितथ ा दगडचु ाचा चदामदा करीत खाली पा ात कोसळू लागले. आसपास ा
राईतील पाखरे दू र िनवा याला पां गली.
तो आगी ा धमाका इतका जबरद होता की, राजपुरी आिण आगरदां ातील
उरलेसुरले लोक घाब न आपापली गावे सोडून दू र पळू लागले. सामानसुमानाने
भरले ा छक ां ना, पाठीवर गोणभर ा बैलां ना आिण उं टां ना मराठा ल राने वाट
िदली. शंभूराजां नी जंिज यावर चढवलेला हमला फारच जोमदार होता. रणां गणाने
भेसूर प धारण केले होते. ामुळेच आसपास ा प रसरातील मिशदीत ा अजानी
बंद पड ा. मंिदरां ा गाभा याकडे कोणी िफरकेनासे झाले.
 इतके िदवस पा ात डु चमळत आळसावलेली जहाजे आिण तरां डी जागी झाली
होती. गलबतां वर चढवले ा जंबूर ाम े आिण लहानमो ा तोफां म े दा गोळा
ठासला गेला होता. शंभूराजां चे सूडाने पेटलेले आरमार ई ने पुढे िनघाले. तां डेल,
नाखवा मंडळींची गडबड उडाली. का ा कुळकुळीत, घुंगूरवा ा केसां चे म म
उं चीचे हबशी फौजी मरा ां चे ल झाले. छो ामो ा तार ां नी, नावां नी
जंिज याभोवती फास आवळायला सु वात केली.
मरा ां चा मु मारा सु झा ाचा कानोसा पहाटे पासूनच हबशां ना लागला
होता. िस ी खैयतखान आिण िस ी कासमखान ितकारा ा भावनेने िक ावर थय
थय नाचू लागले. आळसावले ा तोफचीं ा पाठीत ां नी कोरडे ओढायलाही मागेपुढे
पािहले नाही.
हबशां चा तोफखानाही अ ल होता. ते जहाजां चा आिण तरां ां चा अचूक वेध
घेऊ लागले. हबशां ा जोरकस दा गो ाने मरा ां ची गलबते आिण नावा
पा ातच पेट घेऊ लाग ा. जहाजे बुडू लागताच िन ाअ ा कप ां नी पेट घेतलेले
मराठा खलाशी दयात उडी घेऊ लागले. गवसेल ा फळकुटा ा आधाराने जीव
बचावू लागले.
मराठे आिण िस ी हबशां ा दर ान आपसुक एक जलरे षा आिण आगरे षा
रे खली गेली. ा रे घे ा अ ाड प ाड कोणी कोणाला धावू दे ईनासा झाला. हबशां चे
दु गाभोवतीचे कडे तुटेना, हे ल ात येताच शंभूराजां नी आपली खेळी बदलली.
पा ापाचो ा ा आड लपवले ा अ ल तोफा बाहे र काढ ा. आता मरा ां चा
खराखुरा तोफखाना आगी ा िजभ ा चाटू लागला. जंिज या ा तटां ना िभडणारा
एक एक गोळा पावणेचार शेर वजनाचा होता. जे ा िनशाणा चुकायचा, ते ा
तोफगोळे दयात कोसळायचे आिण दया ा पोटातून पा ाची चळक उठायची.
आभाळाकडे तोंड क न पा ात कारं जी नाचायची.
जे ा जंिज या ा बु जावरचे मोठाले फ र खाली पा ात कोसळू लागले, ा
पोलादी तटबंदींना भेगा पडू लाग ा, तशा ा धमा ाने िक ातली धरणी हाद
लागली. िक ावर राहणा या साठस र छो ामो ा घरां ना आग लागली. िस ीं ा
स श आयनेमहालाचा तर चुरा झाला. इव ा इव ा रं गीत तुक ां चा गािलचा
महालात पसरला.
धूर आिण धगी ा कोलाहलाने हबशी ल र हवालिदल झाले. जे ा समोर ा
तटावर ा कमानी कोसळ ा, नगारखा ाची वाताहत झाली, ा िदवशी हबशां ा
जनानखा ात हलचल माजली. िक ा सोडून बेगमा, ब े, रखे ा पाठीमाग ा
दाराने बाहे र पड ा. िमळे ल ा जहाजातून, नावेतून दू र पळू लाग ा.
कासमखान आिण खैयतखान बुडणारा िक ा बचावायची खूप कोिशश क
लागले. मु दरवाजावर ा ां ा श मान तोफा लां डा कासम, कलाल बां गडी
आिण ा मुखी आग ओकू लाग ा. ा तोफां ची धग, झेप आिण आवाका चंड
होता. मरा ां ा मोठा ा जहाजां नाही ा तोफा जाळू लाग ा. ा तोफखा ाने
हबशां ना थोडा िदलासा िदला. परं तु तरीही शंभूराजे माघार ायला तयार न ते. ा
िचवट आ मणाने िस ी बंधू तर पुरते गां ग न गेले होते. खैयतखान कासमला
बोलला,
‘‘हा संभा आमची अशी हालत आिण खराबा करणार होता, तर आ ी मोगलां चे
मां डिलक बनलोच कशाला? ाऐवजी मरा ां ना मुजरा केला असता, तर िनदान जीव
तरी बचावला असता!’’
जंिज या ा पाणकोटाची मु मदार समोर ा खाडी ा िकना यावर
पसरले ा हबसाण ां तावर होती. भूपृ ाचा हा भाग रोहया ा खाडीपासून ते
बाणकोट ा खाडीपयत िक ेक कोस एै सपैस पसरला होता. मु ड, तळा, सळा,
ह रहरे र, िदवेआगार, िदघी असा हा सारा भाग हबसाणाम े येत होता. बाहे न
कधी रसद कमी पडली, तर हबशां साठी हा हबसाण ां तच धा ाचे खरे कोठार होता.
ामुळेच िस ीवर दबाब आण ासाठी िदघी आगरदां ा ा बाजूने हबसाणातून
जंिज याकडे होणारी संपूण वाहतूक शंभूराजां नी रोखून धरली होती. ा
िकना याव न मरा ां ा ग ी ा नावा आिण गलबते एकही पडाव जंिज याकडे
जाऊ दे त न ते. राजां नी हबशां ची पुरती नाकेबंदी केली होती.
दीड मैल प रघा ा जंिज या ा म भागी टे कडीसारखाच एक मोठा उं चवटा
होता. ाच बालेिक ावर हबशां चे िनशाण फडकत राही. जे ा सागराकडून मराठी
गोळागोळीचा जोर वाढला, ते ा दोघेही िस ी बंधू आपला उव रत काफीला घेऊन ा
मध ा खडका ा आडोशाला जाऊन लपले. तेथूनच रसदगोळा पुरवून ां नी
बचावाची जंग जारी ठे वली होती. मा हबशां ची अपरं पार हानी झाली. ते िकतीही ख ी
झाले, तरी तो दु ग काही के ा ते सोडून जाईनात! कारण अिजं जंिजरा आिण
ा ा मेहेरबानीने िमळालेली दयावरची कूमत हे च हबशां चं गंड थळ होतं. ते फुटलं
तर मा िस ींची कायमची धूळधाण होणार होती. णूनच ां नी अ ाचा आिण
औरं गजेबाचा धावा सु केला होता!
इत ा पडझडी होऊनही िचवट िस ी हातचा जलदु ग सोडत नाहीत, हे पा न
शंभूराजे बेचैन झाले. ते किव कलशां ना बोलले,
“किवराज, इथे मयादे पे ा अिधक काळ तून राहणं णजे आमचा कपाळमो
ठरे ल! औरं गजेब उरलेली सारी रा दौलत सफाचट करे ल.’’
‘‘बराबर राजन. यु ाचा िनकाल जेवढा लवकर लागेल, तेवढं चां गलं.’’
‘‘कोण ा भुताटकीने झपाटलं आहे या जंिज यास तेच समजत नाही. अधा
िक ा पा ात ढासळला तरी ते िस ी शरण येत नाहीत. िक ाही सोडत नाहीत.’’
जंिज याचा िक ा अिजं आहे ; ामुळे हबशी कधीच पराभूत होणार नाहीत,
अशी हबसाणातील रयतेची भावना होती. णूनच कोकणी लोक हबशां ना खूप
घाब न असत. परं तु शंभूराजां नी हबशां चे डोळे पां ढरे के ाचे रयतेने जे ा पािहले,
ते ा लोक धाडसाने बाहे र पडू लागले. नां दगाव आिण नागावकडची मंडळी तर
राजां ा हातपाया पडत बोलली, ‘‘राजे, सोडवा आ ां ला हया हबशां ा जाचातून–’’
‘‘होय, राजे! काही खारीचा वाटा लागला तर ो उचलू आमी!’’
गावकरी मंडळी भेटून गेली. परं तु पुरेसे यश न आ ाने शंभूराजे खूप सं
झाले होते. ातच गावक यां ा तोंडातून बाहे र पडलेला ‘खार’ हा श ां ा
डो ात िधंगाणा घालू लागला. कोण ही खार? कसली िन कुठली ही खार? शंभूराजां चे
डोके ग झाले. आिण एकाएकी ां ा डो ात काश पडला. उमल ा वयात
ंगारपुरात ां ना केशव पंिडत आिण उमाजी पंिडतां कडून ऐकलेले योग प
रामायण आठवले. लंकेस जा ासाठी भू रामचं ां नी वानरसेनेला सोबत घेऊन
बां धावयास घेतलेला तो सेतू! आिण तो पूण कर ासाठी आप ा पंखातून वाळू भ न
आणणारी इवलीशी खार! बस्! राजां नी खूष होऊन टाळी वाजवली.
रा ी मसलतीम े शंभूराजां नी िवचारले,
‘‘किवराज, दादजी, समोर ा या दयातच वाट बां धली तर?’’
‘‘काय — काय — काय बोललात, राजे? कोठून वाट?’’
‘‘दयातून!’’ शंभूराजे िध ा सुरात गरजले, ‘‘का नाही? काय अश आहे ? भू
रामचं ां नी लंका िजंक ासाठी जसा सेतू बां धला होता तसाच जंिज याचा पाडाव
कर ासाठी आपणही एक सेतू बां धू या!’’
राजां चे िबनीचे सहकारी चपापले, गोंधळले; पण राजा ेला कोण नकार दे णार?
शंभूराजे तर ां ा ल राला ाणासारखे ि य होते. राजा कवी दयाचा न े तर
सा ात कवीच होता. पण असे असले तरी ां ा क नेचे पंख पा ावर कसे
उतरावेत? ितथे कसे तरावेत? िहं लाटां ा तडा ात सेतू तरी कसा िटकावा?
मा शंभूराजे िनधारापासून मागे सरायला तयार न ते. तलवारबहादु रां नी
हातातील श े बाजूला टाकली. कु हाडीचे दां डे हाती घेतले. दु स या िदवसां पासूनच
राजपुरी ा डोंगरबगलेवरचे मोठाले वृ कोसळू लागले. ां ा मोठमो ा
ओंड ां ना पाय फुटले. मोठाले पाषाण, दगडगोटे , झाडां चे बुंधे, ओंडके समोर ा
खाडीम े कोसळू लागले. तशी जंिज या ा बु जावर हबशी सैिनकां नी गद केली.
मरा ां चा राजा बावरा झाला की काय, तेच ां ना कळे ना.
ा िदवशी ब तां शी िशपाई आिण ार, सरदार आिण दरकदारसु ा कामाला
लागले होते. ां नी कामाठी आिण बेलदारां सारखे अंगमेहनतीचे काम केले होते.
िदवसभर क क न ां ची शरीरे थकली होती. राजेसु ा भर उ ात समु ा ा
काठी उभे होते. ‘‘चला, आवरा, ढकला-’’ असे तोंडाला खर येईपयत ते सवाना चेतवत
होते. तर कधी त:च पाषाण, ओंडके ढकलायला हात लावत होते. शारी रक
क ापे ा मानिसक ासाने शंभूराजे थकले आिण रा ी राजां नी आत तंबूतच आपले
अंग टाकून िदले होते.
बाहे र शेकोटीचा तां बूस उजेड बराच दू र पसरला होता. भोवतीने बसलेले
किवराज कलश, दु गादास, मायनाक, दादजी दे शपां डे, गोिवंदराव काथे, सारे िचडीचूप
होते. म ेच एकदु स याकडे चोरटे कटा टाकत होते. एकूणच राजां चे न ाने जे
काही चालले आहे , ाचा भरोसा ां ना वाटत न ता. ा कोंडाळात अरबी सुभेदार
जंगेखानही सामील झाला होता. मरा ां चे कोरडे उसासे आिण व कटा ा ाही
नजरे तून सुटले नाहीत.
जंगेखान बोलला, “ ूं भई, सारे गुपचूप, अगदी िचडीचूप िदसता?’’
 ‘‘सरकार, आम ा तरी काय आहे हातात? राजं णालं, उडी घे. ायची!’’
मायनाक बोलला.
‘‘कुठे रामायणातली ं अन् कुठं अंग भाजणा या श ू ा ा तोफा? कशाचा
कशाला मेळ नाही!’’ दादजी बोलले.
जंगेखान मंदसा हसत बोलला, ‘‘दे खो भाई, जो जातीचा जंगबहा र असतो, ानं
एकदा ट र ायचीच ठरवली तर परबत ा और पानी ा?”
‘‘खानसाहे ब, तुमचंबी टकुरं कामातनं गेलं वाटतं!’’ गोिवंदराव बोलले.
‘‘गोिवंदराव, मायनाक! तुम ा रामायणातलं ा सच और ा झूठ मुझे कुछ
भी पता नही! मा ितकडे पि मेत दयावर सेतू बां धून एक जंगबहा र आप ा
मकसदम े कामयाब झाला होता, हे मला प ं ठाऊक आहे .’’
‘‘कोण, कोण होता तो?’’ मघापासून खाली मान घालून संवाद ऐकणारे कवी
कलश एकदम ताठ झाले.
“िसकंदर! अले झां डर िद ेट! दीड हजार वषामागची ही गो आहे . ू टायर
नावाचे बेट िजंक ासाठी ाने अशीच दयात सेतू बां धून बहादु री केली होती. जंग
िजंकला होता.’’
अरब सुभेदाराने अले झां डरचा दाखला िदला, ते ा थम सरदारां चा आिण नंतर
राऊतां चाही उ ाह वाढला. रोज समोर ा ा आठशे गज खाडीम े मोठाले दगड,
झाडे , कापसां ा गास ा कोसळू लाग ा. परं तु समु ा ा लाटा िवखारी.
खवळले ा लाटा रोज टाकले जाणारे मोठाले वृ आिण पाषाण िगळू लाग ा हो ा.
आद ा िदवशी पा ात टाकलेला दगडां चा मोठाला िढगारा दु स या िदवशी जागेवर
िदसायचा नाही. लाटां ा तडा ाने दगड इकडे ितकडे गोलटू न पडत. िहं मतीने
केलेले काम पा ात वा न जाई. परं तु शंभूराजे एकदा केलेला िनधार सोडायला तयार
न ते. हळू हळू आजूबाजू ा गावातील अनेक गावकरी ा अवघड कामाम े
सहभागी होऊ लागले.
बघता बघता अधा सेतू उभा रािहला. खोलगट पा ाने अनेक मोठे मोठे पाषाण
िगळले. पण िज ीला आिण ईषला अंत न ता. अधा सेतू बां धून होताच शंभूराजां चा
उ ाह दु णावला. मा पलीकडून कलाल बां गडी आिण लां डा कासमने सेतूवरच
गोळागोळी सु केली. ते ा राजां नी मायनाक आिण दादजीला कूम िदला. पा ात
डा ा आिण उज ा बाजूकडे पेरलेली गलबते जवळपास बोलावली गेली. दयातली
जहाजे एकीकडे हबशां ा तोफगो ां शी सामना करता करता दु सरीकडे सैिनकां ना,
कामगारां ना संर णकवच उभे करत होती.
आता िस ी बंधूंनी तर धीरच सोडला होता. िक ाव न िस ींचा खिजना बाहे र
काढला गेला. ां ची उ म व े आिण अलंकारसु ा पेटा यात भरले गेले. ते ा
वाह ा वा याचा अंदाज हबशी सैिनकां नाही आला. ते मनातून खूप घाब न गेले होते.
ये ा दोन-तीन िदवसां त कोण ाही णी िक ा पडणार होता. जंिज या ा
तटबंदीवर मरा ां चा सनईचौघडा झडणार होता. शंभूराजे िवजया ा अंितम
िशखरावर पोचत अस ाची खबर आजूबाजू ा प रसराला लागली होती. गावोगाव
उ ाहाचं उधाण आलं होतं. हषा ा लहरी शेतािशवारातून वाहत हो ा.
फ दोनच िदवस उलटले. आिण एके सकाळी काही गलबते जंिज या ा
माग ा अंगाने िक ावर येऊन पोचली. तसा घाब न गार झाले ा हबशां ना जोर
चढला. कदािचत ितकडे ताजी रसद आिण दा गोळा येऊन पोचला असावा असे
मरा ां ना वाटू लागले. परं तु शंभूराजां ा गोंधळात खूप भर पडली होती. श ूला
चढलेला चेव हा फ ता ा कुमकेचा प रणाम न ता. ा ाही पलीकडे आणखी
काही रह दड ासारखे भासत होते.
ाच रा ी पंधरावीस घोडी खंकाळत राजपुरी ा तळावर येऊन पोचली.
कोथळागड ा िक ेदाराने राजां ना म रा ी उठवले. तो घाब याघुब या सां गू
लागला,
‘‘राजं ऽ घोटाळा झाला. ा और ां चा हसनअली नावाचा मोठा सरदार
नािशकमागानं कोकणात उतरलाय. ा ासंगं वीस हजारां चं घोडदळ आन् पंधरा
हजारां चं पायदळ हाय. आपला सारा मुलूख जाळीत सुटलाय. क ाण बंदराचा ानं
पय ा झट ात ताबा घेतलाय. गाव, राजवाडा, ितथ ा कमानी सा यां ची नासधूस
केलीय.’’
‘‘सरकार, लवकरच पनवेल, पेण जाळत रायगडाकडं सरकायचा ाचा इरादा
आहे .’’ िदवाण पंिडताने सां िगतले.
‘‘मग आपली ग ीची पथकं काय करताहे त?’’ राजां नी खवळू न िवचारलं.
‘‘राजे ऽ च ीवादळा ोरं झोप ा कशा िटकणार? ासाठी मोठा बंदोब
पायजे—’’ िक ेदार बोलला.
ए ाना राजां चे सव िबनीचे साथीदार खाशा डे याम े गोळा झाले होते.
हसनअलीखान ा संकटाने शंभूराजे अंतबा सु झाले होते. ते जड पावलां नी
डे यातून बाहे र आले. िभरिभर ा वा यात उभे रा न पाय ा ा खाडीकडे पा
लागले. गे ा पंचवीस वषाचा िहं दवी रा ाचा हे तू तडीस नेणारा सेतू िन ा न
अिधक तयार झाला होता. आणखी चारआठ िदवसां चाच अवधी होता. अंधारातूनही
वाकु ा दाखवणारा, अधा पडझड झालेला जंिजरा मुठीत येणार होता. ाच वेळी
थोर ा महाराजां चे श कानात घुमत होते, ‘‘एकदा जंिजरा क ात आला की
आपली सरह गंगायमुनेला जाऊन िभडे ल!’’
ोध, संताप, उ े ग यां नी शंभूराजां ची चया लालबुंद झाली होती. ते गरजले,
‘‘नाही किवराज, नाही दादजी. ा जंिज याला पा ात बुडिव ािशवाय हे रान
सोडून आ ी माघारा वळणार नाही!’’
‘‘पण राजनऽ हसनअलीखानाची दयासारखी घोंघावती फौज माघारा वळवणंही
मह ाचं आहे . ते भयसंकट आपला दरवाजा ठोठावतंय!–’’
राजे मागे हटायला तयार न ते. पण दादजी, दयासारं ग, मायनाक सा यां नी
राजां ावर दबाव आणला. परोपरीने समजावून सां िगतले,
‘‘राजे ऽ जंिजरा मह ाचा आहे च. पण ा न रायगड अिधक मह ाचा आहे !’’
शेवटी दादजी रघुनाथ दे शपां ां ा हातात मोिहमेची सू े सोपवून शंभूराजे
मो ा क ाने तेथून िनघाले. ा ासोबत दोन हजार ारां चे एक पथक होते. राजां चा
घोडा नेटाने पाठीमागचा डोंगर चढला. ितथेच ां नी आप ा घो ाचे तोंड गरकन
मागे वळवले. जंिज याचा तो नाठाळ दे श ि आड हो ापूव ां ना एकदा डोळे
भ न पाहायचा होता.
द याखाचरां व न वारा िभरिभरत होता. सागरातला तो सेतू राजां ना आता अंधुक
िदसू लागला. आप ा सहका यां चे मनोबल खचू नये णून डो ां त अ ू न येऊ
दे ाचा ते कसोशीने य करत होते. पण आता राजां ा डो ां त दया दाटला होता.
आिण ां चा तो सेतू िभजून िचंब ओला झाला होता!...
标
 १२.

ा तेज

१.

शंभूराजे राजधानीत परतले. ां नी महाडजवळ चां भारगडावर एका रा ीचा

मु ाम केला होता. ा टे हळणी ा गडावर रा ीचेच राजां ना शोधत हरकारे आले.
ां नी ताजी खबर आणली होती ‘‘हसन अलीखान िभवंडी— क ाणकडे खूप
जाळपोळ क न घाटावर िनघून गेला. मरा ां ची समजून ाने पोतुगीजां ा
अंमलातलीबी चाळीसभर गावे जाळली.’’
शंभूराजे कलशां ना णाले, ‘‘किवराज, एक हसन अलीखान िनघून गेला. तरी
रा ाचे लचके काढ ासाठी औरं गजेबानं जागोजाग खूप भुतावळ सोडली आहे .
सबब औरं ाशी उभा महारा कसा लढता ठे वायचा, अंती ाला धूळ कशी चारायची
याचाही िवचार ायला हवा. राजधानीत जाऊन खाशां ा बैठकीत लढाईची मसलत
करणं अ ंत ज र आहे !’’
‘‘िबलकुल राजन—’’
‘‘किवराज, आम ासंगे गडावर नका येऊ. तातडीने दि ण कोकणात िनघा.’’
‘‘राजन?’’
‘‘कुडाळ आिण िडचोलीचे आमचे बा दाचे कारखाने कसे चालू आहे त? खच
िकती, उ काय? िशवाय गो ाकडे पोतुगीजां ा काय हालचाली चाल ा आहे त,
याचा पुरा अंदाज आ ां ला ा.’’
‘‘राजन, असा टाकोटाक िनघतो. चौ ा मु ामाला रायगडावर ामीं ा
पायाजवळ येऊन दाखल होतो-’’ कवी कलश उ ाहाने बोलले.
दु स या िदवशी शंभूराजे रायगडावर पोचले. महाला ा दारात येसूबाई
महाराणींनी सो ा ा तबकातून ां चे औ ण केले, ते ा शंभूराजे चमकले.
येसूबाईं ा जडाव ा डो ां कडे , िपव ाधमक कां तीकडे ते पाहात रािहले.
महाराणीं ा पोटात पाच मिह ां चे बाळ होते. काया डव न गेली होती. ा
बेडौलपणालाही एक िमठास, हवाहवासा आकार आला होता.
 रा ी श ागृहात राजे बोलले, ‘‘वंशाला दीपक लाभावा असं राजालाच काय पण
सामा ात ा सामा रयतेलाही वाटतं. चला, रायगडाला वारसदार िमळणार तर—’’
‘‘हो, किवभावोजीं ा पु कामे ी य ाला यश आलं.’’
‘‘खरं आहे . पण आम ा किवराजां नी सुचवलेला तो य ही काहीजणां ा पोटात
खुपला होता!... पण असा य पु ा ीसाठी राजा दशरथानेसु ा केला होता.’’
“मरा ां ा िहं दवी रा ालाही एक राम िमळणार!’’ महाराणींना आनंदाचे
भरते आले होते.
‘‘बाळं तपणासाठी कोठे जाणार?’’ अचानक शंभूराजां नी सवाल केला.
‘‘कोठे णजे ंगारपुरला— नाही तर दाभोळला गणोजीराजां कडे च—’’
येसूबाईंनी म ेच थबकून ित केला, ‘‘ ारींनी असा ित ाचा का करावा?’’
‘‘काही नाही, आपलं सहज.’’
‘‘आमचे बाबा गे ा साली दे वाघरी गेले, णून काय झालं? आप ा बिहणीचं
बाळं तपण न करायला िश ाना अजून काही नाचारगत आलेली नाही टलं!
गणोजीराजे चां गले घ आहे त.’’ येसूबाई अिभमानाने बोल ा.
जंिज याचा सेतू अपूण रािहला होता. ातच औरं गजेबा ा आ मणाने अनंत
अडचणींचे आिण कामकाजां चे डोंगर उभे राहणार होते. शंभूराजां ना बराच वेळ झोप
येत न ती. येसूबाईंचे तोवर डोळे जडावले. बघता बघता ां ना गाढ झोप लागली.
एका शरीरात दोन जीव िवसावा घेत होते. शंभूराजे आप ा धमप ीकडे मो ा
कौतुकाने पाहत होते.
अचानक राजां ना आठवण आली. सायंकाळी महादरवाजातून आत येताना
खंडोजींनी ां ा हाती एक गु खिलता िदला होता. तसे आळसावलेले राजे ताड् कन
उठले. ां नी सुरईत ा पा ाचे चार घोट घेतले. िचरागदानां ा काशात ा
खिल ा ा िहर ा गाठी सोड ा. सु वाती ा दोन ओळींव न डोळे िफरवताच
शंभूराजां नी आपला ास रोखून धरला. ां चे डोळे िमयाँ खाना ा ा प ाव न घाईने
िफ लागले,
‘‘—शंभूराजे, या आधीची आमची चार गु प े साहे ब ारींना पोचलेली िदसत
नाहीत. कदािचत आम ा गु जासुदां ना वाटे त अखबारथैलीसह कैदही केले गेले
असेल. असो. आप ा लडकी ा मोह तीसाठी बापाचा कलेजा कसा तुटतो, हे
मा ा पानं आपण दे खलंच आहे . मा ा दोन दु ला या शहजादींचा शादी ाह झाला
तो केवळ आप ामुळे! शंभूराजे, शुि या! आज आप ाला एक खूशखबर दे ताना
आ ां लां ही खूप खुषी वाटते. आपणही एका ा या ा या लडकीचे वालीद झाला
आहात—’’ ती ओळ वाचताना शंभूराजां ा सवागातून एक आनंदकळ चमकून गेली.
ते धाडकन खाली िबछायतीवर बसले. भूपाळगडाकडचे िदवस ां ना आठवले.
ते ा ा अवघडले ा दु गादे वी डो ां समोर उ ा रािह ा.
राजां चे डोळे आनंदा ूंनी भ न गेले. दु स याच णी लाड ा लेकी ा आठवाने
ां चा ऊर धपापू लागला. ते लगबगीने पुढचा मजकूर वाचू लागले— ‘‘वेलीला फूल
आले की साधा बागवानसु ा खुषीने पागल होतो. आपण तर मरा ां चे पातशहा
आहात. आज आपली ‘राजक ा’ औरं गजेबा ा बंदीशाळे त अहमदनगर ा
िक ात लहानाची मोठी होते आहे . तकलीफ क न घेऊ नका. औरं गजेबाने
आप ा रा ीची, राणूताईंची आिण आप ा लाडलीची चां गली बडदा ठे वली आहे .
खैर, िपंजडा तो िपंजडा! सो ाचा काय िन लकडीचा काय! लेिकन डरो मत! तुमचा हा
ज ोज ीचा शु गुजार सेवक िमयाँ खान अजून िजंदा आहे . िबमारीचे कारण दाखवून
अहमदनगर ा िक ावरच एक साधी नोकरी मी प रली आहे . इकडे हा
िमयाँ खान, पातशहाची न े , आप ा राजदु ला या शहजादीची सेवाचाकरी करतो आहे
—’’
शयनगृहात ा रा ी आप ा लेकी ा आठवणीने राजां ा मनाचा बां ध फुटला.
ां ना ं दका आवरला नाही. ा आवाजाने येसूबाई राणीसाहे ब जा ा झा ा. तो
खिलता वाचून ां चेही मन वले. ाही ुं दू लाग ा. तसे शंभूराजे भानावर आले.
येसूराणीं ा पोटा ा पाळ ातही एक बाळ प डले होते. ाला ास नको णून
तेच येसूबाईंची समजूत घालू लागले. ां ना कुरवाळू लागले. राणीसाहे बां ा
डवरले ा गालाव न बोटे िफरवता िफरवता, आप ा तीन वषा ा बाळी ा
आठवणीने ां चा जीव थोडा थोडा होत होता.
ात:काळी राजा ा झाली. रायगडावर िजलेबी ा पराती ा पराती वाट ा
गे ा. अनेकां ना ाचे आ य वाटले. रयतेची कुजबुज खंडो ब ाळां नी शंभूराजां ा
कानावर घातली. ‘‘महाराज, अजून महाराणी बाळं तपणासाठी माहे रीही गे ा नाहीत,
तोवर िजलेबी?’’
‘‘अं —’’
‘‘नाही णजे महाराजां ना पु र ावे, अशीच रयतेची इ ा आहे . आ ी सारे
पेढे चाहतो आिण आपण मा िजलेबी वाटता?’’
‘‘ ाचं असं आहे खंडोजी, बाळाची चा ल लागली णून आज िजलेबी, उ ा
पु ा ीनंतर पेढे आहे तच की!’’— कसेबसे बोलून शंभूराजां नी वेळ मा न नेली.

२.
शंभूराजे राजधानीम े पोचून पाच िदवस झाले होते. पण ां चे मुखदशन दु िमळ
बनलेले. ना ते दरबारात येत होते, ना जगदी रा ा दशनासाठी बाहे र पडले होते.
ां नी आप ा महालातील खाजगी सदरे वरच त:ला कोंडून घेतले होते. ते
आजारीही न ते. पण ‘यु र’ नावा ा रोगाने मा ां ना है राण केले होते.
राजां ा सोबत येसाजी कंक, ाळोजी घोरपडे , िनळोपंत पेशवे, ाद
िनराजी, खंडो ब ाळ, मानाजी मोरे असे जुनेजाणते आिण न ा दमाचे वीरही
डो ास डोके लावून बसले होते. गेले चार िदवस कसली तरी गु मसलत अखंड
चालली होती. दु गादास राठोड आिण शहजादा अकबर यां चा मु ाम का ा
डोहापलीकडील विकली िनवासातच होता. ते िदवसभरात कधी तरी मसलतीस येऊन
जात. ाम ेही दु गादासां नाच कामात जा रस िदसत होता.
 गे ा चार िदवसां म े राजे सकाळी आठनऊ ा सुमारास जे मसलतीम े
बसत, तेथेच ां चे आिण सहका यां चे दु पार ा आिण रा ी ा भोजनाचे थाळे येत.
भ ा पहाटे पिह ा कोंब ालाच राजे आपली जागा सोडत. कशीबशी तासा दीड
तासाची झोप उरकून घेत. पु ा ान आटोपून तासभर ां ची दे वपूजा चाले. ानंतर
िनरशा दु धाचा ाला ओठाला लागायचा. ाच गडबडीत जामािनमा ायचा. खाजगी
दालनातून सदरे कडे जाता जाता राया ा आिण इतर सेवक ां ा बाराबंदी ा गाठी
आिण गुं ा बां धत. ां ा ग ात कंठा आिण पाचूचे अलंकार चढवत.
आत खाजगी सदरे वर एवढे काय चालले आहे , याचा अंदाज बाहे र फारसा
कोणाला येत न ता. पण मसलतीत अजाजी यादव आिण का ोजी
भां डवलकरां सार ा त मंडळींना बनवले ा नकाशा ा गुंडा ा आिण अनेक
िक ां ा मेणाकृती ठे वले ा असत. ाचा अ ास करत, अहोरा मशालीसारखे
डोळे जाळत सारे जागत राहात. औरं गजेबा ा बला आ मणाने शंभूराजे खूप
सावध झाले होते. पातशहा ा पाच लाख फौजेचा आिण सुमारे तीन लाख घो ां चा
दया रोंरावत रा ावर धावून आ ाची ां ना जाणीव होती. पण ा चंड दयाला
तुंबा कसा घालायचा? तो वळिव ासाठी, आटिव ासाठी कोणते भगीरथ य
करायचे, याचीच ती मसलत सु होती.
काल रा ी अचानक हं बीरमामा मसलतीत अवतरले. तसा न ाजु ां सह
सा यां नाच आ याचा ध ा बसला! शंभूराजे आ याने बोलले, ‘‘मामाऽ आपण याल
असं वाटलं न तं. तुमचा डे रा तर ितकडे आघाडीवर —?’’
शां त भावाचे हं बीरराव मोिहते हसत णाले, ‘‘शंभूबाळऽ, आ ी थोर ा
राजां चेही सेनापती होतो. ां चे लाडके मे णेही. ां ाकडून चार धडे िगरवले
आहे तच की!’’
‘‘ णजे?’’
‘‘दु सरा एक गडी हं बीर बनून आप ा डे यात िबमारीचं सोंग वठवतोय! आम ा
श ूचीच न े , तर िम ां चीही हीच समजूत आहे की, आ ी ितथे आघाडीवरच मौजूद
आहोतऽ!’’
‘‘वाऽ!’’ शंभूराजां नी हं बीरमामां ना दाद िदली.
हं बीररावां ा उप थतीनं सा यां ना चेव चढला. वर िक ात जे ा मसलत
झडत होती, ते ा रायगडा ा पाय ाला बां धणीचा माळ माणसाजनावरां नी फुलून
गेला होता. न ा फौजा बां ध ा जात हो ा. रायगडवाडीवरचे अठरा कारखाने
रा ंिदवस यु साम ी तयार कर ात गढले होते.
पाच ा िदवशी दु पारी खाशां ा मह पूण बैठकीला सु वात झाली. ापूव च
कवी कलश राजधानीम े परतले होते. ां नी तोफगो ां चा, क ा दा चा, पुढ ा
िनयोजनाचा सारा िहसाब शंभूराजां पुढे सादर केला. बैठकीस आरं भ झाला, पण
अ ापी येसूबाई महाराणी ितकडे पोच ा न ा. राजां ना आप ा ‘सखी रा ी
जयती’ची ती ा होती. ितत ात महालाबाहे न भोयां ा पायातील जाडजूड घाटी
पायताणां चे आवाज ऐकू आले. महाराणींसोबत गेले ा आठदहा पाल ा माघारा
आ ा. आपले पाच मिह ां चे पोट सां भाळत, पण कोणाचाही आधार न घेता येसूबाई
खाली उतर ा. तशाच नेटाने मसलतीम े येऊन बस ा. िश ी ा द आिण
काटे कोर महाराणींना थोडासा उशीर ावा याचे राजां नाही आ य वाटले होते. ां ा
आ यिमि त नजरे ला नजर दे त येसूबाई बोल ा,
‘‘जंिज या ा मोिहमेत कामी आले ा चारशेजणां ची यादी आली होती. ां पैकी
तीस ‘बालपरवेशी’ िनघतात, ां ची व था पा नच आ ी इकडे आलो.’’
बैठकीत हजर असले ा दु गादास राठोडां नी शंभूराजां कडे नजर वळवली. ते ा
ां ना राजे बोलले, ‘‘िहं दवी रा ासाठी जे लढाईत कामी येतात, अशा सैिनकां ा
लेकराबाळां ची आबाळ होऊ नये णून आबासाहे बां नी बालपरवेशीची प त काढली.
ती आ ी आजही चालू ठे वली आहे —’’
‘‘बालपरवेशी मतलब?’’
‘‘यु ात ां चे वडील कामी येतात अशा यु , होतक लेकरां ना राजानंच
आपली लेकरं समजून खचानं वाढवायचं! अशी मुलं कमवती होऊन पु ा सै ात
अगर मुलकी कारभारात दाखल होईपयत राजानंच ां चा सां भाळ करायचा. ाची
आई एकटी, िवनाआधाराची असेल तर ितचीही व था बालपरवेशी गृहाम े
करायची–’’
‘‘वाऽ वा! ब त खूब—’’
‘‘आम ा ह ीखा ाजवळ आमचं मोठं बालपरवेशीगृह आहे . एकदा पा न ा.
एक ा रायगडावर िहं दू, मुसलमान, ा ण असे सव जाती धमाचे स र बालपरवेशी
राहतात. ात जंिज याचे हे नवे तीस.’’
ती हिककत ऐकून दु गादास खूप भारावून गेले. णाले, ‘‘वा ऽ शंभूराजे! ा
दु गादासाने िद ी, आ ा, राजपुताना खूप मुलूख पायाखाली घातले, पण िशवाजी–
संभाजीसार ा जािहतद राजां चा असा मुलूख दु सरा कुठे आढळला नाही!’’
मसलत पुढे चालू रािहली. यु मंडळी ा ा अ ंत मह पूण मसलतीसाठी
सव अ धान, सेनापती, नवेजुने िब ीचे सरदार आिण राजां चे मु सहकारी
उप थत होते. अजून दादजी रघुनाथ दे शपां डे यां नी जंिजरा लढता ठे वला होता.
दयािकनारी संपूण कोकणात बंदराबंदरां म े पोतुगीज-मराठा संघषाची िठणगी पडली
होती. गा ाने आप ा सा या टोक या रका ा क न घरभर िवषारी साप सोडून
ावेत, तसाच िहं दवी रा ाचा लचका तोडायला मोगलां ा फौजा बाहे र पड ा
हो ा. अशावेळी रा ाचे दु सरे छ पती संभाजीराजे आप ा रा र णासाठी
कोणकोणते िनणय घेतात, याकडे सवाचे लागले होते.
संभाजीराजां नी अ ंत न श ां त आप ा ितपादनला सु वात केली —
‘‘बहादू र ग ां नो, जसे ीकृ ासाठी गोकुळ तसाच पवतराज स ा ी हा आ ा
मरा ां चा जीव की ाण! आम ा आबासाहे बां नी नेमकं हे च जाणलं होतं. ां नी
स ा ी नावाचंच पोलादव प रधान केलं होतं. स ा ी ा आ यानंच गिनमी
का ा ा जोरावर िहं दवी रा ाचं सो ामो ाचं पीक काढलं होतं.’’
‘‘पण शंभूराजे ऽ, आम ा काळात ा लढाया खूप लहान ा हो ा. अशी
कोणाची पाच लाखां ची फौज ातसु ा आम ा अंगावर धावून आली न ती.’’ वृ ,
अनुभवी ाळोजी घोरपडे बोलले.
‘‘—तेच सां गतो घोरपडे काका-.’’ शंभूराजे ठाम श ां त बोलले, ‘‘जोवर स ा ी
नावाचं हे पोलादी िचलखत आ ी आम ा अंगाभोवती गुंडाळलं आहे , तोवर पवा
कसली? उ ा पाचच काय, पण दहा लाखां ा फौजेचा दया जरी अंगावर धावून आला,
तरी स ा ी ा बळावरच आ ी ाचाही सहज चुरा क .’’
शंभूराजां ा ा आ िव ासाने सवा ा अंगात अिभमानाचे आिण वीर ीचे
भरते आले. पण आरं भीच ां नी सवाना एक इशारा िदला,
‘‘एक ल ात ठे वा. औरं गजेबाची अशी बला फौज सरळ उघ ा मैदानात
अंगावर घेणं हा आम ासाठी व ाघात ठरे ल! नेसरी ा रानात तापराव गुजरां नी
आिदलशाही फौजेवर आदळू न िजंदगी संपवली. ते अमर ठरले, परं तु आता ा
बेहोषीने न े , तर अ ंत िवचारपूवक, सावधपणे आिण सू ब आखणी क नच
आ ां ला पावलं टाकावी लागतील. अशा खुबीनं आ ी लढू की, ा पापी
औरं गजेबाची द न ा रानातच कबर खोदू . आ ां ला िशवाजीराजां नी महारा ा ा
भाळावर गोंदलेलं हे िहं दवी रा िटकवायचं आहे . अंती, आम ा साडे तीनशे
िक ां पैकी एकही िक ा अगर दयातलं एकही गलबल गमवायचं नाही!’’
अजाजीने मां डले ा नकाशाकडे राजां नी बोट दाखवले— ‘‘आ ी मराठे काही
फ स ा ी ा अर ात झाडाआड कधी लपून रािहलो न तो. उलट कुडाळ-
मालवणपासून ते वसई-तारापूरपयतचा, हबसाणचा आिण मुंबईचा अपवाद वगळता
सारा सागरिकनारा, ितथली बंदरं , खा ा आ ी आम ा क ात ठे व ा आहे त.
कुकडी नदी ा खो यापासून ते खाली को ापूर-बेळगावपयतचे बारान बारा चोवीस
मावळ आिण अडतीस नेरे — इथ ा ेक नदी ा ेक गवंडावर, ेक
डोंगरातील ेक खंडीवर आिण ेक टोकावर जागोजाग आम ा पहारे चौ ा
अहोरा ग घालतात. आम ा स ा ी ा अंगावरचा ेक िक ा णजे तर
पोलादरसाची कुंडं आहे त. आबासाहे ब सां गत तसा आमचा एक एक िक ा
िजंकायला औरं ाला पाच-पाच वष लागली, तर साडे तीनशे िक ां चा वळसा
ायला ाला िकती ज ावे लागतील?’’
‘‘राजे, आपलं ाणत तरी काय?’’ िनळोपंत पेश ां नी िवचारले.
‘‘जमेल ितथे आ मणाची उडी, न जमेल ितथे ता ुरती बचावा क माघार!
आमचा वैरी शार आिण जाणता आहे . तो अचानक एका वेळी स ा ीवर धावा
घे ाची िहं मत दाखवणार नाही. तरीही आलाच धावून तो, तर इथ ा द याखो यां त
आ ी मोगलां चं चां गलंच कां डात काढू !’’
‘‘पण शंभूराजे, श ू स ा ी ा कुशीत धावेपयत ाची वाट बघायची?’’
हं बीररावां नी िवचारले.
‘‘छे ! िबलकूल नाही! वै याला आिण सपाला िजता ठे वणं, ा दो ी गो ी
यु शा ा ा ीनं घातकच! एका बाजूला मोगलां ची पाच लाखां ची फौज आिण
दु सरीकडे आमचे साठस र हजारां चं सै हे माण आहे . पण णून आ ी
िबलकूल थां बायचं नाही. आम ा ल रा ा छो ा छो ा तुक ा कराय ा,
मोगलां ा सै ावर, मुलखावर धावून जायचं. ां ची जाळपोळ आिण लुटालूट क न
ां ना बेजार करायचं, हे आपले धोरण. हं बीरमामा आपण पिह ासारखाच आगीचा
खेळ चालू ठे वून मोगलां चं जा ीत जा नुकसान करा.’’
मसलतीम े ेक बारीकसारीक मु ावर सखोल चचा झाली. आपले कोण
आिण दु स याचे कोण याचा लेखाजोखा मां डला गेला. ते ा सेनापती हं बीरराव मोिहते
बोलले, ‘‘परं परे नं बघायला गेलं तर है ाबादचा कुतुबशहा, िवजापूरकर आिदलशहा,
जंिजरे कर िस ी, िद ीकर मोगल आिण पोतुगीज हे आमचे पाच मु श ू आहे त.’’
‘‘पण मामासाहे ब, एकाच वेळी सव श ू अंगावर घेणं यु शा ा ा ीने
मूखपणाचं ठरतं. सुदैवाने आिदलशहा आिण कुतुबशहा ा आम ा दो ी श ूंचं
आबासाहे बां ा अखेर ा काळात मै ीत पां तर झालं होतं. ासाठी ां नी राजकीय
दबाव आिण मु े िगरीची ह ारं वापरली. तोच दो ाना आपण पुढे चालू ठे वू. िशवाय
भिव ात जे ा ा औरं गजेबाशी आमची अखेरची हातघाईची लढाई जुंपली जाईल,
ते ा दि णेतले सव राजे एक होतील. ते तसे ावेत यासाठी आमचे अहोरा य
सु च आहे त.’’
िस ीचा िवषय िनघताच कवी कलश हळहळत बोलले, ‘‘राजन, तो िस ी नावाचा
नटखट उं दीर तेवढा लागलाच िचरडला गेला असता, तर खूप बरं होतं—’’
‘‘पण ा उं दराला जंिज या ा पाषाणाचं बीळ आिण दयाचं अभय िमळालं आहे
ना? तरीही आ ी तो सं ाम बंद केलेला नाही. आजही आमचे दादजी दे शपां डे
राजपुरीत रा न लढतच आहे त,’’ ा िवषयाने नकळत शंभूराजे अ थ झाले. पण
दु स याच णी आपले मन काबूत आणत बोलले, ‘‘आम ा तडा ाने जंिज याचे
बु ज ढासळले आहे त. िस ी पराभूत झाला नसला तरी आतून ाने खूप दहशत
खा ी आहे . आता यापुढे िस ी बंधू औरं ाला उघडपणे पळत जाऊन िमळ ाचा
य ही करणार नाहीत. कारण पिह ा फट ालाच आ ी ां ा गुड ां ा वा ा
चां ग ा खळ ख ा के ा आहे त!’’
म ेच येसूबाईंनी खंडो ब ाळां ना पुढे बोलावले. ा न सुरात बोल ा,
‘‘एकदा यु भूमीवर घोडी थयथय नाचू लागली की, रसदे ची मागणी वाढते.
राजधानीकडे मागणीप ं येतात. रसदे िवना आपले सैिनक मरणं यासारखं पाप नाही!
आ ां ला नाशकापासून ते दि णेत िजंजी-रामे रापयत ा फौजेला रसद पुरवावी
लागते. ते ा ामींनी पिहले इकडे ल ावे.’’
शंभूराजां नी लागलाच रसदे चा आढावा घेतला. िवशेषत: कजतकडे कोथळागड,
शहापूरजवळचा मा लीचा बला िक ा, नाशकाकडे अिहवंतगड आिण सा े र
आिण मु े रचे िक े, अ ागारातील सागरगड, तसेच िसंधुदुग, राजापूर, जैतापूर येथे
िकती रसद आिण दा गोळा आहे याचा धां डोळा घेतला गेला. िजथे कमी पडत होता,
ितकडे तातडीने रसद रवाना करायचे कूम झाले.
येसूबाई णा ा, ‘‘यंदा पु ाकडे मोठा दु ाळ पडला आहे . सरकारातून
आ ी आधीच धा ा ा गोणी आिण कोकणातून िपंजरा ा गा ा ितकडे रवाना
के ा आहे त. याआधीचा अ ागारातला दु ाळही खूप जीवघेणा होता.’’
शंभूराजे खूप तणावाखाली िदसले. ते सां गू लागले, ‘‘अलीकडे वाढते ओले आिण
सुके दु ाळ हा रा ापुढचा िचंतेचा िवषय बनला आहे . कधी कधी िनसगा ा
अवकृपेपुढं माणसाची मा ा चालत नाही. पण श ूची इतकी दां डगी फौज इथं राहणं,
सात ानं ल री चकमकी घडणं यामुळं दु ाळाचं संकट अिधक वाढणार आहे .
खंडोबा—’’
‘‘जी, राजे!’’
‘‘याबाबत द राहाय ा सूचना मुलकी आिण ल री अंमलदारां ना लाग ाच
ा.’’
शंभूराजां नी दयासारं ग आिण दौलतखानां ना मु ाम जंिज या ा आघाडीव न
माघारा बोलावून घेतले होते. शंभूराजे बोलले, ‘‘आम ा सागरी िकना यावर
पोतुगीजां ची स ा जवळजवळ शंभर वष थरावली आहे . ती उखडून काढणं वाटतं
इतकं सोपं नाही. चौल, ठाणे, वसई, तारापूर इकडे आमची आिण िफरं ां ची झटापट
सु च आहे . िनळोपंत, अलीकडे तुमचा मु ाम कुठ ा ना कुठ ा बंदरात िकंवा
खाडी ा िकनारी असतो — बोला ऽ’’
‘‘महाराज, आम ा पथकां नी माहीम आिण तारापूर ही पोतुगीजां ची ठाणी
पिह ा झट ात कबजाम े घेतली होती. पैकी माहीम पु ा िफरं ां नी घेतलं. पण
तारापूर पु ा एकदा आ ी िहसकावून माघारा घेतलं. चौल, रे वदं डा भागात आमचा
आगीचा खेळ सु च आहे —’’
‘‘वा ऽ िनळोपंत, आजकाल पेशवा णून तुम ा बो तून शाई गळ ाऐवजी
तुम ा तलवारी ा धारे तून िफरं ां चं र गळतं! ‘िनळोबा आला ऽ ऽ’ अशा हाका
घालत िफरं ां ची तरां डी पा ा ा पोटात पळू न जातात. तुमचा हा परा म बघायला
आज मोरोपंत पेशवे िजवंत हवे होते!’’
शंभूराजां नी गो ाकडे अंजदीव बेटावर तट बां ध ासाठी पथके रवाना केली
होती. ितकडे दगड आिण चुनाही गेला होता. ा गो ीची आठवण क न दे त राजां नी
िवचारले, ‘‘किवराज, आपण िडचोलीकडून परतलात. सां गा अंजदीव िक ाचं काम
कोठवर आलं?’’
‘‘बां धकामास सु वात होताच पोतुगीजां ची जहाजं ितथं पोचली. ां नी चालू
कामाला अटकाव केला—’’
‘‘पण आजवर ती जागा मोकळीच होती. किवराज, तु ा लोकां ना कसं कळत
नाही. उ ा गोवेकर िफरं ां ा छाताडावर पातं ठे वायला ती जागा खूप चां गली आहे
—’’
‘‘नेमकी हीच गो ा कौंट दी आ ोरने ओळखली आहे . णून तर ानं
ता ाळ काम थां बवलं!’’
शंभूराजे िवचारम िदसले. एक सु ारा सोडत ते बोलले,
“िस ीसारखाच ा िफरं ालाही लुळापां गळा बनवला पािहजे. गो ासकट ा
ाइसरॉयला पा ात बुडवलं पािहजे. नाही तर तो लबाड को ा उ ा िनदान संगी
औरं ा ा खां ाला खां दा लावून उभा राहील!’’
बैठकीत अनेक नवे िनणय घेतले गेले. घो ां ा उ म पैदाशीसाठी सरकारातून
सरदारअंमलदारां ना, दे शमुख-दे शपां ां ना उचल िदली गेली.
‘‘इं जां कडून आिण अरबां कडून अिधक बा द खरे दी करावी. यु दीघ काळ
चालेल तर ाचा उपयोग होईल.’’ खंडो ब ाळ आिण िनळोपंतां नी सुचवले.
‘‘उ म! हवे तर दामदु ट ा, पण िमळे ल िततकी दा खरे दी करा.’’
शंभूराजे बोलले.
महाआ मणाला कसे तोंड ायचे, यावर सवासोबत शंभूराजां नी बराच वेळ खल
केला. येसाजी आिण हं बीररावां ा सूचना ां नी गां भीयाने िवचारात घेत ा. शंभूराजे
बरे च समाधानी िदसले. ते णाले,
‘‘अलीकडे रा ातले भाऊबंदकीचं, दगाफट ाचं गढू ळ पाणी बरं च
िनवळ ा– सारखं िदसतं. तशी बायाबाप ां ची खोटीनाटी करणं रचून,
बाजारग ां चं आिण अफवां चं पीक काढायला काडीची अ ल लागत नाही. मा ,
औरं ासार ा महाबला श ूला आिण ा ा अवाढ सेनासागराला अंगावर
ायला पहाडी छाती हवी! शेरिहं मत हवी! आई भवानी ा कृपा सादानं आिण
आबासाहे बां सार ा पु वंत िप ा ा आशीवादानं ा अि िद ातून न ीच आ ी
तावूनसुलाखून िनघू.’’
बोलता बोलता शंभूराजे थबकले. मैफल रं गली की जसा प ीचा गवई आप ा
गानकलेत त ीन होऊन जातो, तशीच अव था यु ाचे आडाखे बां धताना शंभूराजां ची
झाली. ते णाले, ‘‘कोणताही िक ा अिजं राहतो तो फ ितथ ा
दा गो ा ा सा ावर िकंवा िशबंदी ा सं ेवर न े . बा दखा ातली आग एक
वेळ िवझली तरी चालेल, पण कडवा ितकार करणा या मदा ा छातीतली धग
जराशीही कमी होता कामा नये— काय हं बीरमामा?—’’
‘‘— िबलकूल, शंभूराजे!’’
‘‘आप ा पाठीशी स ा ीचे उभे कातीव कडे आहे त. गंगा-यमुनेकाठची
भुसभुशीत माती न े . पण यार हो, एक गो नीट ल ात ठे वा. पाषाण आपलं काम
करे ल. रणवीरां नी िबनाकुसूर आपली जोखीम पार पाडावी.’’
अचानक शंभूराजां ना आप ा िजजाऊ आजीसाहे बां ची आठवण झाली. तसे ते
आनंदाने हसले. पौिणमेची स ता ां ा मुखावर फाकली. ते ाच उसळू न आले ा
उधाणासारखी एक जुनी हिकगत आठवली. शंभूराजे भारावून बोलले,
‘‘कोण ाही गडावर िनशाण कसं रोवावं आिण राखावं या ा शूरकथा आ ी
आम ा िजजाऊ आजीसाहे बां ा मां डीवर डोकं टे कून ऐक ा आहे त. िक ात
अिजं िक ा दे विगरीचा! पण ा ावर आम ा पणजोबां नी– लखुजी कसं
िनशाण रोवलं होतं, याची कहाणी आ ां ला आजीसाहे बां नी सां िगतली आहे . ती ऐकवू
तु ां ला?—’’
‘‘–हां , हां , राजे! सां गा ऽऽ’’ बैठकीतून चौफेर सूर दु मदु मला .
‘‘उं च दे विगरी ा पाय ाशी भुईकोट आहे . ातून वर बालेिक ाकडं जाताना
अनेक अंधा या वाटा, चोरवाटा आहे त. मधे आगीचे आिण पा ाचे खंदक ठे वलेले.
एखा ाने ा महाकाय िक ावर आ मण करायचं ठरवलं तर पिहली पाय ाची
तटबंदी ओलां डायला हवी. ते खंदक पार कर ात एखादा यश ी झालाच, तर पु ा
वर सरकायचं खूप मु ील; कारण म ेच अनेक आं धळे फाटे आिण अ िववरं
आहे त. ाला अंतगत वाटां ा नकाशाची पूण क ना नाही, तो सेनािधकारी सरळ
आप ा फौजेसकट अंधारगुहेत तरी पडणार, नाही तर िक ा ा खाली पलीकडं
कोसळू न ाचा कपाळमो होणार! ा कडे लोटा ा घातकी जागा िक ा
बां धतानाच तयार केले ा आहे त. एवढी संकटं हमला करणारा ा नजरे ा ट ातही
येणार नाहीत.’’
‘‘ती कशी?’’ हं बीरमामां नी म ेच िवचारले.
‘‘कारण ां ची रचना पायाखालीच केलेली होती!’’ राजे हसून सां गू लागले– ‘‘पुढे
जाताना आप ा पायदळीची काळी जमीन ही जमीन नाही, तर तो सोळा– सतरा हात
लां बीचा पोलादी तवा आहे , हे कोणा ा ल ातही येत नसे. बाहे र ा तटबंदीवर
आ मण सु झालं की वर गुपचूप हा मोठा तवा तापवला जाई. ा चुला ातील
िनखारे पेट ासाठी, खाली खेळती हवा राहावी णून िभंतींना खंडारं ही होती. आमचे
पणजोबा िक ा िजंकत ा ताप ा त ापयत जाऊन पोचले. ते ा िक ातले
यवन ां ा पुढ ा होणा या फिजतीची क ना क न हसू लागले होते.’’
‘‘हसणारच. ा भयसंकटाची ां ना काय क ना?’’ येसूबाई महाराणी बोल ा.
‘‘नाही महाराणीसाहे ब. मोठे अ डबाज होते आमचे पणजोबा. िक ा सर
करायचाच ा इषनं ते आत घुसले होते. जातानाच ां नी पा ानं भरले ा मोठमो ा
कातडी पखाली आिण डोल नेले होते. त ावर बदबदा पाणी ओतलं गेलं. तसा आगीनं
त झालेला तवा चरचरत िवझला आिण ा गिव अिजं िक ानं आपली मुंडी
आम ा पणजोबां ा पायावर टाकली!’’
ती हिककत ऐकून सवजण सद झाले.
दीघकाळ चालले ा मसलतीची पु ा एकदा उजळणी झाली. शंभूराजे शेवटी
णाले, ‘‘जमेल ा सव आघा ां वर आ मण, न जमेल ितथं यु ी ा वाटे नं
ता ुरती माघार हे आमचं सू राहील! लाखों ा जमावानं औरं गजेब चालून येईल,
ते ा ाला यु ीनं बगल दे ऊ. गनीम थां बला, तर चकवा दे ऊ. स ा ीची ढाल
पाठीपोटाशी बां धून ा पापी औरं ाशी आ ीही धमयु खेळू!’’
‘‘वा ऽ! वा ऽऽ!’’ बैठकीत ा सवानी राजां ा िनधाराला दाद िदली.
‘‘खंडो ब ाळ, किवराज, िनळोपंत-’’ राजे एकेक क न आप ा सव
साथीदारां ना चेतवत, ां ना िज ीचा काढा पाजत बोलले–
‘‘ णूनच सां गतो यार होऽ, आम ा खां ां वर आम ा िशव भूं ा,
िजजाऊआजीं ा चैत ा ा आिण पु ाई ा पखाली आहे त! ही दे वदु लभ िशदोरी
अशीतशी संपणारी नाही. चला, िनधारानं ा पातशहावर आिण ा ा पाच लाखां ा
भुतावळीवर तुटून पडूया. जसा म ालेला ह ी िक ा ा मु दरवाजावर
मुसंडी मारतो, ते ा दरवाजावरचे खुंटीसारखे बलदं ड खळे ाची म ी िजरवतात,
तसाच उ ा रायगड िजंकता येत नाही णून औरं गजेब नावाचा बु ा हती आम ा
दरवाजावर िनराशेनं धडका मारे ल, आपलं म क भंग क न आम ा दारात
र ा ा गुळ ा ओकेल, ते ाच ख या अथ आ ी िवजया ा रां गो ा रे खायला
आिण नगारे नौबती वाजवायला सु वात क !’’

३.
शंभूराजां नी हं बीरमामां ना मसलतीमधूनच आत खाजगीकडे सोबत आणले.
मध ा चौकात ा झोपा ावर मामा एै सपैस बसले. संभाजीराजे आिण महाराणी
दोघेही मामासाहे बां कडे एकटक पाहत होते. ां ा नजरे ने हं बीरमामा गोंधळात
पडले. पण ां नी ओठ उघ ापूव च शंभूराजे बोलले,
‘‘मामासाहे ब, कधी कधी हा रायगड, हे रा खायला उठतं.’’
‘‘शंभूराजे, यु ाची िचंता आप ाइतकीच आ ां लाही आहे .’’
‘‘पण कलेजालाच िछ ं पडली, तर ां ना आवर कोण घालणार?’’ शंभूराजे क ी
सुरात बोलले, ‘‘मामा, ां ाव न आ ी जीव ओवाळू न टाकावा असे तीन जीव
पातशहा ा बंदीवासात कैदी णून गेली तीन वष खतपत पडले आहे त. ां ािवना
हे वैभव, हे राजपद सा याचा उबग येतो आ ां ला!’’
हं बीरमामां नी राजां कडे बाव या नजरे नं पाहत िवचारले,
‘‘एक राणू आिण दु सरी दु गा – दोघीच न े ?’’
‘‘मामा, आ ां ला एक क ार ही झालं आहे . खबर उिशरा समजली इतकंच.
पण खबर ितथ ा मा ाच मनु ानं िदली आहे . ती प ी आहे . आमची लेक आता
चां गली तीन वषाची झाली असेल—’’ कातर सुरात शंभूराजे बोलले.
हं बीरमामां ना ध ावर ध े बसत होते. राजक े ा ा ीची गु खबर,
राजां चे पातशहा ा अंत:पुरापयत पोचलेले लां ब हात, सारे च िव यकारक होते. पण
ां ना अिधक िवचार करायला वेळ न दे ता शंभूराजे कडाडले, ‘‘का, मामासाहे ब का?
गेली तीन वष आ ी सां गतो आहोत. आ ी त: ा अहमदनगर ा िक ावर
उघड हमला करतो. आम ा ि यजनां ना वै या ा अंधा या बंदीखा ा– म े गंजत
ठे वून इकडे राजा णून जगायचा आ ां ला काय अिधकार?’’
‘‘शंभूबाळऽ, रा ाचा सेनापती या ना ानं तुम ापे ाही आ ां ला ा
गो ींची खूप लाज वाटते. आ ी शरिमंदे आहोत. पण तरीही आ ी थ नाही
बसलो. चां गली दोन वेळा आमची दहा दहा हजाराची पथकं ा िक ावर धावून गेली
होती. अनेकदा आम ा फौजा भुईच ासार ा अहमदनगरभोवती िघर ा घालत
बस ा. परं तु िनजामशाहीतला तो िक ा खूप बळकट आहे . ितथला िक ेदार
र ाखान तगडा आहे . मुलूख मोगलां चा, स ा ीपासून दू र, वै याचा जागता पहारा–
पण तरीही आ ी हटलेलो नाही.’’
‘‘मामासाहे ब, करा हो काहीतरी!’’ येसूबाई आजवाने बोल ा.
‘‘आिण तु ां ला जमत नसेल तर आ ां ला जाऊ ा की! आ ी ट र घेऊन
िक ाचा दरवाजा फोडू —’’
‘‘राजे, आप ा ाच बेहोष वृ ीची आ ां ला भीती वाटते.’’ हं बीरमामा सां गू
लागले, ‘‘शंभूबाळ, आपण शां तिच ाने सा या गो ी नीट समजून ा. थोर ा राजां चा
ज िशवनेरीवर झाला, पण ा िक ासकट जु र इलाखा कायम मोगलां ाच
ता ात रािहला आहे . जालनापुरा न येता येता िशवाजीराजां ना संगमनेरजवळ
रणम खानानं कसं कोंडून धरलं होतं? ां ाच तोंडून ऐकली होतीत ना ती कहाणी?
णूनच सां गतो धीर धरा. आपण लाखां चे पोिशंदे आहात. आम ा िहं दवी रा ाची
िनशाणकाठी आहात! असं होश िवस न अडचणीत यायचा तु ां ला अिधकारच
नाही!–’’
हं बीरमामां नी राजां कडे च रा ीचे भोजन घेतले. ते ा अनेक राजकीय गो ींची
स ामसलत झाली. दोन िदवस हं बीरमामा रायगडावरच होते. ां नी
बा दखा ाकडची आिण अंबरखा ाकडची कामे आटोपली. तोवर राजधानीत
खुषीची आणखी एक खबर येऊन पोचली. रिहमतपूर हे आता मोगली क ात
असलेले आिदलशाहीचे ठाणे मरा ां नी लुटले होते. आत जाळपोळ क न वै याचे
खूप नुकसान केले होते. एकाच वेळी अनेक िठकाणी मोगली महापुराशी मरा ां चा
सामना सु होता. आता हं बीरमामां ना इथे जा िदवस राहणे श न ते.
दु स या िदवशी िनरोप घे ासाठी हं बीरमामा राजप रवाराकडे पोचले. दु पारची
उ े कलली होती. अकरा-बारा पाल ा, मेणे आिण भोई बाहे र उभे होते. महाराणी
कुठे तरी िनघाय ा तयारीत आहे त हे हं बीरमामां नी पािहले. तसे ां नी लगेच िवचारले,
‘‘सूनबाई, मेणे तर रायगडावरचे िदसतात. ंगारपुरचे न े त.’’
‘‘हो-,’’ येसूबाई चपाप ा.
‘‘पण एव ा उिशरा िनघून आपण ंगारपुरला पोचणार तरी कशा?’’ मामां नी
काळजीने िवचारले.
खरी गो लपवणे महाराणींना कठीण झाले. बाजूला सकवरा राणीसाहे ब, धाराऊ
आईही गोंधळू न उ ा हो ा. महाराणी बोल ा, ‘‘मामासाहे ब, आ ी
बाळं तपणासाठी ंगारपुरला न े , इथेच खाली गां गोलीला चाललो आहोत. ितथेच
बाळराजा ज पावावा अशी आम ा मातुल आजींची आिण मामां ची इ ा आहे .’’
येसूबाईं ा गडद काजळभर ा डो ां तले अ ू काही लपले नाहीत. सव े ां ना
आिण राजां ना नम ार क न ा घाईने जाऊन मे ात बस ा. हातात ा वेता ा
का ां चा आधार घेत भोई चालू लागले.
दू र जाणा या मे ाकडे शंभूराजे डोळे भ न पाहत होते. छोटी भवानी
िझरिझरता पडदा बाजूला क न आप ा िप ाला हात करत होती. गणोजी िश ानी
आप ा बिहणीला बाळं तपणाला आण ासाठी पालखी, मेणे, काही धाडले न तेच.
उलट एक खिलता पाठवला होता. ातले श णजे कोचकुनीचे गोटे होते. ते श
शंभूराजां ा कानात अजून तत होते–
‘‘— येसू, बाळं तपणासाठी येणार असशील तर इकडून भोई धाडत नाही. तु ी
भोस ां नी आ ा िश ाकडे ठे वलेच आहे काय णा! आमची वतने लुटली.
आ ां ला िभकारी बनवलेत. पण असो, अनमान न करता तू बाळं तपणासाठी तु ा
खाशा मे ातून अव इकडे ये, पण येताना तु ा लबाड सास याने वचन िद ा–
माणे आमचे वतनाचे मु ां िकत कागद घेऊन यायला अिजबात िवस नकोस.’’
महाराणींचा मेणा गड उतरत होता. ां ािवना शंभूराजां ना रते रते वाटत होते.
ाच वेळी िनरोप घेणा या छो ा भवानीचे िच डो ां पुढे उभे राहत होते; आिण
ित ाच जागी भवानी न वषाने लहान असलेले आपले लेक ां ना भुरळ घालत
होते. वै याचे पेटलेले पिलते, ते पहारे आिण मरा ां चा छ पती असले ा आप ा
िप ा ा भेटीसाठी आतुरलेले ते अहमदनगर ा गजाआडचे सानुले डोळे ! राजां चे
मन आतून अ रश: हं बरत होते!
‘‘राजे, िनघावं का?’’ हं बीरमामां नी मो ाने िवचारले.
‘‘अं—? हो!’’ भानावर येत शंभूराजां नी मामां चे हात धरले. ते अिजजीनं णाले,
‘‘हं बीरमामा, काहीतरी करा, आम ा पोट ा इव ाशा गो ासाठी. कृपा क न ही
कोणा राजाची कठोर आ ा समजू नका. पण ही आप ा न दे ख ा बाळाचा मुका
घे ासाठी आसुसले ा एका िप ाची ाथना मा ज र आहे !...’’

४.
“मरा ां चं गंड थळ णजे ां चे सैतानी िक े. एका पाठोपाठ एक क न
दोन िदवसां तून एखादा िक ा िजंका. ा वेगाने अव ा सहा मिह ां त द न फ े
क .’’
‘‘जैसा आपका कूम, हजरत!’’ शहाबु ीन िफरोजजंगाने आप ा पातशहापुढे
न तेने मान झुकवली. तुराणी जातीचा, भेसूर, पण पाणीदार डो ां चा तो लढव ा
सरदार होता.
‘‘कोण ा िक ापासून सु वात करतोस, िफरोजजंग?’’
‘‘रामशेजपासून.’’
‘‘रामशेज?’’
‘‘हो, नािशकपासून सहा-सात मैलां वर आहे . सोबत प ीस-चाळीस हजारां ची
फौज घेऊन चाललो आहे .’’
‘‘िकती वखत लागेल?’’
‘‘सकाळ ा नमाजानंतर बा द डागायला सु वात करतो. िक ा फ े क न
दु पार ा नमाजाची चादर वर िक ावरच आं थरतो.’’
‘‘वा ऽ! ब त खूब!’’ पातशहा अितशय समाधानी िदसला.
‘‘आ ां लाही ा संभाला नामशेष क न गोवळकों ाची आिण िवजापूरची
रा ं तबाह करायची आहे त. अव ा सातआठ मिह ां त सारी द न काबीज
करायची आहे . एक बरस ा आत हजरत बाबा िच ी ा उरसासाठी उ रे त
अजमेरला पोचायचंय-’’ औरं गजेबाने सां गून टाकले.
“जहाँ प ाँ , आपण फौजेचा हा जो दया सोबत आणला आहे , ानं
द नमध ा सा या दौलतींना कपकपी सुटली आहे . ा संभाचं बे ाचं तकदीरच
खोटं ! गे ा वष ा जह मीचा बाप मेला. चालू वष रा डु बणार िसफ क नेनेच
तो बेचारा है राण आहे .’’ वजीर असदखान बोलला.
िफरोजजंग ा िदवशी वेगाने औरं गाबादे तून बाहे र पडला. ते ा पातशहा खुषीत
होता. रामशेज ा पाठोपाठ रोज चारदोन िदवसाला मरा ां चा एखादा तरी िक ा
जमीनदो केला जाईल, याची ाला खा ी वाटत होती.
पण िदवस जसजसे पालटू लागले, तसे दि णेत ा गरम हवेचे चटके ाला
जाणवू लागले. औरं गजेबाची तलखली वाढू लागली. िमशीला तूप लावून बढाया मारत
रामशेजकडे िनघून गेले ा िफरोजगंसोबत कासीमखान, शुभकण बुंदेला, पीरगुलाम,
महमद खलील, राव द त बुंदेला यां सारखे एका न एक नामचंद सरदार होते. चंड
तोफखाना आिण ब ळ दा गोळा घेऊन पिह ाच धडकेत ाने रामशेजला वेढा
घात ा ा वाता औरं गाबादे त येऊन धडक ा हो ा.
असदखान आप ा ध ाला हळू च सां गत होता, ‘‘बस्, िक ाऐ-आलम, खुशीची
खबर इकडे पोचायला थोडासा दे र झालेला िदसतो. नाही तर आतापयत िक ानं दम
सु ा सोडला असेल!’’
‘‘वजीरे आझम! कोणावरही भरोसा ठे वायची बेवकुफी आ ी कधी करत
नसतो.’’ पातशहाने असदखानाकडे नाराजगीने पािहले. तसा ा अनुभवी, वृ
सेनानीला घाम फुटला. उं च, दे खणा, कुरबाज झु कारखान पातशहा ा समोर
येऊन कुिनसात घालत उभा रािहला. आप ा मावसभावाकडे पाहत पातशहाने
िवचारले, ‘‘झु कार, िवजापूर ा सजाखानाकडून काही खिलता?’’
‘‘अ ािप नाही, जहाँ प ाँ !’’
पातशहाची मु ा कठोर झाली. ाची िपंगट बुबुळे िवल ण गतीने लवलवली. तो
गुरगुरला, ‘‘झु कार —’’
‘‘हजरत?’’
‘‘लोग िकतने पागल रहते है .’’ थो ा उदासवा ा, थो ा कुचे े ा रात
पातशहा बोलला, “आ ी मरग ां चा िजतका मुलूख िजंकू, िततका ा
िवजापूरकरां ा झ ात टाकू, असं वचन आ ी िदलं होतं ा बेवकूफ सजाखानाला.
ा काफरब ाचे नामोिनशाण िमटवाय ा कामी ानं आ ां ला मदत करावी, ब ्
एवढीच अपे ा होती आमची! तरीसु ा तो घमडखोर िवजापूरकर बधला नाही!’’
झु कारखान उ े गाने बोलला, ‘‘जहाँ प ाँ , तो आिदलशहा िसकंदर फ
चौदा-पंधरा वषाचा एक बछडा आहे . ाची बु ी ती काय? पण सजाखानासार ा
मुर ी सरदारानं अशी बेपवाई का दाखवावी; याचंच मला दु :ख वाटतं.’’
‘‘साधी पोचही नाही िदली ानं खिल ां ची?’’
‘‘नही, हजरत!’’ घाब न खान बोलला.
पातशहा ख िदसला. ाने आप ा सफेद, मुलायम दाढीव न डावा हात
िफरवला. उज ा हातातील जपमाळ डो ां जवळ नेऊन कुराणात ा एका आयतेचे
ान केले. कडवट चया करत पातशहा बोलला, ‘‘हे िवजापूरचे आिण गोवळकों ाचे
िशयापंथी मुसलमान सुधारायचे नाहीत. सजाखानासकट सव िवजापूरकरां ना ा
संभाशी दो ी हवी आहे . गोवळकों ाचा मु िदवाण माद ा तर अ ंत शार,
चालाख आिण िततकाच बदमाश ब न आहे . आ ी सोमनाथापासून िहं दूंची दे वळं
उद् करीत आलो आहोत. बु हाणपूर ा मुलखात आमचं आगमन हो ाआधी
ितथली सारी दे वळं पाडा, असा कूम आ ी िदला. तो राबवला गेला. आिण
है ाबाद ा मुसलमानी मुलखात काय घडते आहे , वझीरे आझम, आपको है कुछ
पता?’’
‘‘हजरत?’’
‘‘तो कुतुबशहाचा काफर िदवाण माद ा मुसलमानी रा ात िहं दूंची मोठी मोठी
मंिदरं बां धतो आहे .’’
‘‘तोबा! तोबा! जूर–” झु कारखानाने त: ा गालावर हल ा चाप ा
मा न घेत खूप खेद दशवला.
पातशहाने झु कार आिण वजीर असदखान ा िपतापु ां कडे नजर टाकली.
आपली िपंगट बुबुळे बारीक करीत, म ेच एक सु ारा टाकत औरं गजेब बोलला,
‘‘खैर, राजपुताना ा वाळवंटातून बाहे र पडताना आमचं म द वैसे मामुलीच
होते. आम ा टाचेखाली आ ां ला स ा ी ा पवतातील एक चु ा– न े – उं दराचं
िपटु कलं िचरडून मारायचं होतं. पण इथली आबोहवा कुछ अलग लग रही है . ूं
वजीर, तु ां ला काही अंदाज?’’
‘‘पडे ल जहाँ प ाँ , रामशेज दोन िदवसां तच पडे ल– न े पडला असेल.’’
‘‘मी एखाद-दु स या िक ाची गो करत नाही वजीरे आझम–’’ पातशहा म ेच
थां बला. दम खाऊन अडखळ ासारखा बोलला, ‘‘आम ा िजंदगीम े शक हाच
आमचा ास बनला आहे जणू! आ ां ला आजकाल हा जह मी संभा, तो धम ोही
आिदलशहा आिण रातिदन रं डीबाजारात पडून राहणारा है ाबादी कुतुबशहा ा ितघा
नादां नां म े समझौता आिण एकोपा झा ाची शंका येते.’’
पातशहा ा तोंडून बाहे र पडलेली ती गो च भयंकर होती! ामुळे ा
बापलेकां ना ावर धड िति या दे णे जमले नाही. पातशहानेही िवषय मु ाम
बदलला. काळजात ा आणखी एका टोचणीने ाचे मन उदास झाले. ाने
असदखानाला िवचारले,
‘‘आम ा बेवकूफ शहजा ाकडून– अकबरसाहे बां कडून काही खबर?’’
‘‘ ां चा आिण ा संभाचा दो ाना खूप वाढतो आहे , बस इतकंच....’’
शहजादा अकबर ही तर पातशहा ा दयाची एक भळभळती जखम होती.
ा ा अंतमनात ा या ठणक ा जखमा ाला थ बसू दे त न ा. आप ा
ा या बेगमे ा िदलरसबानू ा हातातला तो न ामु ा गोळा पातशहा िवसरला
न ता. ाचा थोरला शहजादा सुलतान बंडखोर चुल ा ा नादी लागून वाया गेला
होता. आज तो तु ं गाची हवा खात होता. उरले ा मुअ म, आ म आिण कामब
ा ित ी शहजा ां वर कोण ा ना कोण ा कारणासाठी पातशहा नाराज होता.
मनातून ाची खरी मज अकबरावरच होती. पण ानेच नापाक राजपुतां ा आिण
 ा नादान दु गादास राठोडा ा नादी लागून त:चे कपाळ फोडून घेतले होते!–
मोगलां ा रा ारोहणाचा इितहास पातशहाला आठवला. तो ख सुरात
बोलला, ‘‘आजकल आ ा मोगलां ा वारसायु ाचा इितहासच खूनभ या क ारींनी
िलिहला जातोय. िदवस असे बुरे आले आहे त की, काही वेळा जातीदु न दो ां सारखे
भासतात. मा शहजा ां ा सु यां चीच भीती अिधक वाटते. आम ा अ ाजाननी-
शहाजहानसाहे बां नी आप ा िप ा ा, आमचे दादाजान जहां गीर यां ािव
बगावत केली होती.’’
‘‘गु ाखी माफ, हजरत-’’ म ेच वजीर बोलला, ‘‘आप ा अ ाजाननी
ताजमहे लसारखी आलम दु िनयेतील खुबसूरत इमारत बां धली, हे िवस न कसं
चालेल?’’
‘‘वजीरजी, ताजमहे लसारखी खुबसुरत मंझील बां धणारे ते कलावंत हात िकती
र ाळलेले होते, याची तु ां ला आहे काही मालुमात? शहजहानसाहे बां ा ाच
हातां नी आपले शह रयार आिण इतर सगे भाई गळे िच न क केले होते. इतनाही
नही, ाच हातां नी शह रयारची न ीमु ी, अनजान मुलं िनघृणपणे ठार केली होती.’’
पातशहाने मनातला उ े ग कट केला. ाने महालात नजर िफरवली.
असदखान आिण झु कार सोडून ितथे दु सरे कोणी नस ाची खा ी केली.
शह रयार ा आठवणीबरोबर औरं गजेब मनातून धा ावला. दारा, सुजा आिण
मुरादसार ा आप ा एकापे ा एक होनहार भावां ना आपण कसे ू रपणे ठार केले,
या सा या गो ीं ा आठवणीने बेजार आिण बेचैन केले. आपली मुलेही राजगादीसाठी
असाच खूनखराबा करणार, अशी टोचणी पातशहाला नेहमीच लागून राही. णूनच
शहजा ां सोबत खाना घेताना ाची संशयी बुबुळे हळू च महालां ा कोप यां कडे
संशयाने बघत. आप ा पोरां पैकी कोणा ा छु ा क ारीने आपला गळा घोटू नये,
याची तो काळजी घेई. ा सा या गो ी आलमगीरला या णी न ाने आठव ा. तसा
तो खंताव ा मनाने बोलला,
‘‘आ ा मोगलां साठी ब ् त हाच खरा ताज असतो!’’

५.
माणगावापासून काही मैलां ा अंतरातच जंगलझाडीत गां गोली गाव वसला होता.
महाराणी येसूबाईं ा मातुल आजोबां चा वाडा गावापासून थो ाशा दू र अंतरावर
होता. वैपुणा नावा ा छो ा नदी ा काठचा तो छोटासा टु मदार, पण आकषक
महाल संपूण का ापासून बनवला गेला होता. महालाला लागूनच वैजनाथाचे मंिदर
आिण समोर ा अंगणात नदीचा काळाशार डोह. येसूराणींचे ते आजोळ शंभूराजां ना
खूप आवडले होते. िशवाय ितथ ाच पिव वा ूने राजां ना पु र ाचा लाभ िदला
होता; ामुळे सारा प रसरच ां ना पिव आिण सुगंिधत वाटत होता. वा ासमोरची
दरड चढू न वर गेले की तेथून काही मैलां वरच रायगड होता. आपले पुढचे पाय मुडपून
बसले ा टोलेजंग ह ीसार ा तो िक ा समो न िदसायचा. मिह ाभरा ा
शा बाळाला पोटाशी ध न, ा ा इव ा डो ां कडे पाहत राजे रायगडाकडे
पुन:पु ा नजर टाकत राहायचे.
गां गोली ा मु ामातच एक सुखाचा िदवस उजाडला. संत तुकोबां चे िचरं जीव
महादे व महाराज राजां ा भेटीस आले. वैजनाथा ा पायरीवर दोघां ा कैक गो ी
झा ा. ते ा महादे वबुवा णाले, ‘‘राजे, आषाढी हरसाल सह वारकरी पंढरपूरी
चालत जातात. चालू सालापासून तुकारामबुवां ा नावे पालखी ावी णतो.’’
‘‘पालखी? कुठून कुठं ?’’
‘‘दे न पंढरपूरला—’’
‘‘वाऽऽ,’’ शंभूराजे स िच झाले. तुकाराम पु ां ना णाले, ‘‘क ना नामी
आहे . नवा पायंडा पडे ल. पालखी दरसाल चालू ठे वा. ासाठी लागेल ते
सरकारातून ह ानं ा. पालखीस संर ण ावे असा कूमही आ ी आम ा
जागोजागी ा अंमलदारां ना सोडतो.’’
तुकारामपु समाधानाने िनघून गेले. राजां नी प ेही रवाना केली. पु ा ां ा
दया ा तळातले दु :ख उं चबळू न वर आले. ै सूरकरां कडून झाले ा आप ा
साथीदारां ा ह ां नी ते खूपच हवालिदल झाले होते.
िदवस मोठे मौजेत जायचे. पण रा ी मा खायला उठाय ा. राजां ना काही के ा
झोप यायची नाही. ै सूरला पाठवले ा कृ ाजी को े र ा आगमनाकडे ां चे डोळे
लागले होते. मधूनच दादाजी काकडे , जैताजी काटकर आिण तुकोजी िनंबाळकर यां ची
ीरं गप णम ा वेशीवर टां गलेली मुंडकी डो ासमोर उभी राहायची. राजे अ थ
ायचे! कधी एकदा ै सूरवरच हमला क न ितथ ा उ िच दे वराजाला
पराभूत क ; साखळदं डाचा आहे र क असे ां ना होऊन जायचे.
रानमातीला मृगाचा वास लागला होता. मृगन कोकणाला चालू वष झोडपून
काढणार याची सवाना खा ी होती. दोनतीन रोज िदवसभर ऊन खूप चावत होते. हवेत
उ ा वाढ ाने अंगातून घामा ा नुस ा धारा लागाय ा. बाराबं ा आिण जरीचे
सदरे िभजून जायचे. ा िदवशी सायंकाळीच पावसाने खूप जोर धरला. आभाळात
वीजबाई मोठमो ानं कडाडत होती. ढगां चा येळकोट चालला होता. एवढा चंड
पाऊस सु झाला की, पागो ां ना पाणी आवरे ना. सतत ा जलधारां नी जीव
नकोनकोसा क न सोडला.
वा ा ा मध ा चौकात राजां ची मसलत चालली होती. शंभूराजां शेजारीच
महाराणी बसले ा. ां ा मां डीवर शा बाळ झोपले होते. राजेच खूप गंभीर
अस ाने किवराज कलश, जो ाजी केसरकर, राया ा ही सारी मंडळीही खूप
दडपणाखाली होती. आजही को े रे ै सूरकडून परतले नाहीत, णून शंभूराजे खूप
िचंता िदसत होते. शंभूराजे कसनुसे हसत बोलले, ‘‘आमचं चालू साल
सुखदु :खा ा िहं दो ावर हे लकावताना िदसतं. एकीकडे आ ी िस ींना दहशत
घातली. पातशहाची सलामीची आ मणं परतवून लावली. िशवाय पोटपाणी िपकलं.
बाळराजे पोटी िनपजले. या सा या सुखा ाच गो ी.’’
‘‘मग राजे, या सुखापुढे िकंिचत दु :खाचं ते काय?’’
 ‘‘नाही येसूराणी, आमची दु :खंही िकंिचत नाहीत. कोंडाजीबाबां चं जळकं मुंडकं
काळजाशी कवटाळू न आ ी शोक करत होतो. तेव ात कनाटक-तािमळ दे शाने
आम ा बगलेत एकापाठोपाठ एक असे तीन सुरे खुपसले. काकडे , काटकर आिण
िनंबाळकर हे आमचे ित ी सरदार काही सामा कुवतीचे न ते. ां ा दु :खवेदना
आमची पाठ सोडत नाहीत. हरजींसार ा कडाचा गडीही ितकडं घाब न
गे ासारखा िदसतो. ा सा या रोगावर एकच मा ा— आ मण! फ आ मण!’’
िचरागदानां ा काशात शंभूराजां ची मु ा खूपच तां बूसलाल िदसू लागली. ां चे
सहकारी एकमेकां कडे बाव न पा लागले. येसूबाईच धाडस क न बोल ा, ‘‘पण
राजे, औरं गजेबासारखा गनीम आपला सेनासमु घेऊन आप ा दे शा ा छाताडावर
बसला आहे . ाला इथेच सोडून दू र कनाटक-तािमळ दे शात धावून जाणं हा आ घात
ठरे ल.’’
‘‘नाही, महाराणी! तो ै सूरकर िच दे वराजा खूपच माजला आहे . आपणाला
कोणी बोट लावायचं धाडस क शकत नाही, असाच गिव फु ार तो करतोय.
आता अिधक काळ ग बसणं णजे आप ा तीन मृत सरदारां ा आ ां शी
आप ा मातीशी ग ारी करणं.’’
‘‘पण औरं गजेबाला आप ा अंगणात सोडून माग ा दारानं दि णेत धाव
ायची, णजे राजे—’’ कलशां चे श अधवटच रािहले. बाहे र एकसारखा पाऊस
पडत होता. आता नदीकाठी गार वारा सुटला होता. जलधाराही आवरत न ा. रा
बरीच होऊन गेली होती. शंभूराजे शां त, िध ा सुरात बोलले, ‘‘उ ा औरं गजेबात
आिण आ ां त महायु पेटेल. ते ा कनाटक-तािमळ दे शातून, आप ा ह ा ा
ां तातून येणारी रसदच आ ां ला ता न पुढे नेईल.’’
बराच उशीर खल चालला होता. पुढचे धाडसी पाऊल टाक ापूव थोडे थां बावे,
ै सूरकरां ा दरबाराम े तहासाठी गेले ा को े रची ती ा करावी आिण मगच
िनणय ावा असे ठरले.
नािशक-बागलाणकडे हं बीरमामां ना एक खिलता धाडला गेला. इतर मु यां वरही
मसलत झडली. म रा उलटू न गेली. अनेक ािधिववंचनां नी डोळे जड होऊ
लागले. िवझणा या पणतीसारखी मसलतही आचके दे ऊ लागली. राजे उठले आिण
आप ा श ागृहाकडे िनघाले. ितत ात दे वडीवरचे पहारकेरी आत धावत आले.
राजां ना मो ाने सां गू लागले, ‘‘बाहे र बािलं ाजवळ कृ ाजीपंतां चा बेहडा आलाय. ते
आताच भेटू णतात राजां ना!’’
शंभूराजां ा डो ां तली झोप कुठ ा कुठे पळाली. ां नी को े रना ता ाळ
आत बोलावले. सवजणां ा नजरा ां ावर लाग ा.
को े रे पावसात िभजून िचंब झाले होते. ां ना पडसेही झालेले. जोराची दौड
क न, िव ां ती न घेता ते ै सूरातून तीनचार रोजातच रा ातच येऊन पोचले होते.
शंभूराजां नी आप ा खां ावरचा शेला कृ ाजीपंतां ा हाती िदला. पावसाने िचंब
झालेले आपले म क कृ ाजींनी कसेबसे कोरडे केले. ां नाही वातालापाची घाई
होती. ापूव च शंभूराजां नी सवाल केला, ‘‘कृ ाजीपंत, काय णतो िच -
दे वराजा? झाला कौलकरार?’’
कृ ाजींनी खाली मान घातली. नकाराथ मुंडी हलवली. ते ा शंभूराजां नी पुढचा
सवाल केला, ‘‘ती बगलेतली गुंडाळी कसली? बघू, ा इकडं .’’
‘‘थां बा धनी. मीच दाखवतो काय आहे ते!’’
कृ ाजीपंतां नी गुंडाळी उघडली. आतला आपला जरीचा तां बूस अंगरखा बाहे र
काढला आिण ओ ा व ासारखा झटकून उघडून दाखवला. तो अंगरखा अनेक
िठकाणी टरटरा फाडलेला होता. आप ा विकलाचे ै सूरकरां नी कसे ागत केलं
असेल याची सवाना क ना आली. ा बेअ ू ा िचं ा ां ना बघवत न ा.
दातओठ खात िध ा सुरात शंभूराजां नी िवचारले, ‘‘ ै सूरचा तो गिव राजा णाला
तरी काय?’’
‘‘कसं सां गू राजे?— पण सां गतोच– मी अनुमती घेऊन िच दे वराजाला भेटलो.
टलं, शंभूराजां कडून िश ाईसाठी आलोय. तसा.... तसा तो पुंड णाला— कोण
राजे? कुठले शंभूराजे? आ ी अशा कोणा मनु ाला ओळखत नाही. माळावर गवत
उगवावं, तसे अनेक जमीनदार रोज ज ाला येतात आिण वाळ ा गवतासारखेच
म नही जातात.’’ ै सूर दरबारातील िवदू षकां नी आिण खुषम यां नी आपली व ं
कशी फाडली, कसा पाणउतारा केला, ते कृ ाजींना आठवले आिण ां ना ं दका
फुटला.
महाराणी येसूबाई, कलश आिण इतर सारे च शंभूराजां कडे घाब न पा लागले.
आता पेट ा बा दखा ासारखे राजां चं उ दशन घडणार, अशीच ेकाची
अटकळ होती. परं तु शंभूराजे मा न िचडता, ओरडता तसेच गंभीर रािहले. आप ा
श ागृहाकडे िनघताना ते सहका यां ना णाले, ‘‘आता काय िचंता करायची? आपली
िदशा न ी झाली! कनाटक-तािमळां ा दे शात आता आपली घोडी नाचव ािशवाय
ां ा ठणक ा अ लदाढा थंड पडणार नाहीत!’’
‘‘ णजे राजे?’’ सवानी धा ीने िवचारले.
राजे त:च कनाटक-तािमळ दे शा ा मोिहमेवर िनघणार हे च िदसत होते.
ाच वेळी पाच लाखाची फौज घेऊन महारा दे शा ा उरावर बसले ा
औरं गजेबाचीही सवानाच खूप धा ी वाटत होती. आप ा गोंधळले ा सहका यां कडे
राजां नी बिघतले. येसूराणीं ा मां डीवरील िनि शा बाळां ना ां नी आप ा पोटाशी
धरले. ते णाले, ‘‘रा ाचा कारभार आिण रा ाचे संर ण आपण महाराणी आिण
हं बीरमामां ा हाती सोपवू. तीनचार मिह ां ची दि ण मोहीम पार पाड ािशवाय
आता इलाज िदसत नाही.’’
‘‘पण.... पण राजे, औरं गजेब?’’
‘‘ ा ा कुंडलीचा चां गला अ ास झाला आहे आमचा!’’ शंभूराजे छातीजवळ
घेतले ा शा बाळा ा मऊसूत जावळाव न ेमाने बोटे िफरिवत आ िव ासाने
बोलले, ‘‘आता मृगापासून पाऊसकाळ सु झाला. दस यापयत कोकण ा
िचखलापावसात आपली घोडी घालायचं धाडस औरं गजेब करणार नाही. तेव ा
मध ा वेळात आपण चटका क . िजंजी, तंजावरासकट आपला दि ण बु ज
साव न ध !’’

६.

िच मंगळू र ा ईशा ेला बाणावर होते. तेथील सुभेदार िलंगा ा याचा

तातडीचा खिलता िच दे वराजाला पोचला. तसे ाचे होश उडाले. खिलता हवेत
िभरकावत तो आप ा ै सूर ा दरबारात तावातावाने ओरडू लागला, ‘‘आपलं रा
इतकं िवकलां ग कधी बनलं? आपलं हे रखातं एवढं िढसाळ कधीपासून झालं?’’
‘‘काय झालं, जूर?’’ घाबरत िदवाणाने िवचारले.
‘‘तो संभा मराठा आपली दहा हजाराची फौज घेऊन बाणावरजवळ पोचलाय
आिण ाची साधी गंधवाता दे खील आ ां ला नसावी?’’
‘‘तो तर जंगलात ा उं दराचा पोर! इथवर पोचेलच कसा?’’ दोनतीन सरदार
एका सुरात िवचा लागले.
‘‘आपण सारे कोण ा ात राहता? संभाची त:ची दहा हजार फुरफुरती
घोडी आहे तच. िशवाय े रीकर बस ा नाईकालाही ानं नादी लावलंय. ाची
पाच हजारां ची फौज संभासंगे आहे .’’
िच दे वराजा अिधक वेळ दवडत बसला नाही. ाने तातडीने सै ाची बां धणी
केली. तो त: तडफेनं बाणावराकडे धावून गेला. स ा ीसारखा इकडे पाऊसकाळ
न ता. ामुळे शंभूराजे मनातून खूप खूष होते. गोवळकों ाचे िदवाण माद ा
पंिडत वचनाला जागले होते. िद ा श ा माणे ां नी दहा हजारां ची फौज
शंभूराजां ा िदमतीला िदली होती. े रीकर बसा ा नाईकही इषने पेटला होता.
एव ा लां बची घोडदौड क न राजे इत ा दू र पोचले, याचे कौतुक हरजी
महािडकां ना होते. ब याच िदवसां नी मे ापा ां ची भेट रणमैदानावर झाली होती.
शंभूराजां नी हरजींचे कौतुक करीत सां िगतले, ‘‘दाजी, आपण दि णेत मोठाच
परा म केलात! आपलं ेक पाऊल हे आबासाहे बां ा जामाताला शोभणारं आहे .
तुमची तारीफ करावी तेवढी थोडीच आहे !’’
‘‘मा िच दे वराजा ा वाढ ा मह ाकां ेला आ ी इकडं काबूत ठे वू
शकलो नाही.’’
‘‘ ासाठी तर आ ी धावून आलोय की दाजी आप ा साथीला!—’’
बोलता बोलता शंभूराजां ना आठवण झाली. ते िवचा लागले, ‘‘दाजी, आमचे
चुलते एकोजीराजे येतील धावून आम ा मदतीला?’’
‘‘कोणी भरवसा ावा?’’ बुचक ात पडले ा हरजींनी लगेच ित केला,
‘‘ ां ची मदत मािगतलीत का आपण?’’
‘‘होय, टलं वयानं वडील आहे त. ना ानं चुलते. ां ा गाठीला दि णे ा
मातीतला ज भराचा अनुभव आहे . ाचा उपयोग झाला तर ावा क न. ामीजी
सां गून गेले तसा – मराठा िततुका मेळवावा, महारा धम वाढवावा.’’
मनातून हरजी आिण खु शंभूराजां ना एकोजींचा भरवसा न ता. ते िशवाजी
महाराजां ा कनाटक मोिहमेवेळी आप ा बंधू ा भेटीला आले होते. पण रातोरात
नदी ओलां डून माघारा िनघून गेले होते.
बाणावरला पावसाळी हवा वाहत होती. ा िदवशी दु पारनंतर हवेम े उ ता
खूपच वाढली होती. शंभूराजे, कवी कलश, हरजी जमले ा पंचवीस हजार फौजेला
आपले आडाखे समजावून सां गत होते. मध ा ल री डे याम े मराठा, कुतुबशाही
आिण कानडी खाशे आिण सरदार एक गोळा झाले होते. एक दोन िदवसां तच
ि चनाप ीकडे धावून जायचे. कावेरीचा संप प ा लुटायचा, असा गु बेत ठरत
होता.
बस ा नाईक शंभूराजां ना णाला, ‘‘गे ा काही वषात िच दे वाची ताकद
दहापटीनं वाढलीय. ा ा ै सूर ा राजधानीवर जाऊन ह ा चढवणं काही
खायची गो नाही!’’
‘‘खरं आहे तुमचं, बस ा! एकोजीराजां नी मरा ां चं बंगलोरात चाळीस वष
असलेलं ठाणं तंजावरला नेलं आिण सारी पनवती सु झाली. जोवर मराठे बगलोरात
पाय रोवून होते, तोवर ै सूरकरां वर ां ची खूप दहशत होती.’’
िशिबरात एकमत झाले. ै सूरवर हमला कर ाऐवजी ि चनाप ीकडे च धाव
ायची. वाघाला जंगलाबाहे र काढू न सपाटीलाच भुईसपाट करायचे. हशीखुशी ा
बाता चाल ा हो ा. तेव ात िशिबरात खबर येऊन धडकली, ‘‘पंधरा हजारां ची
फौज घेऊन त: िच दे वराजा अंगावर धावून येतोय. सं ाकाळपयत फौजेला
फौजा िभडतील.’’
ती खबर ऐकून शंभूराजे रणमदाने धुंद झाले. ते गरजले, ‘‘याचा अथ िच दे व
मोठाच डावपेच खेळतोय! आ ी सावध हो ापूव धाडसानं आ मण चढवायचा
ाने बेत आखलाय.’’
लगबगीने आप ा पथकां चा पेरा करणे, आजूबाजूला उ ा असले ा टे क ा
आिण उं चव ां चा आ य घेणे व बचाव करत चढाई चालू ठे वणे आव क होते.
ै सूरी फौज ताकदवान आिण कसलेली अस ाची खबर सवाना समजली होती.
ा रा ीच अधवतुळाकारात िच दे व आप ा फौजा पे न बसला.
दु स या िदवशी सकाळी यु ाला सावि क अशी सु वात झाली नाही. पण
िच दे व धाडसी, म ूर, लबाड तसाच ताकदबाज होता. सकाळपासून दो ी
फौजां म े तशा अधूनमधून कुरबुरी, थोडीफार तलवारबाजी आिण अ शा चकमकी
सु हो ा. पण कोणी कोणास खरा अंदाज ायला तयार न ते.
कशीबशी दु पार टळली. एकाएकी दू रव न पावसा ा धारा खाली
कोसळा ात, तसे िदसू लागले. घो ां चे लगाम खेचून उभे असलेले ार,
छो ामो ा तोफां शेजारचे गोलंदाज, भालाईत, राऊत, िभ ी, सईस सारे अवाक्
होऊन वर आभाळाकडे बघू लागले. ा पज धारा न ा. तर तो वा वातला
बाणां चा पाऊस होता. अचानक सूं ऽ सूं ऽ ऽ करत बाण पुढे येऊ लागले. रप् रप्
क न घो ामाणसां ा पाठीत, पोटात घुसू लागले.
एकापाठोपाठ एक अवकाशातून झेपावत येणा या ा बाणां ना िदशा माहीत
न ती. िपसाळले ा मधमाशां सारखे ते िदसेल ाचा चावा घेत सुटले होते. घो ां ा
मानेत, जब ात, डो ां त, सैिनकां ा मां ात, दं डात कचाकच बाण घुसत होते.
ां ची ती ण टोके इतकी धारदार होती की, ता ाळ शरीरातून र ाचे उमाळे आिण
िचळकां ा फुटत हो ा. ा भयानक मा याने गहजब उडवला. मरा ां ची दाणादाण
उडाली. ‘‘दे वा रे ऽ मेलो रे ऽऽ!’’, ‘‘अगं आई गऽ!’’ अशा िकंका ा फोडायला
मराठा ग ां नी सु वात केली. कुतुबशाहीत सुखाचा घासदाणा खाऊन ध पु
झालेली माणसेजनावरे तर िटकाव धरे नात. वाट फुटे ल ितकडे ते धाव घेत पळू लागले.
‘‘अ ा ऽ ऽ’’, ‘‘तोबा ऽ’’, ‘‘बचावऽ’’ िशवाय ां ा मुखातून दु सरे श फुटे नासे
झाले!!
बाणां चा पाऊस चुकिव ासाठी कोणी हवेत ढाली उं चावत होते, तर कोणी
मुंडाशां चा आडोसा घेत बचाव करीत होते. मा अनेकां ची दै ना दै नाच उडत होती.
चलाख घोडे ार व न खाली उडी घेत धूम पळत होते. बरे चजण रिकबीत पाय
अडकून ितथेच कोसळत होते. बाणां ा मा याने घोडी ां ा अंगावर ढासळत होती.
मनु जातीचा पार चदामदा करत होती.
जा ीत जा पळापळ है ाबादी फौजेची चालली होती. ां ा सेनापतीकडे ,
अ खलखानाकडे शंभूराजे घोडा फेकत धावत गेला. ते है ाबादकरां ना धीर दे ऊ
लागले. ‘‘भागो मतऽऽ’’ ‘‘भागो मतऽऽ’’ णत ओरडू लागले. ितत ात भां बावून
गेलेले हरजीराजे ां ाकडे दौडत आले. र घाम पुसत घाईने िवचा लागले,
‘‘शंभूराजे, काय करायचं? िच दे वाची ताकद मोठी आहे . बाणां चा वेगही
अचूक—’’
‘‘दाजी, कळ काढा. धीर धरा. रणातून माघारा वळणं हा मराठा धम न े .’’
त: शंभूराजे, हरजीराजे आिण कलशां ची घोडी रणातून थयथय नाचत होती.
ारराऊतां ना धीर ायचा य करीत होती. मा बाणां ची धार खूपच िवखारी होती.
अर ात एक ादु क ा मनु ावर हमला करणा या िवषारी चोची ा प ां सारखे
बाण कडाडून चावा घेत होते. आडोसा पुरेसा न ता. मरा ां कडे कोण ा गो ीची
वानवा आहे , याचा अचूक अंदाज क न िच दे वराजाने हमला चढवला होता.
अंधार पडला तरी बाणां चा पाऊस थां बत न ता. इतर वेळी आगीतून उ ा
घेणारी घोडीसु ा आता सरळ नाकाडावर अंग टाकत होती. एकावेळी दहा ग ां ना
लोळिव ाची ताकद असणा या मदा ा छा ा फुटत हो ा. रप्कन घुसणा या
बाणां मुळे ां चे डोळे पां ढरे होत होते.
त: हरजी आिण संभाजीराजां नी खूप िहं मत बां धली होती. ातच ित ीसां जेला
तंजावर न एकोजीराजां चे पथक आघाडीवर येऊन पोहोचले. ां ा सोबतही पाच
हजार घोडा होता. पण िवषारी बाणां ा मा यापुढे कोणाचीच मा ा चालत न ती.
अनेक चां गली घोडी, माणसे सारी मदानी दौलत वाया जात होती. कुतुबशाही फौजेचे
तर कंबरडे च मोडले होते. बाणां ा मा याबरोबर ां नी बेसहारा औरतीसारखा
आकां त मां डला होता.
जेवणवेळ जवळ आली. रा बरीच वाढली होती. दमलेभागले ै सूरकर बाणाईत
भोजनासाठी थां बले असावेत. मारा थोडा वेळ बंद झाला. शंभूराजां ा डो ां पुढेच
एका मराठी मदा ा छातीत एक िवषारी बाण घुसला होता. ा र ाची िचळकां डी
राजां ा डो ाम े उडाली होती. राजां चे डोळे अजून फुणफुणत होते.
एकोजीराजां नी आप ा पुत ाला, शंभूराजां ना आिलंगन िदले. दीघ ास सोडत
शंभूराजे बोलले,
‘‘माफ करा, काका. पराभवा ा गततच तुमची भेट ावी, याचं खूप दु :ख
वाटतं!’’
‘‘जाऊ दे , शंभूबाळ. हाही संग टळे ल. आई भवानी ा कृपेनं सारं सुरळीत
होईल—’’ एकोजींनी विडलकी ा ना ाने िदलासा िदला.
मरा ां चे ल र आिण ां ा िम ां चे ल र मोड ातच जमा होते. आता
रणभूमी सोडून जा ािशवाय इलाज न ता. रा ी पु ा आ मण हो ाची श ता
न ती. िशताफीने तेथून लवकरात लवकर िनघून जाणेच शहाणपणाचे ठरणार होते.
खलबते झाली. शंभूराजां नी मशालजींना जवळ बोलावले. बाजू ा ओ ाकाठी
वृ ां ची आिण बां बूंची चां गली दाटी होती. वृ ां ना पोत बां धले गेले. मशाली पेटव ा
गे ा. िच दे वराजा ा आिण ा ा ल रा ा डो ां त धूळफेक केली.
समोर ा िदव ा-मशालींनी मराठे तळावर िवसावा घेत अस ाचे भासिच िनमाण
केले. तोवर पाठीमाग ा अंगाने हरजी, शंभूराजे, कलश आिण एकोजीकाका
जग ावाच ा घो ामाणसां ना रणाबाहे र काढत होते. रणां गणातून दू र पळू न जायची
नामु ी आयु ात शंभूराजां वर थमच ओढवली होती.
एकोजीराजां ा तंजावराकडे च िनघायचे न ी झाले होते. रा भर फौज पळत
होती. दु स या िदवशी दु पारी उ े चढली. दम ाभाग ा फौजेचा वेग मंदावला.
ओ ात, पा ाकाठी आिण झाडाबुडी माणसेजानवरे थां बू लागली. जखमा बां ध ा
जात हो ा. माणसे शार होत होती. शंभूराजां चे डोळे सुज ासारखे िदसत होते.
ां ा नाकावर मुका मार लागला होता. उजवा दं ड एका बाणाने भेदला होता. ती
जखम खूप वेदना दे त होती. जो ाजी केसरकर, किवराज, राया ा सारे च िहरमुसले
होते.
वाटे त खाशां चा ता ुरता िबचवा एका ओ ाकाठी उभारला गेला होता. तेथे
पाठोपाठ िच दे वराजाचा एक हरकारा येऊन पोचला. ै सूरकराने शंभूराजां ना
खडसावणारा खिलता धाडला होता. कलश मो ाने तो वाचून दाखवत होते —
“मरा ां नो, तुम ा स ा ी पवतात तु ी िनघून जा. तुमचा
आम ा दि णेशी संबंधच काय? आम ा तडा ातून तु ी जेवढे
वाचलात, ती तुम ा दे वदे वतां ची कृपा समजा! बाणावरची ह आ ी
ै सूरकरां नी आता तलवारींनी आिण बाणां नीच आखली आहे . यापुढे
ै सूर ा रा ाकडे डोळे वर क न बघाल, तर तुमचे डोळे च
फोडून टाकू!’’
‘‘असा जीवघेणा पराभव अनुभव ापे ा लढाईच झाली नसती तर िकती बरं
होतं!’’ हरजीराजे हताश होऊन बोलले.
‘‘खरं आहे ! ा लढाईनं िच दे वराजाचा दबदबा खूप वाढला, आिण आमची
ित ा मा धुळीस िमळा ासारखी झालीय’’ एकोजीराजे नाराजीने बोलले.
बराच वेळ चचा झाली. एकोजीराजां नी स ा िदला, ‘‘शंभूबाळ, आता आलाच
आहात, तर तंजावरला येऊन काही िदवस राहा. फौजेसकट पा णचार ा. पण
तुमचा ह ाचा रायगड सोडून तु ी अिधक काळ दि णेत राहणं चां गलं नाही. रे नं
माघारा िनघून गेलात तर स ा ी ा सुरि त कवचात िटकून तरी राहाल.’’
‘‘श नाही ते, काकासाहे ब!’’ जखमी छा ासारखे शंभूराजे गरजले, ‘‘ एक तर
पराभूत तोंड घेऊन आप ा मुलखात माघारी जाणं हे आम ा जातीला आिण
कीत ला शोभणारं नाही. िशवाय आ ी लाख माघारा वळू . पण ा काळसपानं
आ ां ला ितकडं जाऊ तर िदलं पािहजे, न े ?’’
‘‘कोणी?’’
‘‘औरं गजेबानं!’’ शंभूराजे अ ंत दु :खी सुरात बोलले, ‘‘एखादा भेलकां डत
जाणारा म पी आिण पराभूत राजा, ा दोघां चीही अव था वहारात सारखीच असते.
ां ना कानफाडात मारे ना तो आळशी!’’
‘शंभूराजे—?”
‘‘होय, काकासाहे ब. ल राम े उ ाहाचा, इषचा अ ी पेटव ासाठी
कनाटक-तािमळात आ ी चालून आलो होतो. पराभवा ा रोगाची लागण घेऊन
माघारा मायभूमीत जा ासाठी न े !’’
‘‘मग तुमची पुढची िदशा तरी कळू दे , शंभूराजे.’’
‘‘पराभवाची जालीम जखम धुऊन काढ ासाठी न ा िवजयासारखा रामबाण
उपाय तरी दु सरा कोणता असू शकतो, काकासाहे ब?’’ शंभूराजां नी िवचारले.

७.

रा ी एकदा घाबरत घाबरतच असदखान औरं गजेबाला खाजगीत भेटायला

आला. ा ा चयवरचा गोंधळ पातशहा ा पार ा नजरे तून सुटला नाही. कसेबसे
श जुळिव ाचा य करीत असदखान णाला, ‘‘हजरत, रामशेजवरचा तो बु ा
मराठा िक ेदार सूयाजी जेधे बडा ह ाक ा आहे !’’
‘‘ ं . वजीरे आझम, इतकंच सां गा, ा िक ावर मरग ां ची फौज िकती
आहे ?’’
‘‘अं...आहे की खूप ादा – णजे – णजे सहाशे ते एक हजार.’’
‘‘–आिण िक ाखाली आपलं फ पाच ते सहा हजारां चं ल र. बरोबर?’’
पातशहाने डोळे रोखले.
‘‘गु ाखी माफ, हजरत! पाच-सहा हजार न े , थोडं ादाच—’’ जीभ चावत
वजीर बोलला, ‘‘ ादा, ादा णजे असेल प ीस ते चाळीस हजार.’’
‘‘एक मामुली िक ा और इतनी बडी फौज?’’
 ‘‘जहाँ प ाँ ऽ िक ा मामुली नाही. पुराना आहे . चढायला खूप अवघड, पण
ितथली मराठी िशबंदी आिण ां चा मु खया बु ा सूयाजी जेधे खूप हटे ला आहे .
आम ा फौजेनं ां ावर तोफा डागायला सु वात केली आहे . आमचे गाझी रा ीचे
दोरा ा िश ा लावतात. वर चढायची कोिशस करतात. पण वरचे मरग े प रां चा
असा मारा करतात —’’
‘‘प रां चा?’’
‘‘अं – णजे थोडी िविच च भुताटकी आहे णे ा िक ावर! तेथे
मरा ां कडे तोफा नाहीत, पण तरी िक ाव न तोफेगोळे बरसतात खाली आम ा
फौजेवर!’’
‘‘वजीरे आझम? आज आपली िदमागी हालत ठीक िदसत नाही. तोफा नाहीत
पण तोफेगोळे उडतात णजे —? ा बात है ?’’
‘‘जहाँ प ाँ , ा िक ावर सागाची खूप लकडी आहे . बैलां चं, रे ां चं चामडं
आहे . ा शार मरग ां नी कात ां ाच तोफा बनव ात. ातून बाहे र पडणारे
गोळे पण खूप प ेदार आहे त णतात —’’
‘‘हमारे िकतने आदमी गारद ए?’’
‘‘जादा नही, लेिकन तीन-साडे तीन हजार... लेिकन जहाँ प ाँ , ही िफरोजजंगाची
ताजी तवारीख बघा. काय वा े ल ते झालं तरी चार िदवसां त रामशेजवर चाँ दिसता याचा
िहरवा बावटा फडकावून दाखवतो, असं तो णतो.’’
पातशहा अिधक काही बोलला नाही. मरा ां ा मुलखात काम करणा या
ा ा गु हे रां चे काही खिलते ाला पोचले होते. रा ीच ाने ते डो ाखाली घातले
होते. संभाजी आिण अकबराची दो ी खूप वाढत चालली आहे , तो ाला आिण
दु गादास राठोडलाही मोिहमेवर घेऊन जातो– ही खबर पातशहाने वाचली, ते ापासून
तर साहे ब ारी खूप है राण झाली होती. काहीही क न अकबराला पु ा आप ाकडे
ओढणं आव क होतं. ासाठी िदसेल ा िदशेने, पण पुरेशा योजनेने मरा ां ा
मुलखावर घोडी घालणे, ां ची दाणादाण उडिवणे आव क होते.
अव ा चोिवशीत ा िशवाजी ा पोराकडून अशी काही आगळीक घडे ल, हे
पातशहा ा ानीमनीही न ते. रोज हरका यां कडून येणा या बात ा ऐकून पातशहा
है राण ायचा. कधी बु हाणपुरावर मरा ां ची वीस हजार घोडी चालून जाताहे त, तर
ाच वेळी आणखी खाली दि णेत सोलापूरजवळ मरा ां ा फौजा है दोस
घालताहे त; जंिज या ा छाताडावर पाय ठे वून कधी संभा त: उभा राहतो.
ािशवाय ाचे हं बीरराव, पाजी भोसले, मानाजी मोरे असे साथीदार आपापली दले
घेऊन एकाच वेळी मोगलां ा अनेक मुलखात है दोस घालताहे त. अशा चौफेर
संघषाची क ना पातशहाने के ाच केली न ती. मरा ां ा ा उडदं गाने मोगल
दे शातली रयत है राण झाली होती.
दोन िदवसां त पातशहाने तातडीची मसलत ठे वली. रा ी उिशरा असदखानासह
ाचे इतर सहकारी ा ाभोवती गोळा झाले. ाने क ाणकडे पाठवले ा
फौजे ा कामाचा आढावा घेतला. ाच बैठकीत ाने शहजादा आ म व िदलेरखान
या दोघां ना अहमदनगरकडे जा ाचा कूम दे त सां िगतले,
‘‘जा ऽऽ! अहमदनगर पार करा. घोडनदी ओलां डून मरग ां ा मुलखात घुसा.
ां ची नां दती गावं, उभी िपकं जे िदसेल ते सारं बेिचराख करा. संभा ा मुलखात
हाहाकार माजवा.’’
शहजादा आझम आिण िदलेरखानाने माना डोलाव ा. पातशहाची नजर तग ा
झु काराकडे गेली. ाने च ा सुरात िवचारले, ‘‘काय खबर रामशेजची?”
‘‘जहाँ प ाँ , शहाबु ीनसाहे ब य ां ची पराका ा करताहे त. मरग े िक ावर
चढू दे त नाहीत. शहाबु ीनसाहे ब एवढे िज ीला पेटलेत णून सां गू, ां नी ा
मुलखातले बडे बडे पेड कापून एक लकडीचा बु ज बां धायला सु वात केलीय. ा
चंड बु जावर तोफा चढवून तेथून रामशेजचा तट फोडून काढायचा ां चा इरादा
आहे , जहाँ प ाँ –’’
ती हिकगत ऐकून पातशहा सुखावला. ाने असदखानाला कूम िदला.
‘‘वजीरे आझम, रामशेज आिण खानदे शातील लढायां कडे खास ान ा. ज रत
पडली तर अजून ितकडे ादा कुमक धाडा. ा भागातले असतील नसतील ते
मरग ां चे सारे िक े आम ा क ात यायलाच हवेत.’’
‘‘हजरत, गु ाखी माफ.’’ म ेच झटकन उठून गुड ावर बसत असदखान
बोलला, ‘‘नािशक, खानदे शात जाऊन एवढी मोठी फौज वाया घालवायची ज रतच
काय? ाऐवजी जहाँ प ाँ , लाग ा दमानं आपण संभा ा रायगडावर आिण स ा ी
पवतावरच सीधा हमला चढवूया.’’
आप ा विजराचा स ा ऐकून पातशहाने डोळे िव ारले. मोठा ास घेत
पातशहा पुटपुटला, ‘‘वजीरे आझम, आपले मुरादे दाद दे ासारखे आहे त. पण
आ ा आ ा रायगडावर आिण स ा ीवर सरळ हमला क न आप ा पातशहाला
मौतका कुआँ खणायची सलाह कशासाठी दे ता? ाम े ा सैतान संभाचाच फायदा
होईल! आिण तो स ा ी पबत णाल, तर केवळ एक भूतखाना आहे ! मोगलां ा
स नतीम े ा िशवासारखे जमीनदार काय थोडे होते? पण तो िशवाच मरग ां चा
राजा का बनला?’’
पातशहाचे सव साथीदार ा ाकडे कान लावून िन ल उभे रािहले.
‘‘–कारण स ा ी पबत नावाची भुताटकी ा िशवा ा पाठीशी होती! ाच
घनघोर पहाडीम े अफजलखान नावाचा इ ामचा बंदा ा िशवाने बक यासारखा
काटला होता. ाच पबता ा आडोशाचा फायदा घेऊन आप ा लाखा ा फौजेत
घुसून ानं आम ा मामासाहे बां ची– शािह ेखानां ची बोटं तोडली. आपली बदनामी
क न तो िशवा रातोरात पसार झाला होता. ाच वेताळनगरीत ा िशवाचा ब ा
पु ा एकदा ‘गिनमी कावा’ नावाचा शैतानी खेळ खेळायची संभावना आहे ! िशवाय
बरसाती ा मोसमात स ा ीवर हमला चढवणं केवल नामुमकीन! आम ा बातमी-
नुसार ितथं एकदा बरसात सु झाली, की छो ा छो ा ओ ां चं पां तर ब ा
नदीम े होतं. ितथले नालेसु ा दोन-दोन मिहने उतार दे त नाहीत.’’
‘‘लेिकन– जहाँ प ाँ , संभा णे ितकडे कनाटक-तािमळां ा मुलखात िनघून
गेला आहे .’’
पातशहाला ती खबर माहीतच होती. तो िदलखुलासपणे हसत बोलला,
‘‘दे खगे, बंदर िकतना नाचता है ! ा िच दे वराजा ा कचा ातून तो
जगूनवाचून वापस येईल, तरच पुढ ा गोे ी!’’
‘‘पण जहाँ प ाँ , सु वातीलाच नािशक आिण बागलाणकडे एवढी मोठी फौज
पाठवायचं कारण काय?’’ झु कारखानाने िवचारले.
आलमगीर िदलखुलासपणे हसला. ाने गवाने विजराकडे पािहले.
झु कार ा शंकेने पातशहा सुखावला होता. नकाशाव न बोट िफरवत ा दोघां चे
ल वेधत तो बोलला, ‘‘ये दे खो, ही बु हाणपुराव न येणारी वाट अशी खानदे शातून
नािशक, तेथून क ाण आिण पुढे रायगडाकडे जाते. जर उ ा आम ा बदनिशबाने
मरा ां ची मोठी फौज शहजादा अकबरा ा पाठीशी खडी रािहली, आम ा
बगावतखोर लौं ाम े िततकी िहं मत असली, आिण जर शहजादा आिण संभाजीने
या र ाने पुढे िद ीकडे धावा बोलला, तर बडा गहजब माजेल! आ ा– िद ीकडचे
आमचे छु पे दु नही ा भुतावळीला जाऊन िमळतील. इसी कारण हम यहाँ धोका
नही चाहते! सबब नािशक ते ठाणे इला ातले, वाटे वरचे सव िक े आिण ठाणी तुरंत
आप ा क ात यायला हवीत.’’

८.
‘‘राया ा, नीट काळजी घे रे बाबा! जखम िचघळू न दे ता बरी कर. अजून खूप
लढाया खेळाय ा आहे त—’’ शंभूराजे बोलले.
िवशाल कावेरी नदी ा काठी एका घ ा जंगलात मराठा ल राचा तळ पडला
होता. शंभूराजां ा दं डावर राया ा प ी बां धत होता. दहा िदवसामागची जखम आता
बरीच सुकली होती; पण पूण बरी झाली न ती. ा अर ात जागोजाग मराठा
सैिनकां चे बेहडे पसरले होते. म ेच खाशां साठी एक मोठा डे रा उभारला गेला होता.
तेथून दू र कावेरीकाठचे पुरातन शहर ि चनाप ी िदसायचे. ा नगरा ा मधोमध
एक उं च पाषाणी टे कडी होती. एके काळी प वां चे रा इथे िव ारले होते. चोला
आिण प व राजां नी या मुलखाला वैभव ा क न िदले होते. स ा ि चनाप ी
मदु रेकर नायकां ा ता ात होती. वीसपंचवीस वषामागे मदु रेकरां नीच ा पाषाण
टे कडीचे एका भ िक ाम े पां तर केले होते. बलदं ड तटबंदी आिण बळकट
बु ज बां धले होते.
शंभूराजे िजथे बाजेवर बसले होते, तेथून एका बाजूला ि चनाप ीचा तो िस
उं च पाषाणकोट िदसत होता. खाली गावात तािमळ दे शातले सवात उं च गोपुर आिण
इतर छोटीमोठी गोपुरे, शेषनारायणा ा मंिदराचे िशखर आिण उमरावां ा मा ा-
हवे ा िदसत हो ा. ा तां बूसका ा मातीम े ह ीं ा अनेक झुंडीही
आढळाय ा. राजे पुन:पु ा ा पाषाणकोटाकडे बघत होते. तेच खरे ि चनाप ीचे
नाक होते. राजे ितथे िवसावा खात असतानाच पास ीकडे झुकलेले एकोजीराजे ां ा
शेजारी आले. ां ची टोकदार दाढी, पीळदार िमशा, िशवाजीराजां सारखीच उभट चया
मोठी आकषक होती. ां ासोबत े रीकर बस ा नाईक होता. ाचा चेहरा
जवळपास कोळशासारखाच काळा, डोळे उ पण टपोरे . ाने दाि णा प तीचा
बसका मंिदल घातला होता.
आपले चुलते समोर िदसताच शंभूराजे पटकन उभे रािहले. ां नी एकोजीराजां ना
आदराने मुजरा केला. इकड ा ितकड ा गो ी झा ा. एकोजीराजां नी नापसंती ा
सुरात सां िगतले,
‘‘शंभूराजे, कशासाठी ा जंगलरानात गंजत पडायचं? आमचं तंजावर इथून
फ दीड िदवसा ा दौडीवर आहे . आपण ितथं यावं. फौजेसह पा णचार ावा असं
िकतींदा सां गायचं तु ां ला?’’
‘‘नाही, काकासाहे ब. एक तर पराभूत होऊन कोणा ा महालात वेश करणं हे
अपरा ासारखंच वाटतं. नामु ी ा इं ग ा अजून चावताय्!’’
‘‘पण आपलं ह ाचं तंजावर इथून जवळच आहे .’’
‘‘तंजावरला जायचं नसेल तर आम ा िजंजीला चला —’’ लां बूनच ख ातला
आवाज आला. खाशां ा बैठकीत पैलवानी अंगािपंडाचे दे खणे हरजीराजे महािडक
येऊन सामील झाले. आ हाने सां गू लागले,
“फ दोन िदवसां ा दौडीवर तर िजंजी आहे !’’
‘‘नाही, ते श नाही, दाजी! नका आ ेव क काकासाहे ब!’’ शंभूराजां ची मु ा
दु :खाने झाकाळू न गेली होती. ां नी आप ा िजवलगां ना श ां त सां िगतले,
‘‘ग ाम े पराभवाचा, नामु ीचा लोडणा बां धून गो ात परतणा या मु ा
जनावरासारखं माघारा िफरणं आम ा र ात नाही. मंिदलात पु ा िवजयाचा तुरा
खोवीन! न जमेल, तर आ ा वाटे नं तोंड काळं क न इथून िनघून जाईन!’’
— बोलता बोलता शंभूराजां नी ि चनाप ीची सखोल मािहती काढायला सु वात
केली. स ा ा पाषाणकोटात मदु रेकर चो नाथ नायक आपली मदु राई सोडून
मु ामी येऊन रािहला होता. तो स ाचा अितशय दु बळ आिण िवकलां ग नरे श होता.
मदु रा ही तशी संप नगरी. पण ै सूरकर िच दे वराजाने काही भाग, एकोजीराजां नी
काही प ा आिण हरजीराजां नीही ां चा काही भू दे श बळकावला होता. आजकाल
चो नाथ नायक तसा िच दे वराजा ाच दयेवर िदवस काढत होता. ि चनाप ी
नगरीत आिण वर िक ावरसु ा मदु रेकरां ची िशबंदी नावाला होती. बाकी सारा
फौजफाटा ै सूरकरां चा होता. वर ा पाषाणकोटात तर िच दे वराजाचे अनेक
कसलेले गोलंदाज आिण बाणाईत होते णे. ां ची नेमकी सं ा कोणाला माहीत
न ती. मा ती िशबंदी खूपच श मान अस ाची नगरात चचा होती.
े रीकर बसा ा नाईक शंभूराजां ा िज ी, संतापी चयकडे पुन:पु ा बघत
होता. तो म ेच उ ाहान बोलला, ‘‘शंभूमहाराज, बाणावर ा लढाईत आम ाही
फौजेनं पराभव चाखला, णजे आ ी घाबरलो वा थकलो असं नाही. ितथं आमची
दीड हजार माणसं ठार झाली. पण काळजी नका क . चारआठ िदवसां त आमची
िशलकीतली पाच हजाराची फौज येऊन पोचेल तुम ा पायाजवळ!’’
 े रीकर, लढाईसाठी खूप उ ुक िदसता तु ी!’’
‘‘काय करणार काकासाहे ब?’’ बस ा नायक हसत बोलला, “जोवर तुमचे राजे
आहे त, तोवर तेच ा गिव िच दे वाला ललका शकतात. ते आप ा मुलखात
िनघून गेले की, ै सूरकर े री िगळं कृत के ािशवाय राहणार नाहीत.’’
शंभूराजां नी एकोजीरावां ा तंजावरा न आिण हरजीराजां ा िजंजी न जादा
दा गो ाची मागणी केली. मसलत सु असतानाच राजां नी कवी कलशां ना
फमावले,
‘‘आजच गोवळकों ाकडे दू त धाडा. कुतुबशहाकडून नवी पाच हजाराची फौज
दहापंधरा रोजात इथं येऊन पोचली पािहजे.’’
शंभूराजां ना हवी ती साथ दे ासाठी हरजीराजे पुढे धावत होते. एकोजीराजां नीही
ां ना चां गले बळ दे ऊ केले.
मसलत संपवताना शंभूराजे बोलले, ‘‘आप ा जखमा ब या हो ापूव दु नाला
जखमी करायला हवं.’’

९.
शंभूराजे उठ ापूव च ां ा डे याकडे पोचायचे, ां ा सेवेसाठी खडे
राहायचे हा राया ाचा ज भराचा घात होता. परं तु ा िदवशी जे ा राया ालाच
शंभूराजां चे दु सरे सेवक उठवायला आले, ते ा उठायला उशीर झाला की काय,
णून राया ा धडपडत जागा झाला. डोळे चोळत बाहे र बघू लागला, तर पहाट
ायला आली होती. तो तसाच लगबगीने राजां कडे जाऊन पोचला.
शंभूराजां चे डोळे तां बुसजार िदसत होते. रा भर ते नीट झोपलेले नसावेत. ां नी
राया ाला लागलीच कूम केला,
‘‘राया ा, आपले ारिशपाई घेऊन आजूबाजू ा गावात जा, मला जा ीत
जा चां भार ताबडतोब पािहजेत.’’
‘‘जी, सरकार!’’
ल रातले कारभारी गोंधळले. किवराजां नाही काही बोध होईना. दि णे ा
मोिहमेवर िनघ ापूव आप ा फौजेतील बहादु रां ना पुरेशी पायताणे, चपला आहे त
िकंवा कसे, याची खा ी त: येसूबाई महाराणींनी केली होती. रायगडवाडीत ासाठी
चमउ ोगाचा एक कारखानाच होता. राजा े माणे आजूबाजू ा गावातील अनेक
चमकार गोळा झाले. मग राजाने आपणास शीचे, बैलां चे, ह ीचे जे िमळे ल ते कातडे
जमवा अशी मागणी आली. कातडी कमावून चां गली वातड बनवायचा कूम सव
चमकारां ना िदला गेला.
जो ाजी आिण किवराजां वर वेगळी जोखीम सोपवली गेली होती. कावेरी नदी ा
अ ाड आिण प ाड जेव ा को ां ा व ा हो ा, ा सवा ा छो ामो ा
हो ा एक करायचा कूम झाला. नाव ां सह हो ा काही िदवसां साठी भा ावर
घेत ा गे ा. जवळपास हजारभर नावा आिण होडकी ा िवशाल नदीम े एका
बाजूला गोळा कर ात आली.
जसा भरता पाऊसकाळ जवळ येऊ लागला, तशी राजां नी घाई केली. ां ा
अणूरेणूम े एक झुंजार लढव ा उस ा घेत होता. ा सेनानायकाचे खां दे रव रवू
लागले. हरजी महािडकही राजां चे संक िस ीस ने ासाठी िजवाचे रान करत होते.
एकदा कावेरीला महापूर आला की, राजां चे सारे मनोरथ वा न जाणार होते. िकमान
दोन मिहने ती चंड नदी उतार दे णार न ती. धाडसाने एकवेळ मनु ाणी वास
क शकेल, पण जड सामान आिण घोडी प ाड नेणे अश होते. ातच
किवराजां नी तीनशे ारां चे बहादू र पथक वेगळे केले. ां ना ितरं दाजीचे धडे सु
झाले. वेळू ा अगर वेता ा लविचक फोका ां पासून कामठे तयार केले जायचे.
ाम े िचवली ाच कां बी घेऊन ाचे बाण बनवले जायचे. ा बाणावर कावेरीकाठी
रोज सकाळ-सं ाकाळ सराव सु असायचा. पण ै सूरकरां सारखे लां ब प ाचे,
तडाखेबंद बाण मा मराठा फौजेकडे न ते. मा ऐनवेळी शंभूराजे तो िज स कुठून
तरी पैदा करतील, याची फौजेला खा ी होती.
तंजावर, िजंजी, गोवळकोंडा आिण इ े रीव न ता ा दमाची पथके येऊन
पोचली. तसे रायगडाकडून आले ा पथकां ना अवसान चढले. घोडीमाणसे
फुरफुर ासारखी क लागली. ल री बाजारात खबर फुटली. ये ा एक दोन
िदवसां म े शंभूराजे माशा ा मो ा िशकारीवर िनघणार आहे त.
शेवटी ती िनधाराची पहाट उगवली.
कावेरी ा पा ात भ ा पहाटे अनेक मोठा ा नावा आिण हो ा रां गेने उ ा
रािह ा हो ा. ां ा का ाशार साव ां ा शेप ा जलपृ ावर पसर ा हो ा.
चेकाळले ा मराठा बहादु रां नी नावेत दणादण उ ा ठोक ा. अनेकां नी घो ां चे
लगाम हाती धरले होते. नावे ा आधाराने घोडी प ाड पो न जाणार होती. इकड ा
रानात पाळीव ह ी खूप. हरजीराजां नी पाचशे ह ींचे पथक जमा केले होते. ां ा
पाठीवर जड सामान लादले गेले. ित ीसां जेपासून ते थोर ा पहाटे पयत नदी ा
काठाने वेगवान हालचाली सु हो ा.
मशाली ा उजेडात शंभूराजां ची चया खूप िनधारी िदसत होती. ां नी नदी–
प ाड ा िन े ा आधीन झाले ा ि चनाप ी नगरीकडे आिण ितथ ा उं च
पाषाणकोटाकडे बिघतले. तो कोट ां ना रायगडा ा टकमकीसारखाच भासला.
ां नी हसून हरजीराजां कडे बिघतले. इशारा िमळाला, तशा नावा सरसरा पाणी
कातरत पुढे िनघा ा. व ी नेटाने हलू लागली. पा ाचा चुंबळू क ऽ डु ं बळू क ऽऽ
असा आवाज होऊ लागला. सखल भागाचा अंदाज घेत मा तां नी पा ात ह ी घातले.
ते गतीने पुढे पावले टाकू लागले.
शंभूराजां ची ती चतुरंगसेना उजाडता उजाडता ि चनाप ी ा कुसाला िभडली.
अचानक गुपचूप झालेला तो हमला बघून आतली िशबंदी बावरली. ‘‘ऐिदरीऽ ऐिदरीऽ’’
‘‘दु नऽ दु नऽ’’ ‘‘मराठा ऽ मराठा ऽऽ’’ असा आतून िग ा ऐकू येऊ लागला.
मा आत ा िशबंदीने चटका केला. तटबंदी ा बु जावर बाणाईत उभे रािहले.
ां ा भा ातून ते जीवघेणे बाण सूं ऽ सूं ऽऽ क न सुटू लागले. आता चां गलेच
उजाडले होते. िच दे वाची िशबंदी बाणां चा पाऊस पाडत होती. पण मराठे आिण
ां चे िम माघारी हटत न ते. बु जावरचे कानडी आिण तािमळ सैिनक अवाक्
होऊन पुढे बघू लागले. नावेत, होड ात समोर ाच बाजूला चमधारी पथक उभे होते.
राजां नी जाड वातड चाम ाचे झगे आिण डो ावर तशाच जाड कातडी टो ा िशवून
घेत ा हो ा. येणारे बाण कुचकामी ठरत होते. तेल लावले ा ा कातडीव न
खाली ओघळू न पडत होते. िच दे वा ा कमी श ाचा फारसा उपयोग होत
न ता. नावेतले शंभूराजे, हरजी महािडक आिण बस ा इ े रीकर गालात ा
गालात हसत होते!
चढ ा उ ाबरोबर रणचंडीने उ प धारण केले. ि चनाप ी ा कुसा ा
िभंतींना भगदाडे पडू लागली. ह ी आिण ह ींचे बळ घेतलेले मराठे आत घुसू लागले.
वेश ारा ा फ ावर ह ींनी टकरा मार ा. ां ा म कां नी दरवाजे फुटले.
दो ां ा फौजा आत घुस ा. र ोर ी संघष पेटला. ित ीसां जेपयत ि चनाप ी
शहर ता ात आले.
िवजे ा शंभूराजां ना हसू फुटले! ा सायंकाळी शंभूराजे, हरजी महािडक,
एकोजी, कलशां सह सवा ा खाशा पाल ा ीरं गमाला जाऊन पोच ा. एका
पालखीम े अंिबकाबाई आ ासाहे ब हो ा. ा आप ा परा मी धाक ा बंधूंकडे
मो ा अिभमानाने बघत हो ा. कावेरी आिण कोलिडम नदी ा संगमावर
शेषश ेवर प डले ा ीिव ूचे सवानी दशन घेतले. दे वाला अिभषेक घातला. मा
मंिदरातून बाहे र पडताना शंभूराजां ची नजर पुन:पु ा समोर ा उं च पाषाणकोटाकडे
जात होती. ितथ ा बु जाबु जावर पेटलेले पिलते आिण जागसूद पहारे करी िदसत
होते. राजां ा बाव या नजरे कडे बघत हरजीराजे बोलले,
‘‘शंभूराजे, िक ावर लागलीच धाव घे ात मोठा धोका आहे . ितथं मायं ाळ
घासदाणा आिण दा आहे . ितथं मदु रेकर नायक चो नाथ राहातो. ा ा सोबतची
िच दे वाची िशबंदी िकमान सहा मिहने िक ा झुंजत ठे वील. ते ा जरा सबुरीनंच
पुढचं पाऊल टाकलेलं बरं !’’
आणखी काही िदवस पाषाणकोटा ा आजूबाजूने छो ामो ा चकमकी चालू
हो ा. पण दो ी दले मु त: एकमेकां चा अंदाज घे ाचाच य करीत होती.
िक ा ा पाय ाजवळ सातआठ एकरातला तेपाकुलम तलाव होता. तेथे कावेरी ा
िनवळशंख पा ात मराठा फौज यथे डु ं बायची. मधूनच वर पाषाणकोटाकडे
िजभ ा चाटत बघायची. थो ाच िदवसात वर ा महालात राहाणारा मदु रेकर नरे श
चो नाथ नायक मृ ू पावला.
नायकां चा िदवाण लगबगीने राजां ा भेटीला आला. आप ा नरे शाचे शव
आप ा राजधानीत मदु राईला ने ासाठी िवनंती क लागला. शंभूराजां नी ाला
खु ा िदलाने परवानगी िदली. ते ा बसा ा नाईकाने राजां ना खुणवून बाजूला नेले.
हळू च सां िगतले, ‘‘शंभूराजेऽ, संधी चां गली आहे . राजाचं ेत बाहे र काढ ा ा
िनिम ानं महादरवाजा उघडला जाईल. हीच नामी संधी साधू आिण आपल ल र
आत घुसवू.’’
 शंभूराजां नी नाराजीने े रीकराकडे बिघतले. ते बोलले, ‘‘बसा ा, आ ी राजे
आहोत. लुटेरे-दरोडे खोर न े !’’
शंभूराजे खूप सावध होते. एकोजीराजे काहीसे हवालिदल िदसत. ां ना
ै सूरकरां ची धा ी वाटे . हरजी महािडक आिण कलशां ची घोडी नगरा ा वेशीभोवती
रा ीबेरा ी धावत. ि चनाप ीसारखी समृ नगरी मरा ां ा ता ात गे ाचे
िच दे वराजाला साहवणार नाही; तो कोण ाही णी हमला करणार, अशीच वदं ता
होती.
चारआठ िदवस काही घडले नाही. आभाळात दाटणारे कृ मेघही पुढची भीती
दाखवू लागले!
एके िदवशी शंभूराजां नी आपला घोडा िज ीने पुढे हाकारला. ‘‘हरऽहरऽ
महादे व!’’ ‘‘जय िशवाजी ऽ जय संभाजीऽऽ’’ आसमंतात येळकोट माजला. दहा
हजारा ा फौजेने ा पाषाणदु गाला वेढा घातला. िक ा सरळ उं च, फताडा आिण
कातीव. ाची उं ची शंभरभर गज. सभोवतीनं अितशय बळकट तटबंदी. म ेच
पा ाचा खंदक. मराठी आिण कानडी बेलदार, कामाठी पुढे धावले. खंदक बुजवू
लागले. ितत ात आतली िशबंदी बु जावर आली. ां नी कमी बाणां चा पाऊस सु
केला. तशी मराठा, है ाबादी आिण े री सैिनकां नी कातडी अंगर ां चा आडोसा
घेतला. ामुळे अंगावर कोसळणारे बाण बोथट झाले.
दोनतीन िदवस खूपच रणसं ाम माजला होता. मराठे धाडसाने िश ा लावून
तटबंदीवर चढायचा य करत. ह ी महादरवाजा फोडायचा य करत. दो ी दलात
बाणाबाणी, भालाफेक आिण गोळागोळी चालली होती. घोडी र ा ा थारो ात
खाली कोसळत होती. तोफे ा तडा ाने भाजलेले ह ी गडाबडा लोळत होते. ां चे
ची ार कानाला सहन होत नसत. खूप दणकादणकी, हाणामारी सु होती.
ितस या सायंकाळी शंभूराजां नी कलशां ना कूम िदला. ानुसार किवराजाचे
तीनशे ितरं दाजां चे पथक समोर उभे रािहले. शंभूराजे हसून बोलले,
‘‘आम ा ै सूरकर दो ाला बाणां चा आहे र खूप आवडतो. तोच दे ऊया!’’
परं तु किवराजां सोबत ा पथका ा हाती बां बू ा िचव ा हो ा. ा तकलादू
बाणां नी काय कोणाचे वाकडे होणार? अनेकजण किवराजां कडे आिण शंभूराजां कडे
पा न गालात ा गालात हसू लागले. तेव ात मशालजी पुढे धावले. ां नी कां बटां ा
ा बाणां ना पोत बां धले. ते तेलात समढम िभजवून पेटवले. तसे ते बाण अि बाणा ाच
जोराजोशाने सूं ऽ सूंऽऽ करीत वर चढू लागले. िक ा ा आत पडू लागले.
आगीचे ते गोळे आत बा दखा ात पडताच आगीला आग िभडली. ‘‘धुडूम
धामऽऽ धुडूम धामऽऽ’’ असे ोटां चे महाभयंकर आवाज झाले. िक ावर ा
कचे या, ग ी ा चौ ा धडाधड पेटू लाग ा. एक बा दखाना तर तटबंदी
शेजारीच होता. ाने एवढा धमाका उडवला की, बाजूची तटबंदी कोसळू न खाली
खंदकात जाऊन पडली. धूर, धग आिण आगीने मोठा गहजब मां डला. अनेक
ै सूरकर ारिशपाई ा वण ात जळू न भरडून िनघाले. ा भगदाडा ा तोंडातून
ा पाषाणकोटा ा आतली पळापळ िदसू लागली. िक ावरील सरदार
मानक यां ची पोरे ितथे उभी रा न छा ा िपटू लागली. ‘‘कापाितंग, कापाितंग’’,
‘‘वाचवाऽ वाचवाऽऽ’’, ‘‘िनरितंग िनरितंग’’ ‘‘थां बा ऽ थां बाऽऽ’’ णून आका क
लागली.
शंभूराजां नी इशारा केला. तसे अि बाण थां बले. एकदाचा िक ा पडला.
शंभूराजां नी सुटकेचा ास सोडला. हरजी आिण एकोजींनी राजां ची पाठ थोपटली.
ीरं गप ण ा ा पाषाणकोटावर मरा ां चा भगवा झडा थमच डौलाने फडकू
लागला.
ा िवजयानंतर शंभूराजां नी मागे वळू न पािहले नाही. ै सूर, कनाटक आिण
तािमळ दे शातले एकूण बावीस िक े मरा ां ा ता ात आले होते. एकीकडे
धमपुरी, होसूरचा इलाखा ते दु सरीकडे खाली मदु रा, ते पलीकडे िजंजी-वेलुरापयतचा
मुलूख मरा ां ा घो ां ा टापां नी दणाणून सोडला. कावेरीला पूर आला आिण
गेला. परं तु तो िशवपु ा ा परा माला बां ध घालू शकला नाही. अनेक िठकाणां न
खंड ा गोळा होत हो ा. ाची गाठोडी घो ां ा आिण बैलां ा पाठीव न
रायगडाकडे जात होती.
िच दे वराजाला पु ा शंभूराजां शी सामना करायचे धाडस होईना. ितलुगा,
कोडग आिण मलायलासार ा द नी राजां नी ै सूरकरां ची संगत सोडली होती. ते
मरा ां चे दो बनले होते. शंभूराजां ना खंड ा आणून दे त होते. मरा ां चे जासूद
सव िफरायचे. ‘‘दि णेत येऊन उप ाप करणा या संभाला काबूत आणा. आम ा
मदतीला धावून या.’’ — अशी प े िच दे वाने औरं गजेबाला पाठवली होती. परं तु का
कोणास ठाऊक, पातशहां कडून ाला हवा तसा ितसाद िमळे ना.
शंभूराजां नी दस याचे सोने ि चनाप ीतच लुटले. ां ा फौजा आजूबाजूला
धावून अखंड खंड ा वसूल करत हो ा. दसरा िनघून गेला तरी संभाजीराजे महारा
दे शात परतायचे नाव घेईनात. ां ा उप थतीमुळे दि णेतले अमीरउमराव माजले.
वसूल िमळे ना हे पा न िच दे वराजा हवालिदल झाला. ाची ती बेचैनी शंभूराजां ना
समजली. तसे ां नी जासूदामाफत ै सूरकरां ा कानावर घातले— ‘‘आ ी ा
सुपीक कनाटक-तािमळ ां तां चे रा करावे अशी आम ा तीथ पां चीच इ ा होती.
िशवाय आमचे एकोजीराजां सारखे चुलते आिण हरजीराजां सारखे मे णे इकडे च
आहे त. आ ी ा स ा ी ा रानात िफ न माघारी जावेच कशाला? आ ी इकडे च
सुखाने राहावे णतो!—’’
आता मा िच दे वराजाचे धाबे दणाणले. ाने िवनाअट सलुखाचे बोलणे
लावले. िदवाळीनंतर ि चनाप ी ा पाषाणकोटातील शंभर खां बी सभामंडपातच तह
करायचे न ी झाले. ासाठी त: िच दे वराजा दोन करोड होनाची र म घेऊन
ै सूरा न येणार होता. तहाचा िदवस उजाडला. िच दे वराजा ाऐवजी ाचा
अकरा वषाचा धाकटा बंधू आप ा भावा ा सहीिश ाचे कागद घेऊन आला.
ाने दोन ऐवजी एक करोड होनाची र म आणली होती. उरलेली र म नंतर
ायचा वायदा झाला. आपला ह ाचा मुलूख सोडून इत ा दू र राहणे शंभूराजां नाही
यो वाटत न ते. अखेर सुलुख पार पडला.
 आपली दि णेची मोहीम यश ी पार पाडून शंभूराजे महारा दे शी जा ासाठी
िनघाले. िच दे वराजा कौलकरारासाठी त: का आला नाही, याची फौजेत चचा
सु होती. ते ा अफजलखानाला भेटीस बोलावणा या िशवाजीचा हा संभाजी पु
आहे , असा धो ाचा इशारा िच दे वा ा कारभा यां नी ाला िद ाचे कळले.
ामुळेच ै सूरकरां नी ऐनवेळी आपला बेत बदलला होता.
ि चनाप ी ा सीमेवर हरजीराजां ना शंभूराजां नी आिलंगन िदले. वयाने
धाक ा असले ा शंभूराजां ना हरजी आिण अंिबकाआ ां नी खूप आशीवाद िदले.
हरजी बोलले,
‘‘शंभूराजे, रायगड आिण िहं दवी रा तुम ा हातात शाबूत रा दे त.’’
ते ा शंभूराजे भाराव ा श ात णाले,
“दु ाळानं आिण टं चाईनं आपला मुलूख अलीकडे जजर बनवलाय. हरजीदाजी,
आपण दि णेची रसदरे षा तेवढी शाबूत ठे वा. मग असे दहा औरं गजेब अंगावर धावून
आले, तरी पवा कोण करतो?”

१०.
शंभूराजे कनाटका ा मोिहमेव न माघारा आले होते. ां चे गु ापताका लावून
रा ात ागत झाले. आ ा आ ा शंभूराजे येसूबाईंना ध वाद दे त णाले,
‘‘आपण हरजीराजां ची दि णे ा सुभेदारीसाठी केलेली िशफारस अचूकच ठरली
राणीसाहे ब. अ था हणमंतेसार ा जु ा कारभा यावर आ ी अ ाय करतोय की
काय, अशी उगाच ख ख होती आम ा मनात!’’
ा वातने येसूबाईंची चयाही उजळू न गेली. आप ा िनंबाळकर आिण िशक–
सार ा मे ां पे ा महािडक अिधक चां गले, असेही राजां नी श ात सां िगतले.
मा ‘‘हरजीदाजींची ही प र थती अशीच राहील तर बरे !’’, अशी राजां नी शेवटी
केलेली िट णी येसूबाईंना फारशी आवडली नाही.
दोन िदवसच म े गेले असतील. दु गादास राजां ा भेटीला आले. ते हळू
आवाजात सां गू लागले, ‘‘राजे, शहजादा अकबर साहे बां ची अज थोडी वेगळी आहे .’’
‘‘कोणती?’’
‘‘ ां चं णणं आपण शहजा ां सोबत टाकोटाक िद ीकडे िनघावं.’’
‘‘रायगड उघ ावर ठे वून? औरं गजेबासारखा अजगर जबडा उघडून
िशवेशेजारी येऊन ठाण मां डून बसला असताना?’’
‘‘ते णतात, आपण कनाटक-िजंजीपयत धडक दे ऊन कसे आलात?’’
‘‘तो पाऊसकाळ होता, दु गादास. िशवाय आम ा आबासाहे बां नी पादा ां त
केले ा मुलखात पुंडपाळे गार माजले होते. ां ना वेळेत िठकाणावर आणणं ज र
होतं.’’
‘‘राजे, िकमान शहजा ां बरोबर पुरेसा फौजफाटा तरी ा.’’
‘‘दु गादास, तु ां लाही कसं समजत नाही? आम ा िहं दवी रा ाची, ा ा
 ित े ची पताका भले गगनाला िभडली असेल, पण वा वात आमचं, रा छोटं
आहे . साधनसाम ी मयािदत आहे . अगदी थोर ा राजां ा काळातही आम ा
ल राने स रपं ाह र हजारां पे ा मोठा आकडा कधी गाठला न ता. आता
औरं ाची ताकद सात-आठ पट जा आहे ! , घासदाणा आिण जनावरं तर
िक ेक पट अिधक आहे त—’’
दु गादासां ची मान खाली झुकली. ते ा शंभूराजे णाले,
‘‘असे नाराज होऊ नका. ा महासं ामाम े आमचा अडकलेला पाय एकदा
बाहे र आला की, तुम ाकडे अिधक ल दे णं आ ां ला जमेल.’’
‘‘जशी राजे ा!’’
“तरीही दु गादास, आपण उ रे त ा िहं दू राजां ना आिण औरं गजेबा ा
अ ाचारानं कंटाळले ा मुसलमान रयतेलाही एक कसं बां धता येईल, या ीनं
य करायला हवेत.’’
दु गादासां नी उ रे तील िहं दू राजां ची, जमीनदारां ची आिण काही मुसलमान,
राजपूत सरदारां चीही यादी वाचून दाखवली. ावर कवी कलश, दु गादास आिण
शंभूराजां म े अिधक खल झाला. म ेच राजे बोलले, ‘‘आमचा पोतुगीजां शी अघोिषत
जंग सु च आहे . तशीच वेळ पडली तर दु गादास तु ी आिण शहजादे अकबर यां नी
गुजराते ा मागानं बाहे र पडायची तयारी ठे वावी.’’
‘‘आ ी उ रे स जा ासाठी के ाचे आतुर आहोत, राजे!’’ दु गादास बोलले.
‘‘–आज ा बैठकीस शहजादे पोचले नाहीत ते?’’ राजां नी म ेच िवचारले.
‘‘आराम करताहे त विकली महालाम े.’’ दु गादास सां गू लागले, ‘‘शहजा ां चा
तु ां ला संदेशा आहे राजे. ते णतात, आ ां ला मसलतीपे ा काम आवडतं.
तु ी घोडी तयार ठे वा, आ ी ती लागलीच िद ीकडे दामटवून दाखवू.’’
ा संदेशावर शंभूराजे आिण पाठोपाठ त: दु गादासही हसले. राजे बोलले,
‘‘किवराज, दु गादास, खरं च हे शहजादे वाचाळाऐवजी कृतीवीर असते, तर िकती
बरं होतं!’’ बोलता बोलता शंभूराजे अंतमुख झाले. ां नी कबुली िदली– ‘‘मे ा
ह ी ा कात ालाही लाखाचं मोल असतं! शेवटी हे शहजादे आहे त. जर ां ना
आ ी िद ी ा गादीवर बसिव ात यश ी झालो, तर उ रे तले सारे अंमलदार
शहजा ा ा ेमापोटी न े , औरं ा ा जाचापोटी, छळापोटी अकबरां ा पाठीशी
उभे ठाकतील. बंड करतील.’’
‘‘शंभूराजेऽ, काहीतरी करा. राजपुता ातून, माळ ातून आ ां ला अनेक
खिलते येताहे त. औरं गजेबा ा रा सी िजिझया करामुळे मुसलमान सोडून बाकी
सा या धम आिण जाती ास ा आहे त. पातशहा ा िवरोधात उभा ठाकणारा कोणी
मिसहा रयतेला हवा आहे .’’
‘‘दु गादासजी, अंबर ा ा नरे श राजा रामिसंहासारखी ा जुलूमशाही ा
िवरोधात पुढे का येत नाहीत?’’
ा ाला दु गादासां कडे ही उ र न ते. ते विकली महालाकडे िनघून गेले.
पातशहाला चंड फौजफाटा घेऊन दि णेत येऊन चौदा-पंधरा मिहने लोटले
होते. मा ाला अ ािप अपे े माणे यश िमळाले न ते, णून तो अितशय िनराश
होता. उलट शंभूराजे, हं बीरराव, मानाजी, पाजी, िनळोपंत आदींनी महारा भर
मोगली स ेचा फ ा उडवायला सु वात केली होती. मरा ां ची सरशी होती.
रामिसंगचा िवषय काढत शंभूराजां नी िवचारले, ‘‘किवराज, ा अंबरनरे शाला आम ा
आ ाभेटीपासून आपणही ओळखता. कसा वाटतो तु ां ला तो माणूस?’’
‘‘रा कारभारापे ा ां ना िशकारीचा दां डगा शौक आहे .’’
‘‘तरीही ते िमझाराजां चे पु आहे त. िमझाराजना औरं गजेबानं ातारपणी छळले.
रामिसंहां चाही पदोपदी पाणउतारा केला आहे . ातून आम ा हाकेने ते बळ खाऊन
उठले, तर चां गलेच होईल!’’
‘‘खरं आहे , राजन!’’
‘‘किवराज, हातपाय गाळू न दरवाजाला आतून क ाकोयं ा लावून बसून तरी
काय उपयोग? अशानं बाहे र उं बर ावर येऊन बसणा या संकटां चं िनवारण काही
होणार नाही. काही ना काही करायला हवं खास.’’
राजा रामिसंहाने शंभूराजां ना पाठवलेली या आधीची प े किवराजां कडून
शंभूराजां नी मागून घेतली. ां नी लागलेच कलशां ना प िलहायला सां िगतले. ते त:
सं ृ त भाषेत मजकूर सां गू लागले—
राजािधराज, अंबरनरे श राजारामिसंह यां ना दं डवत —
आम ा िहं दवी रा ात आ ी शहजादा अकबराला
राजा य िदला, याब ल समाधान करणारे आपले प पावले.
आपण सारे िहं दू आहोत. सां त, सवानी िमळू न सवा ाच
भ ासाठी काही करावे, हा आपला सुिवचार आम ा खूप मनास
खूप भावला. तथािप, आ ी औरं गजेबाला िवरोध क नये, ां ची
कूमत मा करावी, हा आपला स ा खिचतच एका राजपूत
रा ाला शोभणारा नाही. सबब, पातशहाचे मां डिलक मा
करायचा िवचार कोणाही मानी मरा ाला मानवणार नाही.
िशवाजीराजां ा पु ाला असा िवचार िशव ाचा तर सवालच नाही!
तुम ा पु ास– कृ िसंहास औरं गजेबाने घात क न कसे
संपवले, हे आ ी तु ास वेगळे सां गायची ज री वाटत नाही. परं तु
आप ा धमसंवधना ा उ े शाने सव िहं दूंनी एक ावे, असा
आपला उ े श असेल, तर या कामी आप ासार ा बुजुगानेच
पुढाकार ावा. ा यवनाधमाला— औरं गजेबाला सां त असे वाटू
लागले आहे की, आ ी िहं दू णजे केवळ त शू आिण दु बळे
आहोत. आ ां ला आम ा धमदे शाब ल अिभमान नाही. असे असेल
तर पातशहाची ही वतणूक आ ां ला मंजूर नाही. आ ी ि य
आहोत. आम ा धमसं ृ तीला कोणताही उणेपणा येऊ दे णारी गो
आमचे ा तेज मा करणार नाही.
आपण अनुभवाने, वयाने े . आ ी नवागत, किन .
 आप ा धमािभमाना ा आिण शौया ा अनेक गो ी आ ी ऐकून
आहोत. आपण तर स ां ग-रा संप ! थोडे सेच अिधक धा र
दाखवा. ा अधम यवनाची सारी िमजास उतरव ा ा कामी
आ ास थोडीशीच मदत करा. मग पाहा आ ी कसा िद परा म
क न दाखवतो! अशा धामधुमी ा काळात आप ासारखा
बलशाली आिण िवचारी राजा शां त कसा बसू शकतो, याचेच आ ां स
वैष वाटते.
आ ी अकबर आिण दु गादासां ना गुजरातमाग उ रे त
पाठिव ा ा िवचारात आहोत. आम ा धैयाला, साहसवृ ीला
आपणही जोड ावी. तो पठाणां चा पातशहा इराणनरे श शहा
अ ासनेही अकबरास ज र ती सव मदत क , असा श िदला
आहे . उ ा अकबरास िद ीची गादी िमळाली, तर ात सवाचाच
फायदा आहे . आमचे मं ी कवी कलश आिण जनादन पंिडत तु ास
वेगळी प े िलिहतीलच.’’
एकदाचा मजकूर िल न झाला. किवराज आिण शंभूराजे दोघेच सदरे वर होते.
शंभूराजे सहज बोलून गेले,
‘‘हा शहजादा अकबर त: ा मनोरा ात ग डा ा पंखानं ैर िवहार करीत
बसतो. पण वा वात चालतो मा ह ी ा पायां नी! या दोन गो ींचा कधी मेळ बसत
नाही. मग हा बसतो दू षणं दे त आप ा कमनिशबाला आिण अलम् दु िनयेला!’’

११.
िदवस खूप धां दलीचेच होते. बागलाणकडे मराठा-मोगल संघष पेटला होता.
सा े र ा िक ाला औरं गजेबा ा ल राने वेढा िदला होता. रामशेज पडत
न ता. बला , म वाल मोगली फौजां ना वाकु ा दाखवत तो तसाच ताठ मानेने
अजूनही उभाच होता. बहा र हं बीरमामा आपली िनवडक फौज घेऊन भीमे ा
खो याकडे घुसले होते. अचानक धाडी घालून मोगलां ना जेरीस आणत होते. येसूबाई
पु ा फडावर येत हो ा. नेटानं कारभार बघत हो ा. ां चे िचरं जीव शा राजे
फडावरच मोठे होत होते. िहशोब आिण कागदप ात गढले ा येसूबाई राणीसाहे बां ना
म ेच आप ा राजकुमारां ची आठवण होई. म ेच ा ां ना पोटाशी कवटाळू न
धरत.
आजूबाजू ा चारसहा िक ां ची दौड क न शंभूराजे ित ीसां जेलाच
महालाम े पोचले होते. कुठ ा िक ावर कशाची वानवा आहे , काय कमी, काय
जा ी याबाबत ा उभयतां म ेच मसलत झाली. भोजना ा वेळीही राजे ख होते.
रा ी आप ा महाला ा चौकातील झोपा ावर ारी बराच वेळ बसून होती. गे ाच
मिह ात फलटणकर बजाजी िनंबाळकर वारले होते. आप ा मामां ा दु खव ाची
छाया राजां वर होतीच. पण आज ते कमालीचे उदासवाणे िदसत होते.
 ‘‘राजे ऽ, तबीयत ठीक नाही का?’’-येसूबाईंनी हल ा सुरात िवचारले.
‘‘आमचे बजाजीमामा णजे शूर, धाडसी मराठा. पण ां ची सारी ात गेली ती
मोगलां ा सेवाचाकरीत.’’
‘‘जाऊ दे , आता ा जु ा गो ी कशासाठी न ानं उगळाय ा? ां चे िचरं जीव
महादजीबाबा तर िज ीचे आहे त.’’
‘‘ ं .’’
‘‘आप ा रा ािभषेकावेळी तर रायगडावर ते िकती बाबात वावरत होते.
शेवटी ते आप ा स ा भिगनींचे, सखुबाईंचे यजमान आहे त. उ ा कठीण संगी
तर ते तुम ा पाठीशी वाघासारखे उभे राहतील.’’
आता शंभूराजां ना अिधक चूप बसवेना. ते उठले आिण घु ात दातओठ खात
बोलले, ‘‘वाघां ची कातडी पां घरणारी को ी उघडी पडली की खूप भेसूर िदसू
लागतात, येसू.’’
‘‘ णजे?’’
‘‘बातमी वाईट आहे , पण दु दवानं खरीही आहे — आमचे स े मे णे
महादजीबाबा मोगलां ना िमळाले ऽऽ!’’
येसूबाई मटकन खाली झोपा ावर बस ा. ां ा पोटात गोळा उठला होता.
शंभूराजे णाले,
‘‘बापा ा जागी मोगलां नी महादजींना म बदार बनवलं. चां गली चार हजार
जात आिण तीन हजार ारां ची म ब िदली. िशवाय ां ा बंधूंना, चुलत बंधूंना
खानजहान ा फौजेम े सामावून घेतलं आहे .’’
‘‘पण ा मंडळींनी शरम कशी सोडावी?’’
‘‘ ा महादजीं ा मागे णे ां ा इतर नातलगां नी लकडा लावला होता.
पातशहाची कृपा पदरी पाडून ा. हे िशवाजी आिण संभाजीचं ‘कालचं रा ’ िकती
िदवस िटकणार आहे ?....’’
चारआठ िदवस उलटले असतील नसतील, तोवर आणखी एक वाईट बातमी
राजधानीत पोचली. खु येसूबाई राणीसाहे बां चे चुलत बंधू का ोजी िशक
औरं गजेबाला जाऊन िमळाले! ती बातमी ऐकून शंभूराजां ना ध ा बसला. ां नी
िवचारले,
‘‘येसू, आता तुम ा स ा बंधूंचं, गणोजीरावां चं काय?’’
येसूबाईंनी खाली मान घातली. ां नाही िवषारी वा याचा भरवसा न ता. ते ा
शंभूराजे ठणक ा सुरात बोलले, ‘‘गणोजीराव तर फ शरीरानेच रा ात
वावरतात. मनाने ते कधीच मोगलाईत जाऊन पोचलेत!’’
रा ी शंभूराजां ना झोप लागत न ती. ते खूप बेचैन होते! अ ावर ा लोंब ा
झंुबराकडे पाहत ते बोलले, ‘‘येसू, आ ां ला कधी कधी वाटतं, ही भूमी फ
ानवंतां ची, संतमहं तां चीच नाही, ती कृत ां ची, िफतुरां ची आिण दलबदलुंचीदे खील
आहे ! ती फ रा ासाठी आपली िशरकमलं वाहणा या गाझींची नाही, तर जमीन–
जुम ा ा िकंिचत तुक ासाठी, आप ा िकंिचत ाथासाठी सु ा इमानाची,
 रा ाची िव ी करणा या पाजींची दे खील आहे !’’
येसूबाई राणीसाहे ब तर खूप दु :खी झा ा. ‘‘एका वेळी आ ी काय काय
करायचे? मोगलां ा पाच लाख ल राचा महापूर आवरायचा की हे गिनमां ना जाऊन
िमळणारे बेइमानां चे लोंढे?’’ राजे क ह ा सुरात िवचारीत होते. काहीही क न हे
फुिटरां चे पेव आटो ात आणायला हवे, असे राजे कळवळू न बोलत होते. येसूबाईंना
ं दका आवरता आला नाही. राजां ा दं डावर आपले म क ठे वत ा बोल ा, ‘‘राजे
ऽ माफ करा! मा ा माहे रानं आप ाला दगा िदला.’’
राजां नी येसूबाईंचे म क आप ा छातीजवळ ओढले. ां ना थोपटत राजे जड
मनाने बोलले, ‘‘तुम ा माहे रचंच काय घेऊन बसलात, येसू? आता आमचं आजोळ
फलटणही आमचं रािहलं नाही. ा मंडळींना औरं ाचा गोट णजेच मामाचा वाडा
वाटलाऽ!’’
标
 १३.

िकमाँ श हरण

१.

आज पातशहा अितशय िनराश िदसत होता. शेवटी न राहवून विडलकीचा

फायदा घेत असदखानाने िवचारले,
‘‘पातशहा सलामत, आपली तबीयत नासाज आहे का?’’
‘‘कशात िबघाड ायचा अजून बाकी आहे , वजीरे आझम? तो काफरब ा संभा
नामशेष ायचं नाव नाही. िदनबिदन बढताही जा रहा है ! आमचे शहजादे अकबर
सापडत नाहीत. ते जंिजरे कर व न मारे वाघिसंहाचा आव आणतात, आतून मा
संभाजीला घाब न असतात. तो बेवकूफ गोवेकर ाइसरॉय मरा ां िव
उघडपणे जंगाचा ऐलान करायला नाही णतो. एकीकडे तो रामशेजचा नटखट
िक ा इतके िदवस होऊनही हाती लागत नाही. हशीखुशी वाटावी अशी कोणती
हिकगत घडते आहे आम ा स नतीम े?’’
‘‘आपले छोटे शहजादे आ म िवजापूर ा ह ीव न प ा ाकडे वापस
िफरले आहे त. ितथे ां नी मरग ां ा ा िसपाहसालार हं बीरराव मोिहतेला जेरीस
आणले आहे , ऐसा लोग कहते है !—’’
‘‘लोग तो कुछ भी कहते है -’’ असदखानाची ख ी उडवत पातशहा बोलला,
‘‘आमचे चारी शहजादे वफादार, बहादू र, गाझी आहे त, ऐसा हम भी मानते थे लेिकन
ा फायदा? सबके सब नादान िनकले. वजीरे आझम, एकेका िक ाशी इतकी दे र
ट र ायची तर िजंदगी पुरणार नाही. पातशहा बु ा, शहजादे नादान और पोते
बेवकूफ! आमचे सारे अमीरउमराव गधे! तु ा कोणां कडूनच आ ां ला आता
उ ीदच उरली नाही–’’
‘‘लेिकन जहाँ प ाँ —?’’
‘‘पिहले हे सां गा, जयपूर ा रामिसंगाला पाठवले ा तवारीखेचं काय झालं?’’
‘‘दोन मिह ां मागेच ां चा खिलता आला आहे – आ ी त: संभाला खत भेजून
माघार ायला सां गू. िकमान शहजादा अकबराला तरी पकडून आम ा हवाली करा,
असा अज क .’’
पातशहा ख होऊन बोलला, ‘‘असदखान, बिघतलीत आम ा सव
शहजा ां ा आिण पो ां ा नादानगीची ही गवाही! खुिफया रीतीनं का होईना पण
आम ा– सार ा शहे नशहां वर, ा काफरब ाची समजूत काढा, असं दु स या
पापी िहं दूला सां गायचा व येतोच कसा?’’
ा दु पारी पातशहाचा मोठा शहजादा मुअ म आिण असदखानाम े चचा
झाली. तो वैतागून विजराला बोलला, ‘‘वजीरसाहब, आम ा अ ाजानचा कमालीचा
संशयी भाव आिण गैरिव ास हे च ां ा ददचं आिण आम ा बरबादीचं कारण
आहे .’’
‘‘मतलब?’’
‘‘मी आिण आ म– दोघेही आ ी पंचेचािळशी ा उं बर ावर पोचलो आहोत.
तरी आ ी दोघे नासमज, न े लडकेच आहोत असं अ ां ना वाटतं. िकसी पे जरासा
भी भरोसा नही. आम ा आ मला ां नी रायगड ा बाजूला न पाठवता ितकडे
िवजापूर-को ापूर ा िदशेला का पाठवला आहे , आहे मालूम?’’
‘‘ ूं?’’
‘‘चौदा वषामागे ा िशवाजीने संभाला आम ाकडे म बदार णून नेमलं
होतं. ते ा आ मची आिण संभाची थोडीसी जान-पहचान झाली होती. ां ा ा
दो ीला नवी पालवी फुटे ल आिण दोघेजण िमळू न पातशहािव बगावत करतील,
हाच ां चा शक!’’
असेच आणखी काही िदवस गेले. एके िदवशी आ मकडून प ा ा ा िदशेने
एक हरकारा आला. पातशहाला दरबारात हिककत सां गू लागला,
‘‘मुबारक बात! हजरत! आ म साहे बां नी ब त बहादु री केली. ा हं बीर
मरग े को पुरी तरह कुचला डाला. ा ा अनेक सैिनकां ना मा न जखमी केले. ब त
बहादु री केली.’’
ती खुषीची खबर ऐकून पातशहा आप ा अंगावर पाचूची माळ फेकेल असेच
ा गरीब हरका याला वाटले होते. पण पातशहाने ा ा बडबडीकडे दु ल केले.
ानंतर दहा िदवसां नी आ मचा दु सरा एक खास दू त खिलता घेऊन िवजयी
मु े ने दरबारात येऊन पोचला. विजराने तो खिलता त: पातशहाला वाचून दाखवला
– ‘‘अ ाजान, दु नाशी ढाली-तलवारीने कडा मुकाबला केला. हजरत साहे बां ा
खुषिक तीने दु नाचे आठशे लोक क केले. सातशना िजंदे पकडले. िनशाणे,
छ ा काबीज के ा. खूप मोठी फतेह हासील केली.’’
पातशहाने ही ताजी तवारीख ऐकताना उगाच िबमार पाखरासारखा अधवट
डोळा उघडला. पु ा कव ां ची माळ डो ाला लावून तो अ ा ा िचंतनाम े
गढला. तसा न राहवून वजीर पातशहा ा कानाशी लागला, ‘‘पातशहा सलामत, असं
ेक वेळी चूप रा न कसं चालेल?’’
‘‘िफर ा करे ?’’
‘‘शहजा ां ची बि सीची चाहत आहे .’’
 ‘‘ ं !’’ णभर चूप रा न पातशहाने पु ा ओठ उघडले, ‘‘मुअ म बेटे, हा
खिलता वाच जरा.’’
मुअ मचे वाचन पूण होताच पातशहाने ाखानाला फमावले, “ ात ा
कोणी कोणी, काय काय बहादु री केली हे तु ी तपशीलवार िल न काढा.’’
ा दो ी आ ां नंतरही वजीर आलमगीरां कडे पाहत होता. ते ा पातशहाने
खजां चींना फमावले, ‘‘शौकतिमयाँ ऽ, शहजा ा आ म ा बहादु रीब ल ाला एक
लाखाचा इनाम ायचा आहे . ते ा खिज ातून ती र म काढू न ठे वा.’’
चारपाच िदवसां त खरी खबर प ा ाकडून येऊन पोचली. पिह ा दोन
चकमकीत सेनापती हं बीररावां नी मु ाम माघार घेतली होती. शहजा ा आ मला
ां नी जा ीत जा आप ा मुलखात आत येऊ िदले होते. आिण ितस या
चकमकीत जीवघेणा हमला चढवला होता. ा द याने त:चे ाण वाचिव ासाठी
शहजादा आ म सातारामाग पार िनरा नदी ा प ाड पळू न गेला होता.
तो खिलता आप ा उ ाही वजीरासमोर फडकवीत पातशहा बोलला,
“ ू वझीरे आझम? बिघतलंत? आम ा हया दो ी नादान शहजा ां ा
बहादु रीचा आ ां ला कधीच यकीन न ता!’’
‘‘गु ाखी माफ, जहाँ प ाँ !’’
‘‘तुमचं ऐकून आ ी खिज ातून र म काढली. पण इनाम पुढे धाडला नाही,
हे िकती बरं झालं!’’
ा रा ी थोरला शहजादा मुअ म आिण वजीर असदखान दीघकाळ बोलत
बसले होते. पातशहा ा लीलां पुढे संपूण शरणागती प रत वजीर सां गत होता, ‘‘बेटे
मुअ म, मी िजंदगीभर तु ा बापाकडं उ ाद णून बघतो आहे . अजूनही
ां ाकडून िशक ाची कोिशश करतो आहे .’’
‘‘ती कशी?’’
‘‘आता हे च बघ ना! छो ा शहजा ानं आप ा बहादु रीचं प धाडलं. ते
पातशहानं मु ाम तुला वाचायला का िदलं? कारण तसा परा म ानं खरं च केला
असेल, तर तूही ापासून शहाणपणाचा सबक िशकावास. ाखानाला खूब
बारीकीसे नोंद का करायला लावली? — कारण ा िनिम ानं घड ा संगाची
खातरजमा ावी. ितसरी बात णजे बि सीसाठी खिज ातून र म बाहे र काढली.
पण शारीने पाठवली मा नाही! कारण उगाच र म वाया जाऊ ायची न ती.
असा उ ाद बाप िमळणंच मु ील.’’
ा रा ी बारीकशा थंडीतापाने पातशहा बीमार पडला होता. रा भर उदे पुरी
बेगम ा ा उशाशी बसून होती. सोबत ितने मुअ मलाही ठे वून घेतले होते.
पातशहाला चां गली झोप िमळाली. सकाळी ाची चया खूपच स िदसत होती. तो
मोका साधून मुअ मने हळू च िवचारले,
‘‘अ ाजान, मनु ाने आप ा औलादीवर तरी भरोसा ठे वावा; िकमान ेक
गो ीकडे गैरिव ासाने बघू नये?’’
औरं गजेब िम ास हसला. आप ा सफेद दाढीव न हलकेच हात िफरवत
बोलला, ‘‘बेटे मुअ म, ाला कूमतीचा घोडा नाचवायचा आहे , ाने त: ा
सावलीकडे सु ा संशयाने बघायला िशकलं पािहजे!’’

२.
मुं ादे वीचे दशन घेऊन शंभूराजे बाजूचा उं च कडा चढले. ां ा सोबत कवी
कलश, पाजी भोसले आिण इतर साथीदार होते. ा डोंगरा ा नाकाडाव न
राजां नी डा ा हाताला नजर टाकली. ते ा दू रव न घोडबंदर िक ा ा िदशेने
आत ठाणे गावाजवळ आलेली आिण समोर ाच डोंगरपाय ाने वळसा घेतलेली मोठी
खाडी ां ना िदसू लागली. पुढे तीच खाडी डा ा हाताला दू र क ाण बंदरापयत
पोचत होती. उज ा हाताला नारळीपोफळी ा िहर ागार आगराम े दडलेले ठाणे
आिण ा ा आसपासची छोटी छोटी खेडी िदसत होती. ितथ ा कोळीवा ा ा
आजूबाजूला पां ढ याशु वाळू चे चमचमते थर िदसत होते. ितथे समोरच आपली
अज तटबंदी पा ात रोवून ठा ाचा िक ा तु रा सासारखा बसून होता.
िक ा ा तटबंदीवर लां ब डगलेवा ा आिण कुरबाज िफरं गी टोपीवा ा सोिजरां चा
जागता पहारा होता.
शंभूराजे मधूनच क ाण बंदराकडे काळजीने नजर टाकत होते. गे ा वष याच
रानातून मरा ां नी ाखानाला पळवून लावला होता. दोनतीन मिह ां मागे
औरं गजेबाचा म वाल सेनानी रणम खान न ाने क ाणवर धावून आला होता.
चोळे , डोंिबवली, अंबरनाथ ते पार पलीकडे मुरबाडपयतचा मुलूख ाने जाळू न
काढला होता. मराठी मुलखावर दहशत माजवून क ाणचे बंदर त: ा क ाम े
घेतले होते.
‘‘किवराज, क ाणचं बंदर णजे जगा ा आयातिनयात ापाराचं नाक आहे .
इथूनच इ ंबूल, पॅ रस, लंडनपासून ते आि का, तसंच जावा, सुमा ापयत ापार
चालतो. ही सो ाची लंका औरं ा ा दीघकाळ क ात ठे वणं, णजे ाचं ल री
बळ वाढिवणं.’’
‘‘दु सराही एक मु ा मह ाचा आहे , राजन.’’
‘‘कोणता?’’
‘‘औरं गजेबाचे सरदार इथे पाय रोवून असेच बसून राहणं गैर ठरे ल. घात होईल.
मरा ां चा कोकणातून नािशक बागलाणकडं जाणारा र ा दु ना ा क ात
जाईल आिण एकदा रसद बंद पडली की, आपोआप खानदे शाकडचे आपले पंचवीस-
तीस िक े िपक ा जां भळासारखे पातशहा ा घशात कायमचे जातील.’’
शंभूराजां नी होकाराथ मान डोलावली. डोंगर उतरता उतरता िव लराव
सुभेदाराने राजां ना आिण किवराजां ना मािहती िदली — ‘‘नुकतीच दयात अरबां ा
जंगेखानाम े आिण िवं जां ा नौदलात मोठी भानगड झालीय णं, राजे!’’
‘‘कसली हो सुभेदार?’’
‘‘जंगेखानानं िवं जां ा ेिसडट नावा ा बोटीवर आपली पाच गलबतं धाडली
होती. ती बोट पुरी जाळायचा अरबां नी य केला.’’
‘‘पुढं?’’
‘‘बोट लई दां डगीच होती. ितचं र ड नुकसान झालं. बुडाली नाही इतकंच. पण
सारं मुंबईकर िवं ज लई हळहळलं णं.’’
‘‘अरब मोकळे सुटले?’’ राजां नी िवचारलं.
‘‘ ा! ा! जंगेखानाची चां गली तीन गलबतं जळाली. शेवटी ां नी माघार
घेतली. पण कसं का होईना, िवं जां ची चां गलीच खोड मोड ाचं कळवलं आहे
आप ा िनळोपंत पेश ां नी.’’
शंभूराजे आिण किवराज एकमेकां कडे पा न समाधानानं हसले. शंभूराजां ची
िभरिभरती ग डी नजर खाली पाय ाकडे गेली. ितथेच खाडीत घुसले ा डोंगरा ा
सोंडेवर पारिसक गाव होता. शंभूराजां नी तातडीने ितथे एक नवा िक ा बां धायला
सु वात केली होती. जवळच खडक खोदायचे काम सु होते. ितथे शेकडो कामाठी,
बेलदार, मजूर झटत होते. ह ींचे गाडे आिण उं टगा ाव नही दगड गोळा केला
जात होता. खाडी ा पा ात मोठे मोठे दगड आिण मेढी पु न तराफे बां धले जात
होते. ा ा आधारानेच पा ा ा काठावर मोठे मोठे बु ज आकाराला येत होते.
‘‘किवराज, रणम खानाची म ी िजरव ासाठीच आ ी इकडे आलो आहोत.
पण ा उघड श ूपे ा पोतुगीज नावाचा नादान दु न मा आ ां ला खूप सतावतो
आहे .’’ शंभूराजे बोलले.
‘‘खरं आहे , राजन! तो गोवेकर ाइसरॉय बोलायला खूप िमठास आहे . वहार,
उपचार उ म पाळतो. णून तर तु ां ला पु र झालं, ते ा ा िफरं ानं तु ां ला
अिभनंदनाचा खिलता आिण बाळराजां साठी पोतुगीज बनावटीचे उ म गहने पाठवले
होते.’’
किवराजां नी ती आठवण क न दे ताच शंभूराजे िदलखुलास हसत बोलले,
‘‘किवराज, आपण ा िफरं ाला अचूक पकडलंत. अहो काय सां गायचं,
आम ा बाळराजां साठी ंगारपुरा न गणोजीमामां चा साज वेळेत पोचला नाही, पण
ा िफरं गी मामां ची घोडी गां गोली ा वा ात हजर होती.’’
शंभूराजे डो ां समोरची ती िवशाल खाडी, पोतुगीजां चा दे श आिण डावीकडचा
नुकताच मरा ां कडून औरं गजेबा ा ता ात गेलेला क ाणचा मुलूख पा लागले.
ां नी घु ात िवचारले,
‘‘किवराज, सां िगत ा माणे आपले दू त गो ाकडे रवाना झाले वा कसे?’’
‘‘राजन, या बाबीम े नेहमीच िनि ंत राहावे. ा िदवशी शंभूराजां कडून राजा ा
होते, ाच िदवशी ाची ा कलशाकडून तािमली केली जाते! आतापयत आपले दू त
मां डवी नदी ओलां डून गो ा ा राज ासादात के ाच पोचले असतील.’’
‘‘नेमका काय धाडलात सां गावा ा ाइसरॉयला?’’
‘‘इतकेच, आ ा मरा ां ा आिण मोगलां ा झग ात अिजबात लुडबूड
क नका. थ राहा. पोतुगीजां ा ता ातील न ां मधून अगर खा ां मधून
मोगलां ा गलबतां ची जा-ये होता कामा नये. आगळीक कराल, तर कोण ाही णी
शंभूराजे गो ावर हमला करतील.’’
मुं ाचा डोंगर राजे झपा ाने खाली उत लागले. मुं ा डोंगराचा कडा खूप
कातीव होता. ितथे शे ा पोचणे मु ील होते. ामुळे घोडी पोच ाचा सवालच
न ता. राजे ितथली कातीव दरड झपा ाने उतरत खाली येत होते. पारिसक ा
िक ा ा बां धकामाकडे पुन:पु ा नजर टाकत होते. पा ापासून तुटले ा पंचवीस
फूट उं ची ा चंड खडकावर हा िक ा बां धला जात होता. ाचा पाया मजबूत होता.
राजां नी समोरच सागरात लाकडाचे अज ओंडके टाकून ावर एक मेढेकोटही
बां धला होता. आिण ावर अनेक तोफा पे न ठे व ा हो ा. िशवाय पारिसक
िक ा ा पाषाणी तटबंदीलाही अनेक गंजा तयार क न तेथूनही ब ा ठासायची
पुरेशी सोय क न ठे वली होती. शंभूराजे मनातून िनधा होते. उ ा पोतुगीज श ूला
सामील झाले तर ये-जा करणारी तरां डी आिण नावा जाळू न काढ ाएवढी ां नी
तयारी क न ठे वली होती. दरड उतरणा या राजां नी कलशां ना िवचारले, ‘‘किवराज,
ा रणम खानाचं याआधी कधी ऐकलंत का नाव?’’
कलशां नी शंभूराजां कडे नजर लावली. ते ा राजेच सां गू लागले— ‘‘हा
रणम खान फ ी पूव चा आिदलशहाचाच सरदार. पण पुढे मोगलां ना सामील झाला.
किवराज, जाल ा न आमचे आबासाहे ब प ा ाकडं यायला िनघाले होते, ते ा
संगमनेरजवळ ा जंगलात यानंच आम ा आबासाहे बां ना तीन िदवस कोंडून ठे वलं
होतं.’’ एक थंड सु ारा टाकत शंभूराजे बोलले, ‘‘एक ल ात ठे वा, किवराज.
उ रे तून मोगली फौजेबरोबर आले ा सरदारां चं आिण म बदारां चं आ ां ला फारसं
काही वाटत नाही. पण ां ापे ा हे दि णेतले बाटगेच अिधक धोकादायक आहे त!’’
राजे पारिसकचा िक ा बां ध ात गढले असले तरी अनेक आघा ा पेटत
हो ा. अनेक मराठा पथके सोलापूर भागाम े दौड क न दहशत माजवत होती.
शहाबु ीनखाना ा पथकां शी घाटावर पुरंदर, िशवापूर आिण राजगडजवळ
एकसार ा झटापटी सु हो ा. राजां नी केसो ि मल, िनळो मोरे र पेशवे आिण
पाजी भोसले अशा आप ा सरदारां ना क ाण पु ा पादा ां त कर ासाठी
पाठिवले होते. एका वेळी रा ात पातशहां शी ां चा अनेक िठकाणी आगीचा खेळ
सु होता. ामुळेच काही शासकीय बाबीही खोळं ब ा हो ा. ां चा िनपटारा
कर ासाठी राजे रायगडाकडे िनघाले.
शंभूराजां नी मुं ाजवळ ा आप ा तळावर कूम िदला– ‘‘किवराज, तातडीनं
प ा ाकडे हं बीरमामां ना खिलता पाठवा. णावं, ितकडचा दाब कमी झाला असेल,
तर तुम ा घो ां ची तोंडं क ाणकडे वळवा. पाऊसकाळ सु ाय ा आधी
रणम खानाचा रे च मोडला पािहजे.’’
‘‘–आिण राजे तोवर आ ां ला काय कूम?’’ तुकोजी िशंदेने िवचारले.
‘‘क ाणची तटबंदी पु ा बळकावून रा ाचं क ाण साधा, दु सरं काय?’’ राजे
बोलले.
आप ा साथीदारां कडे पारिसकचा िक ा आिण खाडीचा बंदोब सोपवून
राजां ची पथके रायगडाकडे िनघून गेली. राजे रायगडाची वाट चालत असतानाच
हरका यां नी येऊन बातमी िदली— ‘‘राजे, तो िफरं गी उलटला राजे. ठा ा ा
खाडीतून पोतुगीजां ची जहाजं क ाणकडं जायला लागलीत.’’
‘‘अ ं? तर मग आपला पारिसकचा िक ेदार काय करतोय?’’ राजां नी जाग ा
जागी लगाम खेचून घोडा उभा केला.
‘‘आपलं पारिसकवरचं पथक रा ंिदवस आग ओकतंय. अनेक नावा आिण
छोटीमोठी गलबतं ां नी जाळू न काढलीत. पण खाडी अवाढ आहे . ितची ं दीही
खूप दां डगी आहे , राजे.’’
‘‘तरीही नाउमेद होऊ नका णावं. िफरं ाला िजतका गवसेल िततका जाळू न
काढा.’’ राजां नी स ा िदला.
राजे रायगडावर आले. ब याच िदवसां नी येसूबाईंची भेट झाली होती. शा बाळ
आता चां गले वषभराचे झाले होते. हातपाय झाडत पुढे सरकत होते. लवकरच ते
रां गायची िच े िदसत होती.
चारच िदवस झाले असतील नसतील, तोवर गडावर सेनापती हं बीररावमामा
मुज यासाठी हजर झाले. राजे एकटक नजरे नं हं बीरमामां ाकडे पाहात होते.
औरं गजेबही हं बीरमामां चे कौतुक ‘‘अ ानसे चलनेवाला िबजली का गोला’’ या
श ां त करीत असे. बु हाणपूरसार ा वैभवशाली नगरीची तीन िदवसां ची लूट असो,
खानदे शातून केलेली घोडदौड असो, िवदभात पार अकोला, मूितजापुरापयत मोगली
पथकां चा केलेला पाठलाग असो, जु र अगर अहमदनगराकडची जोरदार झेप असो
िकंवा नुकतीच प ाळा प रसरात शहजादा आ मची केलेली दमछाक असो, िजथे
ितथे मोगली पथके ‘‘भागोऽ भागोऽऽ हं बीर आया-’’ असे ओरडत पळत सुटत.
राजां ा मंचकारोहणावेळीच हं बीरमामां नी ां चे दय िजंकले होते. आता सु ा
हं बीरमामा राजां ना भेटायला आले ते धाक ा राजारामसाहे बां ाच सोबत. राजे
हं बीरमामां कडे पाहात होते. मामां ची चया रापलेली होती. थंडीवा यातून,
उ ापावसातून गेली तीनचार वष सात ाने घोडाफेक क न, जागोजाग तलवार
गाजवून ां नी परा माची शथ केली होती!
थो ाच िदवसात क ाणकड ा वाईट बात ा राजधानीम े येऊन पोच ा.
पारिसक िक ाव न होणा या गोळीबाराला पोतुगीजां नी दाद िदली न ती. ते
त: ा संर णात मोगलां ची रसद आिण दा गोळा क ाणकडे नेऊ दे त होते.
एवढे च न े , तर एके रा ी ठा ा ा िक ाव न पोतुगीजां चीच दा गो ाने
भरलेली पाच जहाजे पारिसकवर चालून आली. पा ातून काठावर ा िक ावर
ां नी आगीचा भिडमार चालू ठे वला. रा भर पा ाचा काठ ध न आग नाचत होती.
पहाटे चा सुगावा लागाय ा आधीच पोतुगीजां नी िक ा अधाअिधक खळ खळा
क न सोडला होता.
पोतुगीजां ची ही आगळीक ऐकून शंभूराजे खूप अ थ झाले. ां नी सेनापतीला
िवचारले, ‘‘हं बीरमामा, हा िफरं गी मोगलां ची थुंकी झेल ासाठी इतका का नाचतो
आहे ?’’
‘‘राजे, ा दोघां त गु करार झा ाचं आप ाही कानावर आलं असेलच.
कोकणातला जेवढा मुलूख िजंकतील, िततका मोगलां नी तो पोतुगीजां ा ता ात
दे ऊन उपकारां ची परतफेड करायची आहे .’’
‘‘मामा, पोतुगीज आिण मोगलां ना एकस न बळकट हो ाआधी तोडणं अ ंत
गरजेचं आहे . ते ा तातडीनं िनघा. ा टोपीकरां ना जाळू न काढा.’’
‘‘जसा आपला कूम, राजे!’’
मामां नी आप ा नेहमी ा तडफेने क ाण प रसराकडे झेप घेतली. हं बीरमामा
पोचाय ा आधीच िवठोजी माने नावा ा मराठा सरदाराला रणम खानाने जेरीस
आणले होते.
हं बीररावां ा झ ाखाली वीस हजारां चे आ मक घोडदळ आिण दहा हजाराचे
पायदळ क ाण प रसरात पोचले. तसा यु ाला मोठा रं ग भरला. एक ा
रणम खानाची मराठे पंचाईत करतील याची औरं गजेबाला अटकळ होती. णूनच
ाने आप ा मावसबिहणी ा मुलाला, ाखानाला रणम खाना ा मदतीस
ितकडे धाडला होता.
क ाण ा खाडीत आगीचा िधंगाणा सु झाला. तटाव न होणा या गोळा–
गोळीला मराठे बाहे न उ र दे त होते. मरा ां नी रणम खानाची म ी उतरवायला
सु वात केली. क ाण-डोंिबवली प रसरातून उठणारे धुळीचे लोट आिण आगी ा
ाळा ठाणे िक ा ा बु जाव न पातुगीज अवाक् होऊन पाहत रािहले.
मरा ां ा ह ाहम ां नी रणम खान जेरीस आला होता. कधी अचानक
मुरबाडकड ा जंगलातून ‘‘हर हर महादे व’’ अशा आरो ा ठोकत मराठा ार
क ाण बंदरावर धावा घेत, तरी कधी दू र मलंगगडा ा पाय ाकडून धुळीचे लोट
सोसा ा ा वा यासार ा िगर ा घेत पुढे येत. क ाणजवळ ा खाडीत धाव ा
मराठा घोडे ारां चे ितिबंब पडे .
क ाणचा तट कोसळला. दु गाडी िक ा ओकाबोका िदसू लागला. रणम –
खान माघार घेत िटटवा ाकडे सरकला. िटटवा ा ा खंडीजवळ गजानना ा
सा ीने यु ाची धुम ी सु झाली. एके िदवशी डोंिबवली ा माळावर शंभूराजे
येऊन पोच ाची खबर हं बीरमामां ना समजली. तसे मराठी ल रा ा अंगात भलतेच
ु रण चढले. क ाण बंदरा ा प रसरात, माग ा डोंगरावर धुराचे लोट पा न
शंभूराजां ना चेव चढला. ां ना अ पा ाची शु उरली नाही. िदवसभर िनळोपंत
पेशवे, कलश आिण मानाजी मोरे यां चे आडाखे सु होते. ित ीसां जेलाच
आजूबाजूं ा को ां ा व ां वर सां गावा गेला. रानाजंगलातले भंडारी, कातोडी
आिण डोंिबवली प ातले आगरी सरसावून उठले. भ ा पहाटे ा आधीच पोतुग ज-
मोगलां नी ा िवशाल खाडी ा दो ी बाजूची आपली ठाणी सोडली. िक ेकां नी
खाडीत उ ा घेत ा. िक ेक बुडून मेले. मरा ां नी खाडीजवळ रा भर चालवलेली
भुताटकी िटटवा ा ा डोंगराव न िदसत होती. रा ीचीच मोगलां नी दहशत खा ी.
ा िदवशी दु पारी भयंकर रणसं ाम माजला. अ ाव वषा ा बळकट
हं बीररावां ा अंगात ह ीच संचारला. ाखानावर मामां ची पथकं जोरानं
आदळली. अ मखान, इ ािहम बेग, राजा दु गिसंग माधोराम असे अनेक मुसलमान
आिण राजपूत सरदार कामी आले.
घाबरलेला ाखान िटटवा ा ा वाटे ने माघारा पळू लागला. परं तु ा ा
परती ा वाटे वर आपली वीस हजारां ची फौज घेऊन आडोशाला सावध पिव ा घेऊन
बसलेले शंभूराजे खानाला माहीत न ते. ाची पळती पथके समोर िदसताच
शंभूराजां नी त: ा ावर पुढे होऊन हमला चढवला. योगायोगाने घाटाम े
रणम खान आिण ाखान दोघेही अडकलेले. रा ी ठर ा माणं एकीकडून
हं बीरमामा आिण दु सरीकडून शंभूराजे असा दोघां नी िमळू न एक जोरकस दणका
िदला. तशी खानां ची अव था अडिक ात चुरड ा जाणा या सुपारीसारखी झाली.
दु पारपयतच खाना ा फौजा मोडून िनघा ा. वाट सापडे ल ितकडे तो जीव
घेऊन पळू लाग ा. ‘‘हर हर महादे वऽऽ’’, ‘‘जय िशवाजीऽ जय संभाजीऽऽ’’ अशा
आरो ा दे त िवजयी वीर डोंिबवली ा माळावर आप ा िशिबरात येऊन पोचले.
वाटे त राजां ना हं बीरमामां चे मे णे रं गोजी यु ात ठार झा ाची वाईट बातमी समजली.
ामुळेच की काय ां ना िशिबरात परतायला उशीर होत असावा.
ित ीसां जेला राजे िशिबरात िव ां ती घेत होते. तेव ात राया ा गोटाबाहे न
धावत आत आला. घाबर ा सुरात णाला,
‘‘राजंऽ, हं बीरमामां ना पालखीत घालून आणलंया. जाया झा ात.’’
‘‘काय बोलतोस?’’
राजां नी झटकन आप ा िशिबरातून बाहे र झेप घेतली. ते पालखीवर तुटून पडले.
मशाली ा उजेडात ां नी हं बीरमामां ची मु ा पािहली. हं बीररावां चे गडद काळे , हसरे
डोळे बघताना ां ा िजवात जीव आला. मामां नी ीण आवाजात सां िगतले, ‘‘राजे,
उगाच िचंता होऊ नका. एका बाणाने दं डाचा लचका तोडून नेला. ामुळं डावा
हात जाया झालाय इतकंच.’’
‘‘मामा, मामा थोडं सां भाळू न राहत जा.’’ – शंभूराजे काकुळतेने णाले.
‘‘उजवा हात आहे की अजून िश क. काळजी कशापायी करता?’’
हं बीरमामां नी हसून िवचारलं.
िशिबरात हं बीरमामां ची शु ूषा सु होती. त: संभाजीराजे ां ा जखमा
बां धत होते. राजां ची गोंधळलेली चया, काळजी ा छटा पा न हं बीरराव हसले. ते
णाले, ‘‘शंभूबाळऽ, आमची िबलकूल काळजी क नका. रा ािभषेकानंतर
िशवाजीराजां ा ंगारले ा ह ीची मा तिगरी ा हं बीररावानंच केली होती.’’
‘‘ना ानं तर आपण आमचे मामाच आहात–’’
‘‘नाही शंभूराजे तुम ाशी वागताना आ ी कधी नातेसंबंधाचा िवचार केला नाही.
आम ा स ा भा ां ना– राजारामां ना गादी िमळावी, सोयराबाईसार ा
मह ाकां ी बिहणीची इ ा पुरी ावी णून ताकद असतानाही हा हं बीर कधी पुढे
धावला नाही. आपलं नातंच ना ाप ाडचं आहे !’’
शंभूराजां नी हं बीरमामां कडे ाथक नजरे ने पािहले. ते ा िदलखुलास हसत
हं बीरराव बोलले, ‘‘जे नातं ा मराठी मातीचं िशवाजीसंगं होतं, तेच तुमचं आिण
आमचं सोयरं ऽ’’
 शंभूराजे थोडा वेळ तसेच बसले. हं बीरमामां ना ां नी पा ातून वन तीचा काढा
िदला. तोवर हरका यां कडून बातमी समजली. पाऊसकाळ जवळ येतोय णून
औरं गजेबानेच कूम दे ऊन क ाण भागात पाठवले ा फौजा मागे बोलावून घेत ा
हो ा. हं बीररावां ना थोडे शार होऊ िदले. आिण शंभूराजे हं बीररावां ना बोलले,
‘‘मामा, काळ आम ा पहाडासार ा िप ाला घेऊन गेला. ानंतर तुम ा
पानं दु सरा पहाड आम ा पाठीशी उभा रािहला. आप ासंगं वावरताना अनेकदा
तुम ा पानं आमचे आबासाहे बच सोबत अस ाचा भास होतो. पण काळजी ा,
हं बीरमामा.... तु ीच आम ा बा तलं बळ आहात. तुम ा हाताची जखम बळावेल,
तर इकडे आमचा खां दा तुटून पडायचा. कृपा करा. थोडं सबुरीनं ा.’’

३.
‘‘िद ीकर पातशहाची ताकद ग ाची. ापुढे मरा ां चा हा उ ाही राजा
णजे शेळीचे करडू! एकदा हा गडा संभा आिण ाचा महारा िचरडून गेला की
आपला फायदाच फायदा.” गो ाचे पोतुगीज ाइसरॉय कौंट द आ ोर चेकाळू न
बोलले.
‘‘तो कसा?’’ ां ा सिचवानं– लुईस गो ा सने िवचारले.
‘‘औरं गजेब ा उ ाहानं येईल, ाच उ ाहानं माघारा जाईल. मग आ ी
हळू च मालवणपासून ते ठा ापयतची प ी आम ा रा ाला जोडू. गो ाचं महारा
बनवू!’’ कौंटसाहे ब आप ा उं ची राज ासादातील भ म ालयात म ाचे घोट घेता
घेता फुशार ा मारत बोलत होते.
ां ा सिचवाने ां ासमोर आणून ठे वलेला संभाजीराजां चा खिलता तसाच
दु लि त रािहला होता.
बढाईखोर ाइसरॉय पुनःपु ा शंभूराजां ा ा प ाकडे कु त नजरे ने पाहत
होता. ाइसरॉय कौंट द आ ोर हा िजतका िवलासी िततकाच खुशालचडू,
कमालीचा ाथ , िततकाच लबाडही होता. पोतुगाल ा रा सेवेतील सवच
अिधकारी आिण कमचारीही गो ात येऊन सरकारी सेवा पार पाडायचेच, परं तु
ाचबरोबर ेकजण खाजगी ापार क नही त: ा तुंब ा भ न घेत असत.
पूव गोलाधातील कॉ ँ िटनोपल आिण टु लाननंतर पणजी हे च ापारा ा ीने एक
अ ंत मह ाचे बंदर होते. जावा, सुमा ा, जपान अशी पूवकडे जाणारी सव जहाजे
गो ाला थां बूनच पुढे िनघत. पोतुगीज अंमलदारां ना गोवा ही एक अिनबध स ा
असलेली दु भती गाय लाभली होती.
गो ाचा ाइसरॉय त:ची तुलना पोतुगाल ा राजाशी करत असे. ाचे
त:चे खाजगी ल र होतेच. िशवाय ाने अनेक काळे आि की सैिनकही आप ा
पदरी बाळगले होते. पणजी शहरा ा सभोवती दीड पु ष उं चीची भ दगडी कूस
बां धून तो ालीखुशालीम े राहत होता. दो ी बाजूला पंख पस न बसले ा अज
प ासारखी िदसणारी राजभवनाची भ इमारत चमचम ा चंदेरी वाळू त एै सपैस
पसरली होती. ा ा मागची बाजू थेट दयाकडे झुकलेली. चारी बाजूस वा या ा
झोतावर हे लकावे खाणारे ताडामाडां चे उं च वृ . म ेच ाइसरॉय ा कुटुं बीयां ना
पोह ासाठी खोदलेला िनळयाशार पा ाचा ऐसपैस तलाव. आवारातच खास शाही
मेहमानां साठी बां धले ा जां ा दगडां ा अनेक हवे ा. गाचे सुख जणू ा
राज ासादा ा दारातच झोके घेत होते!
कौंट साहे बां चे िफरं गी म ही मोठे उमदे होते. म म उं ची, थोडे से
जाडजूड शरीर, लां ब बा ां चा फुगीर कोट आिण ढगळ पतलून. नािभकाने गालावर
नीट कातरलेली तां बूस, करडी दाढी आिण ां चे िपंगट तपिकरी डोळे – ा
डो ां म े नीट िनरखून पािहले तरी कौंटसाहे बां ा मनाचा थां ग सहसा कोणाला
लागायचा नाही. कौंट आ ोरची गळप ी मा नेहमीच ताठ असायची.
एकदोन िदवसां त ां ना काहीतरी अ ा , अवघड असे ा करायचे होते.
ाची म ेच आठवण झाली, तसे कौंटसाहे बां ा चेह यावर गुलजार हा पसरले.
ा धुंदीतच ां नी आप ा सिचवाला संभाजीराजां चा तो खिलता वाचायचा इशारा
केला. सिचव मजकूर वाचू लागला, -‘‘मराठी रा ाचा कारभार आ ी हाताम े
घेऊन जवळपास अडीच वष लोटली आहे त. या आधी आमचे दू त रामजी ठाकूर
यां ामाफत तु ासी प वहार झाला होता. मै ी ा कौलकरारातील मु ां बाबतही
आपसात खूप प ाचार केला होता. आपण आमचे शीव-शेजारी आहात, याची आपणच
अनेकदा आ ां ला आठवण क न दे ता. मा आपण बोलता एक आिण करता
दु सरे च. याआधी, िद ीकर पातशहाला कस ाही प तीची मी मदत करणार नाही,
तसाच संघषाचा संग आला तर मराठे आिण मोगल दोघां पासून तट थ राहीन, असे
वचन आपण आ ास अनेकदा िदले होते. परं तु दु दवाने आपण आप ा मै ीकराराची
कलमे आिण शरम दो ीही गुंडाळू न ठे वली. सुरते ा बाजूने सागरमागाने येणारा
दा गोळा आिण धनधा तुम ा ह ीतून पुढे ावयास आपण मोगलां ना परवानगी
िदलीत. अशीच ग ारी आपण ठाणे इला ातही केलीत. या दु ट ी आिण घातकी
चालीची जबर िकंमत आप ाला एक िदवस मोजावीच लागेल, हे ानात ठे वा.’’
नकळत ाइसरॉय कमालीचे गंभीर झाले. एकीकडे संभाजीराजां ची धमकी
आिण दु सरीकडून औरं गजेबाचा रे टा– दो ीही गो ी महागात पडणा या हो ा. ते
वैतागून बोलले, ‘‘ ा दो ी श ींना तोंड दे णं णजे एखा ा मदा यानं अंगावर दोन
िवषारी सप खेळवणं.’’
‘‘पण सर, आपण संभाजीशी जाहीरपणे यु पुकारा, असा पातशहाचा
आप ामागे लकडा आहे !’’ सिचव बोलला.
‘‘अशी आगळीक महागात पडे ल. ात हा संभा िकती शी कोपी! अगदीच गरम
मा ाचा! आम ा कुलाबा आिण ठा ाकड ा अनेक बंदरां वर ाने एकाच वेळी
हमले चढवलेत. जाळपोळ अखंड चालूच आहे . वसईकडे आम ा दोन धमगु ं ना
पळवून नेऊन ा ा सुभेदारानं ओलीस ठे वलं आहे —’’
‘‘पण सर, आपणही ाचा सूड घेतलाच! मरा ां चा वकील येसाजी गंभीरराव
गेली तीन मिहने आम ा कैदे ची हवा खातो आहे .’’
 म रा ीचेच येसाजी गंभीररावां ना राजभवनाम े पाचारण केले गेले. ां ाकडे
पाहत ाइसरॉय गुरगुरले, ‘‘येसाजी, आ ी दो ीचा हात पुढे करतो, तर तुमचा धनी
दु नीचा. ही रीत चां गली न े .’’
‘‘िवजरई सरकार! टाळी कधी हातानं वाजती का? औरं गजेबाची दा गो ानं
भरलेली कोठारं मोगलां ा मुलखातून आपण आम ा मुलखात कशी घुसू दे ता? ा
गो ी कशा बसणार दो ी ा धोरणात?’’
‘‘येसाजी, तुमचा राजा म वाल आहे !’’ ाइसरॉय कौंट द आ ोर वर ा
प ीम े िवचा लागले, ‘‘तुमचा राजा अरबां शी दो ी करतो कसा?’’
‘‘जसं आपण मोगलां शी गु संधान बां धता, तसंच!’’
ाइसरॉय आिण ां चा सिचव येसाजीं ा िबनतोड उ रावर काही काळ चूप
बसले. मा येसाजीला अिधक राहवेना. तो आप ा मनातील खंत करत बोलला,
‘‘िवजरई सरकार, संभाजीराजां शी दो ी करायचं आप ा िदलात न तंच कधी.
आपण फ वाट बघताय ती एकाच संधीची—’’
‘‘कोण ा?’’
‘‘औरं गजेबा ा फौजेकडून मरा ां चा िन:पात कधी होतो ाची.’’
‘‘छे ! छे ! भलतंच काय येसाजी? अरे , ात आ ा पोतुगीजां चा फायदा तरी
काय?’’ हसत ाइसरॉयने िवचारले.
‘‘खूप मोठा. वगु ापासून ते चौल-पनवेलपयतची िकनारप ी, इथला ापार–
उदीम, धनधा , दौलत चावून खायला तु ी पोतुगीज के ाचे टपून आहात!’’
येसाजीने थोड ा श ां त पोतुगीजां चा हे तू अचूकपणे दाखवून िदला होता. पण
ितकडे दु ल करत ाइसरॉय बोलले, ‘‘तु ां ला क ना आहे येसाजी, गे ाच
मिह ात तुम ा संभाजीराजानं आम ा रे वदं ा ा िक ावर रण माजिवलं आहे .
वर तारापूर, डहाणू, ठा ाकड ा आम ा सागरप ीवर िजथे िदसेल ितथे संभाजी
आपली घोडी घालतो आहे . आमचा मुलूख जाळतो आहे . सहा हजार िशपाई आिण
दोन हजार घोडे ार घुसवले आहे त चौल ा ह ीत तुम ा संभाजीने. ितथ ा
आम ा वखारीची, पु या गावाची नाकेबंदी क न टाकली आहे ानं!’’
येसाजीचा चेहरा खुलला. तीन मिह ां ा बंदीवासात ाला आप ा रा ातले
कोणतेही वृ समजले न ते. ब याच िदवसां ा अंतराने एक चां गली खबर ऐकायला
िमळाली होती. येसाजीला पु ा एकदा बंदीखा ाकडे हलिवले गेले. कौंट द
आ ोरसाहे ब थोडा वेळ तसाच िवचारम थतीम े बसून रािहला. एका धाडसी
क नेने ा ा मनोरा ात हळू च वेश केला. तो आप ा सिचवाला बोलला,
‘‘िद ीकर शहे नशहाचे तगादे आहे त, काहीही करा! एक तर मरा ां ा िवरोधात
उघड यु पुकारा. पण ते थोडं धाडसाचं वाटतं. एखा ा ध ाक ा मनु ाचे पाय
मोडून ाला लंगडं करावं तशी ा संभानं जंिजरे करां ची अव था, केली आहे .
ामुळेच ा ाशी उघड वैर करणं धा र याचं वाटतं.’’
सिचवाला बोलावे की बोलू नये असे झाले. तरीही धाडस क न तो बोलला,
‘‘सरऽ, संभाजीचा दे श आप ा सरह ीला लागूनच आहे . िडचोली आिण कुडाळला
बा दा ा कारखा ां कडे तो अनेकदा येतो. िडचोली ा वा ात राहतोही.’’
‘‘ठाऊक आहे मला.’’
‘‘ब याच वेळा ारी िशकारीसाठी इकडे ितकडे बेदरकारपणे िफरते. िहं दूं ा
तीथाना भेटी दे तो. ते ा ा ासोबत थोडे च िशपाई असतात णे!...’’
‘‘ ं ऽऽ!’’ कस ाशा िवचाराने ाइसरॉयची कळी खुलली. ाने आप ा
सिचवाला कूम िदला, ‘‘आप ाही पथकां ना सावध राहायला सां गा. तो संभा ा
मुलखात कधी येतो-जातो-वावरतो– ा ा ेक हालचालींवर बारीक नजर ठे वा!”

िदनां क १२ अॉग १६८३ चा तो िदवस.

झुंजूमुंजू होतानाच ाइसरॉय कौंट दी आ ोर यां ची शाही नाव िदवाडी
बंदराजवळ येऊन पोचली होती. समो न गो ातील पंचगंगा नदीचे पा दु थडी
भ न वाहत होते. आज गोकुळा मीचा िदवस होता. िदवाडी बंदरा ा समोर पंचगंगा
ओलां डली, की समोरच भत ामातील नारवे गाव लागायचे. नारवे गावासाठी
गोकुळा मीची पवणी णजे अवघा आनंदीआनंद असायचा. ा िदवशी नार ा ा
घाटावर एकदा पंचगंगेत सचैल ान केले की, मोठी पु ा ी होते, अशी ा होती.
ामुळेच गोवा, बारदे श ते पार वगु ापयतचे अनेक िहं दू ही पवणी लुट ासाठी धाव
घेत.
पुरेसे उजाडले न ते. अजून जल वाह काळाशार िदसत होता. िदवाडी ा
तटाव न कौंट दी आ ोर आपले िपंगट डोळे फाकून नदीप ाड पाहत होता.
ा ा उज ा बाजूला िदवाडीचा ठाणेदार आिण फौजदार उभे होते. थोडे से उजाडले
तशी फौजदारा ा हातातली िपतळी दु ब ण कौंटसाहे बां नी आप ा हाताम े घेतली.
ातून नदीप ाडचा काठ अधाशासारखा पािहला. आता पलीकडचा संभाजीराजां ा
ह ीतला िहरवाचार मुलूख िदसू लागला. ाबरोबर कौंटसाहे बाला मनातून
उगाचच गुदगु ा होऊ लाग ा.
औरं गजेबाने ाइसरॉयला अनेक वेळा खिलते पाठवले होते. तीच ती गो कैक
वेळा कळवली होती— ‘‘संभाजीचा जेवढा णून मुलूख तु ी काबीज कराल तो सव
तु ा पोतुगीजां ना खुशाल पेश क च. पण जर तु ी या काफरब ाला काही यु ी
क न िजंदा वा मुदा पकडाल तर गो ासकट कोकणचा पुरा मुलूख तु ां ला आ ी
नीछावर क .’’ का कोणास ठाऊक ाइसरॉय कौंटसाहे बाला औरं गजेबाचा खूपच
भरवसा वाटत होता. काहीही क न पोतुगीजां ना वगु ापासून ते पनवेल-पयत ा
ीमंत िकनारप ीचा क ा हवा होता. ासाठी गेली िक ेक दशके ते अ रश: झुरत
होते.
दोन िदवसां पूव हे रां नी गो ा ा राजभुवनात जे ा ती आनंददायक खबर
पोचवली, ते ापासून ाइसरॉय कौंटसाहे बासारखा प ाशीतला, अनुभवी, अनेक
दे शां ा िकना यां चा वारा ालेला मनु सु ा वेडा झाला! आपले नशीब इतके
बलव र असेल याची ाला क ना न ती. गोकुळा मी ा मु तावर नार ा ा
घाटावर शंभूराजे पिव ानासाठी पोचणार अस ाची प ी खबर होती.
 काल सकाळपासूनच पंचगंगे ा दो ी िकना यां ा, आसपास ा झाडीत
पोतुगीज सैिनकां चे अनेक बेहडे दबा ध न बसले होते. सामा त: तीथा ा िठकाणी
वा दे वपूजेला जाताना शंभूराजे आप ासोबत कमी फौज ठे वतात, ही बातमी
ाइसरॉयने काढली होतीच. परं तु जरी सातआठशे श ब सैिनक ां ासोबत
असतील, तरी िहं मतीने हमला करायचा आिण शंभूराजां ना डां बून ाथाची मोठी
पवणी साधायचा ाइसरॉयने िनधारच केला होता.
एकदाचे ल उजाडले. पंचगंगे ा प ाड ा काठावर काही िहं दू या ेक
पा ात उतरताना िदसू लागले. पलीकडचा मुलूख मरा ां चा असूनही या े ा वेळी
सहसा मराठा िशपाई ितकडे िफरकत नाहीत, हे ाइसरॉय ा लोकां ना चां गलेच
माहीत होते. या ेक ं ची गद वाढ ापूव नदीतून एक जवळपासचा फेरफटका
मारावा, मो ा ा जागा हे न ठे वा ात, असा िवचार क न ाइसरॉय कौंटसाहे ब
पा ात उतरले. ां ची शाही नाव बघता बघता पलीकड ा काठावर जाऊन पोचली.
ते ा पोतुगीज ठाणेदारा ा डो ात एकदम काश पडला. तो आप ा ध ाला
बोलला,
‘‘सरकार, खरं च अनमानधप ा संभाजी इकडे आलाच, तर बापडा थां बतोय
कशाला? आ ा पावली पळू न जायचा.’’
‘‘तो कसा?’’
‘‘िवजरई सरकारां ा ा नावेला कोण ओळखत नाही?’’
आपली घोडचूक ाइसरॉय ा ल ात आली. ाने पलीकड ा काठाव नच
आपली शाही नाव माघारी पाठवली. ती खाली नेऊन बाजू ा िकंजळ झाडीत लपवा,
असे नावा ाला सां गायलाही ाइसरॉय िवसरले नाहीत.
ितत ात समो न मछवा यां ची एक नाव येताना िदसली. ठाणेदाराने
नावा ाला हटकले. ाइसरॉयसाहे बां ा फेरफट ाला कोण नाही णणार? त:
कौंट आिण ां ासोबतचे आठ श धारी िशपाई नावेत बसले. िशपायां नी दबा
धर ा– सारखी आपली अंगे नावेत मुरवली. नावेतून िहर ा सपाता आिण बु ीची
िहरवी कफनी घातलेले एक पीरबाबाही चालले होते. ां ासोबत ां चे चार त ण
िश होते. पीरबाबां नी आप ा डो ां त काजळ रे खलेले. आप ा लां ब, िनमुळ ा
दाढीव न हात िफरवत ां नी आप ा हातातला लां ब मोरिपसां चा जुडगा उगारला
आिण ाचा एक एक हलका दणका ेक िशपाया ा पाठीत मारला. ‘‘अ ा
अ ा’’ असे करत तो फकीर तोंडात ा तोंडात काहीतरी पुटपुटत होता. ा
जुड ाचा साद णजे दै वी कृपा. ामुळे पोतुगीजां ा पदरीचे िहं दु थानी िशपाईही
कृतकृ झाले. ां नी ा फिकराचे पाय धरले.
‘‘कहाँ जा रहे हो पीरबाबा?’’ पोतुगीज ठाणेदाराने िवचारले.
‘‘आज तो अ मीका िदन है -’’ तो फकीर हसून बोलला.
ाइसरॉयला ा फिकराची मोठी गंमत वाटली. त: मुसलमान असून
िहं दूंसारखे फकीरबाबा ानाला कसे बाहे र पडले, असे णत ाने ा फिकराची
गंमतही उडवली. ावर फकीरबाबा बोलले,
 ‘‘हम फकीर लोगोंको ा? अ ा और कृ दोनो हमारे भगवान है और पाक
फकीर को इ ामसे हमेशा िहं दुओम ं ब त शागीद िमलते है ’’
खाली थो ाच अंतरावर नाव थां बली. नार ा ा घाटावर तो फकीर आिण ाचे
िश ानासाठी खाली उतरले. नावेतून खाली उतरताना ा फिकराने
ाइसरॉयसाहे बां चा हात मो ा ेमाने आप ा हाती घेतला होता. आप ा
तजनीतली तां ाची अंगठी काढू न ाइसरॉय ा बोटात अडकवली. ते ा भाब ा
िशपायां ना आपले िवजरईसाहे ब खूप भा वान वाटले. ां नी ाइसरॉयलाच ेमाचा
दम िदला, ‘‘ जूर ऽ, फिकरां कडून ऐसा साद खुशिक तकोही िमलता है तो गमावू
नका. फिकरा ा अंगठीने मोठमोठी संकटं टळतात!’’
नाव थोडी पुढे गे ावर ाइसरॉय साहे बां ना एकदम उपरती झाली. कपाळावर
हात आपटत ते ठाणेदाराला बोलले, ‘‘ओ गॉड अॉलमायटी! खरं च या फकीरबाबाने
माझे डोळे उघडले. आप ा सव सैिनकां ना ताबडतोब स ताकीद ा. इथे
ानासाठी येणा या कोणाही िहं दू बैरा ाला अगर गोसा ाला तसाच मोकळा सोडू
नका. ा ेकाची झडती ा. तो िशवाजीसु ा ब याच वेळा णे गोसा ाचं प
घेऊन िफरायचा—”
नदीतीरावर िदवसभर या ेक ं ची झुंबडगद उडाली होती. ानासाठी येणा या
िहं दू बैरागी आिण गोसा ां ना मा आजचे ान नको नको वाटत होते, इतका ां चा
िप ा पोतुगीज िशपायां नी पुरवला होता. झडतीस तर अखंड चालू होते.
गोकुळा मीचा तो िदवस सरला. पंचगंगे ा पा ात अंधार भरला. ाइसरॉय
साहे बां ा हाती मा काहीच लागले नाही. ते हातपाय झाडत, िनराशेनं राजभवनाकडे
िनघून गेले.
चार िदवसां नी ाइसरॉयसाहे बां नी पु ा एकदा येसाजी गंभीररावां ना स ा–
मसलतीसाठी बोलावून घेतले होते. चच ा दर ान येसाजींचे ल ाइसरॉय ा
बोटातील ा अंगठीने वेधून घेतले. जसा येसाजी ा अंगठीकडे च पुन:पु ा पा
लागला, तशी ती गो ाइसरॉय कौंटसाहे बां ा नजरे तून सुटली नाही. ां नी ती
अंगठी काढली आिण येसाजी ा हाती िदली.
येसाजीने ती अंगठी नीट पारखली आिण ित ा आत ा अंगावरचे एक अ र
वाचून तो मोठमो ाने हसू लागला. ते ा ाइसरॉयसाहे बां नी अंगठी पु ा आप ा
हाती घेतली. ां नी येसाजीलाच िवचारले, ‘‘काय िलिहलं आहे हे ?–’’
‘‘मा ापे ा तुम ा या सिचवां नाच जा चां गलं वाचता येईल. िवचारा ां ना.’’
येसाजी बोलला.
लुईस गोंसा ीसने ा अंगठीवरचे अ र मो ाने वाचले— ‘‘संभाजी.’’ कोणी
कामा ाने पोलाटी खुं ा कानात ठोका ात, तसाच ाइसरॉय कौंटसाहे बाला तो
श ऐकू आला. ते च ाव ासारखे ा अंगठीकडे पाहत होते. ाच वेळी तो गद
िहरवा नदीकाठ, तो त ण फकीरबाबा आिण काजळा ा कमानीतले ाचे ते भेदक,
पाणीदार डोळे ाइसरॉय कौंटसाहे बां ा नजरे समोर उभे राहत होते!...
४.

“ ूं ऽ ूंऽऽ फ े नही होता रामशेज?-’’ णत पातशहा नुसता थयथयाट

करत होता. औरं गाबादे त शहे नशहाला नीट नींद येत न ती. रायगड ा राजधानीला
क थानी ठे वून शंभूराजां चा घोडा स ा ीतून चौफेर धाव घेत होता. ते जागसूद होते.
ां चेही ल दू र नािशककडे , ा रामशेजकडे लागले होते. रामशेज होता
नािशकपासून उ रे स अव ा सात मैलां वर. भू रामचं आिण सीतामाई रामायणात
एकदा गोदातीरी आले होते, ते ा ाच िठकाणी काही िदवस भू रामचं ां चा मु ाम
होता. ां ची ितथे िबछायत होती. णूनच ा िक ाला रामशेज असे नाव पडले
होते.
शहे नशहा औरं गजेब ेक गो ीकडे कठोर आिण रोखठोक नजरे ने पाही. पण
व न छोटा िदसणारा आिण आतून कातळा ाच छातीचा रामशेज ा ा ीने
आता एक भावना क िवषय बनला होता. कधी काळी ा ा िप ाने शहाजहानने
जे ा दि णेवर आ मण केले होते, ते ा ा ा दि ण िद जयात रामशेज
शुभशकून ठरला होता. ाच िक ावर चाँ दिसतारा फडकवावा; ा पाठोपाठ
ंबक, अिहवंत, माकडा, सा े र असे िक े िगळावेत, एकीकडे शहजादा
अकबरा ा ातला िद ीकडचा राजर ा कायमचा उद् च करावा आिण
ाच वेळी दु सरीकडे मारत, झोडत सव श िनशी कोकणात उतरावे, ा
काफरब ाला जेरबंद करावे, असे औरं गजेबाचे होते. पण मिह ावर मिहने
उलटले, दा गोळा हकनाक वाया गेला, हजारो सैिनकां चे मुडदे रामशेज ा
आजूबाजूला पडले, तरी िक ा काही हाती यायचे नाव न ते. िदसामासाने
औरं गजेबाचा थयथयाट वाढतच होता.
रामशेजचा िक ा हा मरा ां ा आिण मोगलां ा िज ीची, अ ाची आिण
ईषची जणू िनशाणीच बनला होता. इतर िक ां सारखा तो िदसायला सुंदर वा
भ िद न ता. पण बेलाग, आडदां ड आिण अ रश: टणक कातळा ा छातीचा
होता. ा ा तटबंदींना खंडारे पाडावीत, िक ा चावून चघळू न फ करावा णून
शहाबु ीनखान तीस-प ीस हजारां ची फौज घेऊन िक ाला गोलाकार िगर ा
मारत होता. िक ा तसा िनसगत: उघडावाघडा. आजूबाजूला दु स या द याडोंगरां चा
आडोसा वा सोबत नाही. िक ावर फ आठनऊशे मराठा िशबंदी. मा ा
दु गावरील माणसेही जणू पोलादा ा छातीची होती.
रामशेजचा ातारा िक ेदार सूयाजी जेधे होता मूळचा मावळातला ह ाक ा,
धाडसी, बेडर आिण िबलंदर मराठा. तो मुळात शेलारमामा ा तालमीतच तयार झाला
होता. ाला पिह ा फट ालाच शंभूराजां ा ह ा रातलं प पावलं–
‘‘सूयाजी जेधेमामा, आपण तर आबासाहे बां ा तालमीतले पेहलवानऽ!
तुम ासार ा जाण ा, अनुभवी हाडाला आ ी नवा धडा काय दे णार? पण
तुम ाच िशवाजीराजां चे लाख मोलाचे बोल िवस नका— आमचा एकेक िक ा
औरं ाशी पाच-पाच वष लढे ल! असे आमचे तीनशे साठ िक े! औरं ाऽ हा महारा
िजंक ासाठी अजून िकती ज घेशील रे ?– ाच िवचारे जेधेमामा आ ी इतकेच
सां गू. आपला गड महारा ा ा वेशीवर आहे . ा िद ी ा बु ा नवरदे वाला
वेशीवरच आडवा. मरा ां ा मुलखाशी रा सिववाह घडवून आणायची पातशहाची
ं धुळीस िमळवा!’’
बस, ा एका खिल ाने सूयाजीचे आयु च बदलवून टाकले होते. ा िज ी
हाडाचं पां तर जणू एका बला बु जाम े झाले होते. अमू संप ीने भरले ा
रां जणाभोवती काळसप िफरत राहावा, तसे जेधेमामा रामशेज ा तटाव न िफरत
राहायचे. िदवसा आिण रा ीही. ते कधी झोपतात की नाही, हे च कोणाला माहीत न ते.
परं तु ा िज ी िजवाने तुटपुंजा िशबंदी ा िजवावरही िक ा लढता ठे वला होता.
‘एकदा जंग जुंपला की ब ! दु पार ा नमाजाची चादर वर िक ावरच
आं थ .’ -असे ाब बाळगणा या शहाबु ीनचे जे ां नी चां गले िधरडे भाजले होते.
शहाबु ीन सलामीलाच खूप जोशात धावून आला होता. ाने मु दरवाजाजवळ
जोरकस मारा केला. तटबंदी ा वरचे पाचसहा थर आप ा तोफे ा तडा ाने
खळ खळे केले. रा ी मोगली गोलंदाज हसले. सुबह होताच मु दरवाजा
खळ खळा क , या इरा ाने आप ा रा ात माघारा वळले.
दु स या िदवशी अवाक् होऊन मोगली फौज तटबंदीकडे पाहत होती. रातोरात
जे ां नी िनखळलेले थर पु ा बां धून काढले होते. ह ीं ा सोंडेने, मनु ां ा हातां नी,
लहानां नी, थोरां नी, माणसाजनावरां नी रा भर जागून तो अफाट परा म घडिवला
होता. मोगलां चा तर ा गो ीवर िव ासच बसत न ता. मरा ां ना भुते वश असतात,
याची तर ां ना आता खा ीच पटली होती.
ा रानात गेले काही मिहने यु ाची नुसती धुम ी माजली होती. वेळोवेळी
उडणा या तोफगो ां नी आिण हजारो घोडे ारां ा टापां नी तो मुलूख उद्
िदसत होता. पंच ोशीतली सारी गावे उठून िनघून गेली होती. गडावर फ
सातआठशे िशबंदी अस ाची जाणीव शंभूराजां ना होती. ‘‘रामशेजकडे बारीक ल
ठे वा,’’ ते पुन:पु ा हं बीरमामा मोिह ां ना कळवत होते. मोिह ां नाही ाची जाणीव
होती. ामुळेच कधी अचानक रा ी सातआठ सातआठ हजारां ची मराठा पथके
बाजू ा रानातून अचानक भुतासारखी धावून यायची. तीसप ीस हजारां ा ा
गोलाकार मोगल गद वर मराठे तुटून पडायचे. ड माजवायचे. गोट लुटायचे.
िदवसा सूयाजी जेधे रामशेज ा तटबंदीकडे बघू दे त न ता. तर रा ी हं बीरमामां ची
धाडपथके मोगलां ना नीट झोपू दे त न ती. असा पाठिशवणीचा खेळ अनेक मिहने
चालला होता.
मोगलां चा दोनशे मणाचा बा दखाना सु वातीलाच जळू न खाक झाला. मे १६८२
म े शरीफखान नावाचा मोगली सरदार रामशेज प रसरात पोचत होता. ा ासोबत
रसदे ने भरलेले पाचशे ह ी आिण एक हजार बैल होते. िदवसाच भानामती झाली.
मराठा ग ां ा ककश िश ां नी रान भारले. बाजू ा ओघळीत दबा ध न बसलेले
सात हजार मराठे अचानक ा रसदे वर तुटून पडले. दोन तास घमासान लढाई झाली.
जािहरखान, फैजु ाखान असे अनेक मोगल अिधकारी ाणास मुकले.
 आप ा रसदे वर मरा ां चा छापा पड ाचे समजले, ते ा िक ा ा
पाय ाला वेढा दे ऊन बसलेले मोगल आप ा जातभाईं ा मदतीला धावले.
तलवारीला तलवारी िभड ा. ा धुम ीम े सुमारे सहाशे मराठा मृ ुमुखी पडला.
दोन हजार जखमी झाले. परं तु ां नी रसदे चे खूप नुकसान केले होते. समोरचा
सेनासागर पा न सायंकाळी मरा ां नी माघार घेतली. ा अचानक ह ाने मोगलां चे
काळीज फाटले होते. परं तु ा अ शा यशाने शरीफखानाला खूप गुदगु ा झा ा.
ाने आप ा परा माचा बढाईचा खिलता औरं गाबादला पातशहाकडे पाठवला.
रामशेज ा िवजयाची वाता ऐक ासाठी शहे नशहा िकती आतुर आहे , हे
असदखानला माहीत होते. ा खिल ा ा स तेची खा ी न करता तो औरं गजेबाकडे
धावत गेला, ‘‘बधाई हो मेरे आका, बधाई हो! आमची फ े झाली — आ ी
रामशेजकडे मोठा िवजय िमळवला.’’
‘‘फ े? कुठे ? िक ावर की िक ाखाली?’’
असदखान गडबडला. नाराजी ा सुरात बोलला, ‘‘जी हां , जूर! िक ा ा
खालीच. तळाला.’’
‘आपण िकती बेवकूफ आहात’, -अशा अथ पातशहाची िपंगट बुबुळे नाचली,
ते ा विजराला घाम फुटला. पातशहा िवषादाने बोलला,
“मरग ां चे त रके का िशकत नाहीत आमचे बेवकूफ सेनािधकारी? कसे
बेवकुफो ऽ... मरग े िफ न िफ न कसे हमले चढवतात...’’
मिह ावर मिहने लोटत होते. पण रामशेज काही पडत न ता. ामुळे
पातशहाची तगमग खूप वाढत होती. शहाबु ीनखान कमालीचा है राण होता.
िक ावरची अ शी िशबंदी आपला कडवा ितकार थां बवत न ती. शहाबु ीनने
मरा ां चे न ा रसदे चे सव माग कापून काढले होते. ां ची पुरती कोंडी केली होती.
िक ावर तोफा न ा, तरी सूयाजी हटला न ता. गडावरचे रे ाबैलां चे कातडे
ाने गोळा केले. लाकडां चे बुंधे आतून कोरले. आिण न ा लकडी– चामडी ा तोफा
बनव ा. ा तोफां चा तडाखा नेहमीपे ा दहापट होता.
शहाबु ीनसु ा हटायला तयार न ता. िक ावरची िशबंदी तोडायला खालचे
जिमनीवरचे धमधमे कमी पडू लागले. यश हाती लागेना. हे ल ात येताच शहाबु ीनने
सव सुतार कारागीर एक गोळा केले. मोठमोठे वृ तोडून लाकडाचाच भलादां डगा
बु ज बां धला. ा ा मा ावर एका वेळी पाचशे लोक उभे रा न समोर ा
िक ाकडे सहजग ा मारा क लागले. तो भ लाकडी बु ज जिमनीव न उं च
आकाशात जाणा या डोंगरा ा सुळ ासारखा भासायचा. तेथून शहाबु ीनने खूप
गोळागोळी क न पािहली. पण रामशेज अिजं च रािहला होता.
रामशेजचा िवजय हा आता दो ी फौजां साठी मोठा ित े चा िवषय बनला होता.
रोज औरं गाबाद आिण रायगडाकडे दो ी बाजूंचे हरकारे आिण जासूद धावत होते.
रामशेजची ताजी खबर िमळिवली जात होती. नवे आडाखे बां धले जात होते. वषा दीड
वषावर गाठ आली, तरी एक सामा िक ा पडे ना, णून पातशहा खूप कातावला.
रामशेजची आग िवझत न ती. उलट आप ा मद िक ेदारा ा सोबतीला
संभाजी मोठी फौज पाठवतोय, ितकडे लवकरच मरा ां ची जोरकस टोळधाड धाव
घेणार, याचा वास पातशहाला लागला. तसे ाने बहादू रगडाव न आप ा
दू धभाऊला – खानजहान बहादू रखान कोक ाशला बोलावून घेतले. ाला
खडसावले – ‘‘भाईजान, या आधी आपण गाफील रािहलात. णूनच ा
काफरब ाची वानरसेना बु हाणपूर बेिचराख क न गेली. संभा सहीसलामत सुटला.
िनदान रामशेज तरी हातचा जाऊ दे ऊ नका.’’
‘‘हजरतऽ, एकदा गलती घडली णून ितची बार बार उजळणी होईल, असं
नाही.’’
‘‘मत बताओ जादा कुछ. तुमचीच बेपवाई आ ां ला बार बार नडते. इकडचे
खानदे शातले पहारे तु ी िढले ठे वलेत, णून तर आमचे कमीने शहजादे अकबर
तुम ा ाच मुलखातून जाऊन ा काफरब ाला िमळाले.’’
बहादू रखानाने लाजेने खाली मान घातली. तो थो ा वेळाने बोलला, ‘‘लेिकन
हजरत, रामशेज घेत ािशवाय माघारा िफरणार नाही, असा ते शहाबु ीनसाहे ब
यकीन दे तायत–’’
‘‘िफजूल यकीन ायला ां चं काय जातं?– एका छो ाशा िक ासाठी
आम ा अ ू ा दशा वा याला लागतात ाचं काय? आम ा ल राचं मनोधैय
आ ां ला खचू ायचं नाही. ज रत पडली तर तु ी दोघे िमळू न काही िदवस कोिशश
क न पाहा. आमची हरकत नाही.’’
बहादू रखानाने आपले बाजारबुणगे आिण सोबतचे जाडजूड सामान
बहादू रगडावर ठे वले. तो तातडीने नािशककडे आगेकूच क लागला. ती वाता
रायगडाकडे समजली. संभाजीराजां नी शहापूरजवळ मा ली ा िक ात आपली
िशबंदी ठे वली होतीच. पाजी भोसले आिण मानाजी मोरे यां ची सुमारे आठ हजारां ची
पथके रामशेजकडे धावली. पातशहाने बहादू रखानाकडे पंधरा हजारां ची फौज िदली
होती. बहादू रखान थम पाय ाला पोचला. मोगलां ची पथके एक आली. ां चे कडे
फोड ासाठी मानाजी आिण पाजी ितकडे वेगाने सरकताहे त ही बातमी सकाळी
कळताच मोगली पथके चेवाने माघारी िफरली. दो ी फौजां ची गणेश गावाजवळ
झंगडपकड जुंपली. अटीतटीची लढाई झाली.
मरा ां ची मोठी हानी झाली, तशी मानाजी आिण पाजीने माघार घेतली. परं तु
दोघां ाही फौजा आजूबाजू ा मुलखातून पाळत ठे वत सावधपणे वावरत हो ा.
शहाबु ीन मा यश घेत ािशवाय ा रानातून माघार ायला अिजबात तयार
न ता. बु ा बहादू रखानाशी ाची अखंड मसलत सु च होती.
ा सायंकाळी आप ा माग ा तळावर शहाबु ीन आिण बहादू रखान उभे
होते. सायंकाळ ा िभरिभर ा वा यात रामशेज ा तटबंदीवर भगवा झडा
फडकताना िदसत होता. ाकडे ते दोघे शेपटी तुटले ा भुजंगासारखे गुरकावून
पाहत होते. थक ा ाता यासारखा सूय आकाशाची पि म कडा हळु वार चालीने
उतरत होता. अंधार पडला. िदवसभरा ा िनयोजनानुसार मोगलां चे जवामद िशपाई
हजारों ा सं ेने एका बाजूला गोळा झाले. सवाना ा दोघां नी इशारा केला,
‘‘हलकेच, िध ा गतीनं दं गाफसाद करत िक ा ा महादरवाजाकडे चला. ा
बाजू ा धमध ाव न आिण वर ा लाकडी बु जाव न रा भर तोफगोळे उडवत
रहायचं.’’
‘‘िकती वेळ?
‘‘पुरी रात’’ शहाबु ीनने सां िगतले.
रणहलगी वाजली. मशाली पेट ा. अंधाराचा काळाकु पडदा फाडत घोष
गगनाला िभडला– ‘‘अ ा हो अकबरऽ अ ा होऽ अकबर.’’ दहाबारा हजारां ची
मोगलां ची फौज िग ा करीत पुढे सरकत होती. ाम े इराणी, तुराणी, रोिहले,
द नी अशा अनेक जाती हो ा. रामशेजवरचे मराठे हल ा आिण ताशे लावून,
िदव ां ा उजेडात भेसूर िदसणारा तो मेळा गडाव न पाहत होते. िकतीही
गोळागोळी होऊ दे , का ा कातळापासून बनले ा रामशेज ा पोलादी िभंती
हलणार नाहीत, याची मरा ां ना खा ी होती.
ाच वेळी खाली तळाला वेगळे च ना घडत होते. घोषबाजी करत जाणा या
ा मे ात शहाबु ीन आिण बहादू रखान न ते. अंधाराचा फायदा घेऊन ा दोघां ची
घोडी सुसाट वेगाने पुढे धावत होती. ां ा डा ा उज ा बाजूला मोजकेच साथीदार
होते. रा ी प ाड ा बाजूला आणखी हजार दीड हजार मोगल जमला होता.
ा गु मेळा ात शहाबु ीन घो ाव न हलकेच खाली उतरला. तो हळू
आवाजात बोलला, ‘‘यार हो, कुणीही मशाल पेटवायची नाहीच, पण िचलीम अगर
गुडगुडीसाठीसु ा गारगोटीवर चमक झाडू नका.’’
‘‘जी, जूर!’’ ितसाद आला.
‘‘ ा अंधा या रा ी सापासारखे िक ाचा तट सर सर चढणारे गाझी आ ां ला
हवेत.’’
‘‘िजसे मौत चािहये, वही आगे आयेगा.’’ बहादू रखान बोलला.
बघता बघता मोगलां चे साताठशे वीर पुढे उभे ठाकले. पलीकड ा अंगाने
तोफभां ां चा जोरदार आवाज ऐकू येत होता. आिण इकडे अंधारात नजरबंदीचा एक
नवा डाव रचला जात होता.
— तटाव न मराठे पाय ाचे खेळ बघत होते. ा रणहल ां चा, ज ोषाचा
आनंद लुटत होते. लोकां ा गद मागे ातारा सूयाजी जेधे उभा होता. ाची
घो ावरची मां ड प ी होती. तो पुढची गंमत बघत दाढे खाली खुशीने तंबाखूची
िचमूट ठे वत होता. ाचा मे णा सुभाना सूयाजीला बोलला,
‘‘दाजीऽ ही माकडं आज लैच का वो नाच ात?’’
सूयाजीनं तोंडातली तंबाखू पचकन बाजूला थुंकून टाकली. तो हळू च बोलला,
‘‘सुभा ा, ग ा बरी याद िदलीस. शेलारमामासंगं कोंढा ावरची लढाई खेळत होतो.
तवा शेलारमामां नी एक शहाणपणाची गो सां िगतली होती.’’
‘‘कोणती?’’
‘‘ते णाले, ा पहाटे कोंबडा रोज ापे ा जादा सूर लावून ओरडतो, ते ा
समजायचं, कोंबडं माजावर आलंय. आजबी न ीच काय तरी गडबड आहे —’’
 दे खावा बघणा या पुढ ा फळीला सूयाजीरावनं तसेच उभे रा िदले. बाकी ां ना
हळू च इशारे केले. बघता बघता दोनेशे जण तेथून गुपचूप अंधारात माग ा मागे पसार
झाले.
पुढ ा बाजू ा ज ोषा ा पा भूमीवर िक ा ा माग ा अंगाची शां तता
भयावह होती. बाजू ा दरीतून बारीक शीळ घालत, झाडाझुडपां ना िम ा मारत,
रातवारा िक ाची चढण चढत होता, आिण ा वा या ा संगतीने शार
वानरां सारखे काही मोगल हळू हळू वर सरकत होते. काटे री जाळवंड पकडत,
आव क ितथे झाडां ना दोर बां धून लटकत, आप ा पाठीमागून वर येऊ पाहणा या
सोब ाला पायाचा वा हाताचा आधार दे त ते वर वर येत होते.
शेवटी ितघेचौघे एकदाचे वर आले. ां ची डोकी हळू च तटा ा वर िदस ाचा
अवकाश मरा ां ा हातात ा गोफणींचे रबर लां बले. सटासट मोठाले गोटे
म कात बसले. ‘‘अ ाऽ’’, ‘‘अरे भागोऽ’’ अशा क ण िकंका ां नी रान भारले. ते
तडाखे असे जोरकस होते की, काहीजणां चे डोळे च बाहे र आले. वर चढणारे धडाधड
खाली कोसळू लागले. तसा सूयाजी ाता याने जयघोष केला– ‘‘हरऽ हरऽ महादे व!’’,
‘‘संभाजी महाराज की जय!’’ ‘‘िशवाजी महाराज की जयऽ!’’
वर तटाला घात झा ाचे खाली शहाबु ीन ा ानात आले. तोवर मराठे पुढे
धावले. तलवारी ा, नजरे ा ट ात असणा यां ना ां नी वर ावरच सपासप कापून
काढले. उरलेले झाडां चा, दोरां चा आधार घेऊन खाली धावू लागले. तोच बु जाव न
मोठमोठे दगड, तेलात िभजवून पेटवलेली तरटी खाली पडू लागली. काहीजण दगडां चे
तर काहीजण आगीचे िशकार झाले. चारे कशे मोगल जवानां पैकी फार तर
वीसपंचवीसजण बचावले असतील. बाकी सा यां ना ा भयानक रा ीने िगळू न टाकले
होते.

आध ा रा ी ा जा णाने शहाबु ीनखान थकला होता. तो िदवसभर आप ा

िशिबरात िवसावा घेत होता. पण पराभवाने ाचे म क नुसते भणभणत होते. ा ा
तळावर िदवसभर बां धाबां ध सु होती. गोटा ा कनाती आिण दो याही गुंडाळ ा
जात हो ा. मधूनच ाचे दु खावलेले डोळे िक ाकडे गुरकावून पाहत. समोरचा
कातळ, तो दरवाजा, बु ज बघताना तो मनातून खूप संतापे.
ा अशुभ रानात थां बायची आता ाची िबलकूल इ ा न ती. आज रा ीचा
मु ाम ाला नािशकजवळ करायचा होता. शहाबु ीनने घो ावर मां ड ठोकता
ठोकता आप ा लाकडी बु जाकडे पािहले. तशी ा ा अंगाची लाही लाही झाली.
ाने हातची बां धाबां ध बाजूला टाकली. सोबत शे-पाचशे सैिनक घेतले आिण तो ा
लाकडी बु जाकडे धावला. तो बु ज उभार ासाठी हजारो कारागीर तीन मिहने
राबले होते. मा ा कशाचीही शहाबु ीनला आता िफकीर न ती. ाने आप ा
साथीदारां ना गवता ा गं ा, कड ाचे भारे , करवंदी ा फेसाटी पुढे आणायला भाग
पाडले. बु जा ा चारी बाजूंना गवत पसरले.
शहाबु ीनचा चेहरा संतापाने लालबुंद झाला होता. डो ां तली आसवे पुसतच
 ाने गारगोटीवर चमक झाडली. आग पेटली. रानगवताने िनिमषाधात पेट घेतला.
ाम े तो बु ज धडा धडा जळू लागला. ते ा ित ीसां जेचा बहादू रखान ितथे
धावला. शहाबु ीनचा हात पकडून िवचा लागला,
“ ा आप पागल बन चुके हो?’’
‘‘नही. खानसाहब, मा ा अशुभ हातां ची एकही िनशाणी मला इथे बाकी
ठे वायची न ती. आपण न ानेच सारे डाव रचा. अ ाला आिण पातशहाला फ ेह
ा.’’
रा ी तो महाकाय बु ज धाड धाड जळत होता. ा ा काशाचा शेपटा चौफेर
पसरला होता. ा रानातून शहाबु ीनची घोडी माघारी वळली होती. आप ा
डो ां तून दाट दाढीत िझरपणारी आसवे शहाबु ीन मो ा क ाने पुसत होता.

५.
महारा भर जागोजाग मोगली फौजां ची आिण मराठी पथकां ची हमरीतुमरी
चालली होती. दो ी बाजूंनी अनेक जागी झंडे गाडले होते. तसेच ते उखडलेही होते.
पण रामशेज ा भोवतीचा मोगली दया आटला न ता. तटावरचे मराठे
मधमाशां सारखा चावा घेत. कोणालाही वर सरकू दे त नसत.
नेहमीसारखा बहादू रखान कोक ाश हताश होऊन िक ाकडे पाहत होता.
ा ा मोत ाराला आप ा ध ाची ती अव था बघवेना. न रा न तो दब ा
आवाजात बोलला,
‘‘अजी जूर, छोटा मुँह बडी बात कहता ँ . का उगाच व बरबाद करता?
सलाह ा एखा ा मां ि काची.”
‘‘चूप बैठ, बेवकूफ!’’ खान कडाडला.
‘‘लेिकन जूर, मरग ां ना भुतं वश असतात णून टलं....’’
बहादू रखानाने आप ा मोत ाराकडे जळजळीत कटा टाकला. एखा ा
फाट ा, गबा ा मनु ाने असे धाडस करायचे णजे काय? काही का असेना, परं तु
बहादू रखान अिधक सावध झाला. िज ीने बोलला, ‘‘ही मरग ां ची माणसंच न े , तर
भुतंही मी वठणीवर आणून दाखवतो. ां ा रसदीचे सारे माग असे िलंपून टाकतो
की, िकती िदवस िक ा लढवतात तेच मला बघायचंय!..’’
बहादू रखान मरा ां ा रसदरे षेचा खूप शोध घेऊ लागला. रामशेजपासून
जवळच ंबकगड होता. तेथे मोरोपंत पेश ां चे बंधू केसो ि मल िक ेदार होते.
ितकडून मरा ां ना अधेमधे चोरटी मदत येते, असे ाला समजले. णूनच ंबक ा
िदशेला खानाने मु ामच कडी नजर ठे वली.
बाहे न येणारी चोरटी रसद पूणत: बंद झाली. रामशेज ा िशबंदीला वाईट
िदवस आले. पाजी आिण मानाजी ा तुक ा िक ाभोवती ा प रघातून खूप
लां बून लां बून िफरत हो ा. बहादू रखान ां ना भां ग पाडू दे त न ता. रसद आिण
बा द मरा ां ा घो ावर लादले होते, पण िक ाकड ा काही भुयारी वाटाही
अिजबात बंद झा ा हो ा. ामुळे पाजी, मानाजी तर गडबडलेच, परं तु
रायगड ा फडावर येसूबाई महाराणीही खूप िचंतातुर झा ा. आप ा िज ी
िशबंदीला भुके म दे णे ल ा द होतं. माग तर सापडत न ते. गडावर फाके पडू
लागले. जनावरे , माणसे खंगू लागली. ‘‘घासदाना न िमळाले ा पाखरासारखी सारी
िशबंदी वर सुकवून मारतो,’’ — अशा बहादू रखान पैजा मा लागला. ितत ात
क ाणकडे मोिहमेवर आले ा शंभूराजां नी मानाजीला तातडीने बोलावून घेतले.
इकडे चारदोन िदवसां त रामशेज आप ा समोर गुडघे टे केल, या अपे ेने खान खूप
सुखावला.
म े अचानक दोन िदवस अवेळी पाऊस पडला. ामुळे सकाळ-सं ाकाळ
रामशेजचा प रसर धु ात बुडू लागला. चंदेरी दु लईत िक ा दीघकाळ चाचपडू
लागला. ातच एके रा ी अचानक एका बाजूने नाकातले बाल जळतील, अशी दु गधी
येऊ लागली. ा मे ा-कुज ा जनावरां ा आिण माणसां ा वासाने तळाचे मोगल
है राण झाले. भडाभड ओकू लागले. जनावरे ही घासदा ाला तोंड लावेनात.
बहादू रखानाने फ एका रा ीपुरते ा बाजूचे पहारे िढले केले. आप ा फौजा
काढू न काही अंतरावर पेर ा.
दु स या िदवसापासून िक ावरचा रं गच बदलला. तटावरची िशबंदी ताजीतवानी
िदसू लागली. इतकेच न े तर न ा दमाचे तीनचारशे िशपाई समोर िदसू लागले. तसा
बहादू रखान धा ावला. मरा ां नी दगाफटका के ाचा ाला संशय आला. कदािचत
भुताटकीही झाली असेल, कोणी सां गावे? - ाला वाटू लागले.
खाना ा काळवंडले ा चेह याकडे ाचा मोत ार िनरखून पाहत होता. ते
ल ात येताच बहादू रखान लगबगीने पुढे धावला. आप ा सेवकाचे हात पकडून
िवचा लागला, ‘‘िम ां , सच बात है ... मरग ां ना भुते सामील असतात! ावर
इलाज?’’
बहादू रखाना ा ावर मोत ार गोंधळला. तसा खान कळवळू न बोलला,
‘‘रोगावरसु ा इलाज असतो, तर भूत ेतावर का नाही?’’
‘‘मेहंगा इलाज होगा, जूर.’’
‘‘बेवकूफ, खचाची िफकीर क नकोस. बोल.’’
ाच िदवशी मोत ाराने एका मां ि काला खानापुढे उभा केला. मां ि क आ –
िव ासाने बोलला, ‘‘खानसाहब, फक शंभर तोळे सो ाचा एक साप मला बनवून
ा. आिण मग या मा ा मागोमाग ा िक ा ा दरवाजापयत. बघा आपोआप
कशा दरवाजा ा िबजाग या िनखळू न पडतात ते!’’
नािशक ा सोनाराकडे तातडीचे ते शाही काम सोपवले गेले. भ ीत सुवणसप
तयार होऊ लागला. पातशहाचे तगादे तर रोजचेच होते. आपण रामशेज फ े
कर ासाठी काय काय कोशीस करतो आहोत, याचा अखबार खानाने आलमगीरा–
कडे पाठवून िदला. ाम े अगदी सो ा ा सापापयत सव बारीकसारीक गो ींची
नोंद होती.
तो मां ि क ा िदवशी खूप उ ाहात होता. हातातला शंभर तो ां चा सपराज
बेहोषीने नाचवत होता. आता जादू ा कां डीसारखा दरवाजा आपोआप उघडे ल, या
इरा ाने सारे जण मां ि का ा आिण मोत ारा ा पाठोपाठ झपा ाने पुढे िनघाले.
सोबत ारराऊत, हवशेगवशे आिण त: बहादू रखानही होता. तो क ा एकदाचा
कसाबसा िक ा ा तळापाशी पोचला. तोच तटाव न गोफणगुंडे उडू लागले. एक
जोरकस दगड मोत ारा ा छातीवर बसला, तशी च र येऊन तो खाली कोसळला.
दु स या गो ाने मां ि का ा कपाळावर सणकन र ा िदला. तसा ा ा हातून तो
सुवणसप उडाला. ‘‘या अ ाऽऽ’’ करत, आपले र ाने िभजलेले कपाळ एका हाताने
धरत तो मागे ा पळाला! ा ा पाठोपाठ बाकीचे पळू लागले. व न दगडां चा मारा
सु झाला. रामशेजची तटबंदी खो खो हसू लागली.
पातशहाने काही िदवसां तच आप ा दू धभावाची– खानजहान बहादू रखान
कोक ाशची खूप हजेरी घेतली होती, ‘‘मनु ा ा वाढ ा वयाबरोबर ाची
अ लही वाढावी अशी उ ीद असते. तुम ाबाबत मा उलटं घडू लागलं आहे .
तुमची उमर ताडासारखी वाढते आहे , पण तुमची अ ल मा खुरटली आहे . याद
आहे तु ां ला ा बहादू रगडची? फ छोटं सं पथक अंगावर धावून आ ाची, ा
िशवाने नुसती ल उठवून िदली होती. ते ा िदवसा ा भुईकोटाची दारे उघडी ठे वून
आपण बेवकुफासारखे आपली फौज घेऊन बाहे र धावला होतात; आिण िक ातला
कोटीचा खजाना पळवून ा िशवाजीने तु ां ला मूख बनवलं होतं. इथे संभानं तर खूब
कडी केली. आम ाच माणसाजनावरां चे मुद रा ीचे ओढले. उल ा िदशेला नेऊन
टाकले. तु ा सवाना रा ी ओका या काढायला लावलं. आिण ा गडबडीत आपली
रसद िन तोफगोळे खुबीने चुपचाप िक ावर पोचवले. खैर! िशवाचा ब ाही आप ा
बापासारखाच तुमचा आमचा बाप िनघावा, हे आमचं कसलं तकदीर!...’’

६.
औरं गाबादचा महाल पातशहाला कारावासा न भयंकर वाटत होता. काळरा ी
वेशीवरची धो ाची नौबत वाजावी; ा इशा यां नी अंगाला उभे कापरे भरावे, तशी
पातशहाची हालत झाली होती. दीड वष लोटू नही ा ा हाताला असे काय लागले
होते? दोनदोन तीनतीन िबनीचे सरदार बदलूनही रामशेजसारखा इवलासा िक ा
मोगलां ा हाती पडत न ता. चाळीसप ास हजारां ा फौजा घेऊन दोन मोठे
ताकदवर सरदार कोकणाम े दोन दोन वेळा धाडूनसु ा हाती काडीएवढे यश
िमळत न ते. शहजादा अकबर गवसत न ता आिण तो जह मी काफरब ा संभाही
दाद दे त न ता.
जंिजरे कर िस ी कासम आिण खैयत खानाला तकदीराने खैर केली, णून
िक ा कसाबसा वाचवता आला. पण ां नी संभाजी ा तडा ाची खूप दहशत
खा ी होती. पातशहाने ां ना आता पुरेशी बा द, धनधा ाने भरलेली गलबते
सुरते न पाठवून िदली होती. परं तु ाने हजारदा अज क नसु ा िस ी बंधू
उघडपणे मरा ां ा मुलखावर आ मण करायला तयार होत न ते.
 पातशहाने अनेकदा िचथावणी दे ऊनसु ा गोवेकर पोतुगीज ाइसरॉय
संभाजीवर त: न ह ार उचलायचे धाडस करत न ता. संभाजी ा दहशतीने
इं जही आप ा वखारीतून बाहे र पडायला राजी न ते. संभाजी ि चनाप ीला ठाण
मां डून बसला होता. ते ा आप ा मदतीसाठी धावून या अशी दयायाचना ै सूरकर
िच दे वराजाने खूप केली होती. आता मा ाथबु ीने तो चूप बसून होता.
नुकताच प ा ा ा मुलखातून पातशहाचा धाकटा शहजादा मार खाऊन
परतला होता. हं बीररावाने ाला िनरे प ाड रे टले होते. ा सा या पा भूमीवर
औरं गजेब अगदीच बेजार झाला होता. ाला ती चां दनी रात खायला उठत होती. तो
असदखानाला मो ा क ी सुराम े िवचारत होता,
‘‘वजीरे आझम, पंचवीस स ीस वषाचा एक लौंडा आ ां ला दे माय धरणी ठाय
क न सोडतो, याचा मतलब काय? कौनसी चीज नही हमारे पास? खजाना?’’
‘‘वो तो है बहोत खूब.’’
‘‘जंगी फौज? जंगबहादू र िसपाही?”
‘‘ज रतसे भी कुछ ादा! हजरत, आम ा फौजेचा दया दु न जरी कोणी
पािहला, तरी ा ा अंगाला भीतीने कपकपी सुटते.’’
‘‘असल बात कुछ और है , वझीरे आझम-’’ पातशहा मो ा िचंतेने दु :खाने
बोलला, ‘‘इथ ा डोंगरद यात, नदीपहाडात जा ा ा क नेने आिण ा संभा ा
नावाने आमचेच फौजी थरथर कापतात.’’
पातशहा आप ा मसनदीव न उठला. तसाच पु ा बेचैनीने अधवट बसला.
वैतागाने पुटपुटला, ‘‘आमची उमर आता पास ीची, तर तो काफरब ा पंचवीस–
स शीचा असेल नसेल. एक तरफ िहं दु थानचा शहे नशहा आिण दु सरी तरफ एका
गावठी जमीनदारां चा तो लौंडा! आम ाशी तो कुठे च मुकाबला क शकत नाही. पण
तो आ ां ला आवरतही नाही, हाच आमचा असल दद आहे , असदखान....’’
पातशहा ा मनाची हालत फार बुरी झाली होती. तो विजराला बोलला,
‘‘चाचाजान, ा कंब दारा ा साव ाही अजून माझी पाठ सोडायला तयार
नाहीत–’’
‘‘भूल जाइये पातशहा सलामत. ा घड ा गो ीला आज बीस बरस लोटली
आहे त.’’ वजीर बोलला.
‘‘एके काळी हा रोिहला िदलेरखान दारा ा प ाम ेच होता!’’
‘‘हजरत, आपण सबुरीनं ावं. खरं च जहाँ प ां ची तबीयत खराब झा ाचं
िदसतंय. उठसूठ ेकावर संशय ध न स नत कशी चालेल? ा िबचा या
िदलेरबाबत आपण उगाच शक का बाळगता? जे ा आपण िद ीवर धाव घेतली
होती, ते ा सु वातीलाच दाराचा प सोडून िदलेरखान तु ां ला येऊन िमळाला.
ते ापासून ा िबचा यानं जहाँ प ाँ ा खदमतीिशवाय दु सरं काय केलंय?’’
‘‘लेिकन ये मत भुिलये वजीरे आझम, ाच बेवकूफ िदलेर ा हातातून तो
काफरब ा िनसटू न गेला होता. ते ाच जर ानं ा संभाला सोडलं नसतं, तर
आजचे हे नादान िदवस कशाला िदसले असते?’’
 ‘‘ जूर, मनु ा ा हातून घडतात असे अपघात. होते थोडीशी बेपवाई—’’
पातशहाची नजर चुकवत पण तरीही सुरात वजीर बोलला, ‘‘ जुरां ना याद असेल
तर आ ा ा बंदीखा ात िशवा आिण संभा दोघेही सडत पडले होते. पण ां ना
कोणी जाणूनबुजून रहा केलं होतं, अशी बात कोणी करे ल का?’’
थंड सु ारे टाकत पातशहा बराच काळ तसाच बसून रािहला होता.
असदखानाने हळू आवाजात सां िगतले, ‘‘ ा िदलेरखानाचे दोनच दोष आहे त,
जूर! एक तर तो तुमचा अंधा पुजारी आहे . दु सरं णजे ब त खु ार, मानी आहे !
ाला अिधक सतावणं िकंवा ाची अिधक इ हान बघणं याम े ाचं न े ,
आप ा स नतचंच अिधक नुकसान होणार आहे –’’
पातशहा अ ंत तणावाखाली वावरत होता. पाच लाख माणसे आिण चार लाख
जनावरे घेऊन केव ा मो ा उमेदीने ाने दीड सालामागे तापी नदी ओलां डली
होती. परं तु दगडाधों ा ा आिण का ासरा ां ा मराठी पठाराने ाला बेजार
क न सोडले होते. बु हाणपूरची वेस ओलां डून जे ा ाचे ह ीदळ खानदे शची वाट
चालू लागले होते, ते ा आप ा डो ावरचा र जिडत िकमाँ श ाने चां गला
दोनतीनदा हाती घेऊन िनरखून पािहला होता. एका वेळी चार नवे िशरपेच ाला
आप ा िजरे टोपात खोवायची अिभलाषा होती. काफर संभाला दं डाबे ा घालणे,
आप ा नादान शहजा ाला जेरबंद करणे आिण शेवटी िवजापूर– गोवळकों ाची
िशयापंथी मुसलमानां ची रा े धुळीला िमळिवणे!
महारा पठारावर पाऊल टाकताच अव ा सहा मिह ां त सारा मुलूख
पादा ां त क , पूव िहं दू राजे जसा अ मेध य साजरा करीत तशी आपण बहार
उडवू, हे पातशहाचे ाब होते. आता दीड वषात ा ा हाताला तर काहीच लागले
न ते. मुकुटात संभा नावाचे मोरपीस डकवायचे बाजूलाच राहो, उलट सािळं ा ा
अणकुचीदार का ासारखा एक धारदार काटा काळजात घुसला होता. तो एकसारखे
डं ख मारत दयाला र बंबाळ करत होता. ा सा या गो ींची याद येताच सं
पातशहा गरजला– ‘‘ ा अशाच चंड ताणाखाली अजून िकती िदवस वावरायचं?
रामशेज, ंबक, सा े र, सातारा, पुणे, पुरंदर– िकती िकती िठकाणी फौजा पेराय ा
आिण एका वेळी िकती आघा ावर झुंजत राहायचं?’’
‘‘सच है , हजरत! ेक झाडाचा बुंधा ध न भुतं बसावीत तशा ेक
िक ा ा गडबु जावर मरग ां ा फौजा तून बस ा आहे त.’’
‘‘ णूनच कधी कधी िजवाला वाटतं, हा नादान मुलूख सोडावा आिण येथून
सरळ िनघून जावं.’’ वैतागलेला पातशहा वैफ होऊन बोलला, ‘‘संभाला जेरबंद
करणं वाटलं होतं िततकं आसान न ीच नाही. एकतर आमचं तकदीर गोते खातं!
फौजा मनापासून लढत नाहीत. शहजादे नीट िभडत नाहीत.—’’
पातशहा ा बोलावर विजराने िनमूटपणे ग राहणे पसंत केले. ते ा औरं गजेब
बोलला, ‘‘शहजादा अकबर बेवकूफ होता. िफर भी इ ान भला था-’’ औरं गजेबा ा
या शेरेबाजीने विजराने भुवया वर ताण ा. ते ा कडू कारले चघळावे तशी चया करत
औरं गजेब नफरतीने बोलला, ‘‘अकबरानं बगावत केली. जगासमोर बापािव
बगावतीचं िनशाण उभारलं. इकडे बाकीचे शहजादे बापाचंच खातात आिण गिनमां चे
नगमे गातात, ां चं काय? वजीर आ ी ऐकतो ते सच आहे ?’’
‘‘काय जहाँ प ाँ ?’’
िचरागदानां ा मंद उजेडात पातशहाची चया कमालीची िदसली. दातओठ खात
तो बोलला, ‘‘आमचा बडा शहजादा मुअ म सु ा मनातून संभाला चाहतो. एवढे च
नाही, तर ा कंब मरग ां शी ाचं आतून संधान आहे , ा ये सच है ?’’
विजराने मूग िगळू न ग राहणेच पसंत केले. पातशहा ा अ ंत संशयी
भावाची ाला पिह ापासून क ना होतीच. औरं गजेब कमालीचा वहारी होता.
िद ीचे त काबीज करताना ाने शुजा, मुराद आिण दारा ा आप ा सव
भावंडां चे थंड डो ाने मुडदे पाडले होते. शुजाला सहभागी झा ाब ल आप ा
थोर ा शहजा ाला, महं मद सुलतानला ाने आज बंदीखा ात लोटले होते.
शहाजहानसार ा ज दा ाची िजंदगीसे नरक अ ा अशी अव था क न सोडली
होती. अकबराला मदत केली णून झेबुि सासार ा आप ा शहजादीलाही
ज भर बंदीखा ात डां बले होते. आपण जसे आप ा बापाशी अिण भावाशी वागलो,
तसाच बताव आपलीही मुले आपणाशी करणार याची औरं गजेबाला जणू खा ीच होती.
णून तर ाने आप ा ेक शहाजा ावर आिण ां ा बेगमां वर कायमची गु
पाळत ठे वून िदली होती. औरं गजेबाचे गु हे र कोणा शहजा ा ा महालात धोबी
बनून, तर कोणा ा मुदपाकखा ात बावच बनून ज भर चाकरी करत होते. ा
ेका ा अंत:पुरात काय िभजते आिण काय िशजते या ा िब ंबात ा पातशहाला
नेहमीच िमळत.
मा ा संशयक ोळाने खु पातशहाही खूप परे शान ायचा. िचत तो
उदे पुरीजवळ अ ा रा ी आपली मळमळ करायचा— ‘‘बेगम सािहबा, ही
स नत, ही दौलत, शौकत ा गो ींना काय आग लावायची? िहरे जवाहरातने
खंदक ा खंदक भरले. पण पलभराची नींद िमळायलाही हा पातशहा पारखा झाला
आहे . बेगमसािहबा! आम ापे ा मिशदीं ा पाय यां वर झोपणारे नंगे फकीर, ितथ ा
मैदानात आळस झाडणारी मुकी कु ीसु ा िकती तकदीरवाली!’’
औरं गजेबाने विजराला ादा िवचार करायची सवलतही िदली नाही. पु ा तो
थंडशा पण धारदार आवाजात बोलला, ‘‘वजीरे आझम, ा आम ा छो ा
शहजा ा ा-आ म ाही गोटावर िनगराणी ठे वा.’’
“ ा िक ाऐ-आलम?’’ औरं गजेबा ा संशया ा भुताने दु स याही शहजा ाला
गाठावे, याचा असदखानाला ध ा बसला.
‘‘हां , उसपर कडी िनगाह रखो–’’
‘‘िनगाह? काय गो ी करता जहाँ प ाँ ?’’
‘‘आम ा कुमां ची फ तािमली करा. ा बेवकूफ िदलेरखानाला आिण
शहजादे आ मना तुरंत वापस बोलवा.’’
‘‘आघाडीव न?’’
‘‘जी हां ! िबलकूल!!’’
 विजराचा नाईलाज होता. ाने ा दोघां नाही माघारी ये ाचा फतवा पाठवला.
ती खबर समजताच शहजा ा ा यामुलां त कमालीची घबराहट उडालीच, पण
उदे पुरी बेगम आिण शहजादी जीनतउि सा दोघीही हवालदील झा ा.
पातशहा ा माघारी असदखान ा दोघींना भेटला. ाने काळजीने सां िगतले,
‘‘बेगमसािहबा! बेटी िज त, यशामुळे माणसं खुश होतात. अपयशाने खचतात. इतकी
चंड फौज आिण तीसप ीस िबनीचे बडे बडे सरदार जंगे मैदानम े उतरवले
आहे त, तरी शहे नशहां ची णावी अशी फ ेह झालेली नाही. ा ददमुळे ते
िम ासारखा बताव क लागलेत. संशया ा िपशा ाने तर ां ा म काचा पुरता
क ा घेतलाय. ां चा हा िदमागी दद बरा कर ासाठी ां ना महालाबाहे र कुठे तरी
काढा. एखादी सफर घडवा. ां ा मदू ला थोडा आराम पडू ा.’’
औरं गजेबाचे परे शान मन कशाम े रमवावे हे च उदे पुरी बेगमेला उमजेना.
शेवटी ितला एक झकास िवषय सापडला. ितने एकदा सकाळ ा नमाजानंतर
पातशहाला िवनंती केली, ‘‘मेरे आका, उ ा िजंदगीम े ा नाचीजने कधी
जहाँ प ाँ कडे िबनती केली नाही. आता एकच अज आहे . आम ासोबत एक
िदवसासाठी वे ळला यावं.’’
पातशहाने हसून आप ा बेगमेकडे बिघतले. तो णाला, ‘‘ते वे ळ णजे
काफरां चा भूतखाना आहे , हे बेगमसािहबां ना मालूम आहे ना?’’
‘‘जी, अ ाजान! पण ितथेच एक चम ार आहे . ितथ ा एका ले ात िनळसर
रं गाचा पंछी आहे . ाला नीळकंठ णतात. ा घोटीव शाळुं केला एकदा अ ां नी
डोळे भ न बघावं.’’ िजनत बोलली.
पातशहाने हसत कुचे ेने बेगमेकडे बिघतले. ितथे जवळचे आ णून
असदखान, ाचा पु झु कारखान आिण पातशहाची सून शेहरबानू बेगम जमले
होते. ा सवानाच बेगमसािहबां ा आिण शहजादी ा ा िविच िशफारशीचा
ध ा बसला होता. पातशहा हसून णाला, ‘‘बेगमसािहबा, छातीवर तलवारीचं पातं
ठे वलं तरी आम ापुढे कोणी ा काफरां ा दे वतां चं नाव ायची िहं मत दाखवणार
नाही. आिण अशा ा नरकाम े आपण आ ां ला घेऊन जाऊ णता?’’
‘‘गु ाखी माफ, हजरत! पण कुठ ा फालतू, िनक ा गो ीची िशफारस
मािलकां ा पुढं आ ी क च कशी?’’
‘‘मग असं काय आहे ा शाळुं केत?’’
‘‘तोच तर खरा चम ार आहे , हजरत! जो माणूस ा शाळुं केकडं एकटक
बघतो, ाला आ े आ े ा ले ाम े आप ा भिव ाचा आयना िदसू लागतो.
पुढ ा ज ाम े आपण कोण असणार? जानवर की पंछी, याचा ितथे सा ा ार
होतो.’’
पातशहाचे िच था यावर न तेच. पण उदे पुरीने सां िगतले ा गो ीची ाला
खूप गंमत वाटली. आप ा लाड ा शहजादी िज तचाही आ ह मोडवेना. दु स या
िदवशी सारी लालबारी औरं गाबाद न वे ळकडे िनघाली. पातशहा ा मो ा
ल राचा तळ ाच बाजूला दे विगरी ा पाय ापासून खु ाबादे पयत पसरला होता.
 ामुळे अिधक फौज सोबत न घेताच खोजे, खाजगीकडचे संर क िमळू न सुमारे सात
हजारां ची फौज ां ासोबत िनघाली. ब बेगमा, पोते, बछडे अशी पा रवा रक मंडळी
घेऊन पातशहा िनघाला होता. ां ना नेणारे ंगारलेले स र ह ी, काही हजार घोडे
आिण उं ट सोबत चालले होते.
सायंकाळी चार ा दर ान वे ळ ा ले ां समोर शाही जनाना पोचला. उं च
कैलाश मंिदर पा न पातशहा ा कपाळावर आ ा चढ ा. तो झु काराला
णाला, ‘‘बेटेऽ संभासकट ा मरग ां ची ह ी नरम केली की याद कर, आ ी ा
कैलाश मंिदरा ा जागीच एक खूबसूरत म द बां धू!’’
शेवटी सारी मंडळी एकदाची ा शाळुं केजवळ जाऊन पोचली.
घोटीव रं गात ा ा नीलकाय प ाकडे औरं गजेब पुन:पु ा डोळे फाडून बघत
होता. बराच वेळ ाला काही िदसेचना. एकदाचे ाला शाळुं के ा जागेवर
काहीतरी अ असे िदसले. तसा तो चमकला. न े , ाची चया कावरीबावरी झाली.
ाने कपाळावरचा घाम पुसला. पु ा एकदा बारीक नजरे ने शाळुं का पा न घेतली
आिण तो मो ाने ओरडला– ‘‘पागल कहींके ऽ, चलो, भागो यहाँ से दू र, काफरोंके इस
क ानसे!’’
पातशहाने आपला एक छोटासा िबचवा वे ळ ा ले ां समोरच ठोकायचा
कूम िदला. ितथ ा दे वदे वता, नतन करणारे य िक र, पाषाणात कोरलेले पशुप ी
ा सा याच गो ींचा ाला भयंकर संताप आला होता. ाने बेलदार आिण
कामा ां ा टो ा पुढे बोलाव ा आिण ता ाळ समोरील सव ले ां ची नासधूस
करायचा कूम सोडला. तशी कामा ां ची ह ारे उगारली गेली. दे वतां ा
लहानमो ा न ीदार मूत , पाषाणात कोरलेले पशुप ी सवाचा िव ंस सु झाला.
कैलाश मंिदरा ा आवारात ह ींची अनेक िच े पाषाणावर कोरली गेली होती. मूत
हो ा. बेलदारां ा बळकट घणाने ह ींची मुंडकी उडवली गेली. सव धूर, धूळ माजू
लागली. ती कारािगरी, ा दे वता, ती न ी दु नां ची असली णून काय झालं? ा
िनिमतीम े अपूव, अिभजात असे काहीतरी दडले अस ाची जाणीव उदे पुरीला
न ीच झाली होती.
उदे पुरी बेगमे ा िशफारशीमुळेच आपण या नरकपुरीम े येऊन पोचलो, अशी
पातशहाची भावना होती. ामुळे संतापले ा पातशहाला चार सबुरी ा गो ीही
सां गणे ितला जमत न ते. तरीही बेगम पातशहाला बोलली, ‘‘हजरत, याची आपण
ादा तकलीफ क न घेऊ नका.’’
‘‘भुताखेतां नी भरलेला हा काफरां चा डोंगर आहे . तो तोडून िव ू प करा. न तुटेना
तर जाळू न बेिचराख करा.’’
‘‘आपण का तसदी घेता अ ा? आपले झु कार उरकतील ते काम. आप ा
बदनम े आधीच बारीकसा बुखार आहे . आपण इथून िनघावं—’’ शहजादीने स ा
िदला.
उदे पुरीने गोड बोलून पातशहाला ा पवताजवळू न दू र नेले. ा रा ी पातशहाचा
डे रा वे ळ गावाजवळच पडला होता. अ ंत अभे , कठीण पाषाणात ा ा चंड
मूत फोडणे एवढे सोपे काम न ते. कारािगरां ा काही िप ां नी र घाम गाळू न ते
वैभव उभे केले होते. मोगलां चे बेलदार, कामाठी बराच वेळ हार क न थकले.
ां ा हातां म े र साकळले. ब याच छो ामो ा मूत ते िव ू प क शकले.
परं तु अजूनही भ कमानी, सभामंडप, मंिदरे तशीच उभी होती.
पागल पातशहाची समजूत काढ ाचे झु कारने ठरवले. ाने आप ा
ल राकरवी गवताचे भारे आिण कड ाने भरले ा बैलगा ा आण ा. मंिदरात
िपंजर, गवत, काडे भरले. मंिदरे ग भ न ते सारे सामान पेटवून िदले. रा ी आगीचे
लोळ आकाशाकडे झेपावत होते. अनेक मूत घणां ा हारातून वाच ा, पण
िभंतीवर ा अमर िच ां ची, ां ा रं गां ची आग अप रिमत हानी करत होती.
वे ळ ा ले ाले ां तून बाहे र पडणारे आगीचे लोळ पातशहा आप ा डे यातून
पाहत होता. आता ाची तबीयत खूश झाली होती!
दोन िदवसां नंतर उदे पुरीने पातशहाची थोडी ठीक मन: थती पािहली;
खाजगीकडे कोणी अगदी िजनतसु ा नस ाचा अंदाज घेतला. मगच दब ा सुरात
ितने पातशहाला करायचे धाडस केले, ‘‘हजरत, ा िदवशी वे ळात आपण
इतका गु ा का केलात? असं काय बिघतलं होतं ा शाळुं केत.’’
‘‘सु र— डु र!” थंडपणे औरं गजेब बेगमलाच उलटा सवाल िवचा लागला,
“ ा मै इतना पापी ं की, अगले जनम म सु र बन जाऊ?’’
पातशहा ा ा सवालावर बेगम काहीच बोलली नाही.

७.
औरं गजेबा ा गोटात कमालीचा स ाटा पसरला होता. पातशहाने कासीमखान,
रणम खान प ी, खानजहानखान, ब ी बरामदखान, महं मद अमीन, असदखान,
झु कारखान अशा आप ा सव िबनी ा सरदारां ना आिण िनवडक मुलकी
अंमलदारां ना मह ा ा मसलतीसाठी बोलावून घेतले होते. परं तु सारे जण मनातून
कमालीचे घाब न गेलेले. अलीकडची पातशहाची अशी लहरी, चंचल आिण इतकी
संशयी मन: थती कोणीही कधी बिघतली न ती.
िदलेरखानासार ा पातशहा ा ज भरा ा सेवकाची हालत बुरी झाली होती.
ाला आघाडीव न परत बोलावले गेले होते. ा ा आगेमागे पातशहाचे खास पाच
हजारां चे पथक होते. अ ािप ा ा हाताम े बे ा ठोक ा गे ा न ा, पण तो
िदवसही आता दू र रािहला न ता. ाची पुरती बेअ ू करत ाला जुलमाने
जवळजवळ ओढू नच वापस आणले जात होते. वापसी ा वासात रा ी ा ा
डे याभोवती चौ ापहारे बसवले जात होते. ा काराने पातशहा ा ब बेगमा
ा ा वा यालाही उ ा राहत न ा. पण ाला जलपा आणून दे णारे , खाना
वाढणारे बावच , मदतनीस खोजेसु ा हबकून गेले होते. पातशहाने ां ाकडे एखादी
व ू मािगतली तरी ते चळाचळा कापत होते.
पातशहाची चया ख होती. ाने हा ाचा उसना आव आणला तरी तो ाला
जमत न ता. तो उदासवा ा सुरात बोलला,
‘‘खैर! असदखान, गेली दीड दोन वष संभा ा ा नादान मुलखाम े इतनी बडी
फौज घेऊन आ ी गरगर िफरतो आहोत. अगदी भेडबकरी घेऊन रानोमाळ
भटकणा या धनगरासारखे िहं डतो आहोत! पण सां गा, काय लागलं आम ा हाताला?
एक वेळ स ा ी ा पहाडीत ा ा काफरब ाचा उडदं ग मी समजू शकतो, पण
ितकडे अहमदनगर आिण व हाडपयत तो हं बीर खवीसासारखा रातिदन धावतोय!
दहापंधरा हजारां ची फौज घेऊन आमची ठाणी बेिचराख करतोय!’’
‘‘हजरत, वो हं बीरमामा तो पुरा शैतान है ! ा ा घो ां ा पायात
अ ानात ा िबजलीचे तोडे बां धलेले आहे त, असं दु नच काय, आमचे िशपाईही
उघड बोलतात.’’ मुसदखान म ेच उठून बोलला.
‘‘बैठ जावो मूरख! ये तो उस काफीर की बदनामी नही, तारीफ है बेवकूफ!’’
पातशहा गरजला.
आज पातशहाचा ावतार पाह ासारखा झाला होता. असदखानही घाब न
गेला होता. ा ाही तोंडातून श फुटे ना. औरं गजेबाने आपली नजर सवाव न
जशी िफरवली, तशी सवानीच आपली अंगे चोरली. पातशहा ठणक ा सुरात बोलला,
‘‘आखीर म भी इ ान ं . तु ी द नम े एक िदवसात खूप बडी फतेह हािसल
करा, असं मला णायचं नाही. माझा सवाल फ इतकाच आहे —
झु कारखान?’’
‘‘जीऽ मेरे आका!’’ झु कारने आदरापोटी जागेवरच गुडघे टे कले.
“िसफ इतनाही बता दो. गे ा दीड दोन वषात ा काफर संभा ा चेह यावर
एखादी तरी खरोश आली आहे का? ूं?’’
पातशहा ा ा रोखठोक सवालाबरोबर झु कारच न े , तर ेकाची मान
शरमेने खाली झुकली. सवाचीच वाचा बस ासारखी झालेली.
पातशहा हळू च बैठकीतून उठला. ाने अ ंत कोर ा श ां त इतकंच
सां िगतले– ‘‘आता मा ापुरता मी फैसला केला आहे . मै वापीस जा रहा ं ऽ!’’
पातशहा ा ा थंडगार वा ाने सवा ा अंगावर िवजेचा लोळ कोसळ ा–
सारखे झाले. बाव या, घाब या नजरे ने सारे एकमेकां कडे आिण पुन:पु ा पातशहाकडे
पा लागले. ेका ाच नजरे त ा घाब या िच ां ना पातशहाने पु ा एक जबाब
दे ऊन टाकला, “मै िद ी वापस जा रहा ं . मोिहमेची िज ेदारी सां भाळायला
शहजादा मुअ म, आमचे बहादू रखान कोक ाश साहब, ये वझीरे आझम
असदखान और आप सब काबील है .’’
औरं गजेब आप ा उ ासना ा पाय या उत न, हळु वार पावले टाकत खाली
आला. औरं गजेबाचे हे नेहमीचे दटावणे िकंवा धमकावणे न ते. अलीकड ा काही
िदवसां तली ाची झालेली मनोव था, चंचलता, अपयशाने आलेली घोर िनराशा ा
सवाचा हा प रपाक होता. पातशहाचा िनणय अचल िदसत होता. ामुळे घाबरलेले
सरदार, सवात बुजुग आिण जोखीमदार णून असदखानाकडे बघू लागले.
मसलतीम े ‘‘तोबाऽ तोबाऽऽ’’, ‘‘या अ ाऽ’’ असे उ फूत, दु :खद उ ार
बाहे र पडू लागले. असदखानालाही अिधक थां बवेना. तो तसाच पुढे धावला आिण
औरं गजेबा ा पायां वरच जाऊन कोसळला. ाने पातशहाचा िपवळसर, बु ा हात
आप ा कपाळाजवळ ओढू न धरला. तो धाय मोकलून रडत बोलला, ‘‘आप तो
र ेनातोंस मेरे लडके हो. लेिकन मेरे आका, आपली ताकद दयासारखी. हमे
छोडकर कहाँ जा रहे हो िक ाये-आलम?’’
‘‘नही चाचाजान, मुझे मत रोको—’’
‘‘—जहाँ प ाँ , तु ी आ ा इ ामचे रखवाले. हमारे सरताज! िजंदा पीर! आपण
आहात णून ही फौज, ही स नत आहे . आपण वापसीचा र ा चालता आहात, ही
खबर ा संभाला कळायचा अवकाश– तुम ािशवाय आमची फौज कु ा ा मौतीनं
मरे ल! िद ीआ ापयत कोणाचे कािफले सु ा पोचणार नाहीत.’’
असदखाना ा पाठोपाठ झु कारखान, मग बरामदखान असे एकेक क न
सारे च पातशहा ा वाटे त आडवे बसले. गुड ावर बसून, आकाशाकडे हातवारे करत
पातशहाची क णा भाकू लागले. आप ा सरदारां ची आजवे, तो आका स ा आहे ,
हे औरं गजेबाने जाणले. तसा तो मनातून सुखावला. पु ा मंदगतीने जाऊन आप ा
उ ासनावर बसला. तथािप अजूनही ा ा धपाप ा छातीचे कंप शां त झाले न ते.
ाची संशयी बुबुळे िनमाली न ती. ाने सवाकडे ाथक नजरे ने बिघतले. सव
सरदार, अंमलदार, मिशदी ा गाभा यात बस ासारखे पिव भावनेनेच
औरं गजेबाकडे पाहत होते. स : थतीत आलमगीरिशवाय आपला कोणीही पालनहार
नाही, याची सवाना बालंबाल खा ी होती.
सवाकडे नजर फेकत पातशहा िध ा पण करारी सुरात बोलला,
‘‘आप तो सब इ ामके रखवाले हो. ा कंब द न दे शाम े आ ी
बदनिशबाने अडकून पडलो आहोत. गोवळकों ाची कुतुबशाही आिण ती
िवजापूरची आिदलशाही ा िशया मुसलमानां ा कमती काफरोंस कम नही, और
दो ोऽ, ये कैसी दु भा की बात है ,की एक संभा नावाचा एका मामुली जमीनदाराचा
नटखट बेटा सालोसाल आपके शहे नशहाको नचाता है ? सताता है ? तो बोलोऽऽ िदलसे
इ ामी कौमका काम करोगे?’’
‘‘जी जूर ऽऽ! जी आकाऽऽ!’’ मसलती ा चारी कोप यां तून ितसादा ा
आरो ा उमट ा.
‘‘अपने शहे नशहाकी खाितर, अपने इ ामकी खाितर मरिमटोगे?–’’
‘‘–िबलकूल हजरत! जान की कुबानी दगे!’’
सा या सभेवर आलमगीराने गा ड घातले होते. कुठे वाटे ल ा खाईत उडी
ठोकायला ितथला एक एक बंदा तयार झाला होता. परं तु पातशहाची चया अजून
समाधानी होत न ती. ाने आप ा डो ावरचा सरताज– िकमाँ श आप ा
हाताम े घेतला. ा भजरी िजरे टोपावरची कलाकुसर केवळ अपूव होती. ाम े
अ ंत महाग ा िह यापाचूं ा लहडी जडव ा हो ा. पातशहा ा हातातील ा
िकमाँ शवरची र भा इतकी सुंदर होती की, ा िह यामाणकातील िकरणे ा ा
मुखावरही पाझरत होती. डो ां चे पाते लवते न लवते तोच औरं गजेबाने तो िकमाँ श
हाताम े उं च धरला, आिण दु स याच णी तो डा ा बाजूला जोराने फेकून िदला. तो
िकमाँ श महाला ा िभंतीवर आपटू न खाली पडला. ातले पाचू, मोती तुटून खाली
जिमनीवर घरं गळले.
बैठकी ा उ ासनावर औरं गजेब ताठ मानेने उभा होता. ा ा डो ां तला
िनधार, ा ा वळले ा मुठी, ाची फुगलेली छाती, चेह यावर ा तटतटू न गेले ा
िशरा... ा पास वषा ा शहे नशहाचा िदमाख काही औरच होता! ा ा डोईवर ा
केसां ा सोनेरी पां ढ या बटा आिण िनधाराने लवलवणारे डोळे केवळ कोणालाही
भुरळ घालणारे होते! ा खाली घरं गळू न पडले ा िकमाँ शकडे ाने हात केला!,
तशा सवा ा नजरा ितकडे गरकन वळ ा. तेव ात एखा ा महावृ ाची फां दी
कडकडून मोडून खाली पडावी तसा पातशहा गरजला,
‘‘इ ामके रखवालोऽ दो ोंऽऽ, ये लो इस आलमगीरकी कसम. जोपयत ा
काफरब ा संभाला आ ी ा द नमधून ह पार करणार नाही, अगर ाची बोटी
बोटी क न ाला िजंदा फाडणार नाही, तोवर हा िकमाँ श, हा राजमुकुट मी मा ा
म कावर पेहनणार नाही!’’
标
 १४.

गो ावर हमला

१.

िबमारीने झालेला माणूस लवकरच तंदु ावा, उठून कामाला लागावा,

तसे औरं गजेबाचे झाले होते. अपयशा ा डाग ा, नैरा यातून तो बाहे र आला.
पास ीम े कंबर कसून ाने पु ा तडफेने कामाला सु वात केली. ा ा ा न ा
टवटवीने ाचे सरदार, शहजादे , पोते सारे च ावून गेले. असदखान इतरां ना
खाजगीम े अिभमानाने सां गत होता, ‘‘आलमगीरां ना ‘काम, काम’ आिण काम’ हे च
अखंड सन आहे .’’
आलमगीर मो ा मोिहमेवर असूनही ां ना, आप ा अवाढ स नत ा
एखा ा कोप यात कोठे , काय िन कसे घडते आहे याची पूण क ना असायची.
अलीकडे फौजदार बलोचखान याचा मुलगा अबुमहं मद पातशहां ा महालाम े
अनेकदा िदसायचा. ा तेिवशीत ा पोराची पातशहासोबतची वाढती ऊठबस हा
इतरां साठी आ याचा िवषय बनला होता.
ा िदवशी अबुमहं मदला पातशहाने मु ाम आप ा खाजगी सदरे वर बोलावून
घेतले. ाचे इतर सव मोजके सरदार, अंमलदार तेथे उप थत होतेच. एखा ाची
उघड तारीफ करणे हे आलमगीरसाहे बां ा िश ीत बसणारे न ते. पण ा िदवशी
अबुमहं मदची ां नी चालवलेली उघड शंसा पा न सारे े सरदार चमकले.
आप ा शहजा ाकडे , मुअ मकडे नजर वळवत शहे नशहा खुषीने बोलला,
‘‘शहजादे , ा छो याची क ी उमर बघू नका. ाची करतूद बघा.’’
शहे नशहाने नजरे चा इशारा करताच अबुमहं मदने आप ा काखोटी ा
नकाशाची गुंडाळी उघडली, आिण ती समोर ा बैठकीवर पसरली. तो संपूण स ा ी
पवताचा मोठा खुलासेवार नकाशा बघून सवाचेच डोळे िदपले.
पातशहा खुषीने िवचा लागला, ‘‘बेटे अबू, सां ग सारी हकीगत ा
पवतरां गां ची.’’
‘‘जहाँ प ाँ , हा स ा ी पवत काटे री जंगलां चा, बोरीबाभळी, सरा ां नी भरलेला
आहे . इथे खूप खतरनाक पहाडी, खोल द या आिण मोठमो ा घ ा आहे त.’’
‘‘एकूण िकती वाटा? िकती घाट?’’ पातशहाने नेमका केला.
‘‘जहाँ प ाँ , स ा ीतले िनिबड घाटमाथे पार कर ासाठी एकूण तीनशेसाठ
छोटे रा े आहे त. पैकी पास मागानी ह ी, उं ट असे ाणी घेऊन सफर करता येते.’’
‘‘आिण उरले ा रानवाटा?’’
‘‘ ा खूपच अ ं द आिण अ ंत खतरनाक आहे त. तेथून वावरताना वाघसु ा
डरतात.’’
अबुमहं मदचे सवाना खूप कौतुक वाटले. सा यां ाच िदलातला
आलमगीरां ा मुखातून बाहे र पडला, ‘‘बेटे, इत ा बारीकसारीक गो ींचं ान तू
कसं हािसल केलंस?’’
‘‘हजरत, पहाड आिण न ां ची सफर करायचा मला बचपनापासूनचा षौक आहे .
इकड ा पवतरां गा बघाय ा इरा ाने सहा वषामागं मी उ रे तून इकडं आलो. अनेक
फिकरां ा आिण गोसावी बैरा ां ाही सोबतीनं मी इथ ा पवतरां गा छान मार ा.
भिव ात मा ासार ा मुशािफरां ना उपयोगी पडावा, याच इरा ानं मी हा न ा
बनवला आहे .’’
औरं गजेबाने हळू च आप ाजवळचे क े नकाशे बाहे र काढले. ां चे बारकाईने
िनरी ण केले. अबुमहं मद ा नकाशातील काही संदभा ा चुकां वर ाने नेमके बोट
ठे वले, ते ा अबुही आ यचिकत झाला. पातशहाने अबुला खलतीची व े आिण
िहरे जवाहारात दे ऊन ाचा स ार केला. ाच वेळी पातशहाने विजराला फमावले,
‘‘याच िदशेने अिधक कोशीस करा. स ा ीत ा उं च कडे कपारीत राहणारे , ा
इला ाची मािहती असणारे चां गले वाटाडे शोधा. पबत झपा ानं चढू शकणा या
कड ा जंगली लोकां ची आप ा फौजेत भरती करा. ासाठी ां ना मुहमां गा
मुआवजा घा.’’
संभाजीराजां ा शहाला काटशह दे ाचा आिण अंती राजां नाच दं डाबे ा
घाल ाचा िवडाच आलमगीरां नी आता उचलला होता. दररोजचा र जिडत िकमाँ श
ां ा डो ावर न ता. ां चे म क आज िकती भुंडे, काहीसे कळाहीन िदसत
होते. ित ा पूण करायचा पातशहाने मनोमन िनधारच केला होता जणू. औरं गजेब
आप ा सरदारां ना णाला,
‘‘झु कार, तो संभा आप ा फौजां सह गो ाकडं सरकतो आहे . पोतुगीजां ना
अंगावर ायचा ाचा प ा इरादा अस ाची खबर आ ां ला िमळाली आहे .’’
‘‘ ा अ ल िफरं गी तोफां ा धमा ापुढे आपण िटकू अशी समजूत आहे की
काय ा बे ाची?” असदखानाने हसत िवचारले.
विजरा ा िटपणीवर बाकीचे सरदार हसले. पण पातशहा अिधक गंभीर िदसला.
आप ा श ू ा िहमतीचा आिण ताकदीचा ाला जणू अंदाज होता. णूनच ाने
अनेक रा ी पिलते आिण हलाल जाळू न एक धाडसी योजना बनवली होती. ा
येाजनेचा आराखडा आप ा बहादू र सहका यां पुढे खुला करत पातशहा बोलला,
‘‘संभाने पोतुगीजां शी िबघाड केला आहे . ाचा एक पाय ा िफरं ां ा जब ात
गुंतला आहे . तोवर आ ी ाला दु सरीकडून है राण क न सोडू. आमचा एक गाझी
चाळीस-प ास हजारां ची फौज घेऊन इकडून िनघेल. को ापूर, बेळगाव मागाने हा
रामद याचा घाट उत न दि ण कोकणात धावून जाईल.’’
‘‘लेिकन जूर?—’’ असदखानाने अधवट तोंड उघडले.
‘‘–हां ऽ बोलो वजीर?’’
“एव ा मो ा फौजेला ितकडे घासदाणा कसा िमळणार? रसदे ची कोण तरतूद
करणार?’’
‘‘वाहऽ असदखान आपली ही शंका शहे नशहा ा विजराला शोभेल अशीच
आहे . परं तु ाचाही मनसुबा आ ी क न ठे वला आहे . आमचा सुरतेचा सुभेदार
गुजरात ा िकना याव न रसदे नं भरलेली गलबतं पाठवून दे ईल. गलबतां चा हा तां डा
अरबी समु ातून मुंबई, जंिजरा, राजापूरमाग पणजीकडे सरकेल.’’
‘‘पण जहाँ प ाँ , दयािकनारी िशवाजी-संभाजीने बां धलेले जलदु ग आिण खा ां –
वरची आरमारी ठाणी आहे त!’’
‘‘ ां ना तोंड दे ाइतपत आमचं आरमार ताकदवान न ीच आहे . िशवाय
पोतुगीजां नाही आम ा मदतीला धाव ावाचून दु सरा चारा नाही.’’
पातशहाची ती योजना बु ा अनुभवी सरदारां नी ऐकली. ां नी माना डोलाव ा,
पण झु कार कोरडे उसासे टाकू लागला. शहे नशहाने ाचे बावरे नयन पकडले.
‘‘बोलोऽ झु कारखान, काय आहे तुझा शक?’’
‘‘खािवंद, आपला मनसुबा बुलंद आहे . पण रामदरा अगर गो ाकडे आप ा
फौजा घुस ा की, तो संभा सरळ इकडून घाईने िनघून रायगडा ा आप ा पाषाणी
िबळाम े पळू न जाईल, ाचं काय?’’
पातशहा बारीकसा हसत, नकाशाकडे बोट दाखवत सां गू लागला, ‘‘जे ा इकडे
गो ाकडे आमची एक बला फौज घुसेल, ते ाच आमचा एक गाजी आपली दु सरी
फौज घेऊन क ाण-पनवेलकडून झपा ाने रायगडाकडे िनघेल. दो ी फौजा इथे
महाड-िनजामपूर ा बाजूला एक होतील. पु या ताकदीने िमळू न रायगडाकडे धाव
घेतील आिण ा काफरां ा प रा ा राजधानीला बा द लावून ां ना ां ा
नापाक त ासकट खाली खेचतील.’’
पातशहा ा ा कमी, काटे री जाळे पेरणीने ाचे सव अंमलदार अवाक् झाले.
ाची तारीफ क लागले. ते ा पातशहा बोलला, “इत ात एवढे रळू न जाऊ
नका. जाणीवपूवक ल ा. ा दो ी फौजा ठर ा वेळेत एक आ ा, तरच ही
योजना फतेह होईल. नही तो कुछ नही पावोगे—’’
सव सरदार, अंमलदार अ ंत गंभीर नजरे ने पातशहा ा िनधारी चयकडे पा
लागले. ते ा पातशहा ां ना णाला, ‘‘एकदा ा दो ी फौजा एक झा ा की, मै
और एक चाल चलूंगा. ये दे खो, कोकणात िठकिठकाणी खाली उतरणारे खतरनाक
घाट. हा बोरघाट, हा काव ाचा, हा वरं दघाट, हा पलीकडचा आं बा घाट. जर वेळेत
दो ी फौजा एकवट ा, तरच मी ा घाटां तून आणखी दहा-दहा हजारां ा फौजा
खाली उतरवेन. ा सव िमळू न संपूण कोकणाला िनखा यावर ा मछलीसार ा
भाजून काढतील. पण थोडा जरी वेग कमी पडला, तरी स ा ी ा ा घाटीम े एका
वेळी आमची सव फौज बुडेल. पूछो ूं?”
“ ूं जहाँ प ाँ -?’’
‘‘आमचा जोर कमी झा ाचा, लुळा पड ाचा थोडासा जरी अंदाज आला तरी
ा जंगलरानातली सारी माणसे का ा-कु ाडी घेऊन बाहे र पडतील. वाटे त,
आडवाटे त गाठून आम ा ल राला खूब बदडायला ितथे औरत लोग आिण
बालब ेही मागेपुढे पाहणार नाहीत. कारण हा सारा मुलूखच ा िशवावर आिण
संभावरही िदलोजानसे मुह त करतो.’’
पातशहाला पुढचे सारे िनणय तातडीने ायचे होते. दि ण कोकण ा ा
फळीची सू े कोणा ा हाती ायची, याबाबत पातशहाने सवाना िवचारले. ते ा
सवा ाच तोंडून ब ा शहजा ाचे, मुअ मचे नाव पुढे झाले. मुअ म उं च
शरीरय ीचा, मदानी सौंदयाचा, िकन या पण लोभस आवाजाचा होता. एक कुशा
बु ीचा वफादार शहजादा णून सारे ा ाकडे आदराने बघायचे. ाची उमर
पंचेचाळीस वषाची होती.
मुअ म ा एकमुखी िनवडीने पातशहा चमकला, पण तेही णभरच. ाच
बैठकीत मुअ मबरोबर कोणाकोणाला पाठवायचे हे न ी झाले. दु खलासखान,
लतीफशहा दखनी, तोफखा ाचा दारोगा आितशखान अशी शहे नशहाने एक एक
नावे घेतली. ाबरोबर ते ते सरदार उठून कुिनसात करत उभे रािहले. ानंतर
औरं गजेबाने ‘‘नेक मराठा नागोजी माने सवडकर’’ असे नाव घेतले. ा बरोबर सहा
फुटी उं च, ध ाक ा नागोजी उठून उभा रािहला.
नागोजीकडे पाहात औरं गजेब अिभमानाने बोलला, ‘‘बेटे मुअ मऽ, एक
ानात ठे व. महारा ात अशी काही उ कुलीन, नेक, जाितवंत, ामािणक मराठा
घराणी आहे त, जी आिदलशहाशी, िनजामशहाशी असोत वा आ ा तुकमोगलां शी
असोत, नेहमीच अ ंत वफादार रािहली. ां नी िशवा आिण संभासार ा बगावतखोर
जमीनदार बापलेकां ना कधीच राजा मानलं नाही. अशा इमानी कुळां पैकी नागोजी एक
आहे . भिव ातसु ा हा स ा आदमी पातशहा ा िमठाला जागणारा आहे !’’
क ाण-पनवेलकड ा आघाडीचा सेनानायक कोण हा पातशहाने
िवचारला, ते ा ती धुरा आप ाच हाताम े पडावी ा अिभलाषेने झु कारखान
उठून उभा रािहला. पण ा ा आ मक वा ला लगाम लावत औरं गजेब बोलला,
‘‘झु ऽ बेटा, तू वयानं लहान आिण ना ानं माझा मावसभाऊ आहे स. मै तुझे
नाउ ीद करना नही चाहता, पण मला ितकडून उतरणारा यो ा फ धाडसी नको,
उल ा कलेजाचाही हवा. ितकडे दु नां ची डोकी आिण मंिदरां चे कळस तोडणारा
इ ामचा वफादार बंदा मला हवा आहे . णूनच पुरी सोच के साथ मी शहाबु ीन उफ
गािजउ ीन िफरोजजंगची िनवड करतो.’’
‘‘लेिकन जहाँ प ाँ ऽ, ां ना रामशेजचा एक न ासा िक ाही िजंकता आला
नाही—’’ झु कार िचडून बोलला.
‘‘झु कार, काही तोफा अशा असतात, ां ना जसा पेटायला उशीर लागतो,
तसाच बुझायलाही वेळ लागतो.’’
उ र मोिहमेची सू े हाती घे ाबाबत शहाबु ीनला तातडीने खिलता िलिहला
गेला. पातशहाने जु रला तळ ठोकून असणा या शहाबु ीनला फमावले—
‘‘आपण लागलेच नाणे घाटातून खाली उतरा. उ र कोकणचा मुलूख जाळत
जाळत पुढे िनघा. मुअ म ा आिण तुम ा कैचीत संभा सापडायलाच पािहजे.
खबरदारीनं पावले टाका. एक ानात ठे वा. तो संभा णजे वाहता वारा आहे . नंतर
मुठीत गवसणं केवळ मु ील.’’
रामदरा आिण गो ाकडे मरा ां ची पाळे मुळे खणून काढ ासाठी मुअ म
ऊफ शहाआलम िनघणार होता. ाची जोरकस तयारी सु झाली. ातच
रे वदं ाला आिण चौलला संभाजी ा फौजेला यश िमळत अस ाची खबर येऊन
पोचली. ाच रा ी मुअ मला पातशहाने आप ा मु ामी बोलावून घेतले. ाला
एक मह ाची खबर फ मुअ म ाच कानावर घालायची होती. ‘‘तो बदमाष
काफरब ा संभा आजकाल मा ाशी खलवाड करतो आहे . ाने आम ा शहजादा
अकबराला गु पणे खाली गो ाकडे बां ाला हलवलं आहे . ा सवा ा िदलात
काहीतरी काळं बेरं आहे . एकदा रामद याचा घाट उत न तू खाली गेलास की, पिहली
धाड बां ावर घाल. ा बेवकूफ शहजा ाला बे ा ठोक.’’
दु स याच िदवशी सकाळी औरं गजेबाने आप ा खोजां ना, िनजी सेवकां ना
पातशाही सामानसुमान गुंडाळायचा इशारा िदला. तो असदखानाला बोलला, ‘‘आता
अिधक काळ मला औरं गाबादला डे रा डालून भागणार नाही. मला दु नां ा आिण
मैदाने जंग ा अिधक नजदीक जायला हवं. आमचा डे रा यापुढे काही िदवसां साठी
अहमदनगरला पडे ल.’’
‘‘जहाँ प ाँ , इतनी ज ी?’’
‘‘वजीरजी, खैर, दो हो या दु न, एक गो खरी. िशवा ा ा पोरानं आप ा
एक एक करामतींनी मला बुढा ाम े जवान बनवलं आहे ऽ!’’

२.
राजापूर ा खाडीतून जोराचा वारा वाहत होता. खाशा तंबूंना ओढ बसून
कनातसामान हलत होते. शंभूराजां ना काही के ा झोप येत न ती. खंडो ब ाळ
चार िदवसां मागेच तळावर येऊन दाखल झाले होते. राजां नी ां ना पाचारण केले.
खंडोजी कनाती ा आत येताच राजां चे ल ां ा उभट नाकसरीकडे आिण
चमकदार डो ां कडे गेले. णभर ा िभरिभर वा यातून बाळाजीपंत िचटणीसच
आत आ ाचा ां ना भास झाला. राजां नी खंडोजींना समोर बसायची आ ा केली.
थो ा इतर गो ी झा ा. नंतर शंभूराजे बोलले, ‘‘खंडोबाऽ आपण रा ाचे
िचटणीस आहात. ात आज तारापूर, ठाणे, चौल, रे वदं डा अशा अनेक जागी
िकनारप ीवर जंग पेटला आहे . एका वेळी िकती आघा ा! अशा वेळी िचटणीस या
ना ाने आपण खरं तर रायगडावरच थां बायला हवं होतं.’’
 ‘‘पण महाराज-?’’
“एक ा महाराणीं ा िशरावर िकती भार टाकायचा खंडोजी? किवराज जरी
ितकडे राजधानीत असते तरी आ ी फडाची इतकी पवा केली नसती. मला वाटतं
आपण लवकरात लवकर ितकडे च िनघावं हे उ म.’’
खंडो ब ाळ तसेच मान खाली घालून बसले होते. ां ा थं ा ितसादाने
शंभूराजे िवचिलत झा ाचे िदसले. ते ा खंडो ब ाळ लगबगीने बोलले, ‘‘महाराज,
इकडे मी का मा ा मनानं आलो आहे ? महाराणीसाहे बां नीच मला आपणाकडं
िपटाळलंय!’’
‘‘ णजे?’’
‘‘राणीसाहे बां ा मते आपलं हमान स ा ठीक नाही; णून मी आप ा–
सोबत सावलीसारखं राहावं.’’
आप ा लाड ा येसूराणीं ा आठवाने राजां ा वृ ी फु त झा ा. मंद
हसत भाराव ासारखे ते बोलले, ‘‘एव ा मो ा रा ाचा कारभार अगदी त: ा
सहीिश ानं पाहतात महाराणीसाहे ब, पण आमचं थोडं सं कुठं दु खलंखुपलं तरी
ां चा जीव गोळा होतो!’’
शंभूराजां ची हसरी मु ा पा न खंडो ब ाळां ाही िजवात जीव आला. ते बोलले,
‘‘राजे, मी इथे थां ब ात माझाही थोडा ाथ आहे च!’’
‘‘मतलब?’’
‘‘आप ा तलवारी ा तडा ाने मरा ां चा छ पती गो ाची दामटी कशी
करतो, हे मला मा ा उघ ा डो ां नी पाहायचंय!’’
शंभूराजां चे ने चमकले. ां नी मो ा अिभमानाने खंडो ब ाळां कडे ओझरती
नजर टाकली. इतर ग ारां सोबत बाळाजी िचटिणसां चा ओढवलेला तो मृ ू, तो औंढा
गावाचा माळ, ती खिल ाची गफलत ा सा या आठवणी पु ा दाट ा. तसे
शंभूराजां चे मन वले. कातर रात ते बोलले, ‘‘खंडोबा, बाळाजीकाकां ा दु दवी
ह ेनंतर आ ी तु ां ला िचटिणशीची व ं बहाल केली. आम ा युवरा ींनी तर
तु ां ला आिण िनळोबां ना पोटाशी धरलं. लेकरं मानलं. पण—’’
शंभूराजे बोलता बोलता थबकले. ां चा कंठ दाटला. आप ा डो ां तले उ
अ ू मो ा क ाने पुसत शंभूराजे बोलले, ‘‘औंढा हा श जरी आठवला तरी
क ारीचा घाव बस ासारखं काळीज कुरतडतं. खंडोबा, तो बाळाजीकाकां चा घात
न ता, केवळ एक अपघात होता. एखादी वेळच मनु ा ा जीवनात सैताना ा
पावलानं चालून येते आिण स ाचंही खोबरं करते. एकीकडे ग ारां नी जुलमानं असं
िचटिणसां ना बकोटीस ध न ावं आिण दु दवानं ां ची खुलाशाची प ंही वेळेत
आ ां ला न पावावीत ना! खंडोजी, आ ी गु े गार आहोत! िचटणीस ह ेचा गु ा खरा
घडला तो आम ाच हातूनऽ!’’
‘‘राजे, यात कुणाचाच काही दोष नाही. वेळच खराब होती, आिण आमचं नशीब
फुटकं.’’ खंडो ब ाळ बोलले, ‘‘राजे, घडलं ते िवस न जा! आपण आम ासाठी
काय नाही केलंत? िचटिणसी िदलीत. पोटाशी धरलंत—’’
 ‘‘खंडोजी, कधी कधी वाटतं. बाळाजीकाकां ा हकनाक ह ेचं आम ाकडून
पाप ालन घडावं, णूनच या मोिहमेवर िनघ ापूव आ ी रायगड ा िक ेदाराला
एक कूम िदला आहे —’’
‘‘िजथे आम ा बाबां चा दु :खा झाला, ा औं ा ा माळाजवळ िशवालय
बां धायचा न े ?’’
‘‘होय. ितथ ा महे शा ा िपंडीवर िन पडणारी जलािभषेकाची संततधार
णजेच बाळाजीकाकां ना आ ी वािहलेली आम ा आसवां ची फुलं असतील!–’’
खंडो ब ाळ झटकन उठले. ां नी पटकन शंभूराजां चे पाय धरले. ते बोलले,
‘‘महाराज, रा सेवेत असे कैक सरदार आिण सैिनक कामास येतात! ां ची कोण
आठवण ठे वतो? पण ा प तीनं आपण आम ा बाबां ा आठवणी आप ा
काळजाम े जपून ठे व ा आहे त, ाव न आप ा िवशाल दयाची, आम ा-
ब ल ा वा ाची क ना येते.’’
शंभूराजे एक सु ारा सोडत बोलले, ‘‘ ा परमे राचा खेळ अगाध आहे . खंडो,
मनु असा मनु ात का गुंतून जातो? दे व आिण दै व तरी गुंतावळीचा खेळ का
खेळतं? ही सारी कोडीच अगाध आहे त!—’’ हे उ ार काढताना शंभूराजां ा
डो ां समोर अहमदनगर ा िक ाची चंड तटबंदी उभी रािहली. गेली तीन वष
ाआड बंदीवास भोगणा या दु गादे वींची आिण राणूआ ां ची मूत डो ां पुढे उभी
रािहली. पायात वाळे बां धलेली एवढीशी छबुकडी कमळजा ने ापुढे नाचू लागली.
शंभूराजे ओघातच सां गू लागले, ‘‘अजूनही िचटणीसकाका आम ातून िनघून
गे ासारखं आ ां ला नाही वाटत. खंडोबा, कोंडाजीं ा बिलदानानंतरचा संग
सां गतो तु ां ला. जंिज यासमोर ा खाडी ा काठाने एकदा आ ी ात:काळी िफरत
होतो. ते ा भ ा सकाळी ितथं िचटपाख ही न तं. मा अचानक दू रवर एक उं च,
पातळ बां ाचा, पास ीतला एक दे खणा, िलंबा ा कां तीचा इसम िदसला आ ां ला.
अगदी बे ब िचटणीसकाकां सारखाच. आ ी ां ना हाका मारत, पा ा ा लाटे त
िभजणा या ा का ा खडकावर जाऊन पोचलो. तर.... तर.... ितथे आसपास कोणीच
न तं! एका बाजूला खळाळता दया आिण दु सरीकडे राजपुरीची उभी चढण.
अचानक कुठे जावा तो इसम? दयात की डोंगरात?’’
‘‘तो भासच असावा—’’
‘‘नाही खंडोजी. ा भासाभासां ा पोटातही कुठे तरी स ां शाचे तुकडे असतात.
आ ां ला वाटतं, बाळाजी आवजींचं बालपण जंिज या ाच िक ावर गेलं होतं.
ामुळेच, ‘मी आज असतो तर राजे, तुम ा मदतीस धावलो असतो—’ असंच काही
आ ां ला ऐकवायचं न तं ना ा भासमूत ला?’’
बराच उशीर गो ी चाल ा हो ा. दु स या िदवशी लवकर उठायचे होते. तंबू ा
तोंडाशी इमानी राया ा बसून होता. ाने अनेकदा चुळबुळ केली. शेवटी— ‘‘राजंऽ
िक ं जागाल? ा की थोडा इसावा....’’ तो धाडस क न बोलला.
खंडोजींना िनरोप दे ताना राजे णाले, ‘‘खंडोजी, मग कधी िनघतोस
रायगडाकडं ?’’
 खंडो ब ाळां नी हात जोडले. ते बोलले, ‘‘राजेऽ तुम ा सोबत जंिज याला
िभडायचं आम ा बाबां ा निशबात न तं. िनदान मला तरी येऊ दे की आप ा संगे
गो ा ा मोिहमेवर!’’

३.
‘‘आता अिधक वेळ गुजर ात काय मतलब, राजन? तो ाइसरॉय नुसताच
चलाख आिण चतुर नाही, तर तो िततकाच कपटी आिण ग ार अस ाचंही िस झालं
आहे . आता अिजबात थां बू नका. कोण ा ना कोण ा कारणाने ा िफरं ाला यु ात
खेचायलाच हवं.’’ दु गादास राठोड आ हाने बोलले.
राजापूरजवळ ा डोंगराजवळ शंभूराजां चे डे रेदां डे उभारले गेले होते. खाशा
डे याम े आज मह ाची मसलत चालली होती. शंभूराजां ा समोर कवी कलश,
दु गादास राठोड, शहजादा अकबर, सरदार येसाजी कंक सभोवार बसले होते.
डे या ा कनात खडकीतून खाली उतारा ा अंगाला राजापूरची खाडी होती. ितथले
चमचमते पाणी आिण वा यावर हे लकावे खाणारी नारळी पोफळीची झाडे िदसत होती.
शंभूराजे स रीकडे झुकले ा सरदार येसाजी कंकां कडे एकटक नजरे ने पाहत
होते. येसाजीबाबां ा डो ावरची पीळदार पगडी, अंगातला जरीचा सैलसर अंगरखा
आिण कमरे चा पां ढरा शु जामा अशा िदमाखदार वेषाम े ां ची वृ मूत खुलून
िदसत होती. ां ाच पलीकडे िदसायला खूप दे खणा आिण कुरबाज असा एक
नवयुवक बसला होता. पंचिवशीतला तो त ण कृ ाजी येसाजीबाबां चा लाडका पु
होता.
राजे णाले, ‘‘येसाजीमामा, आपण मराठा पायदळाचे सेनापती आहात. या
मोिहमेत एक मोठी जोखीम आ ी तुम ावर सोपवणार आहोत.’’
‘‘राजे, आपण आगीत उडी टाका णालात, तरी हा ातारा मागंपुढं बघणार
नाही!’’
‘‘खूप भरवसा आहे मामा तुमचा. आम ा आबासाहे बां सोबत आपण आ ा
शहरही पािहलेत. कनाटकाकडे आबासाहे बां नी आ ां ला नेले नाही. आपण मा ा
मोिहमेतील एक िबनीचे सरदार होता.’’
‘‘बाळराजे, काल कोंडाजीसारखा वीर आगीत जळू न खाक झालाच की
तुम ासाठी. आज हा िशवबाचा येसाजी, हे ातारं हाड सुदीक तुम ासाठी जळू न
खाक ायला तयार आहे .’’
गो ावर करावया ा आ मणाचाच मु ा बैठकीपुढे आला होता. ितथ ा
खा ा, बंदरे , पोतुगीज िक े-तटबं ा, जागोजागचे मोठे चच आिण ां चे संर ण
करणारी िफरं गी पथके, पणजीचा गोलाकार बु ज, बळकट वेशी ा सा या मु ां वर
खूप तपशीलवार चचा झाली. कौंट दी आ ोरमुळे शंभूराजे कमालीचे दु खावले होते.
ते बोलले, ‘‘हा िफरं गी कमालीचा ाथ , घातकी आिण नाट ा आहे . एकीकडे
आ ां ला पु र झालं णून रायगडाकडे अिभनंदनाचा खिलता आिण बाळासाठी
िह यामाणकां चा करदोडा, िबंद ा पाठवतो; आिण नार ाला तीथासाठी आ ी कमी
फौजेिनशी येणार, ते ा आ ां ला िजवंत पकडून पातशहाकडे पेश कर ाचे धाडसी
मनसुबे ही रचतो. न े तशी धडपडही करतो. सां गाऽ! काय करायचं याचं?’’
‘‘हमला! गो ावर हमला. दु सरं तरी काय?’’ येसाजी कंक गरजले.
‘‘उघा औरं ा ा फौजा गो ा ा िकनारी आ ा तर हा बेडकासारखी टु णकन
उडी मा न थम ितकडे जाणारच! ा भाम ाने आम ाशी स अस ाचा
व न िकतीही दे खावा क दे त, उलट ा पोतुगीजां नी पातशहाशी एक अ ंत गु ,
लेखीटाकी करार केला आहे .’’ राजां नी सां गून टाकले.
‘‘काय सां गता, राजे?’’ सवानी च ावून िवचारले.
‘‘किवराज, कुठे आहे तो कागद?’’
कलशां नी एक िटपण सादर केले. गु हे रां नी पोतुगीज आिण पातशहा ा
दर ान झाले ा कराराची कलमेच नकलून आणली होती. ानुसार मरा ां चा
कोकणातला िजतका मुलूख पातशहा वा पोतुगीजां कडून िजंकला जाईल, तो सारा
पोतुगीजां नाच िदला जाणार होता. ा बदली पणजीजवळ मोगलां ना एक नािवक तळ
उभारायची परवानगी पोतुगीजां नी ायची होती. ाइसरॉयची सारी असिलयत उघडी
पडली होती.
शंभूराजे िनधारानं बोलले, ‘‘हा सोयरा औरं ाकडे जाऊन पोच ाआधीच ाला
लुळापां गळा बनवायला हवा.’’
‘‘मग आता थां बायचं कशाला? चलाऽ गो ावर हमलाऽ गो ावर हमलाऽऽ -’’
राजां चे सारे च सहकारी उद् घोष क लागले. बैठकीतून जणू कूचा ा नगा याचे
आवाजच घुमू लागले.
मा शंभूराजे कमाली ा तणावाखाली िदसले. ते बोलले, “पोतुगीजां ा
पणजी ा तटबंदीवर ा अ ल तोफा, ां ा कवायती फौजा, उं ची बा द आिण
मु त: ा खा ां तून लीलया वावरणा या यु नौका ल ात घेता ां ावर सरळ
हमला करणं धाडसाचं ठरे ल. पण बघू, काढू काहीतरी माग!’’
ा रा ी राजां नी मुंबईकर इं जां ना तातडीने खिलता िलिहला. दि णेत िजंजीला
ां ना ापाराचा परवाना हवा होता. ती मागणी घेऊन इं जां नी रायगडाकडे अनेकदा
खेटे घातले होते. शंभूराजे बोलले, ‘‘किवराज, इं जां ना हवा असलेला िजंजीजवळ ा
ापाराचा परवाना उ ा ा उ ा ां ा माझगाव ा वखारीकडे पाठवून ा. एका
वेळी सारे च टोपीकर अंगावर घेणे शहाणपणाचं ठरणार नाही!’’
रा ी कवी कलश, खंडो ब ाळ आिण येसाजी कंक राजापूर ा खाडी
िकना याने फेरफटका मारत होते. आत फुटणा या लाटां चे ित नी कानावर आदळत
होते. शंभूराजे आप ा मनातली ख ख करीत बोलले, ‘‘येसाजी– काका,
गो ात येऊन, थरावून पोतुगीजां ना शंभर वष झाली आहे त. या गो ी डो ाआड
नकोत करायला. ां ा तोफां ची आिण गलबतां ची ताकद मोठीच आहे . दया ा ा
पा ावर आम ा घो ां चे पाय कसे चालणार?’’ – बोलता बोलता पुळणीत ा
वाळू त शंभूराजां ा मोज ा त ा. ते थां बले. हषभ रत होऊन िवचा लागले,
‘‘येसाजी, किवराज, खंडोऽऽ, काही यु ी क न ा िफरं ालाच आ ी आम ा
घो ां ा टापां ा ट ाम े ओढला तर?’’

४.
पणजी बंदरात ा िफरं गी शराबतखा ां मधून लोकां ची वदळ असायची.
िकना यावर नां गरले ा जहाजातील खलाशी, दे शोदे शींचे मुसािफर, सौदागर, भामटे ,
चाचे अशा नाना जातींची नुसती गद उसळायची. ा दोनतीन िदवसां त काही
अप रिचत माणसे तेथून वावरत होती. ां ा िच िविच पोषाखाव न काही अंदाज
येत न ता. घा या डो ां चे कोकणी णावेत, तर ां ा लां ब काळशार, टोकदार
दा ा अफगाणां सार ा हो ा. गो या-िच ा रं गाव न अंदाज बां धावा तर िफरं गी
िदसत होते, पण ां ा िविच राह ावाग ापे ा ां ची दब ा आवाजातील
कुजबुज मह ाची होती. म ाचे चषक रते करता करता ते एक दु स याला हळू च
सां गत– ‘‘संभाने फों ा ा िक ावर चारपाच कोटींचा ब त बडा खजाना आणून
ठे वला आहे . बा दाचा मोठा साठा आहे . काही िदवसां नी ा ा फौजाही येणार!’’
दोनतीन िदवसां तच ा गु चचला बरे च पाय फुटले. िफरं गी जासूद अशा
सावजिनक रहदारी ा जागेवर िब ंबात ा काढ ासाठी वासावरच असायचे. ां नी
ता ाळ ती खबर ाइसरॉय कौंट दी आ ोरां ा कानापयत पोचवली. ा दोन
जासूदां माफत ा ाकडे ही बातमी पोचली होती, ां ची खबर कधीच खोटी ठरली
न ती. ाइसरॉय उ ारला, ‘‘ ा िशवा ा पोराला पिह ापासूनच गो ाम े खूप
रस आहे . इकडे अंजदीव बेटावर काही िदवसां मागे दगड, चुना घेऊन तो आला होता.
ाला ितथे िक ा बां धायचा होता.’’
ाइसरॉयने सावध पावले टाकायचा िवचार केला. जासुदां ा दु स या गटा—
कडूनही ा बातमीची खातरजमा क न घेतली. कौंट आ ोराने फों ा ा
िक ाकडे ही गु चर तातडीने पाठवले. ‘‘ितथे मराठा िशबंदी अगदीच तुटपुंजी
आहे . मा ितकडे काही तरी गडबड आहे खास!’’ – अशी खबर ाला िमळाली. तसा
कौंटमधला उ ाही वीर िवजया ा धुंदीने नाचू लागला. ‘दोन मिह ां मागे नार ा ा
नदीतून थोड ात सुटला होतास काय? आता बघतो!—’ असे ाइसरॉय त:शीच
बोलू लागला. नाही तरी लवकरच औरं गजेबा ा फौजा इकडे पोचणार अस ा ा
बात ा हो ाच. ाआधी िक ाही िजंकू आिण खिजनाही पळवू. आभाळात ा
दे वाने मदत केली तर कोकणावर धाडस क न आपणच ह ा चढवू. वर
पातशहाकडूनही बि सी आिण गौरव! िजंकलेला मुलूख पिहला क ात घेऊ.
औरं गजेबाला नािवक तळासाठी जागा ायचा मु ा पुढे ढकलू. ाइसरॉय ा
अंगातला उ ाही वा नुसता बेचैनीने थयथय नाचू लागला!
ाइसरॉयने आप ा सहका यां शी स ामसलत केली. कौंट दी आ ोरा ा
मदतीला गो ातले अनेक पा ी आिण कॅ न िदओगो कौजीरासारखे सहकारी धावले.
अखेरीस ायसरॉयने तीन हजाराचे पायदळ जमा केले. ाम े सा ी महालातले दोन
हजार एत े शीय कानडी होते.
आ ोबर १६८३ ा अखेरीस एका भ ा सकाळी सै पणजीबाहे र पडू
लागले. ाचे नेतृ त: कौंटसाहे ब करत होता. लां ब प ा ा तीन चंड तोफां ना
ओढता ओढता बैल घायकुतीला आले होते. हाताम े बंदुका आिण तलवारी तोलत
एक दो – एक दो ा तालावर ल र पुढे चालले होते. फौज भ ा सकाळी मां डवी
नदी ा एका उप वाहाकाठी पोचली. पायाखाल ा भुस– भुशीत मातीम े आिण
वाळू म े िशपायां ा चपला तत हो ा. ब याच वषा ा अंतराने गो ा ा प रसरात
एका मो ा झुंजीला ारं भ होणार होता. ामुळे आजूबाजू ा अनेक टे क ां वर,
झाडां वर, चच ा िशखरां वर ब ां नी एकच गद केली होती.
जसे दु भाट बंदर जवळ येऊ लागले, तसे ाइसरॉयचे सहकारी कच खाऊ
लागले. ाचा सिचव काळजी ा सुरात बोलला,
‘‘सर, दु भाट बंदर टाळलं तर बरं होईल.’’
‘‘का?’’
‘‘ितथे मरा ां चा कडवा सुभेदार दु लबा नाईक आप ा पथकासह कायमचा
तळ ठोकून बसला आहे .’’
‘‘चला तर खरं !’’ उ ाहाने ाइसरॉय बोलला.
एकदाची दु भाट बंदराजवळ फौज पोचली. ते ा ब ां सह सवानी ास रोखले.
लवकरच दो ी दलां त धुम ी माजणार णून सारे जण डोळे फाडून समोर पा
लागले. पण नंगी तलवार घेऊन आडवा ये ाऐवजी दु लबा ज ेत नाचणा या
पोरासारखा फेटा उडवत आला. ाने ाइसरॉयसाहे बाला कडकडून िमठी मारली.
कौंट साहे बां नीही ाचे गालगु े घेतले. दु लबाच िफरं ां ना िफतुर झाला होता. ामुळे
पुढे जाऊन फों ाची तटबंदीही सहज चावून, िगळू न टाकू अशा आ -िव ासाने
ाइसरॉय घोडा पुढे हाकत होता.
िदवसा आपण कोठे आिण कशासाठी जात आहोत याचा थां गप ा ाइसरॉयने
कोणाला लागू िदला नाही. मा रा ी फौजा फों ा ा िक ापाशी पोच ा. ितथ ा
बोच या थंडीने िक ात ा ा मूठभर मरा ां ना आिण बाहे र ा िफरं ां नाही
गारठून टाकले होते. म रा उलटू न गेली, तरी पोतुगीजां ा बंदुकीतून गो ा काही
उडा ा न ा. मा ाआधीच आभाळातून ढग गळू लागले. उधळलेली घोडी
दौडत दौडत समो न धावत यावीत, तसा धो धो कोसळणारा पाऊस जोर ध
लागला. ाने ताडां ना, माडां ना आिण उ ा िफरं गी ल रालाही अ रश: झोडपून
काढले. एकदा तटबंदीजवळ पोच ावर माघार घे ातही शहाण-पण न ते. उ ा
पावसात ाइसरॉयचा डगला िभजून िचंब झाला होता. ा ावर छ ी धर ाचा य
करणा या खदमतगारां नाही ाने दू र िपटाळले होते. कोसळ ा पावसाचा आिण िकर
अंधाराचा ाइसरॉयने फायदा उठवला. ाने तोफा वाहणा या बैलां ची तोंडे वळवली.
रा ी ाच ा तीन अज तोफा िक ासमोर ा उं च टे कडीवर चढव ा. ती दरड
चढताना बैल िचखलात कोसळले. काही बैलां चे पाय मोडले. सैिनकां ची तर दमछाक
झाली. परं तु कशाचीही पवा न करता पेटले ा कौंट आ ोरने मो ा ा जागेवर
तोफा चढव ा. ही जागा अशी अचूक होती की, तेथून सरळ िक ावर मारा करणे
श होते. दब ा आवाजात ाइसरॉय आप ा सहका यां ना बोलला, ‘‘झोपे ा
गुंगीत िदसतात मराठे . चलाऽ, ां ना तसेच आिण ितथेच गाडू.’’
अ ा रा ीच िफरं ां ा तोफा धुडूमधामऽऽ धुडूमधाम ऽऽ क लाग ा. तसा
िफरं गी ल रात ज ोष उडाला. काही ण समोर ा िक ाची िभंत थरारली.
थो ाच वेळात समोर ा बु जां व नही मराठे धामऽधामऽऽधुडूमधामऽ असे
ु र दे ऊ लागले. तोफां ना तोफा आिण गो ां ना गो ा िभड ा. पावसा ा
िटपीरघाईवर आगीचा खेळ सु झाला. तोफां तून उसळणारी, िजभ ा टाकणारी
आग, ित ाभोवतीचा िठण ां चा साज, लाल मातीचे लगदे आिण ातच खाली
कोसळणारे जलिबंदू हे सारे खूपच और होते.
मा दु सरी रा मरा ां साठी इतकी भा शाली न ती. िफरं गी तोफां चा तडाखा
खूपच जहरीला होता. ां नी मरा ां ा बु जावर ा तोफा िनकामी के ाच, पण
मरा ां वर अिधक दु दव ओढवले. बु जाचा वरचा भाग पावसाने भारला. िभंत खचली
आिण एक चंड तोफ जागेव न खाली गडगडली. डोंगराव न गोलटत येणा या
िशळे सारखी ती तटाव न खाली धाडकन कोसळली. ातच िक ावरील
मरा ां ची एक चौकीवजा गढीही खाली ढासळली.
पोतुगीजां ा तंबूत उ ाहाचे वातावरण पसरले. परं तु तटबंदीची िभंत आ नही
मराठे मागे सरे नात. िक ा पडे ना. ाइसरॉय कौंटसाहे ब खूपच नाउमेद झाले.
कालपासून ां चा डगला पावसात तीन वेळा िभजला होता आिण अंगावरच वाळला
होता. फों ा ा िक ावर अखंड तीन िदवस एकसारखी गोळागोळी सु होती,
परं तु िक ाचे दरवाजे उघडत न ते. ामुळे िचडले ा कौंटसाहे बाने दु लबा
नाईकाची गचोरी पकडली. ाला िहसका दे त िवचारले,
‘‘बोल, दु लबा पागल, िक ात मराठे आहे त तरी िकती?’’
‘‘सरकार, मा ा मािहती माणे आत फ दहाबारां चा बेहडा होता–’’ दु लबा
नाईक जीभ चावत पुढे बोलला, ‘‘पण गेले तीन िदवस ां नी गोळागोळी कशी चालू
ठे वलीय तेच कळं ना. ा कलुषा क ीनं आिण संभाजीनं काय भुताटकी केलीय
कोणास ठावं!’’
‘‘भुताटकीने न े रे , दु लबा. ा संभाने योजनापूवक कोणा रगेल, मदा ा मराठी
फौजीस मु ाम आणून आत लपवून ठे वलेलं िदसतंय. नाही तर ा माती ा िढगा यां ना
इतकं बळ कसं ा होईल?’’
पु ा एकदा कौंट दी आ ोरने िहं मत बां धाली. अंधारामधूनच ाने टे कडी—
वर ा तोफा पु ा खाली उतरव ा. िक ा ा अगदी समो न बु ज डागायला
सु वात केली. ामुळे समोर ा माचीवर ा अधवतुळाकार बु जाला भगदाडे
पडली. काउं टसाहे बाने अंदाज घे ासाठी मु ाम बराच वेळ मारा बंद ठे वला. आपले
गंधक, िचखलाने डागाळलेले हात डग ाला पुसत तो बराच वेळ तेथेच खडा होता.
पण आतून काहीच हालचाल िदसेना. तसे पोतुगीजां ना अवसान चढले. ते आनंदाने नाचू
लागले.
 िक ा ा तटाला लागूनच एक भला दां डगा खंदक होता. पोतुगीजां चे कामाठी
पुढे सरसावले. ां नी खंदकाम े दगडगोटे , केरकचरा आिण मातीमु म टाकून
खंदक बुजवायला सु वात केली. बघता बघता खंदकातूनही वाट तयार झाली. चेव
आलेले िफरं गी पुढे सरसावले. तरीही आतून काहीच ितसाद िदसेना. तसे ते तटा ा
आत उ ा ठोक ासाठी ते िश ां व न माकडां सारखे सर सर वर चढू लागले.
इत ात आतून ‘‘हरऽहर ऽऽ महादे वऽऽ’ ची जोरकस डरकाळी ऐकू आली. आप ा
हातातली दु धारी तलवार हवेत नाचवत आत लपले ा येसाजी कंकाने डहा ा
वाघासारखी पुढे धाव घेतली. ाता या येसाजी ा अंगात कमालीचे बळ ा झाले
होते. येसाजीने िश ा चढू पाहणा या िफरं ां ना सपासप कापून काढायला सु वात
केली. ां चा तरणाबां ड पोर कृ ाजी तटावर ा िश ा मागे फेकू लागला. तसे
भयंकर घाबरलेले िफरं गी बाजू ा खंदकाम े कोसळू लागले. उ ा घेऊ लागले.
िक ा ा पोटात सहाशे मराठे नं ा तलवारी घेऊन उभे ठाकले होते. बाहे र ा
झाडाझुडपां त दडले ा दोनशे मरा ां चे हात लढाईसाठी नुसते िशविशवत होते.
आतून आिण बाहे न जोरकस मारा सु झाला.
फों ाचा िक ा ह गत कर ासाठी पोतुगीजां नी जंग जंग पछाडले. सलग
पाच िदवस तोफां ची सरब ी झाली. गडाला तीन भगदाडे पडली. परं तु मराठे काही
पोतुगींजां ना आत सरकू दे ईनात. ातच िझरिझर पावसाची िपरिपर थां बली न ती.
खूप मो ाने कोसळू न तो लढाईही थां बवत न ता. िफरं ां ना िदलासाही दे त न ता.
पावसा ा िचकिचकीने आिण मराठयां ा कड ा ितकाराने ाइसरॉयला अगदी
मेटाकुटीला आणले होते. दु लबा नाईक साहे बाची समजूत काढत बोलला,
‘‘सरकारऽ खूप लढलात. आता माघार घेतलेली बरी.’’
‘‘सात समु पार क न पोतुगाल न आ ी इकडे आलो कशासाठी? ा
िकरकोळ मरग ां कडून मार खा ासाठी?’’
ाइसरॉय मागे हटायला तयार न ता. माघारीची ती नामु ी आता ाला
परवडणार न ती.
एके िदवशी सातआठ िफरं ां चे एक बहा र टोळके सपासप तलवारी चालवत
एका भगदाडातून आत घुसले. ां ा घुसखोरी ा तडा ापुढे समोरचे मराठा पथक
दु बळे पडले. ते पलीकड ा तटावर उ ा ठाकले ा कृ ाजी कंकाने पािहले
मा , ा ा अंगातले र पेटले. ाच बेहोषीत ाने िभंताडाव न खाली उडी
ठोकली. ते ा अचानक ाचा पाय मुरगळू न ातून असं कळावेदना सुट ा. पण
अंगात ठासून भरलेला यु र ाला थ बसू दे ईना. मुरगाळलेला पाय ओढत तो
तसाच तरसासारखा पुढे झेपावला. िफरं ां ा गद त घुसून दां ड– प ासारखी
आपली तलवार गरगर िफरवू लागला. लढू न लढू न तोंडाला फेस सुटला तरी तो बहा र
मागे हटे ना. ा ा पाठीवर आिण पोटावर िफरं गी श ां चे घाव पडू लागले, तशा
कृ ाजी ा सवागातून र ा ा िचळकां ा उडू लाग ा. ाने दहाबारा िफरं गी
लोळवले. परं तु भगदाडातून आत धावणारी िफरं गी सैिनकां ची माळ काही संपत
न ती.
 कृ ाजीवर पडलेली ती झडप येसाजीबाबां नी पािहली. तशी ां नी ‘‘बाळाऽऽ’’
अशी गजना दे त पुढे धूम ठोकली. ते िफरं ां चा वचपा काढ ासाठी िजवावर उदार
होऊन पुढे सरकले. ते ा शंभरभर मरा ां चे एक पथकही ा बापलेकां ा मदतीला
धावले. जोरदार धुम ी माजली. मरा ां ा तडा ाने गां गरलेले िफरं गी तेथून
काढता पाय घेऊ लागले. येसाजीमामा आिण ां ा बहा र साथीदारां नी िफरं ां ना
मारत, झोडत, तडाखे दे त खंदकाबाहे र पळवून लावले.
असं जखमां नी घायाळ झालेला कृ ाजी खाली कोसळला होता. सवागात
र ाचे उमाळे फुट ाने ाचा अंगरखा िभजून िचंब झाला होता. मरा ां नी पालखी
आणली. बेहोष कृ ाजीला माग ा डे याकडे पळवले. अनेक वै ा ा अंगाला
वनौषधींचा लेप लावत होते. परं तु घाव वम लागलेले. अंगातून िझरपणारे र काही
के ा थां बत न ते. आप ा पोराची ती अव था पा न येसाजींचे काळीज तुटत होते.
ते पालखीत ओणवे होऊन आप ा पु ा ा मुखाव न मायेने बोटे िफरवत होते. धीर
दे ाचा य करत होते. मा मघा ा ा धुम ीत येसाजींची पोटरी तुटली होती.
ातून भळभळणारे र सेवकां नी पािहले. पण ां ना ाची जाणीवही न ती.
सेवकां नी ां चाही पाय बां धला.
कृ ाजीचा र ाव न थां ब ाने ाला पाठीमागे बां ाला पाठवायचे ठरले.
येसाजींची समजूत काढत मानाजी मोरे बोलला, ‘‘बाबा, आपण आप ा लेकराकडे
बघा, पालखीसंगं मागे जा. लढाईचं आ ी बघून घेऊ.’’
‘‘असं कसं, पोरा? िफरं ां ची आतडी कोथळा बाहे र काढायचं वचन िदलंय मी
शंभूरायाला. ां कसा िफ रणातून माघारी?’’
दु सरा िदवस उजाडला. सकाळी रणमैदान थोडे िढले होते. शेपटी भाजले ा
को ासारखा ाइसरॉय कौंटसाहे ब अपमानाने जाग ा जागी थयथय नाचत होता.
आज िनकराची झुंज दे ऊन िक ा जमीनदो करायचा ाने चंग बां धला होता.
ासाठी तटाबाहे र पोतुगीजां नी अनेक उं च िश ा गोळा के ा हो ा. कमरे ला
दोरसामान बां धून िफरं गी फौजी स झाले होते. पुढ ा बहादु री ा िनधाराने ते
टकरी ा म ासारखे जागेवरच थयथय नाचत होते. ितत ात नदीकडे ा अंगाला
नारळीपोफळी ा उं च बागां तून तुफान घुस ासारखे झाले. ितकडून ‘‘हर हर
महादे व,’’ ‘‘िशवाजी महाराज की जय—’’ अशा जोरकस रणगजनां चे आवाज उमटले.
ाबरोबर िक ावर ा मराठा पथकां त आिण तटाखाली उ ा ठाकले ा
िफरं ां ा फौजेत एकच हलक ोळ माजला. ‘‘आले आले ऽऽ संभाजीराजे आलेऽ’’
‘‘राजे आले. राजे आलेऽऽ’’ हातात ा तलवारी झ ासार ा हवेत उं चावत मराठे
तार रात ओरडू लागले.
बघता बघता शंभूराजां ची फौज िक ाजवळ िभडली. ा केवळ वातने
िफरं ां नी हाबकी खा ी. ‘‘चला, पुढे ा—’’ ाइसरॉय कौंटसाहे ब जोराने ओरडू
लागला. परं तु िफरं गी फौजां ची अव था पावसात िभजून गारठले ा शे ा-
म ां सारखी झाली होती. शंभूराजां ा आगमनाने ेक मराठी सैिनका ा अंगा-
अंगात वादळाचा चेव आला होता. ातच राजां चा घोडा िक ा ा दरवाजापाशी
येऊन पोचला. ां नी बेडरपणे तटाभोवती आपला पां ढराशु अ नाचवला. ां ा
घो ा ा पाठोपाठ जवान खंडो ब ाळां चा घोडाही दु ड ा चालीने उ ा घेत होता.
थो ाच वेळात शंभूराजां नी लढाईचा अंदाज घेतला. ां नी आप ा सोबत
आणले ा आठशे घोडे ारां पैकी सहाशे घोडे ार िक ा ा चारी बाजूंना पेरले.
कौंट साहे बाने अ ाहासाने आप ा सैिनकां ना बंदुका चालवायला भाग पाडले. परं तु
रणमदाने धुंद झालेली मरा ां ची घोडी िफरं ां ा बंदुकां ना दाद दे ईनात.
मरा ां चा वाढता जोर पा न एक िफरं गी कॅ न ाइसरॉय ा कानाशी लागला,
‘‘सर, झटकन माघारी िफ या. नाहीतर आप ा पाठीवर ा नदीम े संभाजीची
घोडी उतरतील. मग मध ा म े आ ी िचरडून म . द पाथ अॉफ रटीट िवल बी
क टली लॉ .’’ ाइसरॉयने िहं मत हरली न ती, पण ाचे सव सैिनक मनाने
खचलेले. ाचे दै व िफरलेले. डो ातले अ ू आवरत आप ा दाटू न आले ा कंठाने
ाने माघारीचा कूम सोडला. ाबरोबर गेले दहा िदवस पावसा ा मा याने आिण
मरा ां ा जोराने जजर झालेले िफरं गी जीव घेऊन पाठीमागे धावू लागले.
िफरं ां ची उरलीसुरली फौज कशीबशी दु स या िदवशी दु भाट ा खाडीजवळ
पोचली. समोर ा टे कडीवर मरा ां चे एक पथक दबा ध न बसले होते. अपमािनत
कौंटसाहे बाला पु ा एकदा वीर ीचा झटका आला. टे कडीवर ा मराठा पथकाचा
खातमा करा, असा कूम ाने आप ा सैिनकां ना िदला. ते ा िशक खा ाचा
बहाणा करीत मराठा पथक माघारी वळले. ां नी िफरं ां ना ह ा ा ट ात येऊ
िदले आिण पु ा एकदा पुढे धाव घेतली. िफरं गी बंदुकीचा मारा क लागले, ते ा
मरा ां नी आप ा छाताडाजवळ ं द ढालीचा आडोसा धरत, तर कधी घो ां ा
आडोशाने बंदुकी ा गो ा चुकवत आपली धाव चालूच ठे वली. थो ाच वेळात
घो ां ा टापां खाली िफरं गी िचरडले जाऊ लागले.
लढाई गमावली तरी ाइसरॉयची रग िनवली न ती. एका मरा ाने पुढे धाव
घेऊन आप ा धारदार जमदा ाचा घाव कौंटसाहे बावर घातला. तसे जामदा ाचे
ती ण, ितखट पाते साहे बा ा चामडी कोटाव न खाली सटकले. मा ते ती ण टोक
ाइसरॉय ा बरगडीत घुसलेच. असा एकदा न े , दोन वेळा कौंटसाहे ब केवळ
निशबानेच बचावला होता. उरले ा शेस ाशे िफरं ां नी आपला जीव वाचव ासाठी
मां डवी नदी ा पा ात उ ा ठोक ा. ां ना पोहायला जमत न ते ते बुडून मेले.
अनेक पोहणारे ही िभतीने गाळात तले. िचखलात लडबडले. अगदी शेवट ा णी
उर ासुर ा सैिनकां ना कौंटसाहे बाने अ रश: काठीने झोडपले. ां ना माघारी
रणाम े लोट ाचा थ य क न पािहला. मा लढाई हातची िनसटली होती.
तां बूसलाल वणाचा ाइसरॉय कौंट िचखलमातीने माखून गेला होता. दु :खाने
जडावले ा ा ा पाप ा िमटत न ा. ाइसरॉय ा तीन हजारां ा
पायदळाचा संभाजीराजां नी अ रश: चुरा केला होता. भरलेली मां डवी नदी सा ीला
होती.

५.
 अव ा दहा िदवसां पूव संभाजीराजां नी फों ावर पोतुगीजां ना धूळ चारली होती.
ा ओ ा जखमा अ ाप सुक ा न ा. खु ाइसरॉय आ ोर ा
बरगडीजवळची जखमही पूण वाळली न ती. तथािप काही घडलेच नाही, पोतुगीज
स ा अबािधत आहे , अिजं आहे , हे दाखव ाचा तो केिवलवाणा य करत होता.
ासाठीच ाने २५ नो बर १६८३ ची ती रा िनवडली होती. २५ नो बर ा या
िदवसाला पोतुगीजां ा इितहासात आगळे मह होते. कारण काही दशकां पूव याच
िदवशी पोतुगीजां नी गोवा िजंकला होता. ा सद् भागी िदवसाची आठवण णून
पणजी शहरात मोठा िवजयो व साजरा करा, असे दरबारी आदे श सुटले होते.
याच रा ी राजभुवनावर शहरातील अमीर उमरावां साठी नाच आयोिजत केला
गेला होता. वर बेगडी उ ाह होता, परं तु ाइसरॉय कौंट दी आ ोर मनातून
कमालीचा घाबरला होता. एक तर याआधाी कौंटसाहे बाला मराठयां ा धाडसी
यु प तीची क ना न ती. ातच आप ा कवायती फौजेवर ाचा फाजील
िव ास होता. भरीस भर णून की काय, गे ा मिह ात शहजादा अकबराचा
वकील, आप ा ध ाला एखादे जहाज ा,’ अशी मागणी क न गेला होता. ते ा ा
आगाऊ विकलाने, ‘‘संभाजीचे सै णजे केवळ पळपु ा िशपायां ची बाजारगद
आहे . ाला फार िकंमत दे ऊ नका.’’ –असा वावदू क स ा िदला होता आिण इथेच
तो शहाणा ॉइसरॉय फसला होता.
कौंटसाहे ब तसा खूप अनुभवी आिण कुशा बु ीचाही होता. याआधी ाने
ेनमध ा यु ात आपली तलवार गाजवली होती. पूव आं गोल या िठकाणी ाने
ग नर या ना ाने रा कारभारही पािहला होता. पणजी शहराला सभोवार मोठी
संर णा क दगडी िभंत होती. जागोजाग बळकट बु ज होते. मोठा बा दखाना
हाताशी होता. िशवाय नदी ा मुखावर आ ाद, मूरगाव, काबू रे श– द-मागोश असे
बळकट िक ेही होते. तरीसु ा मरा ां कडून फों ाला जी फिजती झाली, ामुळे
ाइसरॉय मनातून खच ासारखा झाला होता.
ाइसरॉय जेवढा उ म शासक होता, िततकाच चलाख होता. लाभा ा गो ी
िदस ा की तो त: िनणय ायचा. तोटा वा तूट िदसली की, गो ातील आप ा
रा स ागार मंडळा ा खां ावर मदतीसाठी डोके ठे वायचा. काल रा ीच ाने
शहरातील अमीर-उमरावां ची, अिधका यां ची आिण जाजनां ची एक बैठक िक ात
आयोिजत केली होती. यु खचासाठी िकमान तीन ल असफ ची मदत करावी, अशी
ाने सवाकडे याचना केली होती. घोग या आवाजात तो कळवळू न बोलत होता,
‘‘संभाजी ा सै ाने आप ा पोतुगीज ां तात सव धुमाकूळ घातला आहे . ाचे
पायदळ आिण घोडदळ आप ा उ रे तील वसई, दमण, रे वदं ापासून ते
गो ाकडील सां त इ ेहां व, सा ी ते बारदे शपयत सव लुटालूट करीत सुटले आहे .
आ ाकडे पुरेसे मनु बळ नाही. िक ेकदा िवनव ा क नसु ा आप ा
मायदे शातून, पोतुगालमधून कुमक येत नाही. औरं गजेब पातशहासारखा दो
आप ा मदतीस अचानक धावावा टले, तर निजक ा काळात तशी श ताही
िदसत नाही. आपले मूठभर पोतुगीज िक े, तटबं ा आिण खंडी कशाबशा लढवत
आहे त. आपले रा िटकवायचे तर सै ासाठी, श ासाठी, व ासाठी हवे.
ते ा कृपा करा, मला मदत करा!–’’
ा रा ी बरे चसे गोळा झाले होते. ातच रा स ागार मंडळाने एक नवा
ठराव पास केला होता. ‘‘गो ात ा तु ं गाची दारे सताड उघडी करा. कै ां ा
हातां म े बंदुका ा. कौंटसरां ा पाठीशी जेवढे लोक उभे करता येतील तेवढे करा.
पण मरा ां ची घोडी मां डवी ा पा ात घुसू दे ऊ नका.’’
मा ा सायंकाळीच हे रां नी खबर आणली होती. आजूबाजू ा गद झाडीत
गे ा दोनतीन िदवसां त काही मराठा घोडे ार लपतछपत वावरताना िदसले होते. ा
बातमीने ाइसरॉय कौंटसाहे बाचे धाबे दणाणले.
इकडे महो व चालला होता. आिण ितकडे गो ा ा ईशा ेला फ दोन
मैलां ा अंतरावर एक वेगळे च अजबना घडत होते. जु ा गो ा ा उ रे स
मां डवी नदीला दोन फाटे फुटत होते. ा ा एका वाहा ा काठावर जुवे बेटावर
पोतुगीजां चा सां त इ ेहां व िक ा उभा होता. िक ाची तटबंदी उं च आिण ाचे
बां धकामही मजबूत होते. आद ा रा ीपासूनच शंभूराजां ची फौज आजूबाजू ा
झाडीत, नारळीपोफळी ा बागां तून दबा ध न बसली होती. घो ावर बसलेले
शंभूराजे िव ार ा डो ां नी ा िक ा ा तटबंदीकडे एकटक नजर टाकत
होते.
‘‘महाराज, काही िदवसां मागेच फोंडा िक ावर ा झटापटीत आ ी ा
िफरं ां चे डोळे पां ढरे केले; तरी अ ल कशी येत नाही ां ना?’’ खंडो ब ाळने
िवचारले.
‘‘ ां नी आ ापासून कोणता धडा िशकायचा ते तेच ठरवतील. पण खंडोबाऽ,
अलीकडे च सुरते न जहाजं ा जहाजं भ न धा गो ात येऊन उतरलं आहे .
पोतुगीज मोगलां ा फौजेला रसद पुरवणार आहे त आिण ावर ग र होऊन मोगल
आपलंच रा िगळं कृत करत सुटणार, हे न ी ”
‘‘खरं आहे , महाराज!’’
‘‘ ाचसाठी सां गतो, ा िफरं ां ना आणखी एक भीमटोला दे ऊन ां ा
बरग ा मोड ािशवाय ही अवलाद चूप बसणार नाही.’’ घो ाचा लगाम खेचत,
ा ा पाठीवर आप ा मुठीचा जोरकस र ा दे त शंभूराजे बोलले.
रा ी दहा वाजता ओहोटी सु झाली. मां डवीचे पा उघडे पडू लागले.
ओहोटीचा फायदा घे ासाठी शंभूराजे सुसाट वेगाने घोडा फेकत पुढे धावले. नदी
ओलां डताना मराठा पथक कमालीची काळजी घेत होते. आप ा पावलां चा सुगावा
लागू नये णून ते दबकत दबकत चालत होते. कोणी साधी िदवटीही पेटवली न ती.
नदी ा तीरावर आप ा घो ाची आयाळ गोंजारत शंभूराजे सावधपणे उभे होते.
शंभूराजां नी खंडो ब ाळां ना कूचाचा इशारा िदला. तशी फ चाळीस मराठा
घोडी पावलां चा फारसा आवाज न करता सावकाशीने पा ात घुसली.
एकदाचे मराठे नदीपार झाले. ऐन रा ीत ां नी सां त इ ेहां व ा िक ाला
गराडा घातला. तटबंदी कमालीची उं च आिण भलतीच अवघड होती. पण मरा ां नी
ितथे िश ा लाव ा. दोर बां धला. ते सारे आवेशाने िक ाची िभंत चढू न वर गेले.
िक ा ा मा ावर फ एक ातारा पोतुगीज िशलेदार आिण मोजकीच िशबंदी
होती. ां ावर मराठे तुटून पडले. खंडो ब ाळां ची तलवार लेखणी-सारखीच
झपा ाने चालू लागली. िफरं ां ची डोकी सपासप उडवू लागली. अ ा तासा ा
आतच मरा ां नी िक ा ता ात घेतला. खंडो ब ाळां ा पथकाने तोफा ठास ा.
ा धुडम्धामऽ धुडूम्धामऽऽ आवाजाने शंभूराजे हषभ रत झाले.
िवजयाची वाता समजताच झाडीत लपले ा बाहे र ा मराठा फौजेने एकच
ज ोष केला. िक ा ा उं च तटबंदीव न कडाडणा या तोफा आिण ापाठोपाठ
झडले ा ‘हर हर महादे व’ ा गजनां नी ितकडे आत गो ात मा वेगळाच हाहाकार
उडवला. जागोजागी उ वासाठी गोळा झालेले पा ी, ि ीजन वाट फुटे ल ितकडे
धावत सुटले. तोफां ा आवाजां नी झोपी गेलेले जागे झाले. ‘‘आले, आले.... मरा ां चे
गो ावर आ मण आले—’’ असे ओरडत िफरं गी अंधारातून ठे चकाळू लागले.
गो ाचे काळीज हलले. िकना यावर ा चंदेरी वाळू ा अंगावर भीतीने काटा
शहारला. खा ां तून वाहणारा वारा िनपिचत पडला. समु लाटां चे नतन थां ब ासारखे
झाले. ताडामाडां ची झाडे शे ामढयासारखी एकमेकां ा अंगाला िचकटू न िचडीचूप
उभी रािहली. धो ाचा इशारा दे ासाठी ेक चचवर ा घंटा घणघणू लाग ा.
िबगुले गजू लागली.
िफरं गी अितशय घाबरले होते. ेक चचम े दब ा आवाजात येशू ा ाथना
सु झा ा. घणघण ा घंटा काळजाचे ठोके चुकवत हो ा. शहरातील दारे ,
खड ा, गवा े भराभर बंद होऊ लागली होती. काही लोक हाताम े श े घेऊन
शहरा ा तटाकडे धाव घेऊ लागले. ाम े ाइसरॉय कौंट दी आ ोर आघाडीवर
होता. ‘‘सर, थोडे सावकाशीने ा...’’ साथीदार सां गत होते. पण काही िदवसां ा
आतच दु सरा िक ा मरा ां ा क ात गे ाने साहे ब वेडा झाला होता. दु स या
िदवशी सकाळी ाइसरॉय आप ा साथीदारां सह सां त इ ेहां व ा तटाला िभडला.
पोतुगीजां ा दीडशे सैिनकां ा एका तुकडीने तटाला वेढा घालायचा य चालवला.
तेव ात शंभूराजां ा नेतृ ाखालील मराठे ‘हर हर महादे व’ ा रणगजना करीत
मागून येऊन िफरं ावर आदळले. ां चा आवेश आिण जोश इतका जबरद होता
की, ां ची सरळ अंगावर धावून येणारी घोडी पा न िफरं ां नी धूम ठोकली. ते
घाब न दु सरीकडे पळाले. मां डवी ा पा ात पटपटा उ ा घेऊ लागले.
मरा ां चे एक वेगवान पथक कौंट आ ोर ा पाठीशी जाऊन धडकले. ां नी
तलवारी उगार ा. ाइसरॉयचे डोळे पां ढरे झाले. इत ात ा ा काही
घोडे ारां नी पुढे धाव घेऊन ाचा जीव बचावला. ाला घो ावर घातले.
आता मां डवी नदीची भरती सु झाली होती. पा ातले पाणी दो ी काठां नी वर
चढू लागले होते. पा ाची फुगी वाढत होती. पण मराठे िफरं ां ची पाठ सोडायला
तयार न ते. सैिनकां ना चेतना दे त लढाऊं ा गद तून शंभूराजे आपला घोडा पुढे
हाकत होते. ‘‘हाणा हाणाऽऽ मारा माराऽऽ’’ –असे गजत नदी ा िवशाल पा ाकडे
धाव घेत होते. िफरं गी घोडे ारां नी ाइसरॉयला आत पा ात ओढत नेले. पुढे एकच
पळापळ सु होती. आप ा श ां ची, व ां ची पवा न करता िफरं गी नदी
ओलां डायचा आिण जीव वाचवायचा एकच य करत होते. अनेक पोतुगीज िचखलात
फसले. कैक मराठयां ा अचूक बाणां चे आिण बंदुकी ा फैरींचे बळी ठरले.
अनेकां ना जलसमाधी िमळाली. रानात मधामाशां ा थ ां नी कडकडून चावा घेऊन
लोकां ना भंडावून सोडावे, तसे मरा ां नी िफरं ां ना है राण केले होते.
ाइसरॉयचे नशीब थोर णून ाला बसायला कसाबसा एक मचवा िमळाला.
मच ातून आपला जीव वाचवत, थरथर कापणारा खासा ाइसरॉय आ ोर िन े
पा ओलां डून पुढे चालला. ाचवेळी पलीकडे पोचलेले काही िफरं गी बाजूला पा ाने
भरलेली खाचरे आिण ां चे बां ध फोडू लागले. ामुळे मां डवीत वाहणा या पा ाचे
लोंढे वाढले. खळखळाट करणारे , गाजेचा सूर धरणारे पाणी पा ातून बाहे र पडत होते.
भरती वाढतच होती. शंभूराजे डो ां समोर घोंघावणा या नदी ा पा ाकडे पाहत होते.
ां ा डो ां देखत मचवा वेगाने पलीकडचा काठ गाठू लागला होता. हातातली
िशकार िनसटू लागली होती. आपणाला िजवंत पकडून औरं ाकडे पेश करायची
अिभलाषा बाळगणारा वैरी थोड ातच हातून िनसटत होता. शंभूराजां चे काळीज
कालवले. ाचवेळी ां नी नदीप ाड ा गो ाकडे पािहले. ितथ ा चच ा उं च
लाल आकृ ा, डौलदार कमानी ां ा धाडसी मनाला खुणावू लाग ा. िफरं ां चे
मनोबल खचले होते. धाडसाने पुढे झडप घालून गोवा ता ात ायची हीच वेळ होती.
ती िहं दु थान ा परदे शी ापाराची गु िक ी होती, िजने िशवाजीराजां नाही गुंगारा
िदला होता. आता चालून आलेली संधी दवडणे णजे केवळ मूखपणा ठरणार होता.
अलीकड ा काठावर शंभूराजे घो ावर उभे होते. ां चे हात िशविशवू लागले.
वीर ी ा भावनेने छाती धडधडू लागली. आप ा राकट पंजाने ां नी घो ा ा
पाठीवर थाप मारली. लागलीच टाच मारत ते गरजले, ‘‘चलऽऽ—’’ घो ा ा नाकात
वेसणी ा गाठी करकच ा. तसे ते जनावर जोराने खंकाळले. ाने समो न रोंऽ
रोंऽ वाहणारा पा ाचा लोंढा पािहला. तसे ते मुके जनावर काठावर दचकून उभे
रािहले. पण णमा च. दु स याच णी राजां नी ा ा पु ावर अशा जोरकस मुठी
मार ा आिण ाची वेसण अशा जोशाने ओढली की, घो ा ा नाकपु ा
फुणफुण ा. ाने जीवघेणी िशंक टाकली. केवळ ध ाचा कूम पाळ ासाठी ा
बहा र अ ाने भर ा नदीत उडी ठोकली.
पा ा ा पवतात घोडा घुसला. पा ाची फुगी इतकी दां डगी होती की, खाली
पाय टे कायचा च न ता. घो ा ा खुरां ना धर लागेना. ाला पंखही न ते!
पायात ा लाटा जोरकस हो ा. ा मु ा जनावराला पोहताही येईना. तरीही
शंभूराजे घो ावरची मां ड सोडायला तयार न ते. ां नी आप ा दो ी कणखर
मां ां म े घोडा दाबून धरला होता. ा ा पाठीवर दणादण ठोसे दे त ते ‘‘चल
ऽचलऽऽ’’ असे गजत होते.
पण पा ा ा रोराव ा लों ापुढे घो ाची काही मा ा चालेना. पाणी हटे ना.
ाचवेळी ा जनावरा ा नाकपु ां म े पाणी घुसले. तोच समो न मोठमो ा
लाटां चे तडाखे अंगावर आले. ामुळे लाकडाचा भलामोठा ओंडका सहज बाजूला
वळावा तसा तो घोडा एका बगलेवर कलंडला. ाबरोबर डो ां चे पाते लवते न लवते
तोच शंभूराजेही खाली घरं गळले. पा ाम े बुडाले. ां नी आप ा अंगाम े असेल
नसेल ती सारी ताकद एकवटली. घो ापासून त:ला वेगळे करायचा य
चालवला. हातपाय झाडत िजवा ा जोराने ते पृ भागावर उचंबळ ासारखे वर येत
होते. आिण तेव ाच जोराने पु ा गटां ग ा खात आत पा ात बुडत होते.
काठावरचे मराठा ारिशपाई ते भयंकर पा न मो ाने िकंचाळत होते. ओरडत
होते.
शंभूराजां ा दु दवाने ां चा एक पाय रिकबीम े अडकला होता आिण तेही
पोहणीस लागले होते. िकना यावर एकच हलक ोळ माजला होता. ितत ात गद तून
पुढे घुसले ा खंडो ब ाळाने ते पािहले. खंडोजीला उभा घाम फुटला.
मरा ां ा ा या िशवपु ाला आिण रायगडा ा राजे राला कराल काळ खंडोबा ा
डो ां समोर ओढू न नेऊ लागला होता.
ते पाहताच खंडोजी ा धम ां तून वाहणारे ािमभ ाचे र उसळले.
‘‘राजेऽ राजेऽऽ शंभूराजेऽ’’ –असे िकंचाळत ाने पाख या नावाचा आपला घोडाही
पा ात फेकला. बंदुकी ा गोळीसारखे ते जनावर पा ात घुसले. पाख याचेही पाय
पोहणीस लागले. ते ा खंडोजीने घो ाव न भर ा नदीत उडी ठोकली.
सप सप पाणी कापत खंडोजी राजां कडे धाव घेत होता. तोवर राजां नी अनेकदा
गटां ग ा खा ा हो ा. ते प ीचे पोहणारे होते. खवळले ा िसंहाशी सहज कु ी
खेळ ाइतकी िहं मत ां ा उराम े होती. पण ां चा घोडा अधमेला होऊन
पोहणीस लागला होता. ा ा रिकबीत राजां चा पाय अडकला होता. ां ा
नाकातोंडातून अनेकदा पाणी जाऊन ां चे डोळे पां ढरे झाले होते. साराच नाइलाज
होता.
ितत ात ता ा दमाचा खंडोजी ां नी पािहला. ते गरजले, ‘‘खंडोऽ खंडोऽ....,
अरे रिकबीची वादी तोड... पाय अडकलाय आमचा—’’ ता ाळ खंडोजीने आप ा
कमरदाबात खोचलेला जां िबया बाहे र काढला. तशीच पुढे उडी घेऊन तो पा ा ा
पोटात घुसला. रकीब तोडता तोडता ानेही चां ग ा दोनतीन गटां ग ा खा ा.
सुदैवाने यश लाभले. ाने पुढे झेप घेऊन दमछाक झाले ा शंभूराजां ना आप ा
बगलेचा आधार िदला. ते दोघेही कसेबसे लाटां शी सामना करीत, पाख या घो ाची
वेसण आधाराला धरत िकना याकडे पोहत, थकत, थबकत िनघून आले.
अितशय मलेले शंभूराजे आिण खंडो ब ाळ नखिशखा िनथळत कसेबसे
काठावर ा पुळणीत येऊन पोचले. आप ा िनथळ ा अंगाने ां नी तशीच ितथे
बसकण मारली. िकतीतरी उशीर ां ा ासो ् वासाचा जोरकस आवाज उमटत
होता. पा ा ा पोटातली ती मुलखावेगळी झुंज पाहताना काठावरचे ारराऊत
आिण मुकी जनावरे ही अचंिबत झाली होती. पाखरे सु ा घाब न आपले पंख झाडत
झाडां ा ढोलीत लपत होती.

मरा ां ा मुठीत आलेला तो सां त इ े ां वचा िक ा रा ी ा थंडगार वा यात

िनपिचत होऊन पडला होता. िक ात शंभूराजे आिण ां ा सहका यां चा मु ाम
होता. मध ा चौकात खदमतगारां नी एक मोठी शेकोटी पेटवली होती. ित ाम े
राया ाने लाकडा ा लां ब फ ा उ ा रच ा हो ा. शेकोटी ा पोटातले िचवट
लाकूड धुमसून धुमसून पेटत होते. ित ातला तां बूस काश आिण धग चौफेर पसरली
होती.
अंगावर गरम, बु े दार शालीची भाळ मा न शंभूराजे शेकोटीसमोर बसले होते.
ां ा बाजूलाच कवी कलश, जो ाजी केसरकर ही मंडळी होतीच. परं तु आज ां नी
खंडो ब ाळां ना खूप जवळ बसवून घेतले होते. सागरा ा खारट पा ात अनेक
गटां ग ा खाता खाता राजां ा नाकातोंडातून खूप पाणी गेले होते. ामुळे डोके ग
झालेले. ां ना शेकोटी ा कडक शेकाची गरज होती. राजां नी ितथेच उघ ावर थाळा
संपवला होता. ां ा साथीदारां नीही भोजन घेतले होते.
शंभूराजे उठले. ां नी बाजूस बसले ा खंडो ब ाळां चे म क आप ा
पोटाशी धरले. ां ा पाठीवर एक ेमाची थाप मारली. ते बोलले,
“खंडोबा, आज मरा ां चा राजशकट पा ातच न े , तर अगदी सागरबुडाशी
जाऊन पोचला होता. ते ा आप ा ाणाची पवा न करता तू पा ात उडी घेतलीस.
तु ा या थोर उपकारा ा ओ ापुढे आमचा मंिदल झुकला आहे . तु ा अंगची
शारी ओळखून िहं दवी रा ाची िचटणीसी आ ी तुला याआधीच बहाल केली
आहे . बोलऽ, अजून काय काय हवं तुला?’’
भारावलेले खंडो ब ाळ जागेव न उठले. ां नी शंभूराजां ची पावले पकडली.
ते बोलले, ‘‘महाराज, तुम ा ा पावलां जवळची जागा आहे तशीच शाबूद रा दे !
दु सरं काहीच नको!!’’
खंडो ब ाळां नी ाच भेटीत आपला लाडका पाख या घोडाही शंभूराजां ना दे ऊ
केला. ते ा तर शंभूराजे खूपच गिहवरले. ते बोलले, ‘‘खंडोबा, अरे अजून िकती
लाजवशील आ ां ला. ज ोज ी ा उपकाराचं ओझं आम ा म कावर ठे वतोस
आिण वर बि सीही आ ां लाच दे ऊ पाहतोस?’’
शंभूराजे भाविववश झाले. ां चे ने चमकले. श ां ना गाभा यातील घंटा– नादाचे
प ा झाले. खंडो ब ाळां ना िमठी मारत ते भारावून बोलले, ‘‘आमचे आबासाहे ब
िहं दवी रा ात ा ेक िक ावर ा जामदारखा ा ा िक ा फ भू
जाती ाच लोकां कडे सोपवून िनधा का राहायचे, याचा आता थोडा थोडा उलगडा
होतो आहे आ ां ला. मराठे असोत वा ा ण, िशवाजी आिण संभाजी ा काळाने
महारा पठारावर अनेक जाती, उपजाती पािह ा. ां चे रं गही जोखले. अनेकदा
जाती जातीवरही गे ा. खंडोबा, तु ा िप ाची, बाळाजी िचटिणसां ची िन ा तर
िह यामाणकासारखी तेज:पुंज होतीच. पण गजापूर ा खंडीत आप ा ध ासाठी
र ाची आं घोळ करणारा तो बाजी भू दे शपां डे असो, पुरंदरचा तो फाकडा मुरारबाजी
असो वा समु ा ा पोटात उडी घेऊन शेषा ा शडीला िहसका मा न
संभाजीसार ा आप ा ध ाला पाताळातून वर खेचून आणणारा खंडो ब ाळ,
तु ासारखा इमानी सेवक असो! ‘रा िन ा’ ा एका श ाला तुम ा भू जातीनं
अशा उं च िशखरावर नेऊन सोडलं आहे की, तुम ा या एका गुणासाठी
आसमानात ा भूनेही तुम ापुढे झुकून तु ां ला हजारदा मुजरे करावेत, अशीच
ग ां नो, तुमची थोर यो ता आहे !!’’

६.
गो ाचे समु िकनारे आिण खा ा िन: हो ा. यु ानंतरची भयानक
शां तता पसरली होती. ताडामाडा ा आडोशाला पणजी शहर तर िनपिचत जनावरा–
सारखे गप पडले होते. शंभूराजां चा मु तळ िडचोलीत होता. तेथून ां चे दोन
हजारां चे पथक आज दौडतच फों ा ा िक ावर येऊन पोचले होते. शंभूराजां नी
आप ा सुभेदाराला िक ाची तटबंदी न ाने बां धायचा कूम िदला होता. ानुसार
बेलदार-कामा ां ची पथके कामाला लागली होती.
बां धकामाचे िनरी ण करीत शंभूराजां चा घोडा तटाजवळू न पुढे सरकत होता.
ां ा मागोमाग येसाजी कंकां चा आिण खंडो ब ाळां चा घोडा चालत होता.
पोतुगीजां चा वकील साराइ द आ ुकक सकाळपासून राजां ा भेटीसाठी येऊन
ित त बसला होता. मा शंभूराजां नी ा ाकडे जाणूनबुजून दु ल केले होते. बरोबर
चालणा या येसाजींना राजे बोलले,
‘‘येसाजीकाका, कृ ाजीची त ेत कशी आहे ?’’
‘‘कालच गावा न िनरो ा आला होता. जखमा अजून ब या झाले ा नाहीत.
धोका तसा टळलेला नाही!–’’
‘‘मग कशासाठी िज करता आपण येसाजीकाका?’’ सरकन घो ाचे तोंड मागे
वळवत शंभूराजे िवचा लागले.
‘‘राजेऽ, तुमचा तरी धोका कुठं टळलाय हो? एक वेळ अ ा ताटाव न उठणं
सोपं, पण अध मोहीम सोडून मागं जाणं धो ाचं असतं, राजे!’’
येसाजीं ा बोलावर शंभूराजे चूप झाले. तसेच पुढे िनघाले. पाहणी सु
असतानाच िक ा ा दु स या टोकाकडून दं गा ऐकू आला. राजां नी खंडोजींना इशारा
केला. तसे खंडो ब ाळ घो ाव न ितकडे झेपावले. थो ाच वेळात माघारी
वळले. गडबडीने सां गू लागले, ‘‘राजे, ितकडं चला. खूप गोंधळ माजलाय. सैिनक
आिण रिहवासी माझंही ऐकेनात.’’
‘‘काय घडलंय असं ितकडं ?’’
‘‘ितथं ि ावां ा लेडी वज नमाईची मूत आहे . ती मूत च काहीजण
फोडताहे त. ितथ ा छो ा चचला आग लावायची तयारी चाललीय–’’
ती बातमी ऐकताच शंभूराजे बेभान झाले. ां नी घो ाला जोरदार टाच मारली.
पलीकडचा बु ज ओलां डून ां चा घोडा पुढे धावला. समोरचा ु जमाव चचला
आग लावाय ा तयारीत होता. एका बाजूने थोडीफार जाळपोळ सु ही झाली होती.
तेव ात शंभूराजां चा घोडा धाड् कन ितथे जाऊन आदळला. ते तार रात गरजले,
‘‘खामोशऽऽ हात आवरा. आग बुझवा. नाही तर एकेका ा खां डो ा करे न.’’
 शंभूराजां चे साथीदारही पुढे धावले. िक ेकां चे हात भाजले. पण थो ाच वेळात
आग आटो ात आणली गेली. गो ातील काही िहं दू लोक ितथे जमावाने गोळा
झा ाचे िदसले. ां नी शंभूराजां ा सैिनकां नाही भडकाव ाचा य केला होता.
आग आटोपली तरी जमावा ा चेह यावरचा राग िनवळ ाचे िदसत न ते.
ां ापैकी एक उपटसुंभ राजां ा तोंडी लागला, ‘‘राजे, तु ां ला काय माहीत, आ ी
िहं दू इथं कसे िदवस काढतो ते?’’
‘‘शां त ा. गडबड क नका–’’ शंभूराजे कडाडले, ‘‘िशवाजीचं नाव घेऊन
असा सैतानाचा खेळ तु ां ला खेळता यायचा नाही!!’’
‘‘पण शंभूराजे, आम ावरचे अ ाचार—?’’
‘‘एकाने गाय मारली णून दु स यानं वास मारायचं नसतं. आप ा
बापजा ां ची याद करा. मराठे हे दे वदे वतां चे, सदाचाराचे, नीतीचे पुजारी आहे त. ते
मूितभंजक दरवडे खोर कधीच न ते!’’
सा ी, बारदे श आिण गो ा ा इतर दे शां तून दं गली ा काही बात ा येत
हो ा. शंभूराजां ची चढाई पा न िहं दूंना जोर चढला होता. गेली काही दशके ि ी
अ ाचाराने िपचलेली रयत उठून उभी राहत होती. पण काही धमवेडे ां ची माथी
भडकवत होते. काही चच जाळ ाचीही खबर होती. संभाजीराजां नी फों ा नच
जागोजाग फमाने सोडली. ‘‘कोणा ाही धािमक थळां ना उप व दे ऊ नका’’ – असा
कूम काढला. पण ा वाढ ा उ े कामुळे ते काहीसे अ थ होते.
राजे पु ा िडचोली ा आप ा मु तळाकडे माघारी वळले. जखमी घोडी,
माणसं ितथं उपचार घेत होती. कोकण आिण गो ा ा सरह ीवरील छोटे खानी
िडचोली अलीकड ा काही वषात शंभूराजां चे आवडते िव ां ित थळ बनले होते.
ितथली लाल माती, नारळी सुपारी ा बागा, टु मदार कौला घरे , गावातली छोटी
सरोवरे आिण सुंदर बगीचे ां चे मन भावून टाकत. णूनच ां नी तेथे एक त:साठी
आिण दु सरा कवी कलशां साठी वाडा बां धला होता.
फोंडा िजंक ावर शंभूराजे प ा ाकडे िनघून जातील अशी ाइसरॉयची
अटकळ हे ाती. परं तु घसघशीत यश पदरी घेत ािशवाय आिण पोतुगीजां चा पुरता
न ा उतरिव ािशवाय माघारी वळायचेच नाही, असा राजां नी िनधार केला होता.
िफरं ां शी िकनारप ीवर जागोजाग यु पेटले होते. तेथून आिण रायगडाव न िन
हरकारे येत. राजां चा िविवध आघा ां शी आिण रायगड राजधानीशी रोजचा
प वहार चालू असे. हरका यां ची घोडी खिलते घेऊन वेगाने उधळत.
िडचोलीस परत ावर शंभूराजे िशिबरातून िफरले. ां नी जखमी सैिनकां ची
िवचारपूस केली. तेथून तसेच ते वा ात ा सदरे वर येऊन बसले. ां नी आपला
एकेकाळचा दो अिण पातशहाचा शहजादा आ म या ा नावे एका गु
खिल ाचा मजकूर सां िगतला. कवी कलशां ा बो तून झरझर अ रे उत लागली
—

‘‘आ म साहे ब, शहजादे , अजून िवचार करा. तुमचे िपता बु े आिण

 कमालीचे संशयी आहे त. ां ा जाचातून मु ा. रयते ा क ाणासाठी
आपण बगावत कराल आिण िद ीचे पातशहा होऊ पहाल तर मराठे तुम ा
पाठीशी उभे राहतील.’’
खिलता िल न पूण झाला आिण किवराज खो खो हसू लागले. ते ा राजां नी डोळे
रोखले, ‘‘काय झालं किवराज?’’
‘‘बाकी काही नाही. पण हा भयंकर खिलता आ मऐवजी औरं ा ाच
ह कां ा हाती लागला तर? औरं ा ाच तळावर केवढा गृहकलह माजेल!’’
‘‘हं !...’’ शंभूराजे गालात हसत अ बोलले, ‘‘तेवढाच आिण िततकाच उ े श
आहे ा खिल ाचा!’’
लाग ा बैठकीत ां नी िवजापूरकर आिदलशहाला िलिहले, ‘‘–आज औरं गजेब
अ ाड आहे , यात सुख मानू नका. उ ा तो प ाडही येणार आहे . मराठे हरले णून
तु ी बचावणार नाही. अजून िवचार करा. एक होऊया.’’
लगेचच ां नी है ाबादचा िदवाण माद ालाही खिलता धाडला–
‘‘तुम ा कुतुबशहाएवढी अशी दौलतीची कोठारे , अशी िवराट संप ी आम ा
पाठीशी असती तर? तर आ ी सरळ िद ीवरच हमला चढवून औरं ाला यमुनेत
िज ा बुडवून मारला असता. थ बसू नका. दरवाजा लोटू न आत सुरि त
रािह ा ा िणक सुखात वाव नका. बाहे रचे वादळ असेतसे शमणारे नाही.’’
दु पारी एक हरका या धाव ा घो ाव न िडचोलीस येऊन पोचला. ाने ती
अ ंत दु :खाची खबर सां िगतली, ते ा शंभूराजां सह सवाची दये हे लावून गेली!
गावाकडे कृ ाजी कंकां ा जखमा फुट ा हो ा. ते दे वाघरी गेले होते. ती बातमी
कानी पड ावर ाता या येसाजींना आपला कंठ आवरे ना. ते धाय मोकलून रडू
लागले. संभाजीराजां ा डो ां तूनही घळघळ अ ू वा लागले. ां ना िमठीत घेत
शंभूराजे बोलले, ‘‘येसाजीमामा, शोक आवरा–’’
‘‘बाळराजे, झालं गेलं सा या दे वाघर ा गो ी! पण एकाच गो ीचं लय वाईट
वाटतं हो!’’ येसाजी बोलले, ‘‘मी णजे ातारं पानच. तुम ासाठी के ातरी गळू न
पडे न आिण ध होईन. पण केवळ तुम ा खां ाला खां दा दे ऊन लढायसाठी अजून
माझा कृ ाजी िटकायला हवा होता!’’
ा रा ी िडचोली ा वा ासमोर अनेक मराठा ारिशपाई दाटीवाटीने गोळा
झाले होते. शंभूराजां नी येसाजींना आप ा जवळच बसवून घेतले होते. ां नी
येसाजींचा खडबडीत हात आप ा छातीजवळ पकडला. वर आभाळाकडे नजर
फेकत शंभूराजे बोलले, ‘‘मामा, तुमचा कृ ाजी पु ा कधीच माघारा येणार नाही
णून दु :ख बाळगू नका. रा ासाठी जे वीरपु ष झंुजून मरतात, ां ना मो
िमळतो. ां ा चां द ा होतात. ुवबाळा ा संगतीनं ा आभाळात कायम ा
चमकत राहतात. ेरणा दे तात. तुमचा कृ ाजीसु ा ाच आभाळीचा रिहवासी बनला
आहे !’’
शंभूराजां नी कवी कलश आिण इतर कारकुनां ना आधीच बोलावून घेतले होते.
राजां नी कृ ाजी ा तीन वषा ा मुला ा नावाने एक सुभा िल न िदला. दरसाल
भरघोस वेतन दे णारी मोईन कंक घरा ासाठी क न िदली. शंभूराजां ा ा
ता ाळ िनणयाने आिण थोर औदायाने सामा सैिनकां चेही काळीज हे लावून गेले.
येसाजींनी ं दके दे त शंभूराजां ना िमठी मारली. ां ना अनेक आशीवाद दे त
येसाजी कंक बोलले, ‘‘खरं सां गू शंभूराजे, तुम ाकडं बघताना, तुम ासंगं वावरताना
थोरले महाराज आम ातून िनघून गेलेत असं वाटत नाही बघा!’’

७.
गो ा ा लाल मातीम े धमासान यु ाने पेट घेतला होता. सा ी आिण
बारदे शामधून मरा ां ची पथके हटायला तयार न ती. ताडामाडां ा आगरां मधून
धुरां चे लोट बाहे र पडत होते. आपली रगेल घोडी, माणसे शंभूराजां नी पणजीभोवती
गोळा केली होती.
मिह ावर गाठ आली तरी मरा ां ा फौजा मागे हटायचे नाव घेईनात. ितकडे
वगु ा ा समु ात औरं गजेबा ा खलाशां नी गलबते नां गरली होती. गो ा ा
समु ात ां ना रसद उतरायला काउं टसाहे ब परवानगी दे त न ता. ां ाशी
कौलकरार केला आहे , ा मोगलां चेही आता ाइसरॉयला भय वाटू लागले होते. न
जाणो, एकीकडे अंगणात ल र घेऊन मराठे उभे, णून माग ा दाराने मोगलां ना
मो ा रसदे सह आत घेतले, आिण ां नीच आप ावर ा संकटाचा फायदा घेऊन
त:च गोवा िगळं कृत केला तर?
शंभूराजेसु ा खूपच अ थ िदसायचे. ां चा फुरफुरता पाख या घोडा
मां डवी ा अ ाड ा काठाने अनेकदा िफरत राहायचा. पणजीचा दगडी कूस,
अनेक बु ज, बु जां ा मा ावर ा तोफा, बाजूने दयातून– खाडीतून ग
घालणारी जहाजे ां ना िदसायची. काहीही क न पणजी िगळ ासाठी मन बेहोष
होऊन जायचे. ते सोबत असणा या कवी कलश, शहजादा अकबर आिण दु गादासना
णायचे,
‘‘काहीही करा. कोण ा ना कोण ा ृ ीने आ ां ला पणजीवर कबजा
िमळवायचा आहे . शहरा ा कुसा ा िभंती ा आत फ पाचशे ते सातशे ड
माजिवणारे बंदे घुसूदेत एकदाचे. ां नी एकदा आतून िग ा केला, तर बाहे न ह ा
कसा करायचा, हे आ ां ला चां गलं माहीत आहे .’’
शहजादा अकबराचाही ाइसरॉय आ ोराशी सु होता. पणजीजवळ एक
नवे जहाज बां धायची अकबराने ाइसरॉयकडे परवानगी मािगतली. ती िमळताच
अलीकड ा काठाने रोज मराठी सुतार, लोहार असे कामगार ा जहाजावर जाऊ
लागले. ां ची सं ा वाढताच धूत ाइसरॉयला संशय आला. ाने अवाजवी गद ला
आत यायला व आ ावर मु ामासाठी पणजीत राहायलाही मनाई केली. एकदा
मसलती कर ा ा नावाखाली शहजादा अकबर आप ासोबत सहाशे माणसे घेऊन
िनघाला, ते ा ाइसरॉय ा अिधका यां नी ां ना पडावात चढू च िदले नाही. शंभूराजे
गो ा ा मुस ा बां ध ासाठी आसुसले होते; आिण आप ा पोतुगीज रा ा ा
संर णासाठी ाइसरॉय अॉ ोर िजवाचे रान करत होता.
आज शंभूराजे तसे खूप तणावाखाली होते. दोन िदवसां पूव च मडगावम े ां चे
तीन हजारां चे पायदळ आिण एक हजाराचे घोडदळ घुसले होते. मडगावचे चच िस
होते. शंभूराजां नी गो ातील आप ा सव अंमलदारां ना आिण सेनानींना कूम सोडला
होता – “पोतुगीजां ची संप ी अव लुटा. पण कोणाही मनु मा ास ध ा लागता
उपयोगाचा नाही. चचसकट सव धमा ा ाथना थळां चा मान राखा.’’
िडचोली ा महालात आप ा पोतुगीज आघाडीचा शंभूराजे आढावा घेत होते.
ते ा कवी कलशां नी राजां ना िवचारले, ‘‘अजून पणजीवरचा वेढा िकती िदवस चालू
ठे वायचा? पोतुगीजां चा तो वकील साराइ द आ ुकक आपणाकडे तहासाठी खूप
खेटे मारतो आहे .’’
‘‘किवराज, या मतलबी आिण पाताळयं ी ाइसरॉय ा बोलावर जाऊ नका.
िकतीदा अनुभव ायचा अजून? ाचं बोलणं एक आिण करणं दु सरं च असतं!’’
‘‘पण काही तरी संदेशा ाला पाठवायला हवा—’’
‘‘कळवा की! णावं, सुरते न वगु ाकडे जी औरं ाने जहाजं पाठवली आहे त,
ातील िन ी रसद आम ा ता ात दे . मगच वाटाघाटीसाठी सतरं जी आं थ .’’
कवी कलश मनापासून हसले. मो ा उ ाहाने बोलले, ‘‘राजन, दु स या एका
गो ीसाठी आपली तारीफ करावी िततकी थोडीच!’’
‘‘घडले तरी काय? कळू ा.”
‘‘गो ावर ा आप ा जोरदार हम ामुळे ा ाइसरॉयने इतकी दहशत
खा ी आहे की, पोतुगीजां ची राजधानी पणजी न पाठीमागे मामा गो ाला हलवायचा
ां नी िनणय घेतलाय. ितकडे खिजना आिण कागदप ंही नेऊन ठे वली आहे त.’’
शंभूराजे स तेने हसत बोलले, ‘‘किवराज, एव ावरच भागायचं नाही. ये ा
दोन-चार िदवसात सा ी आिण बारदे श आ ी पूणत: पादा ां त क . आिण पु ा
मां डवी नदी पार क न गो ा ा िशखरावर भगवा झडा फडकवू.’’
मसलत सु असतानाच महाला ा बाहे न मोठमो ा आरो ा ऐकू येऊ
लाग ा— ‘‘राजे, ाय ा! राजे, आमचं गा हाणं ऐका!’’
तार रात ा असं आरो ा आिण गलका आत ऐकू येऊ लागला. बाहे र
िकमान हजारपाचशे लोक सहज गोळा झाले असतील, याचा अंदाज शंभूराजां ना
आला. बाहे रचे लोक ु झा ाची बातमी सेवकां नी िदली. राजे कामात गक
अस ाने ां नी किवराजां ना नजरे नेच इशारा केला. तसे किवराज तातडीने ितकडे
िनघून गेले.
शंभूराजे मोिहमेचे काही कागद वाच ात गुंग होते. परं तु बाहे न ऐकू येणारा
गोंधळ मा शम ासारखे िदसत न ते.
राजां नी आप ा एका कारकुनाला शां तपणे िवचारले,
‘‘बाहे र इतका गलका कशासाठी?’’
‘‘सा ीकडून मंडळी आलीत, सरकार. काल रा ी ितथले काही उ ाही वीर
हाताम े चूडे आिण िदव ा घेऊन गेले होते — चच जाळायला. ां ना अडवून
आप ा राणोजी मोरे नावा ा अंमलदारानं मार िदला. ामुळं लोक िबथ न गेलेत.
बाहे र दं गा सु आहे . लोक कोणाचंही काही ऐकायला तयार नाहीत.’’
—ही गो ऐकून राजे उठले. लगबगीने बाहे र पडले. वा ा ा बािलंगाजवळ
शंभूराजे िदसताच मघापासून गरजणारा तो जनसमुदाय झाला. लोक डोळे
फाडून शंभूराजां कडे फ पाहत रािहले. तसा िहं दू जनतेला कंठ फुटला,
‘‘राजे, आपण म वाल पोतुगीजां ची रग िजरवलीत. िजवाला िकती बरं वाटलं
होतं!’’
‘‘पण अजूनही ां ची पुरती ह ी नरम पडलेली नाही. तुम ा सैिनकां नी
आ ां ला मदत करायला हवी होती. उलट ां नीच आ ां ला बदडून काढलं–’’
एक ातारा पुढे झाला. आपला हात नाचवत राजां ना बोलला, ‘‘ितकडं
रायगडावर रा न तु ां ला काय क ना, आ ी िहं दू ा िफरं ां ा भूमीत कसे
िदवस काढतो ते? आम ा दे वळां त दे व रािहले नाहीत. िफरं ां नी पा ात पाव टाकून
आमचं पाणी बाटवलं. स ीनं धमातरं घडवली. आम ा िहं दू दे वतां ा मूत तलावात
फेक ा. अनेक िविहरीं ा काठावर दगड णून मूत गाड ा आहे त. ा ाव न
वषानुवष दो या आत सोड ानं ा फ रां नाही चरे पडले आहे त. चलाऽ
मा ाबरोबर. आता आ ी दाखवतो तु ां ला!–’’
‘‘आ ां ला सारी क ना आहे . गो ातली शां तादु गा, महाल ी, मंगेशी अशा
िस दे व थानां नाही आप ाभोवती िक ां सारखे मोठे तट आिण लोखंडी दरवाजे
उभा न संर णात राहावं लागतं. िफरं गी अ ाचारां ा भीतीने इथ ा दे वदे वतां नाही
घाम फुटतो!–’’
‘‘तेच तु ां ला आ ी सां गतोय राजे. आम ा दे वदे वतां ची ही अव था, तर आ ा
माणसां चं काय? पोतुगीजां चा सूड उगवायची ही चां गली संधी चालून आहे . आ ां ला
रोखू नका. आ ां ला िबलकूल रोखू नका—’’ पाचसहाजण एका सुराम े गरजले.
समोर जमलेला जनसमुदाय हातातले भाले आिण काठया हवेत उं चावू लागला.
आवेशाने गजू लागला. ाबरोबर शंभूराजे कडाडले,
‘‘खामोश! अिजबात ड माजवू नका. आज गो ावर िशवाजीराजां ा पु ाचं
आ मण चालून आलं आहे . औरं गजेबा ा शहजा ाचं न े , याचं िकमान भान ठे वा.’’
शंभूराजां ा कठोर आवाजाबरोबर लोक चपापले. राजां कडे बाव न पा
लागले. ते ा राजे बोलले, ‘‘तुम ा काळजातली वेदना आ ी समजू शकतो. िहं दूंचा
एक राजा णून खुशाल सोयीसवलती आ ां कडे मागा. ा आ ी पुरवूच. परं तु
केवळ दु स यां ा े षा ा पायावर आपली मंिदरे िटकणार नाहीत, हे ानात ठे वा!!’’
कवी कलशां ना शंभूराजां नी काही नवे कूम िलहायला लावले. ा अ ये
गो ात िफरं ां कडून जमीनदो के ा गेले ा काही िहं दू मंिदरां साठी ां नी
आप ा खिज ातून मदत दे ऊ केली. आप ा एत े शीय ितिनधींनाही धम–
र णा ा ीने काही योजना सां िगत ा. सूचनाही िद ा.
तो जमाव समाधानी झाला. परं तु मडगावचा मघाचा तो बोल ा चेह याचा वृ
काही खूष िदसला नाही. राजां नी ाला छे डताच ाने हात जोडले. तो अिजजीनं
बोलला, ‘‘सरकार, आम ा बारदे शातले चारी िक े आपण िजंकले. िफरं ां ा
कचा ातून आ ां ला मु के ाब ल आ ी आपले ऋणी आहोत! पण सरकार
एकच अज आहे ....’’
‘‘बोला.’’
‘‘इथ ा पा ां नी खूप उ ाद मां डलाय. दु स या ा धािमक भावना दु खावू
नका– आपण सां गता ते सारं पटतं. पण येशू ा नावाखाली ा पा ां नी आमचा
जनावरासारखा छळ केलाय. आ ी धमातर करावं यासाठी आमची घरं दारं ही
जाळली. पण ि ां वां ा ा पुजा यां चं तरी आचरण कुठं पिव आहे ? येशूचं नाव
घेत, दे वा ा ा रखवालदारां नी आपली खाजगी मालम ा खूप पैदा केलीय. यां ा
घोळदार झ ात मेणब ा न े , अ ाचारी क ारी आहे त.’’
‘‘ ातारबा, काय हवं काय तु ां ला?’’
‘‘एवढा रायगडचा राजा आ ां ला मु करायला आला. ाचं कुठं तरी समाधान
वाटावं णून एकच अज —’’
‘‘बोला.’’
‘‘आ ी कोणाही ी ा अंगाला, कोणाला बोटही लावू दे णार नाही. पण उ ा
मडगाव ा जुलमी पा ां चे आ ी फ झगे काढणार. ते ां ा डो ाला बां धणार
आिण गावातून ां ची एक िमरवणूक काढणार. बस्!’’
ाता या ा ा मागणीवर राजां सह सारे च खो खो हसू लागले. किवराजां ची तर
हसता हसता पुरेवाट झाली. शंभूराजां नी खातरजमा केली. मडगावम े धमा ा
नावावर खरे च खूप अ ाचार झाले होते. लोक अ ंत ु होते. राजां नी ा
िमरवणुकीला परवानगी िदली. परं तु ती दे तानाच किवराजां ना सां िगतले,
‘‘ही जोखीम तुम ावर. िमरवणुकी ावेळी खास पथक पाठवा. चच ा
इमारतीला िकंवा एकाही धमगु ा जीिवताला धोका पोचता कामा नये.’’
लोक संतोषाने िनघून गेले. दु स याच िदवशी मडगाव ा पा ां नी मरा ां पुढे
शरणागती प र ाची बातमी आली. ां नी चचसकट काही व ू आिण
शंभूराजां ा ितिनधी ा ता ात िदले होते. ता ा ा वेळी चच ा आडोशाला
सुमारे दोन हजार िफरं गी लोक गोळा झाले होते. कोणालाही इजा न करता ा सवाना
मरा ां नी शां ततेने बाहे र जाऊ िदले होते; आिण मगच चचची िवपुल संप ी आप ा
ता ात घेतली होती. लोकां ा मागणीनुसार िमरवणूक पार पडली. पण ा ाथना
मंिदरा ा एका िवटे लाही कोणी ध ा लावला न ता.

८.
ाइसरॉय कौंट दी आ ोर ा बरगडीतली जखम अजून ठणकत होती.
मां डवी नदी ा पलीकड ा तीराने ‘‘हर हर महादे व’’ ा आरो ा उठत हो ा. ा
िकना यानेच शंभूराजां ची घोडी अहोरा फुरफुरताना िदसत होती. रा ी मराठा
ारां ा हातचे पिलते नारळीपोफळी ा बागां तून नाचत वावरताना िदसत.
 ाइसरॉय कौंट दी आ ोरसह संपूण पणजीने दहशत खा ी होती. पोतुगीज
िशबंदी ा तोंडचे तर पाणी पळाले होते. पा ी हबकून गेले होते.
गुहेबाहे न िशका यां ा हा ा आिण चाव या कु ां चा िग ा ऐकू यावा आिण
आत गुहेत गां जला गेलेला को ा भीतीने अिधकच गभगळीत ावा तशीच अव था
पोतुगीज ाइसरॉयची झाली होती. उपल िशबंदीवर आिण ापे ाही आप ा
कुशा बु ी ा जोरावर ाने अजून पणजी लढत ठे वली होती. परं तु शहरवासीयां चा
दबाव खूप वाढत होता. ा ा िहतश ूंनी पोतुगालला त ारी के ा हो ा. आपले
िहं दु थानातील रा आता लवकरच संपणार; कौंट दी आ ोर कुचकामी आहे ! चारी
िदशाकोनातून ाइसरॉय मूख ठरत होता.
संभाजीची घोडी मागे सरायला तयार न ती. कौंटला जीवन नको नकोसे झाले
होते. कौंट पुरता धा ावला होता.
ठाणे-तारापूरपासून ते गो ापयत ा ेक पोतुगीज ठा ावर मराठी फौजां नी
गहजब उडवला होता. ातच चौलचा ग नर ां सीस द को याचा तातडीचा
लखोटा येऊन पोचला,
‘‘–इकडे इं जां नी संभाजीला उघडपणे मदत कर ास सु वात केली आहे . ते
ा ा फौजेला बंदुका, तोफगोळे , दा सव काही पुरवतात. मा आ ी दु ट
र म ायला तयार असूनही आ ां ला िचमूटभरही दा िमळत नाही. वेळेत मदत
न कराल तर आ ी सारे म न जाऊ.’’
ाइसरॉय ा बरगडीतली जखमही बरी होत न ती. शंभूराजां ा दबावाने
पणजीत ा िफरं ां ची तर पुरती गाळणच उडाली होती. ां चा ाइसरॉयवर अथवा
दळभ ा पोतुगीज कवायती फलटणीवर काडीचा िव ास उरला न ता.
ा रा ी कौंटने गवा ातून पािहले. भयभीत लोकां चे लोंढे ा लोंढे एका िदशेने
जाताना िदसत होते. ाने लगेच आप ा सिचवाला िवचारले, ‘‘हे मूखासारखे कुठे
पळताहे त सारे ?’’
‘‘बॉम गेसू चचकडे .’’
“इत ा रा ी?’’
‘‘येस, सर! सट झेिवअरवर ि ी जनतेची खूप ा आहे . ा परच ातून
गो ाला वाचवायचं झालं तर फ सट झेिवअरच वाचवू शकतो, अशी ां ची
बालंबाल खा ी आहे . सर, मलाही वाटतं —’’ सिचव चाचरला. ा ा तोंडचे वा
अपूण रािहले.
‘‘काय?’’
‘‘आपणही जा. सट झेिवअरपुढेच झगा पसरा. ितथली ाथना वाया नाही
जायची–’’
आता गो ाचे क सट झेिवअरचे जुनाट चच बनले होते. तेथे गोळा झालेले लोक
आप ा खोल आवाजात झेिवअरची क णा भाकत होते. अहोरा ाथना सु हो ा.
ि ी रयते ा डो ां ा संगतीने मेणब ीं ा ोतीही अखंड जळत हो ा.
ाथने ा जागीही बारदे श आिण सा ीकड ा बात ा म ेच येऊन पोचत हो ा.
कधी शापोरा िक ा पड ाची वाता, तर कधी ‘िजये’ आिण ‘िपये’ ा पोतुगीज
िक ां वर मरा ां नी चढवले ा जोरदार ह ा ा खबरा ितथे पोचत हो ा.
मरा ां ा वाढ ा धुमाकुळा ा वाता ऐकून ितथे गोळा झालेली रयत अिधकच
भयभीत होत होती.
एके िदवशी सकाळी राजभुवनावरची करडी घोडी चच ा आवारात येऊन
थां बली. शाही घोडागाडीतून ाइसरॉय कौंटसाहे ब खाली उतरले. ां ची पार रया गेली
होती. जा णाने लोंबणारे तां बूसजार डोळे , ां ाभोवतीची काळी अधवतुळे ,
हनुवटीवरचे िपक ा दाढीचे खुंट, काळजीने ओढलेला तो चेहरा, अंगातून ाण
गे ासारखी होणारी ां ची ती मंद चाल — ते सारे पा न हा सद् ृ गह थ पोतुगीज
ाइसरॉय आहे की, चार चोरां कडून आडवाटे वर लुटला गेलेला, खरपूस मार खा ेला
कोणी दु दवी वासी आहे , असा कोणालाही पडावा.
कौंट आ ोरा साहे बां बरोबर ाँ िसस द सौझ, आच िबशप, ि मज दौं मा ुअल
द सौझ, िमगेल द आ ेदा असे शहरातले अनेक पा ी उमरावही ितथे गोळा झाले
होते. भयभीत झाले ा ा सव अिधका यां नी आिण े ां नी मशाली पेटव ा. बाजूचा
अंधारातला खोलगट िजना उत न ते मशालीं ा उजेडातच तळघरात जाऊन पोचले.
ितथे सट झेिवअरचे शव ठे वले होते. ती मोठी पेटी ितथ ा दगडी चबुत यातून बाहे र
काढ ात आली.
सट झेिवअरचे शव अगदी जसे ा तसे होते. हाही एक चम ारच होता. सारे
ि ीजन सट झेिवअरची क णा भाकू लागले, संभाजी ा संकटातून आमची मु ी
कर, असे णत ं दके दे ऊ लागले.
ा महापु षा ा दशनाने तर कौंटसाहे ब हे लावून गेले होते. जळ ा मेणब ीतून
खाली मेण ओघळावे तसे ाइसरॉय ा डो ां तून ा ा तां बूस गालावर अखंड अ ू
ओघळत होते. ाने सट झेिवअरसमोर पूणत: शरणागती प रली. हाताम े बो
घेऊन पोतुगाल ा राजाचा िहं दु थानातला सव े ितिनधी या ना ाने एक अज
िलिहला. ा अजासोबत एक आदे श झेिवअर ा पायां जवळ ठे वला. ाइसरॉय ा
नेमणुकीचा तो पोतुगाल ा राजाचा अ ल द ऐवज होता. कौंट ा डो ां तून
घळघळ अ ू वाहत होते. ाने आप ा हातातले सुवण खङ् ग, आपला िशरपेच,
राजदं ड अशा मह ा ा शाही व ू आिण राजिच ं झेिवअर ा पावलां -जवळ ठे वून
िदली. तो त: ं दके दे त स िदत सुरात बोलला—
“फादर झेिवअर, ेिषत, ापुढे हा कौंट दी आ ोर इथला ॉइसरॉय नाही.
तुमचा एक सामा याचक आहे . आमचे िहं दु थानचे रा आ ी आम ा मृितके ा
हातां नी तुम ा पायां वर वाहतो आहोत. हे दयािसंधू, महापु षा, आमचे र ण
करावयाचे की नाही, ते आता तु ीच ठरवा!—’’
ाइसरॉय, सारे पा ी आिण जानन अनेक िदवस तेथेच ाथनासभेत बसून
होते. तेथेच िन ा आिण तेथेच अ भोजन.
एके िदवशी ाइसरॉयने आप ा सिचवाला सां िगतले, ‘‘ताबडतोब आप ा
बंदीखा ाची दारं उघडा. मरा ां ा ा विकलाला, येसाजी गंभीररावला मु करा.
संभाजीकडे पाठवून ा. कळवा ां ना, णावं कराराची कलमं तु ी िलहा. ा री
आ ी क . पण ा पेचातून मु करा. आता आमचा अिधक अंत पा नका.’’
शंभूराजां चा गो ावरचा दबाव िदवसिदवस वाढतच होता. मराठी फौजां नी सा ी
आिण बारदे शात धुमाकूळ घातला होता. बारदे शात ा ापसे गावात मरा ां ची
घोडी िशरली होतीच. िशवाय आ ाद, रोशमागोश, शापूरा हे पोतुगीजां चे टे हळणीचे
छोटे मोठे सव िक े मरा ां नी िजंकले होते. मडगावम े सु ा मरा ां चे एक
हजाराचे पायदळ घुसले होते. सां िमगेल आिण सां त ि ो ां व हे सारे िक े
मरा ां ा ह ापुढे कोसळले होते.
गो ात ा चचम े मेणब ा जाळू न मेणाचाच तुटवडा पडायची वेळ आली.
ाइसरॉय उगवणारा ेक िदवस मोजत होता. आपला कोंडलेला ास काही क न
मोकळा ावा यासाठी तो टाचा घासत होता. पोतुगीजां चे वकील पुन:पु ा
शंभूराजां समोर जाऊन आप ा लां बलचक हाताने िफरं गी सलाम घालत होते. परं तु
राजे पाठीमागे हटायला तयार न ते.
बावीस िदवस संपले! पोतुगीजां चे कंबरडे पुरते मोडले होते! सट झेिवअर ा
चचम े आता ाइसरॉयचा जीव कोंडू लागला होता. ा ा बरगडीची जखम भरत
आली होती. परं तु अ ाप झेिवअरकडून हवे तसे दान पडत न ते. वैतागले ा
ाइसरॉय कौट दी आ ोराने आप ा पोतुगीज राजाला अखेरचा खिलता पाठवला,
–“आता लयकाळ ओढवला आहे . आमची अव था शोचनीय आहे . तोफा चालवायला
चां गले गोलंदाज नाहीत. दा गो ां ा पे ाही र ा पड ा आहे त. पा ात
फुटलेलं जहाज हळू हळू डु ं बत जावं, तशी आप ा िहं दु थानी पोतुगीज रा ाला
अखेरची घरघर लागली आहे .’’
... आिण एके िदवशी चम ार घडला. सकाळी चचम े बातमी आली– ‘‘रा ीच
मरा ां नी वेढा उठवला. ते काहीही न करता एकाएकी िनघून गेले.’’
ा बातमीने सारे जण सट झेिवअर ा पायां वर गडबडा लोळू लागले. नाक घासू
लागले. आनंदाने नाचू लागले. तरीही पोतुगीजां नी शंभूराजां ची भयंकर दहशत खा ी
होती. गोवा रा स ागार मंडळाची तातडीची बैठक १० जानेवारी १६८४ ला झाली.
ाम े मराठे गो ावर पु ा ह ा करतील या भीतीपोटी पोतुगीजां नी आपली
राजधानी पणजी न मामागो ाला हलिव ाचा िनणय घेतला.
शंभूराजां ना िमळालेली खबर प ी होती. शहजादा मुअ मची लाखां ची फौज
रामद याचा घाट वेगाने उतरत होती. ती गो ा ा वाटे वर आडवी आली, तर मराठे च
पोतुगीज आिण मोगलां ा कोंडीत अडक ाची श ता होती. ा आधीच िकमान
सावंतवाडी ा प ाड वेगाने धावत जाणे आव क होते.

९.
एकदाची फौज खंड ओलां डून महाडजवळ येऊन पोचली. चां भार खंडीतून
शंभूराजां ा फौजा आत रायगडाकडे वळ ा, तर नातेगाव ा रानाम े ि िटशां ा
विकलाचा तळ पडलेला होता. ां नी रानातच दहाबारा िबचवे – रा ा मार ा
हो ा. विकला ा तैनातीम े असलेले पाचशे बंदुकधारी िशपायां चे पथक सभोवतीनं
पहारा दे त होते. मुंबईकड ा पैदाशीची गुबगुबीत घोडी आिण लालभडक टो ा–
डगले घातलेले कंपनी सरकारचे सं ी खडा पहारा दे त उभे होते.
शंभूराजां ची मोठी फौज प रसरात पोचताच इं जां चा वकील थसाहे ब
लगबगीने बाहे र आला. राजां ा घो ापुढे तातडीनं जाऊन उभा रािहला. ानं
हातपं ासारखी टोपी हलवली. झुकून मुजरा केला. तो गेले अनेक िदवस शंभूराजे
गो ाकडून ये ाची वाट बघत र ातच ित त बसला होता.
थसाहे बां ा आ हाखातर राजे काही वेळ वाटे त थां बले. थ ा
डे याम ेच मसलत सु झाली. रामचं शेणवी दु भाषाचं काम करीत होता.
थसाहे ब बोलले, ‘‘राजे, आपण गो ाकडे अडकलात आिण आ ां ला इकडे
मुंबईकडे अडकवलंत!’’
‘‘ते कसं?’’
‘‘आता आम ाकडूनच कशासाठी सारी गो वदवून घेता, राजे? आप ा
दयासारं ग, मायनाक भंडारी आिण िनळोपंत पेश ाने खां देरी-उं देरी ध न मुंबई ा
बाजूला खूप गलबतं, बोटी गोळा के ा आहे त. आपण आता मुंबईवर आ मण
कर ाची तयारी चालवली आहे !’’
‘‘आ ां ला ही गो माहीतही नाही!’’ राजां नी खां दे उडवले.
‘‘राजेऽ, आपणाला िवचार ािशवाय ां ाकडून एकही व ं समु ात टाकलं
जाणार नाही, याची वकील णून आ ां ला थोडीफार क ना येतेच, की पण आमचे
धनी किमशनर चाइ आिण वॉड यां नाही ाची पूण क ना आहे . राजेऽ, आमची
अज आहे — फयाद आहे —’’
राजे णभर झाले. लगेच थसाहे बावर उसळू न बोलले, ‘‘आम ाकडे
कसली िफयाद करता? तुमचे धनी िस ी बसलेत न े जंिज यावर? जा, ितकडे घाला
लोटां गणे ां ासमोर.’’
“िस ीकडे जाऊन आ ी काय करणार? ितकडे िपकतो फ दगड. आिण
िमळतो चाचेिगरीचा माल. धनधा , रसद िपकते ती फ तुम ाच रा ात.’’
‘‘तरी आमचीच पोरं तो िस ी पळवतो. तु ी ां ना गुलाम णून च ा भावानं
िवकत घेता? पु ा वर तहासाठी आम ाकडे येता?’’
‘‘माफी असावी जूर. आ ां ला गु े मंजूर आहे त. पण यापुढं कोणतीही
आगळीक आम ाकडून होणार नाही! आ ी िस ीला कुमक दे णार नाही.’’
‘‘पण आमचा तरी आ मणाचा हे तू कुठे आहे ?’’ कलशां कडे पाहत राजां नी डोळे
िमचकावले.
‘‘असं कसं, राजे? आपण तर आता ठा ा ा खाडीकडूनही फौजा पेर ा
आहे त. शीव बंदर कबजात घेतलं आहे . ामुळे आमचे साहे बलोक कमालीचे घाब न
आहे त. ातच सुरतकर इं जां नीही आम ा साहे बलोकां वर दबाव आणलाय;
शंभूराजां शी जुळतं ा. वर आ ां ला अरबां चाही ास आहे .’’ थ बोलले.
 ‘‘होऽ! ऐकतो खरं ! ां नी तुमचं कोणतं ते जहाज — ेिसडट की काय,
बुडव ाचा य केला णे!’’ शंभूराजे.
राजां ा बोलाबरोबर थसाहे ब आिण रामचं शेणवी हसू लागले. तसे राजे
बावरले. ते ा थसाहे ब हसत बोलला, ‘‘संभाजीराजे, ा जंगेखानाने आमचं ते
बला जहाज बुडव ाचा य केला, ते ा आपणच ाला पुरवून फूस लावली
होती, हे आ ां लाही माहीत आहे .’’
विकला ा बोलावर राजां ना आिण किवराजां नाही हसू फुटले. पण लगेच थ
साहे ब बोलले, ‘‘राजेऽ, आता यापे ा आमची अिधक परी ा बघू नका. मुंबईभोवती
पेरलेली आपली जहाजे मागे ा. आपण णाल तसा करार करायची आिण वखारीत
फ ापारउदीमच करत बसायची आमची तयारी आहे . आम ा
किमशनरमजकुरां चा तसाच िनरोप आहे .’’
मसलत पार पडली. राजां नी काहीच िनणय िदला नाही. फ ‘‘आम ा
िनणयाची वाट पाहा. आप ा मयादा आिण वखारी सोडून बाहे र येऊ नका.’’ — असा
स ड दम थसाहे बाला भरला.
ित ीसां जेचा गड चढता चढता किवराजां नी राजां ना िवचारलं,
‘‘राजन, तयारी झाली आहे च, तर मुंबईवरचं आ मण पुढं का ढकलायचं?’’
‘‘किवराज, आमचीही अंत:करणपूवक इ ा तशीच होती. पण एकीकडे
औरं ासारखा बला वैरी िहं दवी रा ा ा छाताडावर येऊन बसला आहे .
दु सरीकडे अ नीतले िनखारे अधूनमधून आप ा जातीवर आिण वृ ीवर जातातच.
आमची धामधूम आपण बघताच आहात. ा घर ाबाहे र ा श ूंनी आ ां ला एकाच
वेळी वेढलं नसतं, िनदान घर ां नी जरी कोंडी क न वरचेवर ास िदला नसता तर?
— तर... तर... आ ी इं जां ा ग नरला के ाच रायगडावर बोलावला असता
आिण हातपं ाने आ ां ला वारा घाल ासाठी ाला रोजंदारीवर ठे वला असता!–’’
标
 १५.

धुम ी

१.

अहमदनगर ा िक ात औरं गजेब खूप बेचैन होता. कोकणात उतरलेला

शहाबु ीनखान आिण खाली गो ाकडे गेलेला मुअ म या दोघां ा वाटे कडे ाचे
सतत डोळे लागलेले असायचे. धाव ा घो ां व न आिण सां ड ां व न तातडी ा
तवारीखा याय ा. अशां त पातशहा आप ा महालातील वर ा आगाशीजवळ ा
दालनात बसून राही. तेथून िक ा ा मु वेश ाराकडे येणारी वाट िदसे.
ामुळेच एखादा हरकारा वा सां डणी ार खाली आ ाचा संदेशा वर ये ा-इतपतही
पातशहा धीर धरत नसे. उलट ाचेच खदमदगार आले ा जासुदां ना ता ाळ वर
घेऊन या असे सां गायला खाली धावत जात.
िवशेषत: आता उघड ा गेले ा ितस या कोकण चढाईम े शहाबु ीन न ीच
फ े होईल, याची पातशहाला खा ी होती. तरीसु ा ाने असदखानाला िवचारले,
‘‘वजीरे आझम, काय वाटतं — शहाबु ीनखानाचे?’’
‘‘गेले खूप िदवस तो पु ात मु ाम ठोकून आहे . माणसा-जनावरां ची तो चां गली
परवरीश करतोय. संभा ा मुलखावर लवकरच झडप घालायचा ाचा मनसुबा
िदसतो –’’
‘‘िदसतो काय वजीरे आझम? घाट उत न खाली जा. संभाका मुलूख जला दो,
असा कूम आहे आमचा!’’
‘‘नही जहाँ प ाँ , इतना आसान नही. परवा अबुमह दने हजरतना जी
मह ा ा घाटां ची यादी दाखवली, ा ेक घाटा ा तोंडावर मरा ां ची पथकं
तैनात आहे त. ां ना ा शैतान स ा ी पबताची साथ आहे . ामुळेच पाचशेचं पथक
बाजू ा द याडोंगरां ा मदतीनं पाच हजाराची ताकद घेऊन आप ाशी जंग
करायला उभं राहतं.’’
‘‘असदखान, अपनेही वजीरस मरग ां ा बहादु रीचे अफसाने ऐकायला इकडे
आलो आहोत काय आ ी?’’
 ‘‘थोडा व दो – मेरे आका – शहाबु ीनकडून आज तर सां डणी यायलाच
हवी.’’
‘‘वजीरे आझम, इतका भरोसा वाटतो तु ां ला शहाबु ीनचा?’’
‘‘हां , जहाँ प ाँ – काही िदवसामागे ाने मला खिलता धाडला होता. तो णतो
रामशेज ा िक ावर माझी बेइ ती झाली, तरी हजरतनी मा ावर इतका यकीन
ठे वला. हा मला अ ानेच िदलेला मौका समजतो मी. यावेळी मी कोकण फतेह
करणारच. िहं मतीनं सरळ पुढे जाऊन हमला चढवणार मरग ां चा ा राजधानीवर –
िशवा ा आिण संभा ा ा कलेजावर, रायगडावरच जाऊन घाव घालणार.’’
ा िनधाराची वाता ऐकून पातशहा संतोष पावला. पण ाच वेळी ाने विजराला
दु सरा केला, ‘‘ितकडं गो ाकडं काय झालं?’’
‘‘ितकडची खबर फारशी वाईटही नाही, चां गलीही नाही. तो सैतानी िदमागाचा
कौंटसाहे ब आप ा शहजा ाला साथ ती काय दे णार?’’
रा ी उिशराच शहे नशहाने खाना घेतला. ा आधी स नतमधून दू रदू र न
आलेले जासुदां चे अहवाल नीट डो ां समोर घातले. लवकरच पातशहा मखमली,
मुलायम िबछायतीवर कलंडला. िदवसभर अिव ां त क वेचणारा सहास वषाचा जीव
झोपे ा क ात गेला. ब याच उिशराने पातशहाला अचानक जाग आली. खाल ा
महालातून कसले तरी गडबडीचे आवाज आले. काटक पातशहाने चपळाईने
िबछायतीमधून पोरासारखी खाली उडी घेतली. आप ा उशीजवळची धारदार नंगी
तलवार हाती घेऊन तो गवा ातून घाब न खाली पा लागला.
हाताम े कसला तरी तातडीचा खिलता घेऊन असदखान उभा होता.
पातशहां ना उठवा, असा मु खोजाकडे आ ह धरत होता,
‘‘ये कैसे मुमकीन है वजीरे आझम? पातशहां ना इतके शहजादे पैदा झाले,
ते ाही ती खूषखबरी सां गायची, ां ची िनंद खराब करायची िहं मत कोणी दाखवली
न ती – और आप –’’
‘‘ ा बात है वजीरे आझम?’’ पातशहाने कर ा आवाजात व न हाक िदली.
‘‘तातडीची तवारीख – शहाबु ीनकडून –’’
‘‘आवो, उपर आवो.’’
पातशहा ा हाकेसरसा वजीर लगबगीने ा ा श ागृहाम े पोचला. तोवर
बाजू ा दालनातून उदे पुरी आिण इतर ब -बेगमा धावत आ ा हो ा. पातशहाची
नजर झरझर खिल ाव न िफरली. तसा तो खुषीने हसला. आता राजप रवारातील
इतरां नाही तो खिलता ऐकावयास हरकत नाही, अशा खुषीने ाने तो विजराकडे
िदला. वजीर मो ाने वाचू लागला– ‘‘मेरे आका, ही केवळ पातशहां ची आिण खुदाची
रे हमत! स ा ीची ती नादान घाटी दे वघाटाने उतर ात मी कामयाब झालो. वाटे तली
संभाजीची पहा याची पथके मी कापून काढली. रायगडापासून थो ाशाच अंतरावरचे
िनजामपूर आिण आजूबाजूची दु नां ची तीन ठाणी मी जाळू न खाक केली आहे त.
शेकडो मरग े आिण ां ची जनावरे यां चा मी कोंडवाडा बनवला आहे . ‘राहे री’
वाडीम े तो सैतान संभा आहे ही खबर मला समजली. ते ा मी तसाच सुसाटासारखा
 ा जह मीचा िपछा करीत ितकडे धावलो. मरग ां ा राजधानी ा पाय ाची ती
वाडी मी िदवसा जाळली. ते ा ही मुसीबत आपला गळा घोटणार हे ा नादान
संभा ा ल ात आले. तशी ा काफराने जळ ा गावातून रानबो ा–सारखी टणकन्
उडी मारली. संभा कशीबशी आपली जान वाचवत बाजू ा रायगड िक ावर पळू न
गेला आहे .’’
पातशहा खूपच संतोष पावला. ा कैफात ाने आप ा शाही बावच ला सवाना
शरबत आिण थंडाई आणायचा कूम िदला. असे पेयपान करायची ती वेळ न ती.
पण शहे नशहाची खुषी हीच अ ाची कृपा होती. सवानी शरबत घेतले. पातशहाचे
डोळे आनंदाितशयाने लखलखले. ा ा मन:च ूंसमोर धु ा ा दाटीम े उभे
असलेले रायगडचे कडे , ती अवघड चढण आिण िग ा करीत वर धावणारी
शहाबु ीनची बहादू र पथके िदसू लागली. तो सवाना खुषीने बोलला, ‘‘शहाबु ीन हे
आम ा खिज ातले र आहे . णून तर ाला आ ी आता ‘िफरोज जंग’ यानेकी
‘यु र ’ हा िकताब दे तो आहोत.’’ पातशहा ा घोषणेने सारे खूष झाले.
आणखी चारपाच िदवसानंतर शहाबु ीनचा आणखी एक खिलता पोचला,
‘‘मी पाचाड– िक े रायरी वगैरेवर ह े क न िक ापासून फ दोन
कोसां वर डे रा िदला आहे . ते ा संभाने मा ा अंगावर हं बीरराव आिण पा
भोसलेसारखे मोठे सरदार फौजेिनशी पाठवले. बाण आिण बुंदकां ची मोठी जंग झाली.
आम ा चौफेर ह ा ा रे ाने श ू धूम पळाला. सात कोसापयत ाचा आ ी
िप ा केला. कैक मारले. पातशहां ची फ े झाली.’’
ा प ाचेही सवासमोर वाचन झाले. लोकां ना पातशहाने खुषीचा आनंद घेऊ
िदला. थो ा वेळाने ‘‘तकलीया’’ असे बोलून ाने आपले दालन इतरां ना खाली
करायला लावले. फ असदखानाला थां बायचा इशारा केला.
‘‘वझीरे आझम, आपको ा लगता है ?’’
‘‘हजरत, येणा या खबरा इत ा खुषी ा आहे त की मला तरी वाटतं, ा वेगानं
ा पंधरव ातच आपण फतेहचा दरबार रायगडावर भरवू.’’
पातशहाची कठोर, शंिकत चया पा न विजराने घाब न ओठ चावला. बेचैन
औरं गजेब बोलला, ‘‘नेहमी खुषखबरीचीसु ा आप ा पातशहाला शंका येते, णून
तु ी सारे मला इ ाम दे ता. ा सा या माम ात मला फ दोनच शक येतात—’’
‘‘हजरत?’’
‘‘हां , शहाबु ीन पागल णतो, रायगडापासून दोन कोसावर डे रा िदला आहे .
ाच प ात णतो सात कोसावर दु नाला पळिवले. कधी राहे री गाव जाळला
णतो, कधी पाचाड णतो. आिण खरं च ानं रायगड ा वेशीवरचे पाचाड जाळले
असेल, तर मरग े काय वर गडावर ढोल-लेिझमाचा खेळ खेळत बसले असतील?’’
‘‘हजरत —?’’
‘‘हां , िशवाय तो हं बीर मोिहता दु स या मुलखात अस ा ा प ा बात ा
आहे त, आम ाकडे . मुझे तो मेरे िनजी भावस दालमे कुछ काला लगता है – पण
ाची िफकीर सोडा आपण वझीरे आझम. अभी तो इस पुरे मामलेकी पहे ली, अब मै
मेरे ढं गसे सुलझाना चाहता ं .’’

चार िदवसां ा आतच रा ीचा िदवस क न अबुमुह द रायगड ा प रसरातून

िफ न माघारा आला. पातशहा ा ा भेटीसाठी कमालीचा उ ुक होता. न े ,
अहोरा ाचे डोळे ा ा आगमनाकडे च लागले होते. तो जवान अबुमुह द आ ा
आ ा औरं गजेबा ा महालाम े पोचला. पिह ा ासाम े ाने सां गून टाकले,
‘‘हजरत, आप ा ब याच शंका सच आहे त. खुशीने पागल हो ासारखं अजून ितकडं
काही घडलेलं नाही.’’
‘‘तो शहाबु ीन तर पुन:पु ा कळवतो, रायगडा ा तळाची गावं जाळली णून
—’’ पातशहा बोलला.
‘‘जहाँ प ाँ ऽ, तो रायगड िक ा आहे मोठा मजबूत, म वाल आिण मदाना.
ा ा आजूबाजूला पबतकडे आिण काळ नदीचं खोरं आहे . पण िकमान तीन
िदशां तून रायगड कसा िदसतो? म ेच ठाण मां डून, आपले अज पाय आखडून
अ ानाकडं पाहात सोंड उडवणा या उं च, भ ादां ड ा ी ह ीसारखा! ामुळे
आजूबाजू ा दहा कोसातील गावां ना तो आप ाच पु ात बस ाचा एहसास होतो.’’
‘‘आिण ती रायगडवाडी?’’
‘‘िक ा ा तळाला आहे . ितथे संभाचे अठरा कारखाने आहे त. ितथेच बाजूला
बां धणी ा माळावर मरग ां चं दहा-बारा हजारां चं ल र कायम खडं असतं. ा
िशलकी ल रावर मरग ां ा राजधानी ा संर णाची जोखीम आहे . ामुळे ते
आपली जागा कधीच सोडत नाहीत.’’
‘‘लेकीन तो शहाबु ीन णतो– पाचाड जाळलं. वाडी खाक केली....’’
‘‘पाचाड ा ह ीतील दू रवर ा रानातले काही गुरां चे तबेले ाने लुटले. जाळले.
ां ची पथकं िनजामपूर ते गां गोलीपासून पाचाड ा िशवेपयत िदवसा वेगाने िफ न
येतात एवढीच गो खरी. आिण तो संभाजी णाल तर अजून गो ाकडे च आहे .’’
तो सारा कार ऐकून पातशहा अचंिबत झाला. वैतागून बोलला, ‘‘हा शहाबु ीन
इतका पागल कसा? आिण इतके िदवस ा काफर मरग ां नी ाला ितथे िजंदा
ठे वला आहे तरी कसा?’’
‘‘जहाँ प ाँ , कोलाड गावा ा वर ा बाजूला दे वघाटावरचं मरा ां चं पहा याचं
पथक खानसाहे बां नी कापून काढलं, ां नी िनजामपुरातही आगी लाव ा, ा सा या
गो ी ख या. पण िनजामपुराजवळच ता णी नावाचा मोठा घाट आहे . ितथं िकर
जंगलझाडी, खोल न ा आिण नाळ आहे त. ा ता णी ा आडोशाला खानसाहे बां नी
आपले डे रे, बारदाण लपवून ठे वलं आहे . ां ची पथकं िदवसा िनजामपुराकडे धावपळ
करतात आिण रा ी ता णी घाटा ा आडोशाला येऊन लपून राहतात, एवढं च खरं .
बाकी रायगड आिण मराठे िबलकूल आबाद आहे त.’’
‘‘बेवकूफ, किमना लेकाचा!’’ शहाबु ीन ा बढायां चा पातशहाला मन ी राग
आला. तो गुरगुरला, ‘‘ ा मूखाचा आजच तबादला करतो. ाला मोिहमेव न वापस
बोलावतो–’’
 ‘‘नही, नही मािलक, अशी गलती क नका.’’ अबुमुह द सां गू लागला,
‘‘जहाँ प ाँ , िशवासंभा ा मुलखातले िक े िन जलदु ग खूप फौलादी आहे त. पण
ितथली सारीच माणसं जंगबाज आहे त असं नाही. अनेकजण ाथ , कचदील,
थो ाशा लोभासाठी आपला मु िवकायला तयार होणारे ग ार— ’’
‘‘बेटे, ा कहना चाहते हो?’’ थं ा सुरात पातशहाने िवचारले.
‘‘ जूर, शहाबु ीनसाहे बां ा बढाया खूप मो ा मो ा आहे त. रायगड
िजंकायची तर ां ची औकातच नाही, लेिकन -?’’
‘‘बोलोऽऽ आगे बोलो.’’
‘‘लेकीन शहाबु ीन साहे बां नी चाकण, पु ापासून अनेक मराठा जमीनदार,
वतनदार, वो सब खानदानी लोग– ा सवाना बोलावून घे ाचा सपाटा लावला आहे .
आिमषं, वचनिच ा, वतनाची गाजरं दाखवून ते ब त ब ा ब ा मरग ां ना अपने
जालम फसा रहा है . एकदा हे खानदानी िफतूर जहाँ प ाँ ा हाताला लागले की, पुढे
ा िक ेदुगाना सु ं ग लावायला असा िकती व लागतो, मेरे आका?’’
‘‘बस ऽ बस् ा तेरा िदमाग! ा तेरी गेहरी सोचऽ!!’’ पातशहा चेकाळू न
बोलला.
लागलेच पातशहाने अबुमुहमदला जवळ बोलावले. आप ा ग ातला र हार
काढू न ाने तो अबुमुहमद ा ग ाम े अडकवला. ाला खुषीने आिलंगन िदले.

वाघोली खंडीकडून मध ा र ाने कवी कलशां ची पथके रायगडाकडे चालली

होती. समोर दू रवर रायगडाची मागची कडा िदसत होती. ा बाजूलाच कारभा यां चे
वाडे होते. ा अ धानी वा ां व न कवी कलशां ची नजर पोतले खंडीकडे वळली.
गोवा आिण दि ण कोकणाकडे अनेक िदवस रािहलेली जनावरे , माणसे राजधानीकडे
वळत होती. रायगड नजरे ा ट ात आला, तशी माणसाजनावरां ची चाल मंदावली.
ते पाच हजाराचे पथक हळू नेटाने रमतगमत पुढे चालू लागले. शंभूराजे मागोमाग
दोनच िदवसां त येऊन पोचणार होते. राजधानीकडे मोगलां चा उप व हो ाची श ता
होती. ासाठीच ां नी किवराजां ना आधी पाठवून िदले होते.
कवी कलशां ा नजरे ला अचानक समोर धुळीचे लोट िदसले. तीनचारशे ारां चे
एक दळ अितशय वेगाने समोर येऊन धडकले. कलशां चा िशलेदार मुरारी डां गे धावत
येऊन समोर उभा ठाकला. आप ा घो ाचा लगाम खेचत ओरडला,
‘‘चलाऽऽ धावा किवबुवा, रायगडावर मोगलां चं आ मण आलंय!’’
ते श कानावर पडताच कलशां चे आळसावले अंग ताठ झाले. पाठीभोवती
ळणा या आप ा मोक ा केसां ची ां नी गाठ मारली. दु स याच णी रिकबीम े
पाय आपटत आिण आप ा दला ा शेपटाकडे नजर फेकत किवराज ेषाने
गजरले, ‘‘चला ऽऽ धावा ऽऽ हर हर महादे व ऽऽ’’ जनावरां ा पाठोपाठ जनावरे पुढे
धावू लागली. बघता बघता पा ा ा लोटासारखी ा दलाने पोत ाची खंड
ओलां डली. खंडी ा तोंडाशी येताच पलीकडचा मुलूख िदसू लागला. तशी कलशां नी
जाग ा जागी घो ाला टाच मारली. ां चे िभरिभरते ने समोर ा पाचाडावर आिण
िहरकणी क ा ा टोकाव न रायगडा ा भ क ावर खळले. परं तु
िक ा ा पाय ाला वा वेश ाराजवळ ा पाचाडात काही गडबड िदसत न ती.
ितत ात कलशां ची नजर दू र गां गोली गावा ा प रसराने वेधून घेतली. ितकडून
जागोजाग आगीचे लोळ उमटताना िदसत होते. गवता ा गं ा, भातका ां ची बुचाडे
आिण घरे जळत रािह ाने ितथे आसमंतात धूर कोंदला होता. ितत ात मुरारीचा
घोडा पु ा मागून धावत येऊन कलशां ा घो ाला िभडला. कलशां नी कठोर
आवाजात िवचारले, ‘‘कोण? कोण आहे तो सैतान?’’
‘‘औरं ाचा सरदार, शहाबु ीनखान. गेले चार-पाच िदवस ानं इकडं जाळपोळ
मां डलीय.’’
‘‘इतने िदन? आिण रायगडा ा इत ा आसपास यायचं धाडस? चलाऽ वै याला
िपटाळू .’’
‘‘हर हर महादे व ऽऽ’’
‘‘छ पती संभाजी महाराज की जय ऽऽ’’
‘‘जय िशवाजी ऽऽ जय संभाजी ऽऽ’’
कवी कलशां ा अंगातला ेष, िज , चीड, सूड सारी रसायने जणू उफाळू न वर
आली होती. कलश जीनसामानावर बूड टे कतच न ते. रिकबीत उभे रा न घो ाचा
लगाम खेचत पालथे पडत ते ेषाने गजत होते, ‘‘चल ऽऽ अरे दौड ऽऽ चल ऽऽ’’
घो ां ा टापां नी आिण ा दला ा रणगजनां नी सारा आसमंत ढवळू न िनघाला.
वादळासारखी घोंघावती ती फौज काही वेळातच गां गोली ा रानात पोचली. अचानक
पा ाचा लोंढा अंगावर आला की नदी ा कोर ा पा ातील लोकां ची पळापळ होते,
तशी गडबड उडाली. बेसावध मोगल ‘अरे ऽ! संभा आया ऽऽ भागो ऽऽ’ असे ओरडत
आपाप ा घो ां कडे धावले. आगीचे बोळे बाजूला पडले. दु न पटापट घो ावर
चढू लागला. तलवारी सावर ा. घो ां ना घोडी िभडली. मनु मनु ाचा गळा
घोटायला पुढे धावू लागला.
गां गोली, पानोसे, जोरगाव ते िनजामपूर ा शेताबां धात लढाई जुंपली. कवी
कलशां ा हातातली तलवार एव ा वेगाने सपासप चालू लागली, मुं ावर मुं ा
तोडू लागली की, ां चा घोडा िदसताच मोगल बगल दे त बाजूला पळू लागले.
तािलमबाजीवर पोसले ा ां ा गोळीबंद अंगाम े खूप ताकद होती. ते िचवटपणे
झुंज दे त होते. आप ा ध ा ा माघारी आपणाला रायगडची लाज राखायची आहे ,
ा भावनेने किवराज नुसते पेटून उठले होते. ां ची बहादु री पा न बाकी ा
मराठे वीरां नाही खूप अवसान चढले. ‘‘बो बहा र कवी दां डप ासारखी गर गर
तलवार नाचवतो, तर आमी का मागं राहायचं?-’’ अशी ां ाही अंगात ईषा िनमाण
झाली.
गेले चार-पाच िदवस लुटालूट करणा या मोगलां ना असा िचवट ितकार माहीत
न ता. ां ा बेसावधपणाचा फायदा घेऊन कलशां नी िन े मैदान मारलं होते.
मोगलां ा टोळधाडीमुळे बाजू ा जंगलाचा आ य घेतलेले रिहवासी आता बाहे र पडू
लागले. कलशां ा पथकां ना मदत क लागले.
 सायंकाळी चार वाजेपयत मोगलां नी कसाबसा धीर धरला. पण तोवर ां ची
िकमान तीन हजार माणसे आिण मरा ां कडचे दोनतीनशे लोक कामी आले होते.
सायंकाळ ा साव ा, कलशां चा जोर, बाजूचे घने जंगल याची शहाबु ीनला भीती
वाटू लागली. तो ओरडला, ‘‘चलो ऽ थोडी दे रके िलए वापीस चलो ऽऽ– ’’ एकदा
वै याची पळापळ सु झाली ती झाली. मरा ां ना दहापट चेव चढला. गेले काही
िदवस लपून बसलेले इकडचे रिहवासीसु ा खळीला आले. पाठलागात सामील झाले.
ां ाबरोबर गावातली कु ी आिण धनगरां ची शेलकी िशकारी कु ीसु ा मोगलां ा
पाठीशी लागली. शेताबां धातून धावता धावता वै यां ची घोडी आडवी ितडवी कोसळू
लागली. मोगलां ा कचाकच माना तोड ा जाऊ लाग ा. ‘‘अ ा ऽऽ’’, ‘‘खुदा
ऽऽ’’ ‘‘भागो ऽऽ’’ िशवाय आवाजच ऐकू येईना.
ित ीसां ज झाली. ते ा पाठलाग ता णी घाटा ा पाय ाशी पोचला होता.
मोगलां ची उरलीसुरली सव पथके समोर ा झाडीत आडोशाला िनघून गेली होती.
दमलेली मराठा माणसे थां बली. जनावरां नी वाळ ा गवताला तोंडे लावली. मोत ारां नी
हरब या ा मुठीने घो ां चे तोबरे भरले. ार-राऊत ात ाच हरभ या ा मुठी
आिण जीनसामानात ा गुळशगा उ ा उ ानेच खाऊ लागले. ओ ाचे पाणी िपऊन
शार झाले.
तोवर किवराजां नी बातमी काढली होती. शार झाले ा फौजेने हाताम े
मशाली घेत ा. काहींनी कारवी ा काट ां चे चुडे केले. तसेच समोर ा जाळवंडात
घुसायचे ठरले. आजूबाजूचे गावकरी, बघे, वाटाडे सु ा ा पाठलागात सामील झाले.
डबे िन हल ा वाजवून िशकारीसाठी रान गजून सोडावे, वाघ उठवावे, तसा
ससेिमरा सु होता. कलशां ची नजर एकाच गो ीसाठी िभरिभरत होती. ां नी एका
ओ ातून वाहणा या पा ाचा खळाळ पािहला. मशाली ा उजेडात ां नी माग
काढला. बरे च आत गे ावर ओ ाचा एक िव ीण भाग आढळला. ितथे पा ाचा
डोह आिण बाजूला मोगलां ा रसदे ा थ ा हो ा. धा ा ा ा गोणी, चंदीचारा,
बा दाचे ढीग कलशां नी ता ात घेतले. वर ा बाजूला िकर झाडीतच कोठे तरी मोगल
लपले असावेत.
लुटीची रसद घेऊन मराठा पथके परत िनजामपूर ा ठा ाकडे िनघाली. रा
बरीच वाढली होती. ठा ावर एक होऊन दु स या िदवशी घाटात पु ा घुसायचा
िनधार किवराजां नी केला. बाजूची दरी ओलां डून कलशां ची पथके अलीकड ा
माळावर आली. ते ा कोणीतरी अचानक ओरडले, ‘‘किवबुवा ऽ ते ितकडं बघा!’’
सवानी गरकन मागे वळू न पािहले. ता णी घाटावर ा उं च डोंगराची कडा तेथून
िदसत होती. चां द ा ा सौ काशात घाट ओलां डून दबकत दबकत जाणारी
मोगलां ा घो ां ची व माणसां ची रां ग तेथून िदसत होती. एक ार बोलला,
‘‘ध वाद किवबुवा. खानानं हाय खा ी. तो घाटावर िनघून गेला.’’
‘‘जाणारच. ाची रसदही आमी पळवली ट ावर ते कशाला थां बतील?’’
कलशां वर कौतुकाचा वषाव झाला. सारे जण ‘‘किवराज, तुम ा अंगात आज
काय भवानीच संचारली ती की काय?’’ असे िवचा लागले. खूप वाहवा क
लागले. ते ा आप ा तालीमबाजीने तयार झाले ा दं डा ा बेड ा आिण छाती
फुगवत किवराज अिभमानाने बोलले, “ग ां नोऽ, एक वेळ खवळलेला ह ी काबूत
आणता येईल, पण िबघडलेला ब न आवरणं महाकठीण!’’
किवराजां चा घोडा िनजामपुरात येऊन पोचला. तर ितथे चावडीजवळ
ारराऊतां ची आिण गावक यां ची खूप गद लोटली होती. पलीकड ाच दरीम े
कलशां ा एका तुकडीला औरं गजेबाचा एक सरदार िजवंत सापडला होता. ा ा
हातापायाला काढ ा लावून ाला चावडी ा खां बाला जखडून बां धला होता.
सारे जण किवराजां चीच वाट बघत होते. ते तेथे पोचताच सारे ओरडू लागले,
‘‘किवबुवा— ा रा साचा िशर े द करा. हाणा, मारा लवकर–’’
कलशां नी भेदरले ा ा प शीत ा गो यापान खानाकडे पािहले. ाला
दरडावून िवचारले, “ ा नाम तेरा?’’
‘‘दु खलासखान जूर ऽ’’
िशकार मोठी होती. नामचंद होती. कलशां नी ाचे हातपाय मोकळे सोडायला
सां िगतले. बंधमु झाले ा खानाने कलशां चे पाय पकडले. आपले ाण
वाचव ासाठी तो दयायाचना क लागला. ‘‘किवबुवा ऽ मारा. मारा ा सैतानाला,
की आ ी आम ा तलवारी रं गवू र ानं?” ारसैिनकां ना खूपच चेव चढला होता.
कलशां नी हाताचा इशारा क न सवाना ग बसवले. ते दु खलासखानाला
बोलले, ‘‘चल ऽ उठ. भाग. अपनी फौजकी तरफ जा भाग ऽ’’
दु खलासखान अिव ासाने तर मराठी ारसैिनक आ याने, काहीशा रागाने
किवराजां कडे पा लागले. ते ा किवराज कडाडले, ‘‘केवळ एकाच कामासाठी तुला
मोकळा सोडतोय. तु ा पातशहाकडं तुला िजंदा पाठवतोय.’’
‘‘ जूर ऽ जूर ऽ !’’ पाया पडत गयावया करत दु खलासखान िवचा
लागला. ते ा कवी कलश ा ावर कडाडले, ‘‘जा ऽ जाऊन सां ग तु ा बेवकूफ
पातशहाला णावं,– तैमूरिलंगाचा अकरावा वंशज णून जादा शेखी िमरवू नकोस.
मोिहमे ा नावाखाली ब ऽ ब ऽऽ करणा या िकरकोळ भेडबक या इकडं स ा ी ा
द याखो यात धाडू नकोस. माझा शंभूराजा जोवर रायगडावर आहे , तोवर औरं गजेबा,
तू त: एकदा आम ा राजधानी ा पाय ाशी येऊन आिण पु ा िजवंत वापस
जाऊन दाखव! फ एकदाच, एकदाच ये णावं त: तू!’’

२.
गो ा ा सरह ीजवळ ा बां दा गावात मोठी गडबड उडाली होती. शहजादा
मुअ मचा मोठा ल री तळ ितथे पडला होता. ामुळे ा छो ा गावाचे पच
बदलून गेले होते. शहजादा कौंट दी आ ोराची वाट पाहत होता. ‘‘िवजरईंनी तुरंत
आम ा समोर त: पेश ावं—’’ असा कूम ाने धाडला होता. चार िदवस
शहजा ाने खूप वाट पािहली. परं तु ाइसरॉय ितकडे िफरकलाच नाही. शेवटी ाने
आपला वकील अ ुकक याला पाठवून िदले. सामा विकलाशी औरं गजेबा ा
शहजा ाने मसलत करावी, हे रा िश ाचारास ध न न ते. मुअ मने खूपच
िचडिचड केली. पण वेळच अशी गुदरली होती की त ार कोणाकडे करायची?
अ ुकक खां दे पाडून समोर उभा होता. ा ा लाल डग ाकडे आिण हातभर
लां ब टोपीकडे शहजा ाने गु ानेच बिघतले. मुअ म कडाडला,
‘‘तुमचे ाइसरॉय कौंट त:ला कोण समजतात? ां ना िश ाचार, आदब,
तमीज काही आहे की नाही?’’
‘‘माफी असावी, सरकार! िवजरईसाहे ब बीमार आहे त.’’
‘‘ ा फजूल थापा बंद करा. मरग ां चा संभा आपली वीस हजारां ची फौज घेऊन
तुम ा छाताडावर बसला होता. ते ा गळ ा गलबतात बसून ाच तुम ा
ाइसरॉयला भीतीनं जीव घेऊन पळू न जावं लागलं. चच ा तळघरातली बापजा ां ची
ेतं काढू न धाय मोकलून रडत बसायचा व आला होता! ते सारे िदवस िवसरलात
की काय इत ात?”
‘‘ जूर! माफी चाहतो–’’
‘‘कोणामुळे बचावलात ा सा या संकटातून? मोगली फौजां मुळेच ना? नाही तर
ा संभाने तुमची कबर खोदायला घेतली होतीच. आमची बला फौज पाहताच तो
िनघून गेला. तु ां ला थोडा मोकळा ास िमळाला की, तुमचा ाइसरॉय लागला
सापासारखे फु ार टाकायला!’’
“शहजा ां नी नाराज होऊ नये. पोतुगीजां ची आिण मोगलां ची यारीदो ी
यापुढ ा काळातही तशीच शाबूत राहील. सां गा सरकार, आ ी मोगली स नतची
काय सेवा करावी?’’
‘‘सुरते न आलेलं आमचं आरमार दयात िक ेक िदवस खोळं बून पडलं आहे .
कौलकरारा माणे पणजीला आम ा आरमारी तळासाठी ता ाळ जागा ा.”
‘‘तळाचं नंतर बघू, शहजादे . पिहली रसद तरी उतरवून ा!’’ वकील अ ुकक
समजुती ा सुरात बोलला.
‘‘ठीक आहे . उ ाच मां डवीम े आ ी आमची गलबतं आणून उतरवायचा
कूम सोडतो.’’
‘‘सरकार, सरकार – कशासाठी मां डवी ा मो ा पा ात जाता? आपण
कायसूव नदीतच आपली गलबतं उतरावीत असं कौंटसाहे बां ना वाटतं.’’
िफरं गी विकला ा ा मतलबी उ राने शहजादा उडालाच. आपले पातळ ओठ
दातां खाली दाबत तो ओरडला, ‘‘तुमचा ाइसरॉय णजे तर बदमाषां चा सरताज
िदसतो! मां डवीतून आमची गलबतं आली णजे पणजी शहराला खतरा िनमाण होईल
अशी भीती वाटते न े तुम ा ध ाला? अरे , सर ासारखे रं ग बदलायचे, वेळ िनघून
जाताच सापासारखे कसे उलटायचे, अशा दगाबाज, कपटी चा ां म े तुमचा
ाइसरॉय महागु िदसतो! मला वाटतं, आम ा अ ाजाननी, औरं गजेबसाहे बां नी
तुम ा ाइसरॉयकडूनच आता अिधक ान िशकायला हवं!’’
ां ा सुटकेसाठी आपण इत ा दू र आलो, ा िफरं ां कडून आपले असे
ागत होईल, याची शहजा ाला अपे ाच न ती. रामद याचा घाट उत न तो जे ा
सावंतवाडी भागाम े पोचला होता, ते ा मरा ां ा छु ा पथकां नी ाला खूपच
ास िदला होता. ाचा सूड णून तो सावंतवाडी, बां दा, वगु ापयत गोवा आिण
िहं दवी रा ा ा सरह ीवरील गावे जाळत सुटला. ा ा िदवाणाने ाला सावध
केले, ‘‘शहजादे , आपण इथे पोच ापूव च संभा ा मुलखातून रायगडाकडे िनघून
गेलाय. संभा नाही, तर िनदान आप ा भावाला, अकबराला तरी पकडा.’’
‘‘ ाचा ठाविठकाणा फ सां गा.’’
‘‘ते िडचोलीत अस ाची खबर आहे .’’
‘‘पण ा पोतुगीज ाइसरॉय ा नादान बता ामुळे मी खूप परे शान झालो
आहे ! ’’
‘‘सच है , शहजादे ! एवढी मोठी फौज घेऊन आपण ा सैताना ा मदतीस
धावलात, पण ाला उपकारक ाब ल कृत ता नाही. उलट तो िफरं गी कौंटसाहे ब
संभाशी तह करतोय. ा ा दयायाचनेची अपे ा करतोय.’’
तो कार ऐकून मुअ मला खूप ध ा बसला. संभाजीराजां ची दहशत
खा े ा ाइसरॉयला आता अगदी मनापासून तह आिण शां तता हवी होती.
लवकरच पोतुगीजां नी तसा लेखीटाकी तह केला. वसई आिण दमण दे शातील चौथाई
आिण गावखंडी संभाजीराजां ना ायचे मा केले. िशवाय आप ा दे शातून पोतुगीज
औरं गजेबा ा फौजेसाठी धनधा वा दा गोळाही नेऊ दे णार नाहीत, अशी कौंट
आ ोराने लेखी हमी िदली. ा सा या वाता ऐकून ‘‘संभाजीची फतेह झाली की
काय?’’ —असे घु ात येऊन शहजादा िवचा लागला.
आता शहजादा मुअ म सुडाने आं धळा बनला होता; ातच शहजादा अकबर
िडचोलीत वा ास अस ाचे ाला समजले. ते ा ाने लागलीच ा छोटे खानी,
सुंदर गावावर धाड टाकली. अकबर ितथे थां बला न ताच. पण मुअ मने िचडून
संभाजीराजे आिण कवी कलशां ा अितशय टु मदार वा ां ना तोफां ा गो ां नी
उद् केले. कलशां नी खूप क ाने उभारलेला गुलाबाचा बगीचा ह ी नाचवून न
केला. शहजा ाने भत ाम, नारवे अशी गावे लुटली. िपंपळगावचे राममंिदर उद्
केले. स कोटी रा ा मंिदराचा कळस पाडला. गो ा ा ह ीवर, दि ण कोकणात
िजथे ितथे िव ंस केला. शहजादा अकबराने इराणला पळू न जा ासाठी एक जहाज
बां धले असून ते वगु ा ा बंदराम े खडे आहे , हे ाला कळायचा अवकाश, सुडाने
पेटले ा मुअ मने अ े बंदरच जाळू न बेिचराख केले. आिण सुरते न येऊ
पाहणा या आप ा रसदे वर त: ा हातां नी पाणी सोडले.
शार कौंट दी आ ोरने संभाजीशी करार केला होता. तहाचे ते कागद
पोतुगालला आप ा राजाकडे पाठवून धो ात आलेले आपले ाइसरॉयपद िटकवले
होते. पणजी ा कुसां वर न ा तोफा चढव ा हो ा. संभाजीराजां ा दहशतीने
मामागो ाला पाठवलेली कागदप े पु ा राजधानीत आणली होती. तो आता शहजादा
मुअ मला िबलकूल दाद दे त न ता. औरं गजेबाची सुरते न आलेली रसद मरा ां नी
आधीच वाटे त जागोजाग लुटली होती. उरलेली अनेक जहाजे पोतुगीजां नी बळकावली.
ा जहाजां वर मोगलां ा ख ा फौजा हो ा, ां चे धा उतरवून ायला कोणी
 ाता पुढे येत नाही हे ल ात येताच मोगलां चे अंमलदारच अ ंत पड ा भावात धा
आिण दा गोळा िवकून रकामे झाले.
िनयोजनात ा गोंधळाने मुअ मचे अतोनात नुकसान झाले. बापाने पाठिवलेली
थोडीफार रसद ाला गलबताव न िमळाली. पण ती अिधक काळ िटकणे श
न ते. चाळीस हजार घोडे ार, साठ हजारां चे पायदळ, तीन हजार उं ट आिण
एकोिणसशे ह ी – खाणारी तोंडे खूप होती. ामुळे ायचे तेच झाले. शहजा ा ा
फौजेत टं चाई िनमाण झाली. अ ाचे हालहाल होऊ लागले. ातच ाने सुडाने पेटून
आ ा आ ा दि ण कोकणाचा जो भाग जाळू न टाकला होता, ाचे भयंकर चटके
ाला त:लाच आता जाणवू लागले. दे ऊनही अ िमळे ना. जनावरां ना चारा
उपल होईना.
१५ फे ुवारी १६८४ ला शहजा ाने माघारी वळायचा िनणय घेतला. तो मनातून
खूप खचला होता. गो ात मोगलां चा नािवक तळ उभारणे, दि ण कोकण िजंकत
रायगडाकडे जाणे, ितथे अंती संभाजीला पकडणे-इकडे येतानाचे इरादे खूप भ होते.
पण वा वा ा चट ां नी आता ाचे पाय होरपळत होते. ा ा फौजा पु ा
रामद याची वाट तुडवू लाग ा.
काही योजने वास पार पाड ावर मागोमाग पोतुगीजां चा वकील अ ुकक
याचा ह ी पाठलाग करीत आला. विकलाने शहजा ाची माफी मागत आप ा
ाइसरॉयचा संदेशा िदला–
“मरा ां नी पोतुगीजां चे वीस लाख अश ाँ चे नुकसान केले. ामुळेच ाची
चणचण आहे . नाही तर आ ी तुम ा पायावर खूप ओतले असते.’’
‘‘आता कशासाठी आलात, तेवढे सां गा-’’ कोर ा सुरात शहजादा िवचा
लागला.
‘‘कौंट साहे बां ची िवनंती आहे , हा मुलूख सोडून आपण जाऊ नये. िकमान
येणा या पावसा ापयत तरी थां बावं.’’
‘‘कशासाठी? सं ाचा हमला होऊ नये णून तु ा गोवेकरां चं र ण
कर ासाठी? तेही रसिदिशवाय?’’ शहजा ा ा रागाचा पारा एकाएकी चढला. ाने
दरडावून िवचारलं, ‘‘तुमचा हरामजादा कौंटसाहे ब कोण ा पाठशाळे त िशकला रे ?’’
शहजा ाचा ावतार पा न अ ुकक गडबडला. शहजा ाने ाच िचड ा
सुरात आप ा अंमलदाराला कूम िदला, ‘‘ ा विकला ा अंगावर अ ू
झाक ापुरता, मालाइतकाच कपडा िश क ठे वा. बाकी याला पुरा नंगा करा.
ा ा दो ी कानां ा पा ा आिण नाकाचा गोरा शडा तलवारीने काटा. आिण
तसाच जखमी नाकाने ाला ा ा अितशहा ा ध ाकडे पाठवून ा.”
कुमा माणे ता ाळ तािमली झाली. विकलाची बेअ ू केली गेली, ाचे
शहजा ाला णभर समाधान वाटले. फ णभरच. पु ा ाचा दमला, भुकेला ह ी
पुढे िनघाला. शहजा ाने सहज समोर नजर टाकली. डो ां पुढ ा रामद या ा
घाटाचे अज कडे चढायचे होते. तेही भुकेली फौज सोबत घेऊन!
३.

शहाबु ीनखाना ा का ा साव ा रायगडा ा प रसरातून लां बूनच नाचून

गे ा हो ा. गोवा मोिहमेव न राजे राजधानीम े परतले होते. एकदा भोजना ा
वेळी महाराणी बोल ा, ‘‘राजेऽ, लागलाच गोवा ता ात आला असता तर? –’’

‘‘महाराणीऽ, आ ी खूप झुंजलो. खूप. यश अगदीच आटो ात आलं होतं – पण

मोगलां ची लाखभर जनावरं , माणसं रामद याचा घाट उत लागली, आिण – आ ां ला
केवळ नाइलाजानं माघार ावी लागली.’’
‘‘हा काही राजां चा पराभव न े —’’
“िनि तच नाही!’’ शंभूराजे अिभमानाने बोलले, ‘‘ ा पोतुग ज ाइसरॉयनं
आमची इतकी दहशत खा ी आहे की, झोपेतसु ा तो संभाजी ऽ संभाजी ऽऽ असं
जाबडत असला पािहजे–’’
‘‘ ारींना हवा तसा तह केला णे ा िफरं ानं?’’
‘‘िबलकूल. एक बरं झालं येसू. आता ा औरं ाला कसाही येऊदे अंगावर,
जंिज या ा मोिहमेत ा िस ींचं आिण गो ा ा आ मणात ा िफरं ां चं आ ी
असं कंबरडे मोडलंय! उ ा औरं ानं ां ना िकतीही चुचकारलं, तरी आम ा
िवरोधात ा दो ी दु श ी उघडपणे बाहे र पडायचं नाव घेणार नाहीत. आ ी
ठे चून अधमेले केलेले हे साप आम ा िवरोधात तरी कधीच िबळाबाहे र पडू शकणार
नाहीत.’’
येसूबाईंनी कौतुकाने सां िगतले, ‘‘राजे ऽ, आपण इकडे पोच ापूव इकड ा
घटनां ची खबर ितकडं गो ाकडं पोचली णायची!’’
‘‘कोणती खबर?’’
“हीच. रायगडावर शहाबु ीनखानाचं आलेलं आ मण किवराजां नी कसं परतवून
लावलं ाची.’’
“शहजा ां चं प आलेलं िदसतं.’’ राजे हसून बोलले.
‘‘हो ऽ ां नी किवराजां ची खूप तारीफ केली आहे . ते कळवतात – कवी कलश
हा आपला एकिन सेवक आहे . अ ा करो, कुणा ा म रामुळे ाचा नाश न
होवो!’’
किवराजां ची आठवण िनघताच शंभूराजां चा ऊर भ न आला. ां चे ने
चमकले. ते भारावून बोलले, ‘‘खरं सां गू, येसूराणी. कवी कलशां बाबत आ ाकडे
कोणी िशकायत वा िशफारसही करायला नको. ां ा ीतीची रीत कोठली आिण
ां ा इमानाची जात कोठली हे फ आ ा दोघां नाच माहीत आहे .’’
‘‘दोघां ना?’’
‘‘हो! ा संभाजीराजा ा काळजाला आिण ा मातीवर तु ी आ ी उभे
आहोत, ा मातीलाऽ!’’
एकदाचे भोजन आटोपले. येसूबाईंना काहीतरी सां गायचे होते. ां ा पाप ा
खाली झुक ा. ा बोल ा, ‘‘राजां ा मागे आ ां ला इकडे रायगडावर एक कठोर
िनणय ावा लागला.’’
‘‘रा जी सोमनाथ, गंगाधरपंत, वासुदेवपंत आिण मानाजी मोरना कैद कर ाचा
न े ?’’
‘‘अं— हो,” येसूबाई अचं ाने राजां कडे पाहात बोल ा, ‘‘शहाबु ीनखानाला
आमची ही जाणती मंडळी घाटावर जाऊन मुळशी ा खो यात गु पणे भेटली होती.
रा ाशी दगाफटका कर ाचा ां चा हे तू होता. आ ी ां ा पाळतीवर माणसं
ठे वली. खातरजमा केली आिण मगच िनणय घेतला.’’
‘‘केलंत ते उ म. रा जी आिण मानाजीसार ा मंडळींनी ाआधी रा ाची
थोर सेवा केली आहे . ां ा ा पूवपु ाईसाठी आता ां ना ग ारीचा खुला परवाना
ावा, असं काही धमशा वा रा शा िशकवत नाही ना? मग झालं तर.’’
फुिटरां ा बाजारगद ने राजे आिण महाराणी दोघेही झाले होते. गे ा काही
मिह ां पासून शहाबु ीनखानाने तर िफतुरां ा ागतासाठी दरवाजेच सताड उघडे
ठे वले होते. पु ात आ ापासून ाने नामां िकत मरा ां ना, ा ण वतनदारां ना
बोलावून, ां ची मनधरणी क न, ां ना रा ोह करायला भाग पाडले होते.
यापूव च का ोजी िशक, यशवंतराव दळवी, नागोजी माने असे नामवंत मराठे
मोगलां ा चाकरीम े िनघून गेले होते.
‘‘ ा अटकस ावर ग ारां ची आिण कारभारी प ां ची मंडळी काय णतात?’’
राजां नी िवचारले.
‘‘काय णणार दु सरं ? ां ची नातलग मंडळी, कवी कलशा ा बोले मागुती हे
सारं घडत अस ाचा कां गावा करतात. जसा काही युवराजां ा आिण युवरा ीं ा
डो ां त मदू नाही. मनगटात बळ नाही!’’
येसूबाई राणीसाहे ब थोडा वेळ शां त रािह ा. मग मनातली ख ख
करीत ा बोल ा, ‘‘राजे ऽ तु ां ला िवरोध णून काही ही मंडळी दु नां कडे
पळू न जात नाहीत. ती मूळचीच कचदील होती.’’
‘‘खरं आहे . मोगल जवळ आला की ा वतनदारां ा काळजात घालमेल होते.
वतनासाठी चटावले ा मंडळींकडून हा रा ोह घडतो आहे . सु ाचे दे शपां डे
ितकडे गेले. मसूरचे जगदाळे गेले—’’
‘‘यावर एकच रामबाण इलाज आहे , येसू. ा पाताळयं ी औरं ाचे पा रप
लवकरात लवकर करणे.’’ राजे बोलून गेले.
‘‘राजे, घरात िशरलेलं पुराचं पाणी ता ाळ बाहे र काढावं. नाही तर ते कुजतं.
ाचा वास सुटतो.’’
‘‘महाराणी, औरं गजेबाशी खडा सामना या एका गो ीिशवाय गेली कैक वष
आ ी तरी दु सरं काय करीत आहोत?’’ काहीशा दु ख या सुराम े शंभूराजे बोलले,
‘‘येसू, हा साधा पूर न े . मोगलां ा पाच लाख माणसां चा आिण चार लाख जनावरां चा
हा दयाच महारा ा ा अंगावर फुटू न कोसळला आहे ! ात काही सादळलेली लाकडं
वा न जातात. पण आपण अिजबात िचंता क नये. आमची उमर ती काय? स ीस
वषाची आिण औरं ा सहास वषाचा! परमे रानं हा दे ह शाबूत ठे वावा. मग पाहा,
एक ना एक िदवस– जसा दरवेशी आप ा लाड ा अ ला ा ग ात दोरी बां धून
ाला बाजारातून िमरवतो, तशाच ा पापी औरं ा ा पायात बे ा बां धून ाला
आ ां ला द न ा पठाराव न नाचवत ायचा आहे !’’

पु ा ा आसपास मोगलां ची घुसखोरी वाढली होती. आपले िक े शाबूत

ठे व ासाठी आिण िक ां पे ाही माणसे रोख ासाठी राजां ना िजवापाड य करावा
लागत होता. खंडीतून, घाटावर, मैदानां तून सव मोगल-मराठा संघष चालू होता.
शंभूराजां नी चौ ा वाढव ा हो ा. कचदील मरा ां वर पाळत ठे वली होती. तरीही
िफतुरगद वाढत होती. काही नेक मरा ां नी आप ा िन ां चा बाजार मां डला होता.
ग ारां ा ागतासाठी तर औरं गजेबाने जणू खलती ा व ां चे तागे ा तागे आणून
ठे वले होते.
एके िदवशी राजां कडे खंडो ब ाळ आले. खाली मान घालून बोलले, ‘‘राजे,
ां चा अ ंत िन ावंत मराठे णून आपण सतत गौरव करत होता ते कारीचे िशवाजी
जेधे अहमदनगरला गेले. पातशहाला जाऊन िमळाले.’’
ते वृ ऐकताच शंभूराजां ा डो ां त आगी ा िठण ा नाच ा. ते गरजले,
‘‘ ा ग ारास कळवा– अरे , णावे, आमचे रामशेज िक ावरचे ातारे
सूयाजीबाबा जेधे रा ासाठी कसे डहा ा वाघासारखे लढताहे त ते पाहा ना!’’
िशवाजी जे ां नी ितकडे जाता जाता आपला त:चा मुलूखही उद् केला
होता. ां ा पाठोपाठ ां चा भाऊ सजरावही पातशहाकडे पळाय ा बेतात होता.
राजां नी लगेच ा ाकडे िविच गड ा संताजी िनंबाळकराला धाडला. स ामसलत
क न ाची मनधरणी करायला सां िगतले. ग ारां ा ा कारवायां मुळे शंभूराजे
काही िदवस अितशय िचडिचडे बनले होते. ां ा भावातली ॠजुता न पावून
सवागात एक कठोरपणा, कडवटपणा संचारला होता. येसूबाई राणीसाहे ब बोल ा,
‘‘राजे, आपण थोडं सबुरीनं ावं.’’
‘‘येसू, अगं, लहान मुलं ह ध लागली तर ां ा तोंडात िचमूटभर साखर
टाकून ां ची समजूत काढता येते. पण ही जबाबदार माणसंच अशी कृत ासारखी
उलटू लागली तर करायचं तरी काय?’’
शंभूराजे सवतोपरी काळजी घेत होते. ां नी खंडो ब ाळ, रामचं पंत अमा
आिण कवी कलशां ा मदतीने मराठा सरदारां ची, जु ा वतनदारां ची यादी केली.
औरं गजेबाकडे जाऊ इ णा या काठावर ां ची मनधरणी सु केली. काही
इमानदारां ना शाबास ा िद ा. िक ेकां ना कवी कलश आिण खंडो ब ाळां नी प े
िलिहली. ते दोघेही जाऊन अनेकां ना भेटले. ातच िशवाजी जे ां सारखे जे
श ू ा गोटात गेले होते, ां ना उपरती होऊ लागली. आप ा भूमीची पु ा याद येऊ
लागली. हे समजताच राजां नी खंडो ब ाळां ना बोलावले. जे ां ना तातडीचा खिलता
िलिहला,
‘‘–आधी तु ीच सरासर हरामखोरी
 केलीत. वतनदार णून रा ा– म े इमानाने
बताव करायचा सोडलात आिण आमचे अ ब त
िदवस भि ाचे साथक केलेत. तु ास दु बु ी
सुचली, आिण जे दोन िदवसां चे मोगल, ां ाकडे
जाऊन रािहलात! तेही तु ास बरे पािहनात, णून
पु ा माघारी वळू पाहता. एकिन ता, इमान ा
श ां ना पािव ाचा काही सुगंध असतो, ाची लाज
धरा. चवचाल नारीसारखे एका वेळा दहा
उं बर ावर पायधूळ झाडायची बुरी आदत सोडून
ा-”
चार वषावर गाठ आली होती. शंभूराजे आिण औरं गजेबामधली दीघ झुंज काही
के ा संपत न ती. एकदा दु पारी चुकून गवसले ा िनवा णी शंभूराजे येसूबाई
महाराणींना बोलले,
‘‘येसू, औरं ाचीही फ े होत नाही आिण आ ां लाही िवजय ी लाभत नाही.
िकती, िकती िदवस, िकती काळ चालायचा हा संघष? कधी कधी वाटतं, हा
किलकाळच आ ा दोघां ना खेळवतो आहे !’’
बोलता बोलता शंभूराजे थबकले. गतसंघषाचे काही ण ां ा ने ापुढे पु ा
उभे रािहले. जंिज या ा खाडीतला, अप रिमत क घेऊन उभा केलेला, पूण ा ा
उं बर ा ा आसपास पोचलेला तो सेतू डो ां समोर पु ा उभा रािहला. क ाणकडे
अचानक उद् भवले ा मोगली फौजे ा पुराने जंिज याचे ते मनोरथ वा न गेले होते.
गो ा ा चचवरील टोकदार कळसां वर भगवे झडे रोव ाची वेळ अगदी ि ेपात
येऊन पोचली होती, परं तु झपा ाने रामदरा उत लागलेली ती मुअ मची लाखाची
फौज. ा सा या िदवसां ा राजां ना आठवणी दाट ा. ते बोलले, ‘‘येसूराणी, गो ा न
आ ी झपा ानं माघारी वळलो. जे ा सावंतवाडी ा जवळ ा िवशाल तलावात
आ ी आम ा फौजेचं ितिबंब बिघतलं, ते ा आमचे डोळे ओलावले. ही दै वगती
आम ाशी अशी का खेळते? आ ी िशखर पादा ां त कर ासाठी शेवट ा
टोकापयत धावावं आिण डोंगरच कोसळू न पडावा. बगी ाम े बागड ा या
बालका ा ओंजळीतला चडू अचानक कोणा दु ानं पळवावा, तसा हा किलकाळ
पुन:पु ा अगदी आम ा हातातोंडाशी आलेला यशाचा तुकडा पळवून का नेतो आहे ?
आम ाशी असा अजब खेळ का खेळतो आहे ?’’

४.
शहजादा मुअ मची फौज रामद याचा िबकट घाट चढत होती. आधीच वगुला
भागात शाही फौजेचे अतोनात हाल झाले होते. आताही सुमारे तीन मैलां ची उभी चढण,
अितशय िबकट अ ं द वाटा, दु तफा काटे री बाभळी आिण सरा ां ची राने.
दि ण कोकणातली कोरडी, सागरी हवा मोगलां ा माणसा-जनावरां ना पचली
न ती. ामुळे अनेक रोगां ना जनावरे आधीच बळी पडली होती. तीन-चार
मिह ां ा अवधीत धा साठा िनकामी झाला होता. शंभूराजे जरी राजधानीकडे
िनघून गेले होते, तरी ां नी आपली अनेक पथके माघारा ठे वली होती. कोकणात ा
झाडाझुडपां त लपलेली आिण चपळ धावपळीत पारं गत असलेली ही पथके थ
बसत न ती. अचानक मराठे मोगलां ा फौजेवर तुटून पडायचे. ां चे पुरेसे नुकसान
क न भूतासारखे आडरानात गडप ायचे.
शेवटी रोगामुळे माणसा-जनावरां चे खूप हाल होऊ लागले होते, ते ा
नाईलाजाने, परत घाटावर िनघून जायचा िनणय शहजा ाला ावा लागला होता. ा
िविच हवामानात मोगली फौजा संघष करायला तयार न ा. मोगली ल राचे
मनोबल खचले होते.
हरका यां नी शहजा ाला बातमी िदली,
‘‘अहमदनगरकडची खबर फारशी बरी नाही, शहजादे .’’
थकले ा मुअ मने फ आप ा सरदाराकडे नजर उं चावून पािहले. ते ा
सां गणारा पुढे भीत भीत सां गू लागला, ‘‘आप ा िहतश ूंनी शहे नशहाचे कान फुंकले
आहे त. णे, आपण दि ण कोकणात मनापासून लढत नाही. मरा ां वर फ
वरदे खले छापे घालता. लढाईचं नाटक करता.’’
‘‘असं कशासाठी?’’
‘‘कारण तुमचा आिण संभाचा आतून काही राजकीय समझोता झाला आहे .
तुम ा ा हरकतींना बगावतीची बदबू येते!’’
आधीच प र थतीने गां जून गेले ा शहजा ाने कोणतीच िति या केली
नाही. तो खूपच केिवलवाणा िदसू लागला. रामद याचा तो भयंकर घाट णजे मोगली
फौजां साठी शानघाटाची या ाच होती. रोगाची लागण झाले ा ह ींची, उं टां ची
आिण घो ां ची ा च ा घाटाने चालताना दमछाक केली होती. रोगाने आिण भुकेने
दु बल झालेले ह ी वाटे तच कोसळू न पडत होते. ां ा अज धुडां चे ढीग जागोजाग
पडले होते. उं टां ना फ वाळवंटाची आिण उ रे त ा मुलायम मातीची सवय होती. ते
उं ट इकड ा पाषाणी ख ा दरडीमुळे है राण झाले. अनेक उं टां नी ा चढणीवरच
आपले ाण सोडले. वाटे त जागोजाग ह ींची धुडे, इतर जनावरां चे सां गाडे पडलेले.
ामुळे हवा खूपच दु गिधत झालेली. ा घाणरे ा हवेने चां ग ा जनावराला आिण
माणसां नाही खूप ास होऊ लागला. ते ासलेले जीव भडाभडा ओकू लागले, वां ा
टाकू लागले. ातच झाडझाडो यातून मरा ां ची पथके अंगावर धावून यायची. लचके
तोडून िनघून जायची.
तो सैतानी घाट चढू न पार करायला मोगली फौजेला त ल आठ िदवस लागले.
तोवर फौजेचे अतोनात नुकसान झाले होते. चाळीस हजारां पैकी कशीबशी नऊ ते दहा
हजार माणसेच वाचली होती. ती माणसे कसली, चालती बोलती ेतेच होती! ां ची
जनावरे गत ाण झाली होती, ां ाकडे नवे जनावर ायला कनवटीला पैसा न ता.
ां ाकडे होते, ां ना जनावर िमळत न ते. कारण ा थो ा सुदैवी
फौजे ा बुडाखाली घोडी होती, ते ती िवकायला तयार न ते. अनेक सरदार,
म बदार, अधउपाशी फिकरां सारखे पायीच चालत होते. माणसे एवढी कृश आिण
दु बळी झाली होती, की फ मंदसा ासच काय तो ां ा छातीत उरला होता!
आप ा पु ा ा हालाची बातमी पातशहाला समजली. ाने तातडीने वीस हजार
अश ा, पाचशे उं ट, पंचवीस खेचरे , शंभर घोडे आिण व े अशी शहजा ाला रसद
पाठवून िदली. पण ाने फारसा काही फरक पडला न ता. शहजा ाचा नवा
जामािनमाही काळवंडून गेला होता. फौजेत ा रोगराईची, िवष तेची छाया ा ा
सवागावर िदसून येत होतीच.
जे ा एका मरतुक ा घो ावर बसलेला शहजादा मुअ म पातशहा ा
तां ब ा तंबूजवळ पोचला, ते ा ाची ती गिलतगा अव था पा न जनानी या
रा ां तून, िबच ां तून ा ाकडे दयेने पा लाग ा. जवळपास िभका या ा
वेषात ा शहजा ाला पा न अनेकां ा डो ां त पाणी उभे रािहले.
वजीर असदखान शहजा ाला सामोरा गेला. शहजादा ाला ना ाने
नातवासारखाच होता. आप ा तंबूत ाने मुअ मला फलाहार खाऊ घातला. परं तु
ाचे शरीर, इतके िशणले होते की, ाला आता गोडधोड अ ही िवषासारखे कडू
लागत होते.
मुअ मला धीर दे त असदखानाने ाला पातशहा ा भ तंबूत ा सदरे कडे
नेले. औरं गजेब आप ा शहजा ाकडे फ िकलिक ा डो ां नी पाहत होता.
आप ा डा ा हाताने पां ढरी दाढी कुरवाळत आिण उज ा हातातली जपमाळ
छातीजवळ ध न ाने मुअ मकडे नजर लावली होती. एवढे हाल घडूनही आपला
बाप त: न काहीच िवचारत नाही, याचे शहजा ाला खूप वाईट वाटले. तो
गिहवरला. एक जोराचा ं दका दे त तो बोलला, ‘‘अ ाजान, खूप खूप हाल झाले! ती
खराब हवा—’’
‘‘बेटे, हाल तर होणारच. ठरलेला र ा बदलायचा णजे हाल होणारच.’’
आप ा बापाचा व सूर मुअ मला जाणवला. तो अिजजीने बोलला,
‘‘अ ाजान, आपकी कुछ गलतफहमी ...’’
‘‘मेरी कैसी गलतफहमी बेटे? काय होता आपला मूळ मकसद? ितकडून
पु ाकडून कोकणात शहाबु ीनखान उतरणार होता आिण पलीकडून कुडाळ,
राजापूर, पोलादपूर करत शहजादे आपण महाडला पोचणार होतात. तेथे शहाबु ीन
आिण तु ी एक होऊन रायगडावर हमला करायचा मूळ वादा होता—’’
‘‘अ ाजान, पुरेशी रसद िमळाली नाही. ल रात अकाल पडला. ा पोतुगीज
कौंटसाहे बानं फसवलं—’’
‘‘मुअ म, ा सा या फजूल बाता इथेच बंद करा!’’ पातशहा कडाडला,
‘‘खाली, इतनाही बता दो, कोकणचा ठरलेला रा ा सोडून आपली पावलं पु ा
रामद या ा घाटाकडे कशी वळली?’’
‘‘लेिकन जहाँ प ाँ —?’’
‘‘आपण अंधे तर न ता. तर मग— आपके आँ खोंपर िकसने प ी बाँ ध रखी थी?
कौन, कौन था वो जादू गर? रायगडपे रहनेवाला? -संभा?’’
 औरं गजेबा ा ा खु ा सवालाने शहजा ाचे कंबरडे च मोडले. पातशहा ा
पायावर खाली कोसळावे. ुं दू न, ुं दू न रडावे असे ाला वाटले, पण आता ा ा
अंगाम े तेवढे ही ाण उरले न ते! रडवे ा सुरात तो बोलला,
‘‘अ ाजान, रहे म करो. मा ा िजंदगीची झालेली ही हालत बघून तरी जानलेवा
मजाक क नका!–’’
‘‘बेटे, िजथे वारा पोचत नाही, ितथे आमचे जासूद पोचतात, ही गो िनदान
तु ासार ा शहजा ाला तरी ज र मालूम हवी!’’ औरं गजेब उदासवाणा होत
बोलला, ‘‘ितकड ा मु ामात ा संभाचे जासूद तु ां ला चां गले दोन वेळा भेटले
होते.’’
‘‘कबूल, अ ाजान. राजनीतीम े श ू ा िशिबराला िछ ं पाडायचा असा
उ ोग ेक रा कता करतो. आपणही करता. सवाल इतकाच उरतो– अशा
कोण ाही लालचेचा तुमचा शहजादा िशकार झाला का?’’
“ ा मालूम!...’’
‘‘असं कसं अ ाजान?’’ मुअ मचा गोड आवाज चां गलाच त झाला. तो
फुरं गट ा सुरात बडबडला, ‘‘जर संभाचे दू त आम ा कनाती ा आडोशाला आलेले
पातशहा सलामतना समजतात, तर पंधरा िदवस आ ी रामद याचा घाट चढत होतो,
ते ा संभाचेच िशपाई आ ावर बाजू ा झाडीतून अचानक हमले करीत होते, कातडी
सोलत होते, ां चे बाण आमचे डोळे फोडत होते, हे पातशहां ना कसं समजलं नाही?’’
पातशहाने संतापाने आपला ओठ चावला. तो गुरकावला,
‘‘लढव ाने आप ा दो ा ा मुलखातून फौजा ाय ा नसतात. ाला ास
ायचा नसतो. केवळ ाच हे तूनं तु ी महाड, पोलादपूराकडे गेला नाहीत—वो बात
छोड दो! पिहले सां गा, कुठं आहे तो ऐवज?’’
‘‘अ ाजान, ऐवजच उरला न ता. णून तर मा ा ल राचे हाल झाले.’’
‘‘वो ऐवज नही—संभाने िदलेला तो ऐवज कुठे आहे ?– ती र त कुठे आहे ?’’
आप ा संशयी बापा ा ा सवालाला काय जबाब ायचा, तेच शहजा ाला
कळे नासे झाले. तो िहरमुसला होऊन ताड ताड पावले टाकत आप ा िशिबराम े
गेला. दरवाजे खड ा बंद क न त: ा दै वाला दोष दे त रािहला. त:शीच
वे ासारखा बडबडत रािहला– ‘‘जाताना तकलीफ, तेथे पोच ावर मुसीबत, येताना
ास आिण इथे परत ावर जाच. अय् खुदा! असली कसली फुटी तकदीर णायची
ही माझी!!’’

५.
सखुबाई िनंबाळकर ा शंभूराजां पे ा सात वषानी मो ा हो ा. ां चा आिण
शंभूराजां चा पर रां वर खूप जीव होता. परं तु अंिबकाबाई आ ासाहे बां ा
पितराजां ना कनाटकचा सुभा िमळाला आिण एका वेग ाच गृहकलहाला ारं भ
झाला. एके िदवशी राजां चे मे णे महादजी िनंबाळकर आिण सखुबाई शंभूराजां कडे
हटू न बसले. रणां गणावर हजारो भालेबर ां ना न जुमानणारी शंभूराजां ची बेदरकार
नजर. पण गृहकलहा ा वे ात ते बरे चसे गोंधळलेले िदसत होते.
सखुबाई आ ासाहे बां नी एकच टु मणे लावले, ‘‘जो ाय आपण महािडकां ना
िदला, तोच आ ां लाही पािहजे.’’
‘‘असे कोणते धन िदले ां ना?’’ राजां नी िवचारले.
‘‘िजंजी आिण कनाटकाचे वतन.’’
‘‘आपला काही तरी गैरसमज होतो आहे , आ ासाहे ब. आ ी हरजीराजां ना
िदली ती कनाटकाची सुभेदारी, वतन न े !’’
मघापासून चूप रािहलेले महादजी िनंबाळकर हसत णाले, ‘‘शंभूराजे ‘रा –
वहार कोशा’त ा सं ां चा थोडा थोडा अथ आ ां लाही कळतो टलं. कोण
पां डुरं ग णतं, तर कोणी िव ल! शेवटी सुभा काय िन वतन काय!’’
सखुबाई चां ग ाच दु खाव ासार ा िदसत हो ा. ा फणका याने बोल ा,
‘‘शंभूराजेऽ शेवटी मे ामे ाम े दु जाभाव कसा करता?’’
शंभूराजे अितशय गंभीर झाले. येसूबाईंनाही काय बोलायचे ते समजेना. ते ा
सले ा सखुबाई त:ला दोष दे त बोल ा, ‘‘आमचंच चुकलं सारं ! आ ीच
िनंबाळकरां ा िमनतवा या के ा. टलं पाठीवरचे, धाकटे बंधूराज रायगडाचे ामी
होताहे त, कशाला करायला हवी मोगलां ची चाकरी?’’
‘‘आता भोगा आप ा कमाची फळं !...’’ महादजी बोलले.
‘‘शंभूराजे, एक वेळ आपण महािडकां ना काही िदलं नसतं, तर आ ी ही
काढला नसता. पण कोणताही ाग, कसलीही सेवा न करता ां नी गोड बोलून
दि णेचा मुलूख उपटला. तोही रा ातला सवात जा उ ाचा. आ ी मा
ठरलो ठार वेडे आिण वहारशू !’’
‘‘चां गलं िद ीकर पातशहाचं वतन होतं. ते सोडून आ ां ला बंधूराजां ा
रा ात घेऊन आलात. अस ा ाथ कीयां पे ा तो परका मोगल िकती बरा!’’
महादजी गुरगुरले.
आ ासाहे बां चे आिण महादजींचे बोलणे खूप अणकुचीदार होते. शेवटी न
राहवून शंभूराजे बोलले,
‘‘आ ासाहे ब, आपलं िहं दवी रा णजे एक रयतेचं मंिदर आहे , असंच
आम ा आबासाहे बां ना वाटायचं! ाच भावनेनं आ ीही रा ाकडं पाहतो. आपण
िकतीही आ ह धरलात तरी वेगळी वतनं कोणालाही दे णं जमायचं नाही.’’
‘‘अन् ते महािडक—?’’
‘‘ते िहं दवी रा ाचे ितिनधी णूनच कनाटक-िजंजीकडे कारभार बघताहे त.
तं वतनदार णून न े त.’’
‘‘लवकरच त: मालक बनतील ते ा कळे ल.’’ महादजींनी कोलीत टाकले.
‘‘ ा णी मालक बनू पाहतील, ा णी ते पदाला आिण ित े ला मुकतील,
एवढं आ ी न ी सां गू.’’ िन हानं शंभूराजे बोलले.
सखुबाई आ ासाहे ब आिण महादजी काहीच बोलले नाहीत.
दु स या िदवशी सकाळी मा ां ा पाल ा-मेणे रायगड उतरले.
标
 १६.

द नधडक

१.

एके सकाळी शेहरबानूने आप ा सास याची, औरं गजेबाची भेट मािगतली.

ावर पातशहाला थोडे से आ यच वाटले. शेहरबानूलाच न े तर ा ा इतर सुनां ना
काही हवे असेल तर ा आपली मागणी उदे पुरी बेगमेपुढे मां डत. तशी शेहरबानू
अितसुंदर होती. ती िवजापूरकरां ची शहजादी होती. शहजादा आ मशी ितची शादी
झाली होती. छातीपयत ओढले ा िझरिझरीत घुंगटाआडूनही ितचे डोळे िवल ण
चमकदार िदसत होते. ा अचानक भेटीमागचा मकसद पातशहाने िवचारताच
शेहरबानू न सुरात बोलली,
‘‘िज ेसुबहानी, आपली स नत ही मा ासाठी म ा मिदना आहे . तरीही
आम ा अ ाजानची नगरी िवजापूर आिण मोगलां म े कोणताही तंटाबखेडा नसावा,
असंच मला वाटतं. ासाठीच बु हाणपूर ओलां ड ाआधी आ ी सजाखानां कडे
पैगाम पाठवला आहे . पातशाही फौजेला मदत करा आिण काफरां चं पा रप करा,
असं मी ां ना बजावलं आहे .’’
‘‘ब त खूब िबिटया,’’ नकळत शहे नशहा ा मुखातून थंडे उ ार बाहे र पडले,
‘‘तुझं िदल पाक असलं तरी िवजापूरकरां चं म क जागेवर नाही–’’
पातशहाने बाजू ा बस ा मेजावर ठे वले ा काही अखबारथै ां कडे
शेहरबानूचे ल वेधले. तो कठोर श ात बोलला, ‘‘िबिटयां , आ ी बो ानं दू ध िपतो
असं ा िशया कूमतींना वाटत असेल तर ते बेवकूफ आहे त. ा काफरब ाने
ि चनाप ी ा िक ाला खण ा लाव ा हो ा. ते ा ा शैतान संभा ा मदतीला
याच गोवळकोंडेकरां नी दहा हजाराची फौज िदली होती. ा द नी नादानां ा
बदमाषीचे हे आणखी पुरावे बघ. आम ा जागोजाग ा ठाणेदारां नी, हरका यां नी
ह गत केलेले हे कुतुबशहाचे, आिदलशहाचे आिण ा संभाचे आपसां तील खिलते
आहे त. द नम े आ ां ला घुसू न दे णं आिण माद ा, संभासार ा काफरां ा
औलादींना पोसणं हाच या सव बेवकुफां चा इरादा आहे . िबिटया, तु ा कोिशशीब ल
शुि या! पण तो पोरकट आिदलशहा आम ा खिल ां ना साधी पोचसु ा ायची
शराफत दाखवत नसेल, तर आ ां ला एक िदवस िवजापूर जाळावंच लागेल!’’
पातशहाला कुिनसात घालून ाला पाठ न दाखवता शेहरबानू आ ा पावली
नाराजीने माघारी िनघून गेली. पातशहाने िवजापूरचा िवषय सहज विजराकडे छे डला,
‘‘असदखान, के ा चढवायचा हमला ा काफरां ा मददगार आिदलशहावर?’’
‘‘अलीकड ा िक ेक दशकात अशी िहं मत कोणी केलेली नाही. फतेहकी बात
तो और कुछ!’’
“ ा? ’’ पातशहा ा कपाळावर आ ां चं जाळ िवणलं गेलं.
‘‘पातशहा सलामत, ा नापाकां ा शहराभोवती अडीच मैलां ची अितशय
भ म अशी तटबंदी आिण खूप खोल असा खंदक आहे . ा तटबंदी ा आत
आणखी एक दु हेरी तटबंदी असून ती पोलादासारखी बळकट आहे . ां ा बु जावर
‘मािलक-ए-मैदान’ यासार ा लां ब प ा ा अज तोफा आहे त.’’
शहे नशहाने कोणतेही मत दशन केले नाही. फ एकदा आभाळाकडे पािहले.
ाच दु पारी शहे नशहा ा सदरे वर झु कारखान धावत येऊन सां गू लागला,
‘‘िज ेसुबहानी, खूप चां गली खबर आहे . ा संभाचे चार मोठे सरदार आ ां ला
िफतूर झाले आहे त. आप ा भेटीसाठी ते बाहे र इं तजार करत आहे त.’’
शहे नशहाने हातानेच मंजुरीचा इशारा केला. ते ा थो ाच वेळात
पातशहासमोर का ोजी िशक, जगदे वराय, अजाजी आिण अचलोजी असे चार सरदार
येऊन उभे रािहले. ां नी जिमनीवर डोके ठे वून पातशहासमोर लोटां गण घातले.
“ ा चाहते हो?’’ पातशहाने थेट सवाल केला.
‘‘मायबाप! आ ीच काय, पण आम ासारखी अनेक घरं दाज मराठा घराणी ा
शंभूराजा ा करणीला वैतागून गेली आहे त. ितकडे ाय रािहला नाही.’’ का ोजी
दीनवा ा सुरात बोलला.
‘‘तुम ा ा िहं दवी रा ाचं काय?’’
‘‘कसलं रा घेऊन बसलात, मायबाप? तो तर पा ावरचा बुडबुडा. के ाही
फुटायचा. ा िशवाजीराजानं पार काशीपासून बामणं आणली. त: ा अंगावर फुलं
उधळू न राजा झा ाचं नाटक केलं. पण तो दे खावा िकती िदवस िटकायचा?’’
‘‘असलम ा चाहते ह आप लोग?’’
‘‘दु सरं कायबी नको. आ ी आपले पूवापार वतनदार. आम ा वतनाचे कागद
तेवढे आम ा नावानं, आम ा लेकराबाळां ा नावानं क न ा, झालं.’’
‘‘अरे , िशक, नुसते फुकटचे कागद नेऊन तु ी काय करणार?’’
‘‘असं कसं, पातशहा सलामत? पातशाही सहीिश ाचं मोल िप ान्िप ा
िटकणार आहे . तो िशवाजी एक अपवाद होता. अपघात होता. बाकी सारे मराठे
मािलक न े , कोणाचे तरी मां डिलक हो ासाठीच ज ाला येतात!’’
‘‘ब त खूब! िशक, तू खूप चालाख िदसतोस. तो गणोजी तुझा कोण?’’
‘‘स ा चुलतभाऊ सरकार.’’
ा चार िफतुर सरदारां नी मु ाम कोणतीही मागणी न कर ाचं शहाणपण
दाखवलं होतं. पण शहे नशहा मूख न ता. ाने ा सवाना लाग ाच दोन दोन
हजारां ा म बी िल न िद ा. विजराकडून खलतीची व ेही बहाल केली. ा
चौघां नी कृतकृ मनाने शहे नशहाचे पाय ध न ाला मनोभावे वंदन केले. ते ा
पातशहा हसत बोलला, ‘‘अजूनही तुम ासारखे अ कोणी वाट चुकलेले सरदार,
दरकदार असतील. ां ना बोलवा. ा सवाना पैगाम ा. ही पातशाही तुमचीच आहे .’’
ा चौघां ा पाठीमागे पास ीतला एक बु ा इसम उभा होता. ाची िनमुळती
टोपी, आखूड दाढी, डो ां त भरलेले काजळ याव न तो वरकरणी िहं दू वाटत
न ता. शेहनशहाने ा ाकडे नजर रोखताच झु कारखान बोलला, ‘‘िक ाये-
आलम, हे महाशय णजे काझी है दर. िशवाजी ा काळातला इसम. ज भर
रायगडावरच रािहले, ितथे मु ीफचं काम करत.’’
ा चारी मराठा सरदारां ना सदरे व न बाहे र ने ात आले. ितथे उरले होते फ
काझी है दर. ां ाकडे पाहत पातशहा हसून बोलला, ‘‘दु नाची सेवा करणं हीच
मुळी नाइ ाफी आहे . तर मग रायगडावर रा न आपण कोणता इ ाफ इतकी वष
करत होता?’’
‘‘गु ाखी माफ, जूर! िशवाजीसारखा राजा आ ां ला भेटला. ा ा सदरे –
व न मी िहं दू आिण मुसलमान, दोघां चेही मुक मे चालवत होतो.’’
‘‘काझी, पहले बता दो. ा िशवाने आिण संभाने िकती मिशदी पाड ा?’’
‘‘पातशहा सलामत, एकही नाही.’’ अ ंत न सुरात काझी है दर बोलला,
‘‘इतनाही नही, जूर, एक छोटीशी मशीद रायगडावर बां धायला िशवाजीने मला
मंजुरी िदली होती. राजा ा खचाने मिशद बां धली. दोन मिह ां मागे मी रायगड
सोडला ते ापयत ती शाबूतच होती.’’
काझी है दरवर डोळे वटारत पातशहाने ाला सरळ सवाल केला,
‘‘तुझी बेवकूफ बाते ऐकता रायगडचं रा णजे सुखाचा ग िदसतो. तर मग
तो सोडून तू आम ाकडे का येतोस?’’
‘‘पातशहा सलामत, मला अलीकडे ितथ ा सरकारकुनां ची आिण कारभा यां ची
खूप डर वाटू लागली होती. जे लोक आप ा अ दा ा ध ाला, द ुरखु आप ा
राजाला िजवे मारायची दोन दोन वेळा कोिशश करतात, ितथे मी पडलो एक यवन!’’
पातशहाने पु ा एकदा डोळे िमटले. हातातली जपाची माळ आप ा
दयाजवळ ठे वली. कुराणात ा ओळींचे मनन केले. काझी है दर ा बु ीची आिण
वफादारीची परी ा पाह ासाठी ाने सरळ सवाल केला,
‘‘काझी, आ ां ला खरं खरं ते सां गा. पाच लाखां ची फौज आिण साडे तीन लाख
घोडी आ ी आज द न ा छाताडावर नाचवत आहोत. आम ा इत ा फौजा
सव दौडत असताना स ा ीत ा एका उं दराचा न ासा ब ा आम ाशी नादानी
करतो. ा ा पाठीमागची खरी ताकद कोणती?’’
पातशहा ा ा ाने काझी है दर मनापासून हसत बोलला, ‘‘पातशहा
सलामत, उं दराचं पोर ा िबळात राहतंय, ा िबळाला ‘स ा ी पबत’ णतात. ितथे
वर वर तु ां ला भुसभुशीत िम ी िदसेल; पण आतले फ र इतके कठीण आहे त की,
 ावर धडक मार ािशवाय ितथ ा दगडाधों ां ची जात कळणार नाही. तो जहरीला
स ा ी पबत पाषाणाचा न े , पोलादाचा आहे !’’
‘‘और?’’
‘‘और ा जहाँ प ाँ — या आधी मरा ां म े आिण िवजापुरी आिदलशाहीम े
खूप तंटेबखेडे घडले असतील, पण आज गोवळकों ाचा कुतुबशहा, िवजापूरचा
िसकंदर आिदलशहा आिण स ा ी ा खां ावर बसलेला संभा हे सारे द नी िदलाने
आिण िदमागाने एक झाले आहे त. ा ितघां ची जे ा पोलादी बेडी तुटेल िकंवा िकमान
िढसूळ, दु बळी होईल, ते ाच तुमची मुराद पुरी होईल. तोवर नाही.’’
काझीचे कथन ऐकून बु ा पातशहा िव यचिकत झाला. ाने काझी है दरला
खलतीची व े दे ऊन ाचा खूप ब मान केला. आदराने कुिनसात घालत है दर
महालाबाहे र गेला.
पातशहा आप ा विजराला इतकेच बोलला, ‘‘ ा है दरसाठी खा ाची, डे याची
सव व था सरकारातून करा. याचा डे रा कायम आम ा गुलालबारीला लागूनच
असावा. रातिदन के ाही आ ां ला याची गरज पडे ल.’’

२.
२६ एि ल १६८४ चा तो िदवस!
शंभूराजां चा मु ाम िबरवाडी ा िक ाम े होता. इं ज आिण मरा ां म े
अनेक िदवस लां बणीवर पडलेला एक मह ाचा करार ा िदवशी पार पडणार होता.
मरा ां चे वकील ाद िनराजी आिण इं जां चा वकील थ यां ची गडबड उडाली
होती. काही मिह ां मागे मुंबईभोवती आरमार पे न शंभूराजां नी इं जां ा नाकात
दम आणला होता. ामुळे मुंबईकरां चे धाबे दणाणले होते. ां नी सुरतकरां चा स ा
िवचारला होता. ई इं िडया कंपनीचा आप ा सुरते ा अंमलदारां वर अिधक भरवसा
होता. ातच राजां नी गो ापासून ते वसई-िवरारपयत पोतुगीजां वर दबाव वाढवला
होता. िशवाय मरा ां नी अलीकडे च केळवा, दं तोरा, सारगाव, माहीम आिण सोपारा
ही ठाणी काबीज केली होती. राजां ा फौजां नी जे ा कारं जा काबीज केला,
ते ापासून तर इं जां ा तोंडचे पाणी पळाले.
चाई आिण वॉड ा दोन जुलमी इं ज अिधका यां िव मुंबईची रयत
र ावर आली होती. ा बंडामुळेच कंपनी सरकारने रचड केजिवनची मुंबईचा
ग नर णून नेमणूक केली होती. ां ाशी मा शंभूराजां नी चां गले सूत जमवले
होते. एका बाजूने सलोखा आिण दु सरीकडून ल री दबावाचेही धोरण चालू ठे वले
होते.
ग नर केजिवनने कॅ न गॅरी आिण थॉमस िव ा दोन अिधका यां ना
मु ाम राजां कडे िबरवाडीला पाठवून िदले होते. आपणास सुखाची झोप लागावी आिण
शंभूराजां चा दबाव कमी ावा, यासाठी ते सलुख करायला खूप उ ुक होते. राजां नी
आप ा िक ातील विकली महालात साहे ब लोकां ची खूप चां गली बडदा ठे वली
होती. अनेक गावचे अंमलदार आिण सेनानी िबरवाडीला गोळा झा ाने प रसराला
एखा ा गाव ा छो ा या ेचे प आले होते.
ा सकाळी ाद िनराजींना बोलावून शंभूराजां नी पा ां ा व थेची
जातीने चौकशी केली. ते ा ाद िनराजी हळू च णाले, ‘‘राजे, तु ां ला हवा
असलेला सौदा पटला असता तर िकती बरं झालं असतं!’’
‘‘कोणता सौदा?’’
‘‘इं जां कडून मुंबई बंदर िवकत ायचा—’’
शंभूराजे स तेने हसत णाले, ‘‘पंत, आ ी काय कमी कोशीस केली?
इं जां ना मुंबईसाठी चाळीस हजार पागोडा र म मोजावयाला आ ी तयार होतोच.
अगदी भले ऐंशी हजारापयत आकडा पोचला असता तरी बेहतर! कुबेरा ा ितजोरीची
चावी णजे मुंबई बंदर! ते ह गत कर ासाठी जीव झुरतोय आमचा.’’
‘‘मग राजे घोडं अडलं कुठं ?’’
‘‘आम ा ओ ात मुंबई दे ऊन सुरतेकडे सरकायला केजिवन साहे ब तयार
होता. पण ते सुरतेचे अिधकारी प े िबलंदर. ते म े पडले, आिण सौदा िफसकटला.
कोण ाही मागानी मुंबई मरा ां कडे गेली, तर आपणाला जलसमाधीच ावी लागेल,
असा िधंगाणा िस ींनी सुरतकरां कडे केला णे! काय सां गायचं पंत, पु ा एकदा
दै वगतीनं आ ां ला भा ा ा महा ारातून माघारा वळिवलं!...’’
मसलतीची वेळ जवळ येत होती. राजां नी मसु ाव न ओझरती नजर िफरवली.
तोवर खास उभारले ा शािमया ाम े दु भाषा राम शेणवी साहे ब लोकां ना घेऊन
आला. मसलती ा आरं भीच कॅ न गॅरी त ारी ा सुराम े बोलले, ‘‘राजे, आपण
जंगेखानाला इतका का वाढवून ठे वला आहे ? अरबां शी इतकाही सलोखा चां गला
नाही.’’
ावर मनमुराद हसत शंभूराजे बोलले, ‘‘गॅरीसाहे ब, आ ी कोणाशी दो ी
करावी वा ना करावी, असे काही कलम नाही ना तुम ा या मसु ात?’’
ा ु राने गॅरीसाहे बां नी िवषय बदलला. मु त: इं जां ना राजां कडून िठक-
िठकाणी वखारी काढायची परवानगी हवी होती. ातही ां ना िजंजी आिण म ास
इला ाम े अिधक रस होता. ती िकनारप ी तर मरा ां ाच मालकीची होती.
ितकडे वखारीसाठी परवानगी दे ाचे शंभूराजां नी मा करताच गॅरीसाहे ब खूप स
िदसले. मा दु स याच णी ां ा उ ाहाला पायबंद घालत राजे णाले,
‘‘आपण खुशाल ापारउदीम वाढवा. पण वखारी ा परवा ा ा नावाखाली
न ा ग ा आिण छोटे िक े बां धू नका. केव ा जागेम े आपण वखार बां धणार
तेही आताच ठरलं पािहजे. ा ा नोंदीही लाग ाच करारात ायची ज री आहे .’’
शंभूराजां नी सलामीलाच कॅ न गॅरीची पंचाइत केली. ां नी आप ा सहका यां –
सोबत चचा कर ासाठी वेळ मागून घेतला. पु ा तासाभराने मसलतीचे गाडे सुराला
लागले. आधीचाच आपला मु ा करत शंभूराजे बोलले, ‘‘आम ा बंदरातून
वखारी थाटू न ापार क इ णा या तु ा िफरं ां नी फ ापारच करावा.
ापारी जशी बाजारात दु काने बां धतात, तशाच वखारी थाटा ात.’’
 ‘‘राजे, आ ां ला यात थोडीफार सवलत ा.’’ गॅरी.
शेवटी दो ी प ां चा िवचारिविनमय झाला. वखारीची लां बी ६० कोिवद, ं दी
पंधरा कोिवद, उं ची अडीच कोिवद असावी असे दोघां ा मते ठरले.
शंभूराजां नी केला, ‘‘बरं , तुम ा िभंती िकती ं द? ं दीचं काय?’’
‘‘आता सोडा ना राजे.’’ गॅरीसाहे ब हसत बोलले.
‘‘वखारी ा िभंतीची ं दी िक ासारखी नसावी. ते ा तेही लागलेच ठरवून
ा.’’
िभंतीची ं दी अधा कोिवद ठरली. राजापूरची वखार बां धताना िशवाजीराजां नी
इं जां कडून जे कज घेतले होते, ातील बाकी नेमाधमानुसार दे ास आपण बां धील
अस ाचे शंभूराजां नी कबूल केले. तेव ा रकमेचे नारळ आिण सुपारी इं जां नी
ज र ावी असे ठरले. इं जां ना नागोठणे आिण पेणलाही वखारीचे परवाने ायचे
न ी झाले. पण आयात-िनयाती ा मालावर जकात आकारली जाईल, ाम े सूट
िमळणार नाही, असे राजां नी कॅ न गॅरीला िन ून सां िगतले.
इं ज आप ा वखारीत वा दु कानात इथ ा िकती लोकां ना कामावर घेणार,
ाची यादी रा ातील जवळ ा सुभेदाराकडे वा अंमलदाराकडे दे णे बंधनकारक
राहील; असे लोक घेताना पूवमंजुरी ावी, असेही कलम करारात नोंदवले गेले.
शेवटी आपला िज ा ाचा िवषय काढत शंभूराजां नी िवचारले,
‘‘क ान गॅरीसाहे ब, गुलाम पोरां चं काय करता?’’
‘‘आता हा मु ा कशासाठी उक न काढता, राजे? जसे आपले िपता
िशवाजीराजे गुलाम पोरां वर चौपट जकात आकारत, तशी सहापट ा, आठपट
जकात ा. पण आ ां ला इथे ापारउदीम वाढवायला गुलाम, दास आव कच
असतात.’’
‘‘गुलाम णून मनु ा ा जातीला कु ासारखं, घो ा–गाढवासारखं वागवायचं
असंच तु ी िफरं ां नी ठरवलं असेल, तर गॅरीसाहे ब आम ावर का अवलंबून
राहता?’’
‘‘ णजे?’’
‘‘लंडनला वेळोवेळी गलबतं पाठवा. ितकडूनच आणा की गुलाम. आिण राबवा
ां ना बैलां सारखं.’’
कॅ न गॅरींना शंभूराजां ा श ातला संताप जाणवला. ते िनमूट बसून रािहले.
ते ा शंभूराजे बोलले,
‘‘तु ा कोणाचं हो काय जातं? नुकसान मा आम ा रा ातील
तर ाता ा पोरां चं होतं. जंिजरे कर िस ी है वान आमची कोकणी लेकरं पळवून नेतो.
भरपेट घेऊन िवकतो. मग ा खरे दीची भरपाई णून तु ी ा लेकरां ा पाठी
चाबकाने फोडता. ां चे गुडघे फुटतात. िबना ानापा ाची ही लेकरं मिहना मिहना
राहतात! असा दां डगावा आिण छळ आ ी आम ा रा ात िबलकूल चालू दे णार
नाही.’’
शंभूराजे आप ा मताशी इतके प े होते, की कॅ न गॅरी आिण मंडळी
िचडीचूप झाली. ाच ओघात राजां नी सां गून टाकले, ‘‘आ ां ला वाटतं कोण ा
धमानुसार आचरण करावे, याचं ातं ा ा मनु मा ाला राहावं.’
‘‘तसं ते असतंच राजे.’’ कॅ न गॅरी.
‘‘व ु थती थोडी वेगळी आहे , गॅरीसाहे ब. आपली अनेक पा ी मंडळी िहं दूंना
जुलूमजबरद ीने ि ी बनवतात. ासाठीही मुंबई आिण अ बाजारात
मनु िव ी होते. हा अमानुष कार सु ा थां बला पािहजे.’’
कॅ न गॅरीने तेही मा केले. ानुसार इं ज-मरा ां ा अंितम कराराम े
सात ा मां काचे कलम श ां त िलिहले गेले, ‘‘आम ा रा ातील कोणाही
माणसास गुलाम िकंवा ि ी कर ासाठी इं जां ना िवकत घेता येणार नाही.’’
करारावर मु ा उमट ा. भेटव ूंची दे वाणघेवाण झाली. मुंबईकरां चा बेहडा
िबरवाडीतून उ ाहाने बाहे र पडला. ाद िनराजींनी राजां चे अिभनंदन करतानाच
थोडी ख ख केली, ‘‘राजेऽ, आप ा इ े नुसार तेवढी मुंबई िमळाली
असती...’’
‘‘िमळे ल, जातेय कुठे ? औरं गजेबाशी सु असले ा जीवनमरणा ा लढाईतून
आ ां ला मोकळं होऊ ा एकदाचं पंत. इकडे औरं ाची कबर बां धू आिण ितकडे
मुंबईकडे िनघू.’’
शंभूराजां ा डो ां त एक नवी झळाळी चमकली. हाता ा मुठी वळत ते
णाले, “मुंबई आम ाच भूमीचा िह ा आहे . णून िनसगािधकाराने आ ीच ितचे
ामी! जगा ा ापाराची ही गु िक ी आम ाच कनवटीला हवी. ासाठी ा
िफरं ां ा तागडीत हवं िततकं टाकायला आ ी तयार आहोत. पण जर ती
तागडी ा मागाने ा होणार नसेल, तर आमची तलवार कशाला आहे ?’’

३.
शंभूराजां ना ती ात:काल आप ा जीवनातील एक भा दायी ात:काल वाटत
होती. ते मो ा अिभमानानं अजाजी यादवाकडे बघत होते. अजाजीने रा ात
अनेक भ इमारती बां धून आपले नाव कमावले होते. पण ां ा आज ा ा
धाडसाने कळसच गाठला होता. हं बीरमामां नी अहमदनगर ा िक ाला खंडारे
पाडायचा अनेकदा य केला होता. बहादू रगडा ा तटबंदीलाही एकदा भुयार पाडून
आत घुसायचा धाडसी य केला होता. परं तु शंभूराजां ा कोणाही सरदार वा
साथीदाराला दु गादे वी अगर राणूआ ापयत पोचता आलं न तं. ती कामिगरी धाडसी
आिण ब पी अजाजीने पार पाडली होती.
काशी कापडवा ाचे प घेऊन अजाजी दु गादे वींना जाऊन भेटले होते.
बहादू रगडाव न ां नी राणीसाहे बां चे एक गु प ही आणले होते. शंभूराजां नी ते
अधाशासारखे दोनतीन वेळा डो ां खाली घातले. पु ा दु गा, राणूआ ा आिण
आप ा न दे ख ा बाळीबाबत ते पुन:पु ा करीत होते. ाच गो ी अजाजीही
अनेकदा सां गत होते. मा ा वारं वार ऐकूनही शंभूराजां चे आिण येसूबाईंचे कान तृ
होत न ते.
िकती तरी वेळ अजाजी खाजगीकडे बोलत रािहले. शंभूराजां नी पु ा एकदा ते
लाख मोलाचे प आप ा नजरे समोर धरले.
‘‘—रोज उगव ा सूयाबरोबर आपली
आठवण जागते, पण ती मावळ ा िदनकरा बरोबर
िवझून जात नाही! रा ी तर नुस ा खायला उठतात.
मनु ाबरोबर दपण असलं की तो त:चं ितिबंब
ात दे खतो. माझं तकदीर एका बाबतीत थोर
णायचं. आप ा लेकीचा, राजकुमारी
कमळजाचा सहवास हाच मा ा सुखाचा तुकडा!
ित ा गौर पाकडं मी दे खते, ते ा आपली
मदनदे वासारखी सुंदर, मदानी मुरत मा ा
डो ां समोर खडी राहते.
ामी, ल ल होना ा रायगडाची
राजकुमारी पातशहा ा बंदीवासातच ज पावली.
पण ती आहे खूप गोड, हसरी, बागडती आिण
आप ा ज दा ासारखी धाडसी व बेडर!
पातशहाची शहजादी िज त ित ापे ा प ीस
सालां नी वडील. पण शहजादीचा आप ा
राजकुमारीवर खूप लोभ आहे .
ामींना रत असेल तर आपु ा
रायगडावरचा तो पु रणी तलाव कमल-पु ां ा
नानारं गी फुलां नी सदोिदत नटलेला. ामी गडावर
असले की न चुकता आम ासाठी पां ढरं शु
कमळपु घेऊन यायचे. ाची याद णून मी
आपु ा लाड ा लेकीचे नाव ‘कमळजा’ ठे व
आहे .
आपला पवतासारखा िपता आिण सह
गडां चा राजा रायगड डोळे भ न बघायला
राजकुमारी कमळजा िकती उ ुक आहे . ामी,
आपु ा ताटातुटीला आठ साले होऊन गेली.
ामीं ा पावलां चे पु ा दशन कधी होणार, हे ा
जगदी रासच ठावे! परं तु कमळजाने आपु ा
आिण रायगडा ा नावे धोसरा काढला आहे . आ ी
ितला रागे भरतो. बंदीवानाने जा ी अपे ा
ठे वाय ा नसतात. पण आपली राजबाळी णते
कशी— ‘मां साहे ब; कृ सखासु ा आम ासारखा
 बंदी— खा ातच न ता का ज ला? दे वाची ही
सारी दौलतदु िनया आ ां ला काय करायची आहे ?
आ ां ला फ एकदाच, एकदाच आम ा
बाबां ा बा त म कं बुडवायचे आहे . िशव भू
सार ा आम ा आजोबां ा रायगड डोळे भ न
दे खायचा आहे !’
असो. लेकीची काळजी आ ी आिण ितची
राणूआ ा ायला समथ आहोतच. फाटे ल एकदा
हा अंधाराचा पडदा. ाचे काय एवढे ! ामींनी
मा कृतीला जपावे! आम ासाठी जीव धो ात
घालू नये. इथे अ व ां ची ददात नाही. राजबं ां ा
प रवारां ना सव काही िमळते. पाचू ा पराती
आहे त, पण आपु ा रानचा गवतचारा, िकती ारा!
कृतीस जपावे. तुळजावभवानी ा कृपे आपुली
आिण कमळजाची भेट या ज ी कधी ना कधी
होईलच—’’
ा प ाचे वाचन करताना शंभूराजां चे ने ओलीिचंब झाले होते. येसूबाईं ा
डो ां तून तर अखंड अ ूधारा वाहत हो ा. ा दोघां ना िदलासा ाय ा िमशाने
अजाजी सां गू लागला; ‘‘एक बाकी खरं राजे, आप ा प रवाराला ितकडं पातशहाकडं
खायची, ायची आिण ायची अिजबात ददात नाही. औरं गजेब राजबं ां ा
लेकराबाळां कडं जातीनं ान दे तो ण ात.’’
‘‘आ य आहे . रे डा वेद बोलू लागला आिण औरं गजेब दयाळू झाला, असे णणे,
णजे सारं च अक त आिण अिव ासनीय!” शंभूराजे बोलले.
अजाजीनं थोडासा दम घेतला आिण तो उ ाहाने पुढे सां गू लागला, ‘‘राजेऽ,
याबी गो ीची मी बारकाईनं चौकशी केली. वासात मा ाबी कानावर आली ती
ारीच कहाणी.’’
‘‘कोण ा?’’
‘‘औरं गजेबा ा बापानं, शहाजहानंनं ा ा बापािव बगावतचा ऐलान केला
होता. ते ा णे, ा जहां गीरनं औरं ाला आिण ा ा भावंडां ना, राजबं ाची पोरं
णून बाळपणी आप ा जु रलाच ठे वलं होतं. ा िदवसां त ां चे कु ासारखे हाल
झाले. केले गेले. ाची याद णं पातशहा ा मनातून कधी पुसली जात नाही.
णूनच ाला राजबं ां ची आिण ां ा लेकराबाळां ची नेहमी दया येते.’’

४.
पातशहा ा गोटाम े गे ा दोन-तीन िदवसां पासून गडबड उडाली होती.
िबनी ा पथकाला डे यादां ािनशी बाहे र पडायचा कूम झाला होता. ामुळेच
कनात सामानाने भरलेले उं टाचे गाडे आिण पाठीवर रसदे ा गोणी घेतलेले हजारो
बैल अहमदनगरातून बाहे र पडू लागले होते. पातशहाने आप ा िबनीवा ां ना आपण
दोन िदवसां तच सोलापूर ा िदशेने कूच करणार असे सां िगतले होते. अलीकडे
आलमगीरसाहे बां ा मनात नेमके काय खेळते आहे , याचा अंदाज लागत न ता. मा
ते कस ाशा कारणामुळे कमालीचे अ थ अस ाचे िनि तच जाणवत होते.
सदरे वर बसलेला पातशहा आप ा हरका यां ची आिण जासुदां ची प े बारकाईने
वाचत होता. शहजादा आ मची पथके िवजापूर भागाम े धुमाकूळ घालत होती.
ां नी नागोठा ा ा िक ाला वेढा िदला होता. शेख-उल-इ ामसाहे बां ना
पातशहाचा दि णेतील दो ी राजवटीवरचा गु ा अिजबात पसंत न ता. िशया असो
वा सु ी, दो ी अ ाचीच लेकरे . ामुळेच एका इ ामी राजवटीने दु स या इ ामी
स ेिव कोण ाही प र थतीम े यु पुकारता कामा नये, अशा ठाम िवचारां चे ते
होते. आज पातशहा संतापला असला तरी ाचा नूर चां गला आहे , हे बु ा
शेखसाहे बां नी ओळखले. णूनच ते धाडस क न णाले, ‘‘िक ाऐ– आलम,
आ खरकार ती पोरं सोरं . ां चं एवढं मनावर काय ायचं?’’
‘‘कोण पोरं सोरं ?’’
‘‘जहाँ प ाँ , ते है ाबादकर कुतुबशहा णजे बोलून चालून एक अ ाशी. आिण
िवजापूर ा िसकंदर आिदलशहाची उमर तर अवघी पंधरासोळाची—’’
अ थ पातशहाने शेखसाहे बां ना श ां त सुनावले, ‘‘ ा दो ी नादानां चा
िन:पात करा तरच मरग ां ना कायमचा रे च मोडे ल, असं तो िच दे वराजा आ ां ला
ै सूरा न बार बार कळवतो. िशवाय ा दोघा नादानां ा वयाशी आमची काही
लेनदे न नाही. मा ां ची नादानगी आिण बेवकूफ िसयासत खुदालाही पसंत पडणार
नाही. है ाबाद-गोवळकों ाचा तो मूख शहा– काय णालात ाचे नाव?’’
‘‘अबुल हसन तानाशहा.’’
‘‘हा लौंडा संगीताचा इतका शौकीन की णे तो भर दरबारात सारं गी वाजवतो.
खुषम यां कडून वाहवा िमळवतो. दर शु वारी है ाबाद ा चारिमनार ा चौकात
बीस हजार लौं ा, बाजा औरत, नतकी यां ना गोळा क न नृ गायन नावाचा
ाचा नंगानाच घालत असतो. तो कसली रयतेची आिण अ ाची सेवा करणार?’’
पातशहाला अचानक काही तरी आठवले. तसा तो बरामदखानाला बोलला,
‘‘बरामद, इसके पेहले आ ी िवजापूर ा ा बदमाष आिदलशहाकडे
कोणकोण ा माग ा के ा हो ा? जरा पढीए तो सही.’’
बरामदखानाने जु ा तवारीखां ा ती काढ ा. ाव न डोळे िफरवत तो
बोलला, ‘‘हाँ , िजलेसुभानी, मरा ां ा मुलखां जवळ िवजापूरकरां ा ह ीत आ ी जी
मोगली ठाणी उघडली आहे त, ां ना िवजापूरकरां नी मदत करावी; आ ां ला रसद
पुरवून इ ामची सेवा करावी.’’
“ठह रये — ा आम ा मागणीवर ा कम उ वा ा िसकंदर आिदलशहाचा
काय जबाब आला, तोही लागलाच वाचून दाखवा.’’
बरामदखान घाबरला. पातशहा मु ाम शेख-उल-इ ाम ा चयचे िनरी ण
क लागला. मा खानाला िवजापूरकरां चा तो उ जबाब वाचवेना. पातशहा ा
पाप ा व झा ा. तसा खान चटपटला. घाब न वाचू लागला,—
‘‘िवजापुरी मुलखात न ाने तुमची ठाणी बां धायला परवानगी कसली मागता?
उलट आम ा इजाजतीिशवाय याआधी उभारलेली तुमची मोगली ठाणी तुरंत तबाह
करा. शहे नशहां ना जर संभावर चालून जायचे असेल तर ां नी खुशाल आप ा वा
संभा ाच मुलखातून जावे. ासाठी आ ी िवजापूरकर ां ना आम ा इला ातली
दीड वीत जागासु ा िमळू दे णार नाही. िशवाय िशवाजीचा आिण संभाचा मुलूख मूळ
आिदलशहां चाच आहे . पातशहाने ितकडे ढुं कूनही बघू नये.’’
ा उ राने ितथे मौजूद असले ा सवाची भंबेरी उडाली. पातशहां ना असे कोणी
िडवच ाचे ां ा िजंदगीम े ां ना माहीत न ते. औरं गजेबाने बरामदखानाला
िवचारले,
‘‘आमची दु सरी मागणी कोणती होती िवजापूरकरां कडे ? वो भी पढीए.’’
‘‘सजाखान नावा ा तुम ा सेनापतीला नोकरीतून बडतफ करावे. िवजापुरातून
हाकलून ावे.’’
‘‘ ं ! ावर ा नादानाने काय जबाब िदला?’’
“–हा आमचा जातीमामला आहे . िशवाय सजाखान हे आमचे िसपाहसालार
आहे त, हे औरं गजेबसाहे बां ना माहीत नाही का? ते आज ा ावर आहे त, तेथेच
उ ाही राहतील. उलट ां ची तनखा वाढवायाचा आमचा इरादा आहे .’’
‘‘—बस् ऽ!’’ औरं गजेबा ा संयमाचा बां ध फुटला.
दरबारात कोणीच काही बोलेनासे झाले. औरं गजेबाचा संताप ा ा मु े व न
लपत न ता. अित राने झालेला इसम जसा अ ात ा बोलत सुटतो, तशीच
थती औरं गजेबाची झाली. तो न राहवून गरजला,
‘‘हा आिदलशहा काय िकंवा तो कुतुबशहा काय! एकाची तारीफ करावी आिण
दु स यास बहाद्ू दर णावे – असेच म ार! शेखसाहे ब, कसली बाजू उचलून धरता
ा बदमाषां ची? हा हरामजादा कुतुबशहाही अ ा ा स नतशी कधीच इमानदार
न ता. ा नापाक संभा ा फौजेसोबत ै सूरकरां शी लढायला दहा हजाराची फौज
पाठवतो! वर ाने आप ा दरबारात माद ा आिण आक ा असे िहं दू पंिडत धान
णून बाळगले आहे त. इ ामी कूमत आिण िहं दू धानमं ी! कैसी नादान है यह
िसयासत! बोलो शेखसाहब?’’
‘‘तोबा ऽ तोबा ऽऽ’’ बाकी ां नीही पातशहाची री ओढली.
‘‘हा कुतुबशहा तानाशहा इतना म ार है — ा बतला दू ं ! तो मूख इत ा
चंड दौलतीचा धनी असूनही मरग ां चा मां डिलक अस ासारखा बताव करतो.
काही वषामागे तो िशवा भोसला है दराबाद ा भेटीवर गेला होता, ते ा ाच ग ाने
िशवाजी ा घो ा ाही ग ाम े र ां चे हार घालून ां चं ागत केलं होतं. वर
सािलना एक लाखाचा तनखा मरा ां ना कबूल केला होता! ा माद ा आिण
आक ा नावा ा हलकट वै वी ब नां ा हाती कारभाराची सारी सू ं काय दे तात!
हा कुतुबशहा णजे इ ाम ा नावावरचा एक ध ा आहे .’’
 पातशहाचा अिनवार संताप, ाचा चढता सूर पा न वजीर असदखान,
बरामदखान आिण मु त: काझी शेख-उल-इ ाम सारे िचडीचूप झाले. ‘‘काफर,
संभाची पाठराखण करायचा ा दो ी हरामखोरां चा िनधार बदलणार नसेल, तर
आलमगीर ा तलवारीला िकती धार आहे , हे ही या जह मींना दाखवावं लागेलऽ!’’
पातशहा ा बोलावर स ाटा पसरला. एव ात कोप यातील पडदा हलला.
ितथ ा काचेरी दां ां चा िकनिकनाट आिण ा पाठोपाठ एक नाजूक आवाज ऐकू
आला, ‘‘लेिकन खािवंद ऽ, आज अलम दु िनयेत एक इराणचा पातशहा सोडला तर
आप ािशवाय इ ामचा रखवाला आहे च कोण?’’
‘‘कौन?’’
सवा ा नजरा ितकडे गरकन वळ ा. पातशहाची लाडकी शहजादी
िजनतउिनसा ितथे उभी होती. ित ा जाळीदार घुंघटाआडूनही ितचा गौर, तेज ी
चेहरा उठून िदसत होता.
पातशहा लागलाच उठून उभा रािहला. आप ा दरबारी कामकाजाम े घर ा
ब बेगमां नी आिण शहजादींनी तोंड खुपस ाचे ाला आवडत नसे. पण आप ा
लाड ा शहजादीनेच अशी अचानक गलती करावी याचे पातशहाला खूप दु :ख झाले.
तो सदरे वरही थां बला नाही. तसाच रागाने पावले टाकीत आप ा खाजगीकडे येऊन
पोचला. शेख काझीसार ा धमा ाशी ट र दे णारा औरं गजेब आप ा ा या
शहाजादी ा बेवकुफीने चां गलाच दु खावला गेला होता. ा ा मागोमाग
िजनतउिनसाही घाब न धावत आली.
उदे पुरी बेगम आिण औरं गाबादी बेगमेसह सा या ब बेगमा घाबर ा.
शहे नशहां चा नूर खूपच बदलून गे ाचे िदसत होते. रा ी आपला खाना उरकता
उरकता पातशहाने शहजादीला आप ा जवळ बोलावले. दु खाव ा सुरात ाने
िवचारले, ‘‘िबिटया, आज दु पारी काय झालं होतं काय तुला?’’
‘‘अ ाजान, म तो अपने मजहबके िलए बोली—’’
‘‘मजहब या मुह त?’’
शहजादीची चया पां ढरीफट िदसू लागली. ती घाब न िवचा लागली,
‘‘अ ा, आप कैसी बाते कर रहे हो?’’
‘‘िबिटया िजनत, तुला माहीत आहे न े , झेबुि सा माझी िकती ारी शहजादी
होती. पण ा बेवकूफ शहजादा अकबरा ा नादी लागली आिण कायमची
सलीमगडा ा अंधारकोठडीत जाऊन बसली. शहजादी असूनही िसयासती
कारभाराम े दखल अंदाजी तु ी का करता?’’
कस ाशा अनािमक भीतीने पातशहाची सफरचंदी मु ा दु :खाने झाकोळू न
गेली. तो कातर सुरात बोलला, ‘‘िबिटया िजनत, आज मै िसफ इतनाही बतलाना
चाहता ं . मै मेरी और एक शहजादीको हमेशाके िलए खोना नही चाहता.’’
‘‘रहे म करो, अ ा.... रहे म करो!’’ शहजादीने हात जोडले.
‘‘मुझे लगा आपको मुह त हो चुकी.’’
‘‘कैसी मुह त, अ ा?’’
 ‘‘ ा काफराब ल — संभाब ल.’’ पातशहाने शहजादीवर डोळे रोखले.
‘‘वो तो उमरसे मुझसे पंधरा-वीस साल छोटा है . मेरे भाई जैसा.’’
औरं गजेब अिधक काहीच बोलला नाही. मा पातशहा ा व ावर शहजादी
खूप दु खावली गे ाचे िदसले. ितने मुळुमुळु रडायला सु वात केली, तसे पातशहाचे
अंत:करण वले. आप ा शहजादी ा डो ावर ाने ेमाने हात ठे वत तो
भाराव ा श ात बोलला, “िबिटया, तुझी खरी मुह त तु ा अ ासारखीच आप ा
मजहबवर– इ ामवर आहे , हे मलाही ठाऊक आहे . पण ा दोन इ ामी
राजवटींब ल तुझा कलेजा तुटतो, ासाठी आमचे पागल सरकाझीही अडून बसतात,
ा दो ी कमती काफरां ा दो आिण अ ा ा दु न आहे त!’’
िजनतउिनसाने काहीशा अिव ासाने आप ा बापाकडे पािहले. तसा पातशहाने
एक खिलता उघडला. तो शहजादी ा पुढे करत तो बोलला, ‘‘दे ख िबिटया. काही
िदवसां मागेच ा है ाबादकर नादान कुतुबशहाने िवजापूरकर आिदलशहाला
िलिहलेला हा खिलता, आम ा जासुदां नी ह गत केला आहे . वाच ातला मजकूर.’’
शहजादीची नजर ाव न िफ लागली,
‘‘भाईजान िसकंदर आिदलशहा—
औरं ग पातशहाने शहजादा आ मला
तुम ा मुलखावर दबाव िनमाण कर ासाठी
धाडले आहे . पण आपण ाची िबलकूल िफकीर
क नका. आ ी लवकरच ४०,०००ची कुतुबशाही
फौज तुम ा मदतीसाठी धाडत आहोत.
संभाजीराजां चे हं बीरमामा िमरज, अथणी, वा गड,
मिहमानगड ते जतपयत ा मुलुखात तेहलका
करत आहे त. पातशहा ा फौजेला है राण क न
तु ां ला मदत करत आहे त, हे आ ां लाही आहे .
द नदे शातील आ ा ित ी कमतींनी
औरं गजेबाला है राण क न यमुनेकडे पळवून
लावायचं न ी केलं आहे . पा तो िद ीकर बु ा
आम ा द नी िदमागापुढे िकती िटकतो ते.
आपण िबलकूल घाब न जाऊ नये. आ ी व
शंभूराजा खंबीरपणे आप ा पाठीशी उभे आहोत.
आपला भाईजान
तानाशहा अबुल हसन कुतुबशहा.’’
तो खिलता वाचताच शहजादीला ख या काराचा उलगडा झाला. आपले डोळे
वेळेत उघड ाब ल ितने पातशहाचे आभार मानले. आप ा शहजादीची समजूत
िनघाली! आनंदा ा कैफात शहे नशहा रा ी उिशराच झोपी गेला होता. मा ती रा
ा ासाठी तशी सुखाची ठरली नाही. पहाटे पहाटे ाचा मु खोजा ा ा
दरवाजावर मो ाने थापा मा लागला. डोळे चोळत पातशहा उठला, तर दाराम े
वजीर असदखान आिण बरामदखान उभे होत. पातशहाला गंभीर प र थतीचा अंदाज
आला. ा दोघां ना घेऊन तो आत घुसलखा ात गेला. घाबरलेला वजीर सां गू लागला,
‘‘पातशहा सलामत, ब त बुरी खबर है .’’
“ ा आ?’’
‘‘आपलं पाच हजार घोडे ारां चं एक दल आम ाशी ग ारी क न रा ीच
पळू न गेलं.’’
‘‘कहाँ ? संभाके पास?’’
‘‘खबर उतनी तो बुरी नही, हजरत,’’ वजीर सावरत बोलला, ‘‘ते सारे वैजापूर ा
िदशेने िद ी-आ याकडे पळू न गेले.’’
“ ूं? उ े तनखा नही िमली?’’
‘‘द नम े येऊन आज पाच वष होऊन गेली. ां ना तनखा िमळतो.
खानापेहनना याची तोशीस नाही. पण पागलां ना आप ा बालब ां ची खूप याद येत
होती णे— िजंदगीम े इतकी मोठी अजासी मुहीम ां नी कुठं बिघतलीय
जहाँ प ाँ ?’’
‘‘ये बात ठीक नही, वजीर. आज पाच हजार गेले. उ ा दहा हजार, पाच लाखही
जातील. एक एक क न सारं शाही ल र मोडून पडे ल–’’
‘‘िफर , मेरे आका.’’
‘‘चाहे ल तर ां ा पाठीवर अजून पाचपट फौज पाठवा. पण पळपु ां ा
मुस ा बां धून ां ना खेचून मागे आणा.’’ पातशहा बोलता बोलता थबकला. गंभीर
होऊन बोलला, ‘‘राजमेहलला शंभर खां ब आहे त. ातला एखादा ितरका झाला
णजे काहीच नुकसान झालं नाही, अशा घमडीत वा मूखपणात िजंदगीचं नुकसान
कर ात मतलब नाही. मा ही पडझडीची सु वात आहे , असाच धडा शहा ा
मनु ाने ावा!’’

५.
औरं गाबाद सोडून िद ी ा बाजूने पळू न जाणा या आप ा पथकां ना काबूत
आण ात पातशहाने यश िमळिवले. वा िवक पाहता ा सवानाच गारद करायचा
औरं गजेबाचा िवचार होता. पण असा कठोर िनणय ायची ही वेळ न ती. कदािचत
ाचा उलटा प रणाम उरले ा फौजेवर होईल आिण बगावतीची आग िवझवता
िवझवता नाकात दम होईल, या भीतीने ाने आपला संताप आवरला.
पातशहा बराच वेळ अ थ मनाने तसाच बसून रािहला. शेवटी न रा न तो
विजराला बोलला, ‘‘एक व शरीरानं खचले ा फौजेला नवी रसद पुरवून
ताजीतवानी बनवता येईल. पण जे ा मनानं ल र खचतं, ती मा खूप िफिकरीची
बाब बनते. वजीर, आ खर एक बात बतला दो– अनाज, िलबास और तनखा छोडके
इन नादानोंको और ा चािहए?’’
 ‘‘एक फतेह!’’
‘‘ णजे?’’
‘‘आलमप ाँ , गे ा पाच-सहा वषात आप ा फौजां नी एकही िवजय पािहलेला
नाही. तो न ासा रामशेजही अजून कबजात येत नाही. ये ा काही मिह ां त वा या
वषातही संभाची पडझड होईल असंही िच कुठे िदसत नाही. संभाचे िक े णजे
खरं च रसरस ा पोलादाची कुंडं आहे त, हजरत.’’
‘‘िफरसे उस जह मी संभाची आिण ा ा फौजेची तारीफ?’’ पातशहाने डोळे
रोखले.
‘‘तारीफ नाही हजरत, ही हकीकत आहे .’’ बरामदखानाने म ेच तोंड घातले,
‘‘मरग ां ा फौजा णजे एक अद् भुत चम ार आहे , िजलेसुभानी! िनि त
फतेहची खा ी अस ािशवाय तो संभा आिण हं बीरराव मोिहते उघ ा मैदानावर
उतरत नाहीत. ह ाराला ह ार िभडवत नाहीत.’’
‘‘तो बडी फौज लेकर जावो.’’
‘‘बडा घाला आ ाचा नुसता वास लागला, तरी मरग े अचानक छू मंतर
करतात. भुतासारखे झाडात, पहाडात कुठं अ होतात, तेच कळत नाही. पाठलाग
बंद झाला रे झाला की, पु ा मोहरा वळवून माघारा वेगानं आम ावर धावून येतात.
वा यासारखे आिण पा ा ा लाटे सारखे उधळतात.’’
‘‘लेिकन आज आप ा ल राची िदमागी ताकद खचली आहे , ाचं काय?’’
औरं गजेबाने कळीचा मु ा उप थत केला.
पातशहा ा ावर सवानीच होकाराथ माना डोलाव ा. न राहवून
असदखानाने कबुली िदली, ‘‘जहाँ प ाँ , आप ा ल राचं िदल खचलं आहे , यात
वादच नाही. रामद या ा घाटाम े तर ा शैतानी मरग ां नी उभं गवत जाळलं. पण
आम ा घो ां ना घासदाणा िमळू िदला नाही. रामशेजसारखे िक े णजे
भूतखानेच आहे त, हजरत.’’
‘‘ ा सा याचा आप ा फौजेवर खूप बुरा असर आहे . इकड ा माळाव न
आपले एकटे -दु कटे फौजी िदवसासु ा वावरायला घाबरतात. ां ना बंदोब ानंच
बाहे र पडावं लागतं.’’
दरबार उठला. पातशहा ा म कातून मा बेचैनीचा भुंगा बाहे र पडायला तयार
न ता. आपला ओठ दाबत पातशहा बोलला, ‘‘वजीरे आझम, ा सा याचा मतलब
एकच. संभा, गोवळकोंडेकर आिण िवजापूरकर ा ितघां ची नापाक िदलजमाई पिहली
तोडायला हवी. मराठोंके मु म फतेह नही, तो और कही. लेिकन हमारे फौजके
वा े एक फतेहकी ज रत है – ज रत है .’’
‘‘जी, जहाँ प ाँ !’’
‘‘आम ा दो ी नादान इ ामी स ां कडून मरा ां कडे येणारी खुिफया रसद
पुरी बंद केली पािहजे. ासाठी ा दो ी नापाक कमतीवर चालून जाणं, ा दो ी
शा ा पु या ने नाबूत करणं आिण ानंतर मागं वळू न पहाडात ा चु ाचं िप ू
ठे चून मारणं, यािशवाय आता हमारे हाथोंम बचाही ा है ?’’
६.

समृ ी आिण ऐ याबाबत गाशी तुलना करावी, अशीच ती गोवळकोंडा तथा

भागानगरी होती. शेजार ाच है दराबाद शहराम े सुखसोयींची लयलूट होती.
नेहमी माणे कुतुबशहा अबुल हसन ित ीसां जेपासूनच नाचगा ाचा आनंद
लुट ाम े म गूल होऊन गेला होता. भर दरबारात सारं गी वाजव ात तानाशहाला
खूप आनंद वाटायचा. गुणीजन ा ा रिसकतेला दाद दे त. पण शु राजकार ां –
साठी ते िभकेचे डोहाळे होते.
भागानगरचा मुलूख असं तलावां नी भरलेला होता. अनेक छोटी-मोठी धरणे
ा इला ात बां धली गेली होती. काल ां चे जाळे ही िनमाण केले गेले होते. भरपूर
िपके आिण फळां ा बागां मुळे गोवळकों ा ा कुतुबशाहीम े कमालीची ीमंती
अवतरली होती. मुसी नदीकाठ ा है दराबाद नगरीम े अनेक मोठे औरसचौरस र े
होते. औरं गजेब पातशहा िहं दु थान ा गादीवर येऊन तेवीस-चोवीस वष लोटली होती.
एव ा दीघ कालावधीम े कुतुबशाहीवर कोणतेही आ मण चालून आले न ते.
ामुळेच इथली ीमंती उ रो र वाढत गेली होती.
आज ा मेहिफलीला मोठी बहार आली होती! उं ची, न ीदार, इराणी
पेहरावाम े आिण घडी ा िकमाँ शम े तानाशहाची मूत मोठी सािजरी िदसत होती.
ा ा िकमाँ शवरील तु याम े जडवलेला लाल माणकां ा मिहरपीमधला
चाँ दिसतारा आज िवल ण उठून िदसत होता. केवळ गात ा ढगां ा लादीवर
शोभतील अशा गंधवक ा ा ा आसनासमोर थुई थुई नाचत हो ा. तानाशहा ा
काळात सािह , सौंदय, नृ या सवानाच सोनेरी िदवस आले होते. है दराबाद आिण
भागानगरीत वीस हजारां वर अिधक गिणका, तवायफ अगर नतकी राहत हो ा. दर
शु वारी राजवा ातील भ चौकात हजार हजार नितका आपली कला पेश करत.
आगाशीत बसलेला कुतुबशहा गंमतीने चंडोल पीत ा ग य सुखाचा आनंद लुटत
असे. एकूणच है दराबादचे वातावरण खूप रिसले आिण निशले होते. गे ा िक ेक
वषात तोफां चा आिण बंदुकां चा आवाज कोणा ा कानावर पडला न ता. मा तबला,
बाजाची पेटी आिण घुंगरां चा अहोरा छनछनाट ितथे रोज सु असे. एकूणच गंधक
आिण तोफगो ां चे ापारी िभकेला लागले होते. मा मोग या ा वे ा िवकणा यां नी
रं गीत माडींचे इमले उभारले होते.
रोज ासारखी आज ित ीसां जेलाच तानाशहाची ारी रं गमहालाम े बेहोष
होऊन गेली होती. ितत ात जाडजूड अंगा ा, िलंबासार ा मुलायम कां ती ा,
पसरट चेह या ा आिण आप ा ं द कपाळावर केशरी गंध लावले ा माद ां नी
ा रं गमहालात वेश केला. भरजरी व ां तले माद ा हे है दराबादचे धानमं ी होते.
जातीने एक द नी वै व ा ण असूनसु ा ते ितथ ा इ ामी रा ाचे मु
िदवाण बनले होते. ां चे पद रा ाम े दु स या मां काचे असूनही वा वात ते
कुतुबशहाचेच सवािधकार वापरत. ाबाबत मुसलमानी रयत ां ावर कमालीची
नाराज होती. मा आप ा कुशा तैलबु ी ा बळावर माद ा या पायरीपयत
पोचले होते. िहं दी, तेलगू आिण पिशयन या भाषा ां ा िजभे ा श ावर हो ा.
सो ा ा पालखीतून माद ा है दराबाद नगरीतून वास करत. ां ा
पालखीचे भोई लां बून जरी िदसले तरी शहरातले मोठमोठे ापारी, िव ान, िहं दू आिण
मुसलमान सवजणच ां ापुढे आदराने झुकत. तानाशहाने आप ा एका सामा
पण शार पेशकाराला रा ाचे मु िदवाण बनवले होते. ाचा फायदा घेऊन
माद ां नी कुतुबशाही ा इ ामी आमदानीतसु ा अनेक िहं दू दे व-दे वतां ची मंिदरे
बां धली होती. गोवळकों ाला भेट दे णा या िशवाजीराजां सह अनेक िफरं गी
विकलां चीही वा पु पािहली होती. मा गे ा तेरा-चौदा वषात रं गमहालाकडे
चुकूनही न िफरकणा या माद ां ची पावले ितकडे वळ ाचे पा न सारी नृ सभा
झाली. सारं े थां बले. सा या नृ ां गनां चा छनछनाट बंद पडला.
तानाशहासु ा काहीसा अचंिबत होऊन आप ा िदवाणाकडे पा लागला.
चंडोलची नाजूक नळकां डी आप ा ओठां तून बाहे र काढत धुंद तानाशहाने केला,
“ ू माद ा? कशासाठी बनवलं आहे तु ां ला पंत धान? आम ा नृ , संगीत
आिण इ बाजी ा ा ग य कैफाम े कोणाचीही, कसलीही कावट नको,
णूनच ना?’’
‘‘खािवंद, बं ाकडून गलती घडत असेल, तर दया करा. पण तसंच ज रीचं काम
अस ािशवाय साहे ब ारींना तकलीफ ायचा गु ा आ ी कसा क ?’’
‘‘बोलो.’’
‘‘हजरत, एक ज रीचं फमान आलं आहे िद ीकर औरं गजेब पातशहाकडून.’’
‘‘काय णतो तो बु ा?’’ तानाशहा गडबडीने बोलला, ‘‘सां गा हो लवकर. पाहा
ा अवखळ लाज या पोरी म ेच तोडा तोडून कशा थां बून रािह ा आहे त. ितकडं
तब ाचा ठे का आिण इकडं आम ा कलेजाचा ठे का म ेच कसा चुकला आहे पाहा!
अलब ा, गाणंबजावणं, रिसकता यातलं ा औरं ाला काय समजणार णा.’’
‘‘ जूर, जूर, ते णतात— िवजापूर ा िसकंदर आिदलशहाला कुमक
पाठवायचा जर आपण गु ा कराल, तर...’’
‘‘तर? असं लटपटता कशाला? सां गा.’’
‘‘जर िवजापूरकरां ना एवढाशीही मदत कराल तर तुमचं त आिण ताज गं ा
ना ात फेकून दे ऊ.’’
ती खबर सां गताना माद ा खूप घाब न गेले होते. मा तानाशहाने गंमतीने
आपली बुबुळे ितरकी उडवली. पातशहाचा हा पैगाम आप ा खजगणतीतही नाही,
असे माद ां ना दाखवून िदले. ितत ात एक सुरेख पानिवडा एका खोजाने आणून
तानाशहा ा हाती िदला. दू र म लीप ण न एका ठरािवक पानम ातली िपवळसर
िहर ा रं गाची पाने कुतुबशहासाठी रोज आणली जायची. ा नाजूक पानिव ाची
रं गत चाखता-चाखता सो ा ा िपकदाणीत तानाशहाने िपंक टाकली. आप ा
अ ाशीतील कावटीने तो बेचैन झाला. ाने अव ा सोळा-सतरा ा एका ग य
सौंदयवतीस जवळ बोलावले. अंगावर ा यौवनखुणां नी ती पुरती डव न गेली होती.
ितचे डोके आप ा मां डीवर घेत, ित ा रे शमी केसां तून आपली बोटे िफरवत
तानाशहाने पु ा िवचारले, ‘‘काय णतो तुमचा तो औरं गशहा?’’
माद ां नी भीत भीत तोच पैगाम पु ा ऐकवला. ते ा तानाशहाने िवचारले,
‘‘है दराबाद आिण गोवळकों ा ा िक ात आपली िकती फौज ठाणबंद
असेल, माद ा?’’
‘‘एक लाखभर.’’
‘‘ओह! तर असं करा. आजच वीस हजार घोडा िवजापूरकरां ा मदतीला धाडून
ा. तो बेचारा िसकंदर शहा, फ पंधरा वषाची ाची कोवळी उमर. आप ा ा
शेजा याला पडे ल ती िकंमत चुकती क न मदत करणं हा आमचा फजच आहे .’’
ितत ात ितथे शहाची बेगम सरोमाजानी येऊन पोचली. सा ात बेगमच ितथे
पोच ाने तानाशहा ा आजूबाजूला िभडले ा, ाचे हातपाय चेपणा या नितका
फुलपाखरासार ा झटकन बाजूला उडा ा. बेगमेला ितथे पा न तानाशहा
गुरकावला, “ ा चाहती हो बेगम?’’
‘‘फयाद!’’ आप ा चेह यावर ा िन ा घुंगटातून समोर पाहत बेगम बोलली,
‘‘माफ करा, हजरत. िकती बुरे िदवस आले आहे त या दौलतीला! आप ा रा ाकडं
आिण प रवाराकडं ल ायला कुतुबशहां ना णाचीही फुरसद िमळत नाही. णून
तर आप ा ध ा ा भेटीसाठी इथ ा बेगमेलासु ा ा रं डीबाजारात बेशरम बनून
यावं लागतं.’’
“—िसफ कामकी बात करो! सुनाओ फयाद.’’
सरोमाजानी बेगम थबकली. ितथेच उ ा असले ा माद ा पंिडतां कडे
जळजळीत कटा टाकत बोलली, ‘‘ही फयाद ऐकताना ा वे ा इथं अस ातरी
चालतील. पण हा माद ा पंिडत नको.’’
‘‘ते कसं मुमकीन आहे , बेगम? हा माद ाच आमची सावली आहे . हाच आमची
जान आहे .’’
‘‘तोच तुमचा जीव घेतोय हजरत.’’ बेगम कळवळू न बोलली, ‘‘आपण सारा
कारभार आं धळे पणाने ा माद ा पंिडता ा हातात सोपवला आहे . तोच तुमचा गळा
घोटतोय. ाचा भाऊ आक ाला ाने सरल र बनवलं आहे . ाचा पुत ा
रामदास हा सरकारकून— सगळे बडे े ा माद ानं फ आप ा िबरादरीम े
वाटू न टाकले आहे त. ामुळेच तो सव है दराबादी इ ामी रयते ा गु ाचा धनी
बनला आहे . ा सा या हासाचं मूळ आपण आहात हे िवसरता की,काय खािवंद?’’
तानाशहाने आपली व पापणी माद ां कडे वळवली. तो बोलला,
‘‘िदवाण माद ा, आजवर दरबारात ा सा या उमरावां नी आिण रा ात ा
उलेमां नी अशाच त ारी के ा हो ा आप ाब ल. आ ी इथ ा राजगादीवर
आ ापासून गे ा तेरा-चौदा वषात तु ां ला एकही सवाल कधी केला नाही. आता
मा फ एकच सवाल–’’
‘‘जशी आपली आ ा दे वा—’’ थरथर कापत माद ा बोलले.
‘‘आम ा बेगमसाहे बां नी भर ा दरबारात तुम ावर जे इ ाम केले, ापैकी
कोणता मु ा गलत आहे ?’’
 तानाशहाचा तो धारदार सवाल ऐकून माद ाची बोबडीच वळली. ाने थरथरत
खाली गुड ावरच बसकण मारली. तो अिजजीने बोलला,
‘‘ जूर, यापैकी काहीही खोटं नाही. परं तु जूर– हाच एक सवाल गे ा पंधरा
वषात िवचा न आपण आमचे एकदा जरी कान उपटले असते, तरी आ ां ला पुरेशी
अ ल ा झाली असती. आधीच मी एक गरीब ा ण. ात हाती आली ती अशी
कतुमकतुम स ा — मग काय नातेवाईकां ना पंख फुटले — साराच गोंधळ हो—’’
तानाशहाची चया खूप खजील िदसली. ाने शेजार ा सुरईतले म ाचे अनेक
घोट एका दमात घेतले. तो िवषादाने बोलला, ‘‘यार माद ा दो , तुमचा तरी काय
दोष? स ा णजे वाहता दया. ा अवखळ पा ाला स ाधीशानंच वळण लावायचं
असतं. तु ा या ध ाने िकमान अधेम े ा रं गीन रं डीखा ां ना फाटा िदला असता,
कधीतरी थोडावेळ येऊन आप ा दरबारात बसायचा गु ा केला असता तर आम ा
नादान िजंदगीने आ ां ला हे असे िदवस कशासाठी दाखवले असते?’’

७.
पातशहाची औरस-चौरस छावणी रा ी ा अंधारात डाराडूर झोपली होती.
चौ ापहा यावरचे िशपाई तेवढे जागसूद होते. कुतुबशहा आिण आिदलशहाचा न ा
उतरिव ासाठीच पातशहा सोलापूरजवळ येऊन भीमेकाठी पुरीला रािहला होता.
ाने मुअ मवर कुतुबशाहीची, तर आ मवर आिदलशाहीची जोखीम सोपवली
होती. श तो यु े ा ा जवळपास रा नच दो ीकड ा फौजा झंुज ा ठे वाय ा,
असा ाचा इरादा होता. िवजापूरला शहजादा आ मने वेढा दे ऊन वष लोटले होते,
परं तु ितकडून निजक ा काळात फतेहची सुतराम श ता िदसत न ती. ामुळे
औरं गजेब खूप कातावून जात होता. ात ा ात ा ा खान-ई-जहान या सरदाराने
मंगळवेढा आिण सां गोला ही दो ी आिदलशाही ठाणी िजंकून िवजापूर-करां वर दबाव
वाढवला होता. ाचे पातशहाला थोडे फार समाधान वाटत होते इतकेच.
पहा यावरचे ग वाले, इकडे ितकडे िफरत होते. लालबारीपासून विजर
असदखानाचा गोट काही अंतरावर होता. वजीर असले ा आप ा काकाचा
औरं गजेबाला अलीकडे खूप राग येई. विजरासोबत ा ा एकशेआठ बेगमाही
फौजेत हो ा. एकूणच आप ा छं दीफंदी भावामुळे असदखानाचे कारभाराकडे
ल नाही, अशी शहे नशहाची त ार होती.
विजरा ा गोटाकडे अचानक दहाबारा घो ां चा तां डा आला. काहीतरी
तातडीचे वृ घेऊन ते दू त आले होते. वजीर तयार होऊन लागलाच लालबारी ा
मध ा चौकात आला. पातशहा ा श ागृहा ा िवशाल तंबूकडे सामसूम िदसली.
णून ते सारे मागे वळले. इत ात पातशहाच आप ा दारात आला. ा ा
खदमदगारां नी असदखानाला हाक िदली. गोटाभोवती िफरणा या घो ां ा दबक ा
पावलां नीही शहे नशहाला जाग यावी, याचे सवाना आ य वाटले.
घाबरलेले ते दू त पातशहा ा खाजगी सदरे वर आले. ां चे बोलायचे धाडस
होईना. ते ा असदखानवरच ती बातमी ायची वेळ आली, ‘‘जहाँ प ाँ ऽ रहे म करो.
पण करायचं काय, िदवसच असे बुरे आलेत. काल रा ी सां गो ा ा आप ा तळावर
मरग ां नी डाका घातला. सारे जत ा बाजूने धावून आले होते. साहे बां चा खिजना
लुटला.... आप ा शाही पागेतली पाचशे घोडी पळवून नेली.... अंधाराचा आिण
डबाजीचा फायदा घेऊन ां नी खूप तमाशा केला, जहाँ प ाँ !’’
‘‘मरग ां ा ा छा ाचा मु खया कोण होता?’’
‘‘हं बीरराव मोिहता.’’
ते नाव ऐकताच पातशहाने अ थ होऊन आभाळाकडे पाहत मान उं चावली.
ाने वाकेनवीस आिण बाकी सवाना सदरे बाहे र जायला सां िगतले. आता आपणावर
कोणती िबलामत ओढवणार णून असदखान अंग चो न बसला. है राण झालेला
पातशहा जखमी सुरात बोलला, ‘‘आता आ ी अशा एकाच कारणासाठी खुदाकडे
आयता पढतो की, िकमान अधेमधे असे काही िदवस उगवावेत, ा िदवशी संभा
आिण हं बीर ही नावं कानावर न पडून अ गोड लागेल.’’
‘‘ जूर–’’
‘‘आ खर कौन है ये हं बीर?’’
‘‘संभाका मामा—’’
‘‘वो बात नही. माझा सवाल अलगच आहे . आम ा पाच लाखां ा फौजेत असा
एखादा खंबीर हं बीर का पैदा होत नाही?— कसलं आमचं ल र— खाली नामदाची,
िहज ां ची बारात!’’
असदखाना ा मानेचा जणू मणकाच मोडला. तो मुंडी वर करायला तयार
न ता. ते ा पातशहा आप ा कर ा आवाजात बोलला, ‘‘वजीरे आझम, अभी
आपको खाली तीनही बाते करने होगी. पेहली बात ा हरामी हं बीरवर करोडोची
दौलत उधळा. नही तो ऐसा करो— ाला दावत ा. णावे तु ासारखा बहादू र,
तगडा, मद इसम आ ां ला िमळे ल तर तुलाच आ ी रायगडचा पातशहा बनवूऽ! ा
काफरब ा संभाला कायमचा बंदीखा ात फेकून दे ऊ.’’
“ ा बात है मेरे आका? ऐसा कुछ हमने सोचा भी नही था!’’ ा केवळ क नेने
असदखान आनंदा ा भरात उठून उभा रािहला.
‘‘उतना ादा सोचना भी मत. बैठो नीचे. ही बात इतकी आसानही नाही. हं बीर
संभाचा खूप इमानदार िसपाहसालार आहे – तो आम ाकडं येईल तर ा ासाठी
फुलां ा पायघ ा तयार ठे वा. न येईल, तर काटे री खंजरही तयार असू दे – लेिकन तो
िजंदा वा मुदा नाही गवसला, तर ा द न ा िम ीतला असा एखादा सवाई बाटगा
तयार करा, जो हं बीर नावा ा सरददमधून आ ां ला कायमची राहत दे ईलऽ’’
पातशहाने असदखानाशी ब याच उिशरापयत मसलत केली. बस ा बैठकीतच
हं बीररावां साठी एक मधाळ खिलता िलिहला गेला. पातशहाने सां िगतले,
‘‘वा गडला जाऊन आम ा नागोजी मानेला भेटा. तोच नेक इसम आ ां ला
मदत करे ल. सरळ कोणी पैगाम घेऊन जायचा गु ा करे ल, तर हं बीर ाला क ा
खाऊन टाकेल.’’ औरं गजेब एक खोल सु ारा टाकत पुढे बोलला, ‘‘आता आम ा
फौजेतील आदमींवर आमचा भरोसा उरला नाही.
कूमत चालवू. ा सजाखानाशीही कुठून ना कुठून
वजीरे आझम.’’
“लेिकन– लेिकन, जहाँ प ाँ आपण तर याआधी
असा दबाव आणला होता.’’
‘‘कारण सजाखान हीच ां ची खरी लढाऊ
िवजापूरकरां ऐवजी असं श आम ा पातशाही
आ ां ला ज रत का नसावी?’’
दि णेत ा बाट ां नाच घेऊन
सलोखा ठे वायची कोशीश करा,
ाला िवजापुरातून ह पार करा,
ताकद आहे . एक श आहे .
श ागारात येईल, तर ाची

८.

अहमदनगर ा िक ातली चां दणी बाग फ जनानी वापरासाठी होती.

पातशहा ा शहजा ा, पो ा, राजप रवारातील लहान मुले आिण मुली ा बिग ाचा
यथे लाभ उठवत. िवशेषत: िजनतउि सा ऊफ पातशाही बेगम ितथे मनमुराद
आनंद लुटत असे. िजनतउि साला कमळजाचा खूप लळा होता. कमळजा पातशहा
औरं गजेबा ा क र दु नाची संभाजीराजां ची क ा असली तरी शहजादीची ती
चां गली सहे ली होती, हे अहमदनगर ा िक ात आिण पातशाही फौजेलाही माहीत
होतं.
पातशाही बेगम उ रे त खूप चां गली घोडे ारी िशकली होती. घोडा बिघतला की
कमळजाचेसु ा बा ु रण पावत. राजबं ां ा पोरां नी घोडे ारी िशकणे वा
िशकवणे हा पातशाही फौजेत गु ा होता. परं तु िजनत ा कमळजावरील ेमापोटी
अलीकडे ा िनयमाकडे दु ल केले जात होते. िजनत आप ा सोबत कमळजाला
घो ाव न रपेट मा ायची. कमळजाही फ ित ाच सहवासात जनानी खेळात
भाग ायची.
ा दु पारी िक ा आिण ापे ाही तेथील चां दणी बाग जनानी जागी होती.
कमळजा घो ाव न जोरदार रपेट मारत होती. बाकी ा मैि णी िग ा क न
ो ाहीत करत हो ा. ितचा घोडा अधवतुळाकार िफारयचा. पाव कोसां ची जोराची
दौड क न माघारा यायचा. ा बाजू ा बुलंद दरवाजावर पाचशेचं पथक होतं. तेही
आज ढीलं अस ासारखं होतं. त: शहजादी आिण ित ा सहे लींची खेळकूद
चाल ाने पहारे करी िनवां त होते. फुलझाडां ा आडून रं ग ा जनानी खेळां ा
टा ािश ा ां ना बाहे र ऐकू येत हो ा.
इत ात ताट ाआडून घो ाने बाहे र झेप घेतली. अन् डो ां चे पाते लवते न्
लवते तोवर घोडा पहारे क यां ा डो ासमो न सुसाट बाहे र पडला. ा पाठोपाठ
‘‘भागोऽ भागोऽऽ. पकडोऽऽ’’ असा िग ा ऐकू आला. ारसैिनक सावध झाले.
शेपाचशेचा लोंढा दरवाजातून बाहे र पडला. जनानी किब ावरचा मु खोजा
जैनु ीन खूप शूर आिण कसलेला यो ा होता. ाने घो ाचे लगाम सैल सोडून ाला
वेगाने बाहे र दामटवला.
 मा कमळजा ा अंगाखालचा घोडा सापडता सापडे ना. तसा जैनु ीन वैतागला.
परं तु कमळजा थां बायला तयार न ती. ित ा डो ां पुढे रायगडाचं िशखर आिण
आप ा िप ा ा, शंभूराजां ा मंिदलावरचा फ तुरा िदसत होता. ा दो ी गो ी
बघ ा ा लालसेने ितने िक ेक रा ी जागव ा हो ा. ासाठी ती झुरली होती,
िझजली होती. काही के ा कमळजाचा घोडा थां बलाच नाही हे जैनु ीन ा ल ात
आले. तशी ाने कमरे ची आखूड पा ाची खूरासनी तलवार बाहे र काढली. ाने ते
धारदार पाते पुढे फेकून मारले. तसे ते च ासारखे िगरकी घेऊन घो ा ा पुढ ा
पायाम े जाऊन अडकले. एका पोटरीम े ाचे टोक कचकन् जाऊन तले. तसा
घोडा शहारला. जोराने खंकाळला. ाने पुढे अंग टाकून िदले आिण तो तोंडागवसूनच
कोसळला. ाबरोबर पाठीवरची कमळजा बाजूला दू र फेकली गेली. ितचा पाय
मुरगळला. ातून ती उठणार, तोच अनेक ारिशपायां नी ित ावर झडप घातली.
कमळजा कैद झाली.
िज तउि सा खूप शार आिण जाग क होती. ितने जैनु ीनला लागलेच
बोलावून घेतले. ‘‘ये हकीगत और िकसीको मत बतलाना.’’ ितने आप ा खोजां ना,
सेवकां ना, कोणाला दम िदला तर कोणाला बि सी. घडले ा संगाव न बोळा
िफरवत शहजादी फ जैनु ीनला बोलली, ‘‘झाला कार हा खेळकुदचाच भाग होता
असंच समजायचं. नाही तर अ ां ा कानावर ही गो जाईल. तर कमळजा आम ा
झेबुदीदीसारखी अंधारकोठडी ा बाहे र कधीच िदसणार नाही.’’
ाच रा ी आप ा महालाशेजार ा दालनात ‘खेळात’ जखमी झाले ा
कमळजावर हिकमां नी उपचार सु केले. ित ा श ेशेजारी शहजादी िज त बसून
होती. ितने ितथे अध रा जागवली. एकां त बघून शहजादी िज त बोलली, ‘‘कमळजा,
तु ात आिण मा ात एक कमालीचं सा आहे . आपण दोघीही आप ा बापावर
िदलोजान मुहो त करतो.’’
पायातली कळ सोसत कमळजाने केला, ‘‘शहजादीदीदी, बाप आिण
लडकीमधली ारमुहो त तु ां ला समजते, असा तुमचा दावा असेल तर तो गैर
आहे . खरं च तसं असतं तर आज दु पारी माझा घोडा का रोखलात? एक दु भागी पोर
उ ा ज ात आप ा कधी न दे ख ा बापा ा भेटीसाठी चालली होती. ा गो ीचा
तु ां ला आनंदच वाटायला हवा होता. मी काही तुम ा खिज ावर दरवडा घालून
चालले न ते.’’
‘‘कमळजा, तू कोणी एै रीगैरी न े स. तु ा बदनम े तु ा दादाजानचा
िशवाजीराजां चा आिण तु ा बापाचा संभाजीचा खून ठासून भरला आहे .’’
‘‘पण मी रका ा हातानं िनघाले होते. मा ा एकटी ा जा ानं पातशाही
गोटाला असा काय फरक पडणार होता?’’
‘‘ब त खूब.’’
‘‘अं?’’
‘‘होय. गेली सातआठ वष तुझं बचपन आम ा ा अहमदनगर ा आिण
बहादू रगड ा िक ात गेलं आहे . ा दो ी िक ां ा को ा को ां चा न ा
तु ा डो ात साठवला गेला आहे . कलेजावर गोंदला गेला आहे . रायगडाकडे जाऊन
तू आप ा बापा ा डो ापुढं ा नकाशां ची गुंडाळी खुली क न दाखवली असती
तर—?— तर आम ा अ ाजानची, औरं गजेब साहे बां ची मौत पाचदहा वष अलीकडे
आली असतीऽ! इसी वा े तो—’’

९.
‘‘येसू, कोणाची नजर लागली आहे आप ा मराठी मुलखाला? आज औरं ाचं
संकट थोडं दि णेकडं सरकलं णून मोकळा ास ावा, तर दु ाळाचा घाला
आला.’’
‘‘खरं आहे ामी. गे ा दोन-तीन वषाम े पडणा या दु ाळासार ा आप ी
याआधी कधीच कोणी बिघत ा न ा, असं वृ मंडळी सां गतात.’’ येसूबाईंनी
कबुली िदली.
‘‘येसूऽ बाकी काही नाही. दु ाळाने िपकं मोडली. खळी ओस पडली, हे कबूल.
पण शेतक यां चे गोठे आिण पागा मोड ा जाताहे त, ही खूप वाईट गो आहे .’’
‘‘पण ामी, उ ा जर अ ल ी सोबतीला नसेल, तर पुढं लढाया चढाया,
कराय ा तरी कशा ा जोरावर?’’
गे ा काही वषात सात ाने पडणा या दु ाळां नी १६८६-८७ या वषात उ प
धारण केले होते. िहं दवी रा ाचे कंबरडे च मोडायची वेळ आली होती. पण दै वा ा
ा फटका यां शी मुकाबला कर ासाठी येसूबाई आिण शंभूराजे िस झाले होते.
दु ाळाने िपडले ा रयते ा मदतीसाठी ां नी रायगडावर एक खास कचेरी
उघडली होती. िनळोपंत पेश ां कडून जागोजागी गडक यां ना, अंमलदारां ना कूम
गेले होते—
‘‘रयतेला न ा लावणीसाठी, िलंचणीसाठी सरकारातून मदत करा.’’
जानेवारी १६८६ म े साता या ा पूवला माणदे श, खटाव, औंध, कोरे गाव
भागाम े मोठा दु ाळ पडला होता. पुणे प रसरात िचंचवड, खेड, चाकण भागालाही
टं चाईचा मोठा तडाखा बसला होता. दु ाळाचे हे भयावह संकट अनेक मिहने िटकलं
होतं. गावे ा गावे ओस पडली होती. रयत गां जली होती. ातच अनेक श ूंशी दोन
हात करता करता खिजना रीता झाला होता. तरीसु ा शंभूराजे आखडता हात घेत
न ते. ां नी राजापूरकर पोतुगीजां कडे , गोवेकरां कडे धा ाची मागणी केली होती,
परं तु गे ा अनेक वषात औरं ाची आिण मरा ां ची महारा पठारावर आिण
स ा ी ा द याखो यां म े सव धामधूम सु होती. ातच भरीस भर णून
पावसाने डोळे वटारले होते. न ा कोर ा ठणठणीत पड ा हो ा. िविहरी आटू न
गेले ा. गावतळीही न झालेली. ितथे गाळमातीत म फाव ा वेळात कु ां चे
फड रं गवत. पण शेताबां धाम े पाणी उरले नाही. िप ा ा पा ाची मारामार, तर
शेतीजनावरां साठी पाणी कोठून आणायचे?
रायगडावर अनेक िठकाणा न खबरा येत. सामा ां ची दु :खे ऐकताना शंभूराजां चे
 दय दु :खाने कालवून जाई. राजां नी थम सव करवसुली थां बव ाचा कूम िदला
होता. अशा दु ाळात कर वसूल करणे णजे ग रबां ची लाज झाकणारी लंगोटीही
ओढू न घेणे. जेस राजां नी अनेक सोयीसवलती दे ऊ के ा हो ा.
शंभूराजां नी रायगडावर आप ा अ धानां ची आिण सेनानींची तातडीची बैठक
बोलावली. पोटाचा पेच मोठा होता. ‘‘सारी जनावरं , माणसं संपून जातील, तर रा
करायचे तरी कोणासाठी?’’ शंभूराजां नी ाळोजी घोरपडना पिहला केला,
‘‘सां गा घोरपडे काका, या भयंकर दु ाळावर इलाज काय?’’
वृ ाळोजीबाबां नी आभाळा ा िदशेने बिघतले. पज राजाला नम ार
केला. ते णाले, ‘‘पाऊस सला आहे , ती गो खरीच. पण आपली माणसं तरी कुठं
िन े नं मदत करताहे त?’’
‘‘ णजे?’’ राजां नी िवचारले.
‘‘दि णेतून हरजीराजां कडून याय ा रसदे म े सारखा खंड पडतो. ा
कायासाठी महािडकां ना दि णेची सुभेदारी िदली, ती कामिगरी ते पार पाडत नाहीत.’’
“िच दे वराजाकडून सु ा ठर ा माणं खंडणी आली नाही. अ था सािलना
पाठवायचं ां नी कबूल केलं होतं!’’ रामचं पंतां नी आठवण क न िदली.
‘‘रसद रािहली बाजूलाच. पण िच दे वराजा आम ा श ूला िमळाला आहे .
िवजापूर ा वे ासाठी ानं आलमगीरला मदत णून कुमक धाडली आहे . चां गले
चौदा-पंधरा हजार ै सूरी ारिशपाई र सां डताहे त िवजापुरात, औरं गजेबा ा
फतेहसाठी! हा िवजापूरकर िसकंदर आिदलशहानं पाठवलेला खिलताच वाचा ना
शंभूराजे!’’ खंडो ब ाळां नी आठवण क न िदली.
संभाजीराजां नी लवकर खिलता उघडला नाही. पण काहीसे हवालिदल होऊन ते
णाले, ‘‘दि णेत ा िच दे वराजाला एवढा मोगलां चा पुळका कशासाठी? एवढी
मदत द नींनीच द नींना केली असती तर? तर इितहासच बदलून गेलं असतं!’’
खंडो ब ाळ आिण महाराणी येसूबाईंनी दि णे ा उ ाचा ताळे बंदच समोर
ठे वला. न राहवून सतरा वषाचा संताजी घोरपडे चाचरत बोलला, ‘‘महाराज,
दि णेत ा खबरी णा ा तशा चां ग ा नाहीत.’’
‘‘का? काय झालं?’’
‘‘गे ा मिह ात िजंजी ा िक ावर आठ िदवस रोषणाई चालू होती.’’
‘‘कशासाठी?’’
‘‘आपण तं राजे झालो, ‘महाराजा’ असा िकताब घे ासाठी दरबार भरवला
होता णे हरजीराजां नी....’’
‘‘आम ाही कानावर आ ा हो ा या गो ी. णूनच आ ी दाजींना खिलता
पाठवला. खडसावून िवचारलं. दोनच िदवसां मागे ितकडून जबाब पावला आहे . असं
काही घडलं नसून ां ना केवळ बदनाम कर ासाठी ां ा दु नां नी ही चाल
खेळली आहे , असं हरजीदाजी णतात!’’ शंभूराजे बोलता बोलता अडखळले.
नाराजी ा सुरात पुढे बोलले, ‘‘दाजी खोटं बोलताहे त हे आ ां ला माहीत आहे .
िजंजीकडं सारं काही आलबेल नाही—’’
 बरीच चचा झाली. सवाची मते शंभूराजां नी जाणून घेतली आिण ते णाले,
‘‘औरं गजेबाने आज िवजापूरला वेढा िदलाय. उ ा गोवळकों ाकडे तो वळे ल.
आिण मग इजा, िबजा आिण ितजा! आ ा मरा ां चा घास घेत ािशवाय तो थ
बसणार नाही.’’
सवानी शंभूराजां कडे बाव न बिघतले. राजे िन हाने बोलले, ‘‘पातशहािव
दि णेचा संघ बां धायचा आ ी आधीच िवडा उचलला आहे . ै सूर आिण तािमळ
दे श शां त ठे वायचा असेल तर आ ां ला वाटतं, आणखी एखादी दि णेत मोहीम
उघड ािशवाय आ ापुढे इलाज नाही.’’
‘‘शंभूराजे, यु ा ा धामधुमीत ही चाल खूप धाडसाची ठरे ल!’’— ाळोजीबाबा
णाले.
‘‘ थ बसलं तरीही औरं गजेबाचं संकट टळणार नाही. आता चारदोन मिह ां त
कृ ेला न ानं पूर येईल. पातशहा तोवर िवजापुरात न ीच गुंतून राहील. तोवर
मुसंडी मा न दि णेत जावं, आमची आम ा ह ा ा ां तातून येणारी रसद चालू
करावी आिण आमची िबघडलेली माणसं ठीक करावीत, िच दे वराजाला दहशत
बसवावी आिण जमेल तर दि ण िद जयही साधावा!’’ शंभूराजे बोलले.
आपली चौदा हजार िनवडक ारां ची फौज घेऊन शंभूराजे लागलेच पु ा
दि ण मोिहमेसाठी िनघून गेले. राजां ा आगमनाने ै सूरकर िच दे वराजाचे धाबे
दणाणले. ाने आपली अ ल लढाऊ फौज औरं गजेबा ा मदतीस पाठवली होती.
ामुळे ाची पंचाईत झाली. ाला एकसारखा बचावा क पिव ा घेऊनच यु
खेळावे लागत होते. शंभूराजे िवशेषत: िच दे वाने िवजापूरकरां चा कनाटकातला
िजंकलेला दे श आप ा क ात आणत होते.
ै सूर, धमपुरी, ीरं गप णम ा मुलखातून शंभूराजां ची घोडी दौडत होती.
ां नी हरजीदाजीवर दबाव आणला. ां ना ससै िजंजी न ीरं गप णमला यायला
भाग पाडले. कोडग, मलेय, ितगुड आिण मोरस येथील नायक शंभूराजां ा मदतीस
धावले होते. ीरं गप णम ा ठा ासाठी जोरदार रणसं ाम माजला. ितथ ा
भुईकोटाला मो ा खंदकाचे संर ण होते. खंदका ा प ाड घोडा फेक ास माणसे
आिण जनावरे ही िबचकत होती. लढाई मा हातातून जायची वेळ आलेली. ते ा
शंभूराजां नी धाडसाने खंदकापलीकडे घोडा फेकला. कसाबसा खंदक पार झाला. पण
अ नाकाडावर आदळला. जाग ा जागी र ा ा गुळ ा टाकीत, टाचा घासत
ाने जीव सोडला. शंभूराजां ा उज ा खु ाचे हाडही िपचकटले गेले. ते अधेमधे
सारखे ठणका मा लागले. राजां ना खु ात ा कळा अस होऊ लाग ा.
दि णेत पाचसहा मिहने गेले. िनणायक िवजय िच दे वालाही िमळत न ता
आिण शंभूराजां नाही िमळत न ता. गोवळकोंडा पडला तर पातशहा स ा ी ा
द याखो यात घुस ाची श ता होती. ामुळेच शंभूराजां नी अधवट मोहीम सोडून
महारा दे शी परतायचा िनणय घेतला.
िनरोपावेळी ते आप ा अंिबकाबाई आ ासाहे बां ना आिण हरजीदाजींना चार
समजुती ा गो ी सां गू लागले. ते खंताव ा सुरात बोलले, ‘‘हरजीदाजी, इतर वेळी
 सवेफुगवे चालतील. पण आता औरं गजेबाचे महासंकट आप ा रा ाचा घास
िगळायला टपलं आहे . अशा वेळी आपलं वावगं वागणं परवडायचं नाही!’’
अंिबकाबाईंकडे बघत हरजी कसनुशी चया करत हसले. ते बोलले, ‘‘ ाच गो ी
आपण पुन:पु ा का उगाळता? शंभूराजे, तु ां ला आम ा हे तूब ल शंका वाटते
का?’’
‘‘आपण च िवचारता, णून आ ीही जबाब दे तो. आ ां ला
िमळाले ा खा ीलायक बातमीनुसार तं राजा हो ाचा आिण मुख स ेला
झुगा न ायचा आपला मनसुबा िदसतो.’’
‘‘तसं असेल तर िबघडलं तरी कुठं ? आणखी एक मराठी रा िनमाण होईल!’’
आप ा डो ात ा चंचल बा ां चा नाच लपव ाचा य करीत हरजीराजे
बोलले.
‘‘तसं िबघडत काहीच नाही, दाजी. पण ल ात ठे वा, जर मंिदराचा ेक खां ब
आप ा िशरावरचं ओझं झुगा न दे ऊन त:लाच कळस समजू लागला, तर
रा मंिदर उभं राहणार तरी कसं?’’ बोलता बोलता राजे खूपच गंभीर झाले. हे लाव ा
श ात ते णाले, ‘‘म वाल खां ब कधी पायासाठी पुर ा गेले ा िच यां चा,
ओबडधोबड प रां चा िवचार करतात का? ा सवसामा ल री ग ां ना,
सैिनकां ना दफन क नच ां ा नरडीवर आम ा मह ाकां ेचे महाल उभे
राहतात, न े ? ां ची िफकीर कोण करणार, हरजीदाजी?’’
राजां नी कनाटकातून माघारा येताना दहा हजार बैलां ा पाठीव न धनधा
आणले होते. आरं भी रायगड आिण काळ नदी ा खो यात या न ा रसदे ने सवाना
िदलासा िदला. परं तु दु ाळाचे संकटच इतके भयाकारी आिण िवराट होते की,
आलेली ही नवी सामु ी काही िदवसां तच कुठ ाकुठे नाहीशी झाली. दोन वष उलटू न
गेली होती. तरी दु ाळा ा खाईतून रा काही के ा उबदारी येत न ते.
जागोजाग जिमनीस पडले ा भेगा, पणहीन झाडे , आटलेले जल वाह यामुळे
रा ा ा अनेक भागां म े दै ना दै ना उडाली होती. दु ाळामुळे िचंचवड,
हवेलीकडची मंडळी तर परागंदा झाली होती. कुळे न झाली. लोकां नी पा ा ा
शोधाम े गावे ा गावे सोडली. घरां ना कुलपे लावली. दारां पुढे बाभळीची अगर
करवंदीची िशरे ठोकली गेली. बारा बलुतेदार आिण अठरा पगड जातींचे तर कु े हाल
खाईना अशी अव था झाली. अनेक बलुते ओ ाकाठी बां ध फोडत बसायचे. कुठे
रानउं दीर सापडले, तर शेकोटीवर भाजून वेळ मा न ायचे. अनेकजण उं दराने
बां धात काढलेले उकीर आिण ाआड लपवलेले धा शोधायचे.
आप ा मुलखातून शंभूराजां चा जे ा घोडा िफरे , ते ा ां ना भडभडून येई.
गावचावडीवर थां बले ा गरीब रयतेला सरकारातून थो ाफार धा ाचा पुरवठा होई.
रा ातली धा कोठारे ही संपत आली होती. राजे गावोगाव ा दे शमुख– दे शपां ाना
एक गोळा करायचे. ‘‘ ा ाकडे असेल ते िशलकीतलं धा काढा. पेवाम े
चो न काही ठे वू नका-’’ ते कळव ाने सां गायचे.
‘‘राजेऽ, गोठे ओस पडले. पागा नाहीशा झा ा–’’
 ‘‘सारी क ना आहे बाबां नो. जनावरं ही जगली पािहजेत, ही गो खरी. पण
पिहली आपली माणसं वाचवा. काहीही क न जगा. काळ काही असाच राहणार
नाही....’’ शंभूराजे जागोजाग िफ न िदलासा दे त असत.
राजे रयत वाचिव ासाठी खूप झटत होते. रा ात अ ागाराजवळील
सागरगडावर, कजतकडे कोथळागडावर, ठा ापाशी, मा ली ा िक ात, रायगड,
पोलादपूर आिण राजपुरीजवळ धा ाची कोठारे होती. ती मोकळी क न रयत
वाचवायचा राजां चा य सु होता. ां नी इं जां कडून चार हजार मुठे भात उसना
मािगतला होता. सोलापूरजवळ नळदु गावर कुतुबशहाचे मोठे कोठार होते. शंभूराजां नी
सु वातीलाच िम ाला साकडे घातले. ितकडून िमळालेला धा साठा रा ा ा पूव
भागासाठी काही काळ उपयु ठरला.
अनेक िठकाणी ा ण अनु ानास बसले होते. कैकां नी महादे वाला मंिदराम े
कोंडला होता. हनुमंताला मदतीसाठी साकडे घातले जात होते. ‘‘काही करा. िमळे ल
ा मूठभर धा ासोबत झाडपाला खा. पण माणसे वाचवा-’’ असाच घोशा राजां नी
लावला होता. एकीकडे ां ची ल री मदत िवजापूर आिण गोवळकों ाला जात
होती. ासाठी शंभूराजे आिण किवराज प ाळा व मलकापूरला अनेकदा मु ामाला
राहत. औरं गजेब िवजापूर आिण गोवळकों ाकडे होता. ाचे संकट उ ावर गेले
होते. मा दु ाळा ा आज ा संकटातून रयतेला वाचवणे आव क होते.
रसदे चे, धा ाचे माग शोधायचे य सु होते. िहं दवी रा ाला जवळपास
िन े उ दे णारा भाग णजे िजंजीचा ां त होता. ितकडे समृ ी, मुबलकता होती.
हरजीराजां ना आपले खास िव ासाचे मनु णून राजां नी ितकडे नेमले होते. आता
रा ाची खरी मदार िजंजी-कनाटक ां तावरच होती.
दु ाळाने गोरग रबां ा पागा मोड ा हो ा. ग ाणीत अ पा ािवना
घो ां नी गत ाण होऊन माना टाक ा हो ा. महारा ाची माती रा ावरचे
ाणसंकट जाणून होती. गेली सात वष ां चा लाडका युवराज िकळकाळाशी कशी
िचवट झंुज दे त होता, हे ां ना चां गलेच ठाऊक होते. दु ाळाने, टं चाईने सामा ां चे
कंबरडे मोडलेले. मा िफतुरां ा कारवायां ना ऊत आला होता. महारा ातले जे
वतनदार, जमीनदार पातशहाला जाऊन िमळत होते, ां ना औरं गजेब डो ावर
घेऊन नाचत होता. ां ची लायकी शेपाचशे कव ां ची नाही, असा एखादा खानदानी
मराठा औरं गजेबाला िमळाला की, तो प ास हजार म बी ा पा तेचा मोहरा
अस ासारखे पातशहाला वाटत होते. न े , तो मु ाम अशा िफतुरां ना िमरवत होता.
संभाजी एकटा पडत चाल ाचा, ाचे जहाज बुडू लाग ाचा पातशहाला मु ाम
दे खावा उभा करायचा होता. मरा ां चे मनोबल ख ी करायचे होते. णूनच तो
क टाची पा ता असणा यां ना पालखी आिण नौबतीचा मान दे त होता. वतनाची खोटी,
पोकळ कागदप े बनव ात ा ा बापाचे काहीच िबघडणार न ते!
खु रायगड राजधानीतही पा ािवना हाल हाल चालले होते. पिह ां दाच
गडावर खालून पखालीने पाणी आणले जात होते. गडावरची आव क ती सोडून सारी
घोडी खाली पाचाड, रायगडवाडी आिण छ ी िनजामपूरला नेली गेली होती. बाजूची
काळनदीही कोरडी पडली होती. ित ा पोटात मोठाले ख े पडून रयत आप ा
घागरी-मड ात बेल ाने पाणी भरी. पखाली घेऊन गडा ा पाय या चढता चढता
तर िभ ीं ा पाठी वाकू लाग ा. काळा हौद, पु रणी आिण गंगासागरही ठार
आटू न गेला होता.
आव क िततकीच िशबंदी वर िक ावर ठे व ात आली होती. ब तां शी
राजप रवार खाली पाचाड ा राजमंिदराम े येऊन राहत होता. नोकरपेशे,
कुळं िबणी, सा यां ची व था खाली लावली गेली होती. येसाजी कंकां सारखी जुनी
िशवकाळ पािहलेली माणसे तर पुरती गां ग न गेली होती. ते िकलिक ा डो ां नी
रयतेची दै ना पाहत, ते ा ां चे दय फुटत असे.
शंभूराजे आिण येसूबाई महाराणी तर खूप िचंतातुर िदसत. केवळ िचंतेने राजे
वाळले होते. येसूबाई कळवळू न बोलत, ‘‘दे वा जगदी रा, आई भवानी, कधी
पालटतील ग हे िदवस?’’
शंभूराजां चे अंत:करण रयतेचे हाल पा न तीळ तीळ तुटे. ते जड अंत:करणाने
बोलत, ‘‘येसूराणी, जी आमची गोरगरीब रयत मोगलां िव सहा-सात वष लढली,
ा जीवघे ा धुम ीतही िटकली, ां ा पागाच न ा ात? िकती दु काळ
उगवला आहे हा! रा ात पाणी नाही. आता आम ा डो ां ा खोबणीतली
अ ूंची बुधलीसु ा ठार कोरडी पडली आहे त. आई भवानी, कसली परी ा बघते
आहे स ग तु ा लेकरां ची?’’
‘‘राजे, थोडा धीर धरा. हरजीराजे महािडकां कडून िजंजी न अजूनही धा ाचे,
रसदे चे गाडे ा गाडे भ न येतील.’’ येसूबाई धीर दे त.
‘‘पण तगादे क नही ां ाकडून णावी अशी कुमक का येत नाही,
महाराणी?’’
‘‘ वास दू रचा. रसद यायला वेळ लागणार.’’
‘‘काहीतरीच सां गता, येसूराणी! हरजी णजे िज ीचे केवढे बहादू र! ां नी
मनात आणलं असतं, तर धा ाचे गाडे के ाच पोचायला हवे होते, आम ा ह ा ा
ां तातून इतका िवलंब लागायचं आ ी णतो, कारणच काय?’’
‘‘ ामी, थोडं धीरानं ा.’’
‘‘नाही येसूराणी, आ ां ला शंका येते. हा दु ाळ, काळ आता िफरला असेल.
पण आमची घरची माणसं आ ां ला कधीच पारखी झाली आहे त. जे उरलेले दोन मे णे
करतात! तेच हरजीराजे करणार–’’
‘‘धीरानं ा राजे, असा गैर अथ काढायचाच कशाला?’’
चारच िदवसां म े िजंजीकडून राजां ा िव ासू सहका यां ची प े आली. राजां ची
शंका दु दवाने खरी ठरली होती. शंभूराजे येसूबाईंवर होत णाले,
‘‘शेवटी कळलं की नाही, महाराणी आम ा शंका न े – पिह ापासूनची भीती
िकती खरी होती ते?’’
‘‘हरजीराजे रसद नाही पाठवणार?’’
‘‘रसदे चे गाडे दू रच रािहले, पण आमचे मे णे हरजीपंत आता त:ला कनाटक-
िजंजीचे सावभौम राजे मानू लागले आहे त! रायगड ा मु स ेशी आमचं काहीही
दे णं-घेणं नाही, अशी उ ामपणाची भाषा ां ा तोंडी आहे .’’
येसूबाईंची मान खाली झुकली. ा बोल ा, “अंिबकाआ ां ा भरवशावर
आ ी महािडकां ची िशफारस केली होती– माफी असावी–’’
हरजीराजां कडून िमळाले ा अ ंत थं ा ितसादाने महाराणी खूपच
हवालिदल झा ा. ा शंभूराजां ना िवचा लाग ा, ‘‘राजे, चारदोन मिह ामागेच तर
आपण हरजीराजां पुढे अडचणींचा पाढा द ूरखु वाचून आला होतात. हरजी बु ीचे
तेज आहे त. परा मी आिण चां ग ा मनु ां चे सं ाहकही आहे त. मग आपलं रा
संकटात असताना ां ना अशी दु बु ी का सुचावी?’’
शंभूराजे कसनुसे हसत बोलले, ‘‘येसूराणी, आम ा आबासाहे बां नी आप ा
अ धान मंडळात मराठे तरां चाच अिधक भरणा केला होता, असं आमचे जाितबां धव
आजही ख ख करतात. आता पटतं ना, आबासाहे बच कसे दू र ीचे, ानी
आिण मु ी होते! मराठा जातीचे अ ल गुण आिण घातकी दु गुण या दो ींचा ां चा
अ ास दां डगा होता—’
‘‘मतलब?’’
‘‘ल ात ठे वा राणीसाहे ब, एक मराठा दु स या मरा ाला कधीच शहाणा मानत
नाही! एखा ानं क ानं यश संपादन केलं, तर ा ा ेयाचं माप ा ा पदरात
टाक ाइतकी दानतही आ ां कडे नसते! अ था एका बाजूने औरं गजेबासारखा
अजगर रा भोवती वेटोळे घालून बसला असताना, आिण दु सरीकडे दु ाळा ा
भ ीत मुलूख होरपळू न िनघत असताना हरजीराजां सार ा शहा ासुर ा पु षा ा
अंगात असं का यावं?’’

खंडो ब ाळ, िनळोपंत पेश ां सह सारे च कमाली ा दडपणाखाली वावरत

होते. येसूबाईंनी पुढची शंका िवचारली, ‘‘राजे, दु ाळ आिण टं चाई नाही असा
आमचा आजचा एकमा मुलूख णजे िजंजीचाच. तेथून रसद न येईल तर अनथच
ओढवेल!’’
‘‘येणार नाही कशी, आलीच पािहजे. शेवटी आम ा धम ातून िशवाजीराजां चंच
र वाहतंय महाराणी. जे धावतात ां ा पाठीवर शाबासकीची थाप कशी मारायची
आिण ां ची पावलं तेढी पडतात ां ना सरळ कसं चालवायचं, हे आ ी आम ा
आबासाहे बां कडून चां गलं िशकलो आहोत!’’
मोरोपंत िपंग ां चे धाकटे बंधू केसो ि मल िपंगळे नुकतेच रामशेज ा
िक ाव न रायगडावर आले होते. न े , एखा ा न ा मह ा ा जबाबदारीसाठी
जुना अनुभवी सरदार मदतीस असावा, णून शंभूराजां नीच ां ना बोलावून घेतले
होते. शंभूराजां नी ां ना लागलेच पाचारण केले. केसो ि मलां चा गौरव करत राजे
बोलले, ‘‘केसोकाका, अलीकड ा दोन वषाम े रामशेज आपणच झुंजता ठे वलात,
ाब ल तु ां ला ध वाद ावे तेवढे थोडे च! पण नातेसंबंधा ा मोहपाशात अडकून
आम ाकडून नकळत एक गु ा घडला आहे . खूप प ा ाप होतो ाचा.’’
 ‘‘कोणता गु ा, राजे?’’
‘‘िजंजीव न रघुनाथ हणमंतेसार ा जु ा, अनुभवी मनु ाला बाजूला क न
ती मह ाची सुभेदारी आप ा मे ां कडे हरजीराजां कडे सोपव ाचा!—’’
‘‘राजे, आता नेमकी अडचण काय आहे ?’’
‘‘ितकडे िजंजीकडे आम ाच एका ह ा ा ां ताम े ऐ याची गंगा वाहते
आहे : आिण इकडे दु ाळा ा खाईत आमची माणसं-जनावरं टाचा घासताहे त.’’
‘‘राजे, कूम?’’ केसो ि मलां नी आदराने मान झुकवत िवचारले.
‘‘इतकाच कूम. मोरोपंतां पासून तु ी िपंगळे मंडळी रा ा ा िमठाला
जागलात. आताही मह ाची जोखीम पार पाडा. गडाखाली बां धणी ा माळावर अठरा
हजार घोडा खडा आहे . तो सोबत घेऊन रा ंिदवस िजंजी-तािमळां ा मुलखाकडे धाव
ा. जायला धाव ा घो ाव न सात-आठ िदवस लागतील. पंधरा ा िदवसा ा
आत रायगडावर िजंजी न घासदा ाची पिहली कुमक पोचायला हवी.’’
‘‘आिण हरजीराजे आडवे आले तर?’’
‘‘केसोकाका, आ ी अिधक ीकरण काय ावं? तु ी िशवाजीराजां ा
खां ाला खां दा दे ऊन काम केलेली बुजुग मंडळी. तु ास अिधक काय सां गावं?
तातडीनं िनघा. दु ाळा ा जब ात अडकलेली रा ातली माणसं तु ां ला
वाचवायची आहे त. णूनच िशवाजीराजां ा सोब ाला शोभेल असं आव क ते सव
करा.’’
स रीकडे झुकलेले, उं च शेलाटे केसोपंत ताठ उभे रािहले. ां नी शंभूराजां ना
आदराने मुजरा केला. राजां नी केसोपंतां सोबत त ण संताजीलाही काही िदवसां साठी
दि णेत पाठवायचं न ी केलं होतं. ते दोघे लागलेच ज ीने बाहे र पड ासाठी
पालखी दरवाजा ा पाय या उत लागले.

१०.

रा झाली. अंधार पडला. काल पुढे गेले ा िबनी ा पथकाने वाटे त थोडीशी
पा ाची सोय पा न लालबारीचे डे रेदां डे उभे केले होते. हलाल आिण मशाली बाहे र
धूर ओकू लाग ा. पातशहा ा लाल तंबूत िचरागदाने उजळली. विजराने
आलमगीर ा पुढयात िवजापूर प रसराचा नकाशा मां डला होता. िवजापुराभोवती वेढा
टाकून बारा-तेरा मिहने लोटले होते. खिज ात ा ा ा चामडी िपश ां चे ढीग ा
ढीग रते झाले होते. हजारो उं ट आिण घोडी खच पडली होती. पण अपेि त कामयाबी
िमळत न ती. ामुळे मनातून पातशहा खूप कातावून गेला होता.
नकाशाकडे बारकाईने पाहत पातशहा बोलला, ‘‘वजीरे आझम, िवजापूरची ही
तटबंदी अशी कोण ा फ रापासून बनवली आहे की, दीड वष ायला आलं तरी ती
कोसळायला तयार नाही?’’
िवजापूर नगरीभोवती अडीच मैलाची, चौकोनी आकाराची पारकोटाची भली–
दां डगी िभंत होती. ितची उं ची तीस ते प ास हातां ची असून, साधारण ं दी वीस हातां ची
होती. ा भ कोटा ा िभंताडाला दहा मोठी ारे आिण सभोवती शहा व मोठे
बु ज होते. वर कोटा ा मा ावरही दहा हात ं दीची जागा ठे वलेली असून एका
बु जाव न दु स या बु जाकडे जायचा जलद माग ितथे होता. जागोजाग तोफा आिण
जंबुरे उभार ासाठी क े बां धले होते. मधूनच लां ब नळी ा बंदुका तटाबाहे र
काढ ासाठी लां ाही ठे व ा हो ा.
कोटाबाहे र सभोवार चाळीस ते प ास हात ं दीचा खोल खंदक होता. थम तो
ओलां डूनच श ूला कुसाकडे येणे भाग पडायचे. ा शहा व बु जां पैकी शेरजी या
भ बु जावर मािलक-ई-मैदान नावाची अ ंत लां ब प ाची तोफ उभारली गेली
होती. कोणी ितला मिलका-ए-मैदानही णे. शहजादा आ मने याआधी िभंती ा
समोर उं चवटे बां धले होते. तेथून कोटा ा िभंतीवर मारा करायची व था केली होती.
सभोवतीचा खंदक पार कर ासाठी तो बुजवणे आव क होते. सुमारे तीन ते चार
मिहने हजारो कामाठी, बेलदार राबत होते. तो भयंकर खंदक बुजव ाचा आिण
ातून वाटा तयार कर ाचा य करत होते. ासाठी शहजा ाला खूप मो ा
ाची नासाडी करावी लागली होती.
नकाशाचा आढावा घेता घेता झु कारखान बोलला, ‘‘पातशहा सलामत, मला
वाटतं सु वातीला इथले बुलंद दरवाजे खळ खळे करायला हवे होते.’’
‘‘बेवकूफ आहे स. श ूची गंड थळं फुटली तर यश िमळतं ही गो खरीच. पण
ती न फुटली, तर मा आपलं म क फुटतं हे कदािपही िवस नकोस.’’
“ , जहाँ प ाँ ?’’ झु कार आ ाधारक शािगदासारखा उभा रािहला.
‘‘मी आ मला पिहलेच सां िगतलं होतं. मजबूत दरवाजे तोड ात उगाच ताकद
गमावू नका. िभंतीत ा फ कमकुवत जागा शोधून ितथेच मारा करा.’’
िवजापूर ा आ मणाला सु वात कर ापूव पातशहाने पुरेपूर काळजी घेतली
होती. है दराबाद न िवजापूर ा मदतीसाठी मोठी फौज यायची खूप श ता होती.
ासाठीच औरं गजेबाने ितकड ा वाटे वर आप ा आणखी एका नामचंद सरदाराला,
खान-ई-जहानला पाठवले होते. तो इं िद या गावाजवळ भुजंगासारखा वेटोळे घालून
र ा अडवून बसला होता. ा सा या गो ी आठवून औरं गजेबाने केला,
‘‘खंदक ब यापैकी बुजला आहे . तरी आमचा शहजादा आ म पुढचा कदम का
टाकत नाही? िभंतीजवळ सुरंगी बा द का पेटत नाही?’’
‘‘ ात शहजा ाची काय गलती जहाँ प ाँ ? ितथं आजूबाजूची जमीन इतकी
खडकाळ आहे की चार-दोन हात जमीन खोद ासाठीसु ा बेलदारां ना िदवस ा
िदवस लागतात.’’
‘‘जहाँ प ाँ , िवजापूरकरां बरोबर ा मरग ां नी शहजा ाला सळो की पळो
क न सोडलं आहे .’’ म ेच झु कारखान सां गू लागला, ‘‘तो मरा ां चा सेनापती
हं बीरराव णजे आ ावेताळ आहे . को ापूर, िमरज, रिहमतपूर ते सवड,
अकलूज या बाजूने जी रसद शहजा ाकडे जाते, ां ावर तो रा ीबेरा ी भुतासारखा
तुटून पडतो. रसद घेऊन जाणारे लमाणां चे तां डे पळवतो.’’
व ुत: िवजापूरची मोहीम औरं गजेबाला खूप महाग पडली होती. अतोनात खच
झाला. हजारो घोडीमाणसं कामी आली. परं तु िवजापूरचा तो सु िस कोट आिण
आतला महालाभोवतीचा आणखी एक पाषाणी पडदा शहे नशहा ा समोर झुकायला
तयार न ता. ातच गोवळकों ा न वीस हजार घोडी आिण भरपूर
कुतुबशाहाने िवजापूरकरां ना पाठवले होतेच. यािशवाय फे ुवारी १६८५ म े आपली
दहा हजारां ची मराठी फौज घेऊन िनळोपंत पेशवे िवजापूर ा संर णासाठी जाऊन
लढला होता. इितहासात थमच िवजापूर ा र ां तून फडकत जाणा या अनेक
भग ा पताकां वर इ ामी िवजापूरवासीयां नी आनंदाने पु वृ ी केली होती.
या वे ा ा दर ान शंभूराजे दीघकाळ रायगड सोडून प ा ाला येऊन
रािहले होते. तेथून ते आिदलशहाला मदत करायचा य करत होते. ां ा
आदे शानुसार त: कवी कलश सात हजारां ची फौज घेऊन अथणी, जत ा बाजूने
यु ात घुसले होते. ां नी काही मिहने अचानक छापे घालून पातशाही फौजां ना है राण
केले होते. हं बीरराव मोिहतेही पंधरा हजाराचे घोडदळ घेऊन रा ंिदवस छापे घालून
मोगलां ची रसदरे षा उद् करत होते.
सोलापुरा न पातशहा है ाबादे कडे बारीक ल ठे वून होता. खानजहान ा
नेतृ ाखाली ाने प ास-साठ हजारां चे ल र मालखेडला पाठवले होते. परं तु
ां ापे ाही कुतुबशाहीचा जोर दां डगा होता. ामुळे मालखेडला दोन मिहने फौजा
अडकून पड ा हो ा. पातशहाचे तकदीरच मोठे ठरले णूनच की काय,
कुतुबशाही फौजेम े बेबनाव िनमाण झाला. ां चे दोन सेनािधकारी मुहमद इ ाहीम
आिण शेख िमनाजम े झगडा झाला. प रणामी रा ी ा कुतुबशाही फौजा डे रेदां डे
गुंडाळू न पळू न गे ा.
पातशहाला बरामदखानाने खुषीची खबर िदली, ‘‘आपली फौज पळू न गेली,
ितला सावर ाऐवजी गोवळकों ा ा िक ाम े तानाशहा त:च पळू न गेलाय.’’
‘‘इतकी मोठी िसयासत, दौलत असून काय कामाची? राजाच पागल असेल तर
रयतेला काय दोष ायचा?’’
‘‘हजरत, तानाशहा ा काफर पंिडत माद ाने ाला, िकमान दू र भाग आिण
वारां गळ ा िक ात जाऊन लपून बस असा स ा िदला होता–’’
‘‘बरामदखान, बरी आठवण केलीत. तु ी असं करा. ा कुतुबशहा ा बेगमेला
आिण अ ीला आमचा पैगाम धाडा. णावं, तुम ा रा ाची दु राव था या
काफरामुळेच झाली आहे . कुछ भी करो, लेिकन उनका क कर दो.’’
‘‘जी, जूर!’’
है ाबाद लुटा ं ा कबजात गे ा ा बात ा येत हो ा. पळापळ, लुटालूट
सारीच अंधाधुंद सु होती. चां ग ा घरां चे दरवाजे- खड ाही चोर ां नी पळवून
ने ा हो ा. ाम े मोगलां ा फौजाही आपला हात धुऊन घेत हो ा. पैकी,
‘‘मुअ म लुटीचा माल दु सरीकडे कुठं ठे वतो आहे का ते पाहा-’’ अशा गु सूचना
पातशहाने आप ा िव ासू सरदारां ना िद ा हो ा.
एके िदवशी पातशहाकडे आणखी एक खुषीची खबर आली. कुतुबशाही
राज यां नी माद ा आिण आक ावर मारे करी घातले. है ाबाद ा भर र ात
िदवसाढव ा ा दोघां ा ह ा झा ा. शंभूराजां चा कुतुबशाहीतील एक दु वा
िनखळू न पडला!
माच १६८६ म े है ाबादचे दू त येऊन पातशहाला भेटले. ां नी येताना ितथ ा
पंत धान माद ा पंिडताची शु मुंडी आणली होती. ित ाव न हात िफरवताना
पातशहाला खूप आनंद झाला. औरं गजेबाचा आिण कुतुबशहाचा ता ुरता सलुख
झाला. ानुसार एक कोटी वीस लाखाचा जुमाना पातशहाला ा झाला.
मालखेड आिण सेरमसारखे सुपीक ां त ा झाले. कुतुबशहाने शंभर ह ींचा
नजराणा पातशहाकडे पाठवून िदला.
है ाबाद ा काफरां चे मूळ उद् कर ाम े आपण यश ी झा ाचे
पातशहाला खूप समाधान िमळाले. ता ुरता सलुख क न तो नेटाने िवजापुराकडे
िनघाला. ाने मु ाम मुअ मला है ाबाद न िवजापुराकडे बोलावले. गे ा दीड
वषात ा चंड वे ानेही िवजापूर ा तटबंदीला भेगा पडत न ा; आिण
पातशहाला तर ितचे पेकाटच मोडायचे होते.

११.
शहजादा आ म आिण शहजादा मुअ म या दोघां ाही मनात िद ी ा
पातशाही ा घुग या िशजत हो ा. बु ा झालेला आपला बाप आज ना उ ा थकेल
आिण िद ीची स ा आप ा झ ात टाकेल अशी खा ी दोघाही शहजा ां ना वाटत
होती. ामुळेच काही तरी जोरकस परा म क न दाखवायची अंत: थ धा ा
दोघां म े लागली होती. काही वषामागे थोरला शहजादा मुअ म संभाजीराजां वर
गो ाकडे जाऊन रका ा हाताने परतला होता. मा इकडे िवजापूर ा अिजं
आिदलशहाला ने नाबूत केले तर आपण कीितमान होऊ, िद ीपती होऊ, याच
अपे ेने शहजादा आ म िवजापूर ा प रसरात घनघोर सं ाम छे डत होता.
मा शहजा ाला ाचे तकदीर साथ दे त न ते. ाची पडझड आिण होणारे
अतोनात हाल पा न शहे नशहाने ाला खिलता धाडला होता, ‘‘झालं ते नुकसान खूप
झालं. आता आहे ा हालातम े माघारा वळा.’’ ा पातशाही फमानाने शहजादा
आ म धाय मोकलून रडला होता. काहीतरी परा म क न दाखवायची संधीही
आता हातातून िनसटत चालली होती. शहजा ाने आप ा बापाला तातडीचा खिलता
धाडला—‘‘आपलं बाकीचं सै आम ा खां ाला खां ा दे ऊन लढणार नसेल तर न
लढो, मा िजवात जीव असेपयत मी त:, माझी बेगम आिण माझी पोरं अगदी
मौत ा दरवा ापयत इथं जंग करत रा . शहे नशहानी आमचे मुद िवजापूर ा
ह ीतच दफन करावेत.’’
तो खिलता वाचताना शहे नशहा भारावून गेला. असे बाणेदार उ र आिण अशी
जोरकस िज आपला एखादा शहजादा दाखवेल, यावर मुळी ाचा िव ासच न ता.
ाच धुंदीत ाने आप ा शहजा ा ा भ तेला दाद ायचे ठरवले. ाने
िफरोजजंग ा नेतृ ाखाली पाच हजार बैलां चे दल तयार केले. बैलां ा पाठीवर
पुरेशी रसद लादू न आिण ां ा सोबत ग ीची पथके दे ऊन ते चारण िवजापुराकडे
पाठवले. जे ा ताजी कुमक आली, ते ा आ म ा िजवात जीव आला. न ा बळाने
ाने वेढा तसाच चालू ठे वला होता.
— ा सा या आठवणींना न ाने उजाळा िमळाला. एकाएकी पातशहाची चया
खूपच रागीट िदसू लागली. ा ा डो ां तली आग विजराला िदसली. औरं गजेब
चरफडत बोलला, ‘‘वजीरे आझम, िकती लां बणार आहे अजून हा िवजापूरचा वेढा?’’
‘‘ जूर, बारा-तेरा मिहने सहज लोटले असतील.’’
‘‘वजीरे आझम, स नतचे वजीर या ना ाने द न ा ा नादान, िन ठूर
िम ीम े पोचून आ ां ला िकती वष लोटली, ाचा िहसाब करा. त ल सहा– सात
वष! आम ाऐवजी अ कोणी पातशहा असता तर केवळ यमुने ा पा ाची याद
काढू न पागल झाला असता!’’
पातशहाची ती िविच मनोव था पा न वजीर िचडीचूप झाला. बाकी ा सरदार,
दरकदारां नीही खाली मुं ा घात ा. गे ा काही िदवसां पासून पातशहाची मान
िकंिचत थरथरत होती. अजून आपण बु े झालो नाही, थकलो नाही हे दाखव ाचा
शहे नशहा खूप य करत होता. आप ा मानेचा थरथराट िकंिचत रोखून धरायचा
य करत पातशहा बोलला, ‘‘असदखान, िवजापूर ा या जालीम जंगम े आ ी
आता ब ा शहजा ाला मुअ मलाही येऊन िमळा असं फमावलंय’’
‘‘बडा शहजादा आप ा साथीला आला तर छो ा आ मला ते फारसं पसंद
पडायचं नाही, जूर! ते ा टलं...’’ चाचरत वजीर बोलला.
शहे नशहा िवषादाने, चयवर िकंिचत हा दाखवत, पण पोटातली मळमळ
करत बोलला, ‘‘—आता कोणाला काय िन कसं वाटे ल हे मह ाचं नाही,
असदखान. हर य ानं या द न ा मातीम े अडकलेला मा ा तकिदरीचा गाडा
बाहे र उपसून काढणं मह ाचं आहे . नही तो, मा ा कबरीसाठी तु ां ला इकडे च
कुठे तरी जागा शोधावी लागेल!’’
标
 १७.

हं बीरगड

१.

१६८६चा जुलै मिहना सु झाला होता. औरं गजेब पातशहाचे डे रेदां डे रसूल–
पूरला उभारले गेले होते. तेथून िवजापूरचे अंतर लां ब प ा ा तोफां ा
मा याइतकेच दू र होते. बघता बघता िदवस वाढू लागले. िवजापूर ा पंच ोशीत त:
पातशहा पोचून साठ िदवस उलटले, तरी समोरची िभंत ढासळत न ती. पातशहा
आप ा धमध ाजवळ उभा रा न गुरकाव ा नजरे ने समोर ा िवजापुराकडे
पाहायचा, ते ा तोफां ा आिण गंधकां ा धुराने धुरकटू न गेलेले शहारातले उं च
िमनार ा ाकडे टवकार ासारखे बघायचे. गोलघुमटाची भ इमारत तर
पातशहा ा डो ां त सलत राहायची.
शहराभोवती ा दोन बला तटबं ा हे िवजापूरकरां चे मु साम होतेच,
परं तु गोवळकोंडा आिण शंभूराजां चा प ाळा ा ां ा छु ा र वािह ा हो ा.
णूनच पातशहा ा दोघां कडे बारीक नजर ठे वून होता. जरी कुतुबशहाने दो ीचा
तह केला होता, तरी ाचा पातशहाला भरवसा न ता. णूनच ाने याआधीच
कुतुबशहाला खरमरीत खिलता धाडला होता, ‘‘जर तु ां ला त: ा त ाची
िफकीर असेल तर इकडे बेसबब नाक खुपसाय ा फंदात पडू नका.’’
ाच वेळी मोगलां ची रसदरे षा उद् करणा या हं बीरराव मोिह ाचा
ितशोध घे ासाठी पातशहाने खास पथके धाडली होती.
विजराचा कयास खरा ठरला होता. थोर ा मुअ मचे िवजापुराकडे येणे
धाक ा आ मला चले न ते. उलट पिह ा िदवशी, ‘‘हा आला आता आयती
मंडी लुटायला’’, अशा अथ च ाने आप ा मो ा भावाकडे गुरकावून पािहले होते.
बडा मुअ मसु ा धाक ाचा िततकाच े ष करत होता. जर िवजापूरकरां नी
शरणागती प रली, तर यशाचे ेय आपुसकच आ म ा पदरात पडणार होते.
मुअ मला नेमके तेच नको होते. जसा वेढा वाढू लागला तशी ाची अ लही धाव
घेऊ लागली. त: पातशहा आिण आ म लढू नसु ा िवजापूरचे िनशाण िमटत नाही,
िनदान आप ा अ ल शारीने जर सलुख घडला तर ाचे ेय आपोआप आप ाच
ओ ात पडे ल; भावी शहे नशहा णून आपलीच िनि ती होईल अशी आशा
मुअ मला सुटली. ाने शहाकुलीसारखे आपले अनेक सेवक गु पणे आप ा
मदतीला घेतले.
‘‘लेिकन शहजादे , आप ा सव य ां ची क ना पातशहा सलामतना िदली
आहे का?’’ शहजा ाचे दो भीतीपोटी िवचा लागले.
“इत ात कशाला? एकदा सा या गो ी िशज ा की आखीर सां गूच की
अ ाजानना.’’
मुअ मने गु हालचालींना जोराने सु वात केली. पूव पासून िसकंदर शहाशी
ाची जानपहचान होतीच. ामुळे ाचा इमानी नोकर शहाकुली अनेकदा समोर ा
िभंतीचे दरवाजे ओलां डून लीलया िवजापूरम े जा-ये क लागला. सलुखा ा गु
बोलाचाली सु झा ा. दु दवाने शहाकुलीला दा चे चां गलेच सन होते. ात कधी
न े ती िशरावर मोठी जबाबदारी पड ाने तो रळू लागला. नेहमीपे ा अिधक शराब
ढोसू लागला. मग िजभेवरचे िनयं णही सुटले. रा ी िवजापुरी गोलंदाजां ना खालून तर
होऊन हाका दे ऊ लागला, ‘‘भाईजान, या मोचावर जादा गोळागोळी क नका रे . इथं
सारं आपलेच यारदो आहे त.’’
शहाकुली ा बरळ ाचा ायचा तोच प रणाम झाला. शहजादा आ म ा
सेवकां नी ाला िगर ार केले. रा ीच शहे नशहापुढे ाला खडे केले गेले. ा ा
अंगावर, पाठीवर ताप ा सळई ा डाग ा िद ा गे ा. ते ा ाची शराब पुरती
उतरली. तो मुअ मचे नाव घेऊन सारे काही भडा भडा ओकला.
पातशहा ा मैदानी डे यात शहाकुली जखमी कु ासारखा िनपिचत पडला
होता. ितथे मुअ मला बोलावले गेले. ते ा घडला कार ल ात येऊन ब ा
शहजा ाने कोलां टी उडी मारली. आप ा बापा ा हातापाया पडत तो ओरडून सां गू
लागला, ‘‘जहाँ प ाँ , हा सारा बनाव आहे . आप ा नजरे तून आिण मला मा ा
ज ातून बरबाद करायचा हा कुिटल डाव आहे . ा शराबी इसमाशी माझा काही
तालूक नाही.’’
पातशहाने आप ा चयवर रागाची अगर लोभाची कोणतीही छटा उमटवू िदली
नाही. तो थंड, कोर ा सुरात इतकेच बोलला,
‘‘शहाजादे मुअ म, िकतीही झटकली तरी पापं काही मनु ाची पाठ सोडत
नाहीत. शहजादे , आज नही तो कल, लेकीन आपको इसकी सजा भुगतनी होगी!’’
दु स याच िदवशी मुअ म ा हातातून यु िवषयक सव बाबी काढू न घेत ाचे
शाही आदे श जारी झाले. लाकडा ा िनज व ओंड ासारखा मुअ म फ डे यात
बसून रा लागला.
खु पातशहाने जंगाची सू े हाती घेऊनही दोन मिहने उलटले होते. िदवसही खूप
दु होते. १६८६ ा ा पावसा ात आषाढही कोरडा गेला होता. तटाबाहे र चौफेर
भटकून पातशहाचे िभ ी कोठून न कोठून पा ा ा पखाली घेऊन येत होते.
जनावरे , माणसे कशीबशी जगवत होते. परं तु िवजापूर ा तटबंदीआड खूप हाल
चालले होते. िवजापूरकरां ा िचवट ताकदीचे कारण कावेबाज औरं गजेबानं शोधून
काढलं होतं. तटबंदी ा आड है ाबादे कडून आिण मरा ां कडून को ापूर, अथणी
भागातून छु पी रसद जायची. ा सा या रसदे चे र े आलमगीराने पूणत: िलंपून टाकले
होते.
आता अ पा ािवना िवजापूरकरां चे खूपच हाल हाल होऊ लागले. जनावरे टाचा
घासत तडफडून म लागली. पागा ा पागा ओस पडू लाग ा. ामुळे तटबंदीतून
रा ीबेरा ी बाहे र झेपावणा या आिण रसदपाणी लुटून आणणा या द नी घो ां ा
अंगात बळच उरलं नाही. अ ा दशा झालेले सैिनक घोडे आिण उं ट कापून, मां स
भाजून कसाबसा जीव जगवायचा य क लागले. पानाफुलां नी नटलेली िवजापूर
नगरी एक ओसाडपुरी िदसू लागली.
एके िदवशी सकाळी समोरचा महादरवाजा कुरकुरला. ातून हातात पां ढरी
िनशाणे घेऊन बाहे र पडणा या ी पातशहाने पािह ा. तो तीस-चाळीस जणां चा
जथा श हीन होता, पण ते सैिनकही न ते. तर छातीवर लां ब, सफेद दा ा
ळवणारे , घोळदार कफनीतले आिण ढगळ लुंगीतले ते अ कोणी लोक होते. तो
जथा जसा जवळ येऊ लागला, तसे ां ना पातशहा ा पार ा नजरे नं ओळखलं. ते
समोर ा नगरीतले काझी, उलेमा, फकीर असे इ ामचे बंदे होते.
मु ायाधीश शेख-उल-इ ाम चुळबुळ क लागला. पातशहाला शेख
साहे बां ची आजची बेचैनी खूपच अवा व आिण फाजील वाटली. ां नी लागलेच ां ना
आत डे यात बोलावले. ां ावर भा ासारखी ती ण नजर रोखली. शेख साहे ब खूप
िचडलेले होते. फेफरे भरले ा मनु ासारखे हातवारे करत ते बोलले, ‘‘कुराणा ा
पिव आदे शानुसार िवजापूरवरचा आपला हा हमला गैरकानूनी आहे .’’
पातशहाने शेख-उल-इ ामला आपादम क ाहाळले. ‘‘ठीक आहे . तु ी
णता तसं असूही शकेल. आपण याबाबतीत नंतर मसलत क च. तुमची तिबयत
आज खूप खराब झा ाचं िदसतं. जा कसे, आराम करा पा .’’
पातशहाने आप ा पहारे क यां ना इशारा केला. तसे पहारे क यां नी ां ा
दं डाला घ पकडून जवळ जवळ खेचतच तेथून दू र नेले. ती सारी मंडळी पातशहा-
समोर गुड ावर बसून केिवलवा ा सुरात अज िवनं ा क लागली, ‘‘पातशहा
सलामत, आपण एक पाक मुसलमान आहात. एक िजंदा पीर णून तुमचा सारे जण
गौरव करतात. कुराणा ा कुमािशवाय आप ा डो ां ा पाप ाही हलत
नाहीत.’’
‘‘आपको ा चािहये, उतनीही बात करो काझी.’’ पातशहा फ मोजके
बोलला.
‘‘शहे नशहा, गु ाखी माफ, पण हा जंग नापाक आहे . अपिव आहे . एवढा मोठा
िद ीकर पातशहा दु स या एका छो ा इ ामी िशयासतीचं आिण ितथ ा गरीब
रयतेचं इतकं नुकसान का करतो? हजरत, हम सब आपके भाई है .’’
‘‘काझी, कोण कोणाचे भाई?’’ संतापाने औरं गजेबा ा डो ां तली तपिकरी
बुबुळे सुई ा ती ण टोकासारखी नाचली. ाबरोबर सवा ा नजरा खाली झुक ा.
‘‘तु ी तर सारे इ ामचे रखवाले िदसता. एक सां गा, ा िशवाचा बदमाष लौंडा, तो
काफरब ा संभा के ापासून झाला तुमचा भाईबंद?’’
‘‘लेिकन जहाँ प ाँ —?’’ सवजण गोंधळले, गडबडले.
‘‘िद ीपासून ा जह मी ा त ारी ऐकत इथवर आलो आहोत आ ी. तु ी
कोणता मजहब आपला मानता ते मला ठाऊक नाही, परं तु हा आलमगीर कोण ाही
मोिहमेवर जे ा िनघतो अगर मोहीम खतम करतो, ते ा िहं दूंची िकमान शेस ाशे
मंिदरे जमीनदो के ािशवाय ाची ास बुझत नाही.’’
‘‘रहम करो हजरत. रहम करो!’’ सारे मु ामौलवी, काझी पातशहाची
दयायाचना क लागले.
‘‘तु ी द नी पुरे जाणता. पूव कुठे होते मरग ां चे िहं दवी रा ? ा िशवा
जमीनदाराने आिण ा ा नादान पोराने, संभाने थोडे आिदलशाहीचे लचके तोडले,
थोडे िनजामशाहीचे तोडले आिण मरग ां ची नापाक स नत उभी केली.’’
‘‘हजरत, गिनमां ा ा कारवाया आ ां ला कधीच मंजूर न ा.’’ धममातड
बोलले.
‘‘तसं असेल तर मगरग ां ा फौजा अलीकडे िवजापूर ा र ातून तु ी
वाजवत कशा नेता? ां चा बारातीसारखा स ान कसा करता?’’
“िसकंदर आिदलशहा नासमज आहे , जूर! ाला माफ करा!’’
‘‘ये कैसी नासमझी? तो संभाशी आिण कुतुबशहाशी खुिफया करारमदार करतो.
आ ी सां गूनही सजाखानाला आप ा फौजे ा ठा ां साठी जागा दे णार नाही, असा
बेमुवत जबाब िहं दु थान ा पातशहाला दे तो. ा सा या नादान बतावाला आपण
नासमझी णता? कशासाठी आलात मा ा पायाजवळ? ितकडे प ा ाला जा.
तुम ा बापा ा, ा संभा ा पायावर जाऊन डोकं टे का.’’
‘‘लेिकन हजरत, तरीही आमची एकच अज आहे . कुराणे शरीफ तर िजले–
सुबहानीं ा िजभेवर आहे . आ ा मु ामौलवींचा अ ास आपणाएवढा नाही. हे
साहे ब ारींनाही माहीत आहे . आपण मेहरबानी क न एकाच सवालाचा जबाब
ावा’’ पातशहाने ां ाकडे फ ाथक नजरे ने पािहले. ‘‘सां गा जहाँ प ाँ , एका
इ ामी राजवटीनं दु स या इ ामी कमतीिव ह ार उचलणं हे कुराणे
शरीफ ा कोण ा कलमात बसतं?’’
‘‘आपला ल िन ल स ाईनं भरला आहे . पण तुमची कूमत िगळायचाही
आमचा इरादा नाही. पण एक काफराचा ब ा तुम ा खां ाजवळ उभा आहे . ाचे
आिण तुमचे र ेनाते कोण ा मज्हबी आचरणात बसतात, ते पािहले सां गा. ा
काफरब ाला तेवढा आम ा सामने हाजीर करा. दु स याच णी आ ी िवजापूरचा
वेढा उठवू.’’
मु ामौलवी िनघून गेले. ितत ात असदखान घाबरत तेथे आला. ाने आप ा
हातात ा कमाचा कागद पातशहापुढे केला. पातशहाने गुम तच िवचारले, “ ा
बात है ? पिढए —’’
‘‘ जूर, हा आप ा सरकाझीचा, शेख-उल-इ ामचा आहे – ां नी ...
 ां नी ...’’
‘‘पढीए ऽऽ’’ पातशहा ओरडला.
‘‘ ां नी आपलं िवजापूरवरचं – एका इ ामी स नतने दु स या स नतवर
केलेलं आ मण गैरकानूनी आिण नापाक ठरवलं आहं .’’
पातशहाने तो खिलता आप ा हाती मागून घेतला. ाचे तुकडे केले. डे या-
बाहे र घोडी बां धलेली होती. ां ा पायात ते तुकडे फेकून िदले. सरकाझींना
िगरफदार क न अथनीकडे ायचा आिण अनजान बंदीखा ात फेकून ायचा
कूम लागलाच जारी केला.
पातशहा ा इ े नुसार ता ाळ रायगडची सेवाचाकरी सोडून आले ा काझी
है दरां ना पाचारण कर ात आले. पातशहाने है दरला िवचारले, ‘‘काझी िमयाँ , स ा
मजहब ा होता है ?’’
‘‘राजे ा! सुलतानां ची मज ! यािशवाय या अ म दु िनयेत दु सरा कोणता धम
असू शकतो, मेरे आका?’’
काझी कोडगेपणा पातशहाला मनापासून आवडला. तो खूप वेळ मोठमो ाने
हसत रािहला. शेवटी काझी है दरची तारीफ करत पातशहा बोलला, ‘‘तुम ासार ा
वफादार इसमाचा आ ां ला खूप नाझ वाटतो. अशा हकीकतपर इसमाचीच
कोण ाही िसयासतीला गरज असते! णूनच िशवाचा रायगड असो वा औरं गजेब
शहे नशहाची मसनद, कुठे ही तुम ासारखी माणसं चपखल बसतात. एक वेळ प ीचा
दज एखा ाचा कमीस िशवताना माप चुकवेल. पण बदल ा हालातीची मोजमापं
जाणणारी तुम ासारखी माणसं िमळणं ही खरी खुदाचीच खैर ऽ!’’
ाच िदवशी लालबारीतील दरबारात एक शाही ज पार पडला. काझी है दरना
सरकाझी पदाची व े दे ात आली.

२.

काझींचा तां डा भेटून गेला. तरी पुढे तीन मिहने िवजापूरचा वेढा सु च होता.
पातशहाने मो ा िजिकरीने नगराभोवतीचा खंदक भ न काढला. पावसाळा सु
होता. शहराम े ओ ा दु ाळाने कहर केलेला. तटबंदीआडचे धा संपले होते.
याआधी ऐन वे ातून रा ीबेरा ी िवजापुरी घोडी धाडसाने बाहे र पडत. मुलुखिगरी
क न कोठून न कोठून रसद िमळवत. परं तु आता सभोवती ा वे ावर पातशहा ा
करारी डो ां ची पाळत होती. याआधी प ा ाकडून कवी कलश आिण हं बीर–
रावां ची घोडी िवजापूरकरां ा मदतीस धावायची. परं तु आता कृ ेला महापूर आला
होता. िमरज-अथणी ा बाजूने को ापूर ां ताकडे जाणारे र े बंद झाले होते.
शंभूराजे आप ा प ाळा उपराजधानीकडे अनेकदा धावायचे. तेथून िसकंदर
आिदलशहाकडे रसद जायची. पण आता पा ानेच र े िगळले होते. िवजापूर
इला ाला पज ाने झोडले होते. उलट िहं दवी रा ात सवा ा तोंडचे पाणी
पळाले होते. अनेक भागात मोठे दु ाळ पडले होते. अ संप ीची मो ा माणावर
हानी होत होती. शंभूराजां ना दु ाळ आिण टं चाईने जजर केले होते. मनात असूनही
ऊनपावसा ा िविच खेळामुळे ां ना आप ा त ण दो ा ा मदतीस धावून जाता
येत न ते.
औरं गजेबाला आप ा स नतमधील पंधरावीस सु ातून कोठूनही रसद िमळू
शकत होती. उलट दि णी ि श ींचे तकदीर िफरले होते. शेवटी पातशहाने धाडसाने
खंदक बुजवून घोडी िवजापुरात घातली. तोवर ा शहराचे शान बनले होते. २६
स बर १६८६ ला सोळा वषाचा कोवळा िसकंदर शरण आला. आिदलशहा कैद
होताच िवजापुरावर शोककळा पसरली.
पण ा दु :खा ा िनखा यावर अनेक िहं मतबाज आपली वां गी भाजून घेत होते.
आिदलशहा ा शरणागती ा वेळी पातशहा ा डो ां त सजाखान भरला.
माजले ा मो ा उं दराने बुड ा जहाजातून तरा ावर शारीने उडी मारली होती.
सजाखान बडा मोगल म बदार बनला होता.
औरं गजेबाचे मह ाकां ी मन िवजापुरात थां बले नाही. तो आप ा फौजा घेऊन
पु ा गोवळकों ावर चालून गेला. ितथले िक े, तटबं ा आिण खंदक बळकट होते.
ाने तळघरे भरली होती. तानाशहा अजून शरण येत न ता. ते ा पातशहाने
ग ारीचे श उपसले. गोवळकों ा ा वे ातही आलमगीरची ऊना-पावसातून,
थंडीवा यातून धडपड सु होती. अडु स वषा ा बु ासाठी एक हलते झुलते
िसंहासन बनवले गेले होते. भोई ाला खां ावर घेऊन रा ीबेरा ी िफरत. शहे नशहा
आप ा फौजींना सूचना दे ई. एकदा ा ा अंगर कालाच तोफेचा गोळा लागून
ाचा हात तुटला. औरं गजेबापासून फ चार हाता ा अंतराव न मृ ू माघारी गेला
होता.
शहे नशहाने मुकरबखानासारखे है ाबादी सरदार फोडले. अ ु ा फ ी
नावा ा अंमलदाराने तर पहाटे तीन वाजता िक ाचे दार उघडून िदले.
कपटनीतीचा आिण दगाबाजीचा जय झाला. २१ स बर १६८७ ला गोवळकोंडा पडला.
ितथे पातशहाला सात करोड पयां चा खिजना िमळाला. सालीना तीन कोटींचा मुलूख
िमळाला. आिण फ प ास हजार पयां ा तन ावर िसकंदर आिदलशहाला
आिण कुतुबशहाला दे विगरी ा िक ावरील बंदीखा ात धाडले गेले.
जे ा है दराबाद िजंकून पातशहा पु ा िवजापुराकडे कामािनिम चालला होता,
ते ा िवजया ा आनंदाबरोबर ाचे मन एका वेग ाच िवषादाने भ न आले होते.
काही मिह ामागे है दराबाद ा वे ात एक दु :खद घटना घडली होती. या आधी बडा
शहजादा मुअ मकडे संभाजीराजां ची प े सापडली होतीच. पण ा रा ी मुअ मने
आ मवर ा रागापोटी णा, मह ाकां े ा लालसेपोटी णा, आणखी एक
धाडसी डाव खेळला होता. आप ा बापाशी बगावत क न, कुतुब-शहाला रा ीचेच
जाऊन िमळू न ाला जंगचा ऐलान करायचा होता. मा आप ा बेगमबछ ां ना
आप ा माघारी आपला बाप हाल हाल क न ठार मारे ल ही भीती होतीच. णूनच
ाने रा ीचाच लालबारीतून आपला जनाना यु थळी आघाडीवर आणला. पुढे
छलां ग मारणे सोपे होते.
 मुअ म ा ा शेवट ा कृतीने पातशहाला बगावतीचा वास लागला. ाने
लागलीच पुढे पथके धाडली. आिण आप ा शहजा ाला ा ा बेगमबछ ां सह
ता ाळ िगर ार केले ते कायमचेच.
वृ पातशहाचा कािफला पुढे चालला होता. ाची नजर पि म िदशेकडे न े ,
तर ितथ ा स ा ी ा पवताकडे एकसारखी वळत होती. गे ा सात वषात शंभूराजा
सापडला न ता. तो अिजं रामशेज आिण है बतीगडही अबािधत होते!
कमाव ािशवाय बरे च गमावले गे ाचे दु :ख पातशहा ा ािभमानी मनाला खूप
डाचत होते. वासातच असदखान जवळ येऊन आप ा ध ाला सां गू लागला,
‘‘पातशहा सलामत, अजून थोडी राहत वाटे ल अशी खबर आहे –’’

‘‘कोणती?’’
‘‘आपला ारा शहजादा अकबर इराणकडे िनघून गेला. संभाने ाला मदत
केली. राजापूर ा बंदराम े ाने खाजगी गलबत केले. आिण शेवटी तो िनघून
गेला.’’
‘‘कुठे इराणला?’’
‘‘जी, मेरे आका!’’
पातशहा िवष तेने हसला. कधी अ ानाकडे तर कधी धरतीकडे नजर फेकत
तो बोलला, ‘‘कोणाची िक त आिण कोणाची बदिक त कोण ा रानात — पहाडात
िलिहलेली असते, ते फ ा अ ालाच माहीतऽ!’’

३.
एके िदवशी हं बीरराव राजां ना सहज बोलले, ‘‘शंभूराजेऽ, रा ातली गळती
वाढत चाललीय. वतना ा तुक ासाठी चां ग ा चां ग ा लोकां ची म कं
िफरताहे त. ा गळतीला आवर तरी कसा घालायचा?’’
‘‘मामासाहे ब, काळ खरं च कठीण आलाय!’’
‘‘पण राजे, आपण णाल तर ही वेळ िनभावून नेता येईल. औरं ा वतनं वाटत
सुटला आहे . आपणही दे ऊ कागदोप ी वतनं काहीजणां ना.’’
‘‘असं कसं करता येईल हं बीरमामा?’’, शंभूराजे हं बीररावां ा स ानं गोरे मोरे
होऊन बोलले, ‘‘वतनाचं वाटप क पाहणं हे आबासाहे बां ना आ ी िदले ा
वचना ा िव आहे ! िशवरायां ा धमाचं पािव िनदान ां ा आ कीयां नी
तरी ठे वायला नको का? आबासाहे ब तर सां गायचे, दे वािदकां नाही वतनं दे ऊ नका.
ां ना बनवू नका.’’ शंभूराजे सहज गमतीनं पुढे बोलले, ‘‘मामासाहे ब तु ां ला
के ापासून आस लागली — वतनाची?’’
तो सहज गंमतीदार नकळत हं बीररावां ा काळजात रप्कन तीरासारखा
घुसला. णभर काय करावे, हे ां ा मानी मनाला समजेनासे झाले. ते ता ाळ
हसूनच उ रले, ‘‘शंभूराजे काय पण पारख केलीत आपण आप ा मामाची?’’
 ते हसीखुशीचे बोलणे ितथेच िवरले. तरी हं बीररावां ा काळजात मघाचा तो बाण
सलतच रािहला. बोलता बोलताच हं बीररावां ची मु ा अपमानाने गोरीमोरी झाली!
मानहानी ा डं खाने ां चे काळीज र बंबाळ झाले. ते बोलले, ‘‘शंभूराजेऽ ा
हं बीररावाला हो कसली वतनाची भूक? आ ां ला तशी रा पदाची अगर स ेची हाव
असती तर —? तर आम ा स ा भाचेसाहे बां ना रायगडची गादी दे ऊन िन ा
रा ाचा मालक नसतो का झालो? राजारामां ना राजा बनवायला आमची बुजुग
कारभारी मंडळी िकती उतावीळ होती? आ ां ला काय अवघड होतं?’’
‘‘हं बीरमामा, कृपया इतके हळवे होऊ नका. आ ी सहज बोललो हो;’’ शंभूराजे
िदलिगरी ा भाषेत बोलले.
शंभूराजे समजूत घाल ाचा य करत होते. पण सेनापती हं बीररावां ना ते काही
पटत न तं. ते णाले, ‘‘आम ा इमानाचे मोल जोखायला औरं ाचे दू तसु ा येऊन
गेले. रागापोटी आ ी ा सवा ा दाढीिमशा ा ाकडून सफाचट क न ां ना
माघारा हाकलून िदलं. आपण मा आज चां गलीच परी ा केलीत की आमची’’
हं बीररावां चे अ ंत तरल ािभमानी मन गंमतीम े सु ा ाथाचा आरोप
ीकारायला तयार न ते. ां ा मानी मनाला तेथे थां बवले नाही. ते उठले आिण
रागा ा ितरिमरीतच तडक बाहे र िनघून गेले. ा काराने येसूबाईही अवाक् झा ा.
आता शंभूराजां नाही तेथे थां बवेना. ते उठले आिण ज ीने खाजगीकडे िनघून गेले.
ा अ शा वादावादीने रायगडाचा जणू रं ग बदलला. खाजगीकडे ख होऊन
बसले ा शंभूराजां जवळ महाराणी गे ा. ा शां त पण सावध सुरात बोल ा,
‘‘घडला कार चां गला न े . राजा आिण सेनापतीमधील बेबनावानं रा ं
मोडूनही पडतात. ा संगाचा वास ा औरं ाला फ लागायचा अवकाश, तु ा
दोघां म े फूट पडावी णून तो िजवाचं रान करे ल—’’
‘‘आ ी तरी असं काय बोललो होतो युवरा ी?’’
‘‘राजेऽ, हं बीरमामासु ा फार काही वावगे बोलले असं नाही वाटत!’’ येसूबाई
शहाणपणाने बोल ा, ‘‘चला उठा, मो ा मनानं आपण ां ना पु ा बोलवून घेऊ.
आपण वयानं लहान आहात. ां चा मानमरातब मह ाचा.”
‘‘आ ी मूल आहोत. आ ी कशाला जाऊ ां ाकडं ? विडलधा यां नीच
काढावी नं आमची समजूत?’’
ा एकूण काराने, मन ापामुळे राजां नी रा ीचे जेवण घेतले नाही.
िबछायतीवर ते अध रा तसेच तळमळत पडले. दु स या िदवशीची ात:कालची ां ची
दे वपूजाही चुकली. गे ा िक ेक वषात असे घडले न ते. दु पारी महाराणीं ा
आ हाखातर फ दु धाचा अधा ाला राजां नी कसाबसा ाशन केला.
दु सरी रा मा येसूबाई राणीसाहे ब बेचैन झा ा. गडावर िभरिभर वारा वाहत
होता. ा अ शा वादं गाचे पां तर शेकडो िज ां नी मो ा झग ाम े केले होते.
न रा न येसूबाई राजां ा समोर जाऊन उ ा रािह ा. ां ा अंतरातला राग लपला
नाही, ‘‘ब ् झालं हे सारं , राजे! तु ां ला क ना आहे ? मामां नी गे ा दोन िदवसां त
पोटात अ ाचा कणही घेतलेला नाही.’’
 शंभूराजे झटकन् उठून उभे रािहले. ां चा र जड भासला, ‘‘काय सां गता
आहात येसू? हे तु ी दु पारीच का नाही सां िगतलंत? आमचे हं बीरमामा कोण वाटले
तु ां ला? गे ा पाच-सहा वषात आबासाहे बां ा पु ाईची सावली आिण हं बीर-
मामां ची सोबत ा दोन गो ींिशवाय आमची दु स या कोणी केली आहे सोबत?’’
शंभूराजे झपा ाने उठले. ां नी जामािनमा ठीक केला. सेवकाने पुढे केलेले
र ालंकार गडबडीने ग ात घातले. राजे आिण महाराणी दोघां नीही हं बीररावां ा
वा ाकडे जा ासाठी दरवाजा ओलां डला. राजे मशालीं ा आिण पिल ां ा
काशात समोर पाहतात, तर त: हं बीरमामाच बाहे र ा झुळूझुळू वा याम े उभे
होते. त: नच राजां ा भेटीसाठी आले होते. राजां नी ां ना कर ापूव च
स रीतले, तग ा शरीरय ीचे हं बीरमामा काळजीने बोलले, ‘‘शंभूबाळ! अहो, काय
चालवलंत हे आपण? गे ा दोन िदवसां त तु ी भोजनही घेतलेलं नाही णे!”
‘‘आमचं िवसरा, मामा! आपण का उपाशी आहात?’’
‘‘आ ी काय िपकलं पान. आमची एवढी काळजी कशाला करता? तु ां ला मा
िहं दवी रा ाचं भिव घडवायचं आहे ऽ! आ ी आज आहोत कदािचत उ ा नसू
—’’
शंभूराजे पुढे धावले. ते बोलले, ‘‘हं बीरमामाऽ, असं वाईट नका बोलू! आप ा
नस ा ा केवळ क नेनेच आम ा अंगावर डोंगर कोसळ ाचा भास झाला!’’
बाहे र थंड वारा वाहत होता. राजवा ात ा कोंदट हवेत परतायला मने नको
णत होती. मामा आिण भाचे दोघेही पि मेकडे चालत रािहले. काही पावलां जवळच
कातीव कडा होता. पलीकडे िहरकणी बु ज. ितथेच एका स य शीळे वर ते दोघे
बसले. बाजू ा पाषाणावर बसले ा येसूबाई कौतुकाने ा दोघां ा आग ा
िमलाफाकडे बघत हो ा. अ ा रा ी राजेसाहे बच बु जाजवळ आ ाने
पहारे क यां ची तारां बळ उडाली होती. राजवा ातून ितथेच थाळे मागवले गेले.
उघ ा वा यात राजे आिण सेनापतींनी भोजन उरकले.
अनेक गो ी िनघा ा. ते ा हं बीरमामा णाले, ‘‘आमचे स े भाचे आिण
जावईबापू असले ा राजारामां ना गादीवर बसवावं, याक रता कारभारी मंडळी ह ाला
पेटली होती; आहे माहीत शंभूराजे?’’
राजां नी फ मामां कडे एकटक पािहले.
‘‘राजे, ा वादळी िदवसात तु ां ला िशवाजीचा पु या ना ानं आ ी िबलकूल
सलाम केला न ता. तर आम ा िशवबा ा ां चा स ा वारसदार णूनच ा
हं बीरची गदन तुम ापुढं झुकली होती!’’
‘‘आपले ते उपकार हे िहं दवी रा कदापीही िवसरणार नाही हं बीरमामा!’’
राजे बोलले, ‘‘परं तु आम ाकडून काही चुका घड ा असतील तर माफी असावी,
मामासाहे ब!’’
‘‘कस ा माफी ा वे ा गो ी करता, शंभूराजे? अहो हं बीरराव ा नावा ा
समशेरीला िशवाजीराजां नी पोलादा ा उकळ ा भ ीतून आकार िदला. जडिवली.
पण ती रणां गणात चौखूर सुटले ा घो ासारखी नाचली, ती मा शंभूराजे तुम ाच
काळातऽ!’’
‘‘खरं आहे मामासाहे ब, आपलं. कुठे बु हाणपूर, कुठे मूितजापूर, अकोला,
नां देड, सोलापूर, ते खाली अथणी – िवजापूर, कोकणातला हर घाट, हर वाट! ा
द नम े अशी एखादी नदी नसेल, असा एखादा ओढा नसेल की ाचे पाणी
हं बीरराव मोिह ां चा घोडा ाला नाही! — पण हं बीरमामा अलीकडं खूप
दम ासारखं होतं का तु ां ला?’’
‘‘ णजे हो?’’
‘‘नाही णजे, ा चां गलं नसेल, तर आपण काही िदवस थोडी िव ां ती ा.
लढू नका. आ ां ला फ बसून माग दाखवा. आशीवाद ा.’’
रायगड ा पि मेस असले ा क ा ा छाताडावर पाय ठे वत वा याचा मोठा
झोत वर आला. हं बीरमामा खळखळू न हसत बोलले, ‘‘काय णालात राजे? आ ां ला
लढायचं नसेल तर? एखा ा गवयाला िवचारायचं, तु ी गात नसाल तर? कसं श
आहे हो, शंभूराजे? शेवट ा ासापयत िशवाजी आिण संभाजीची रणां गणावर
िनशाणकाठी नाचिव ासाठी हा हं बीर खंबीर आहे !’’
राजे आिण महाराणी हं बीरमामां ा अपूव, उ िसत पाकडे पाहतच रािहले.
हं बीरराव बोलले, ‘‘अंबाबाईचा भु ा कसा पिलता हाती घेऊन रा रा भर नाचत
जागरण घालतो, तसा हा हं बीरराव िशवाजीचा भु ा आहे ! तोफगो ां ा िटप यां ा
आवाजात रणभूमीवर घोडा नाचव ाचं काम मी करतो.’’
‘‘मामासाहे ब, ा संभाजीलाही औरं ा ा तोफां ची अगर ढालीतलवारींची
िबलकूल दहशत वाटत नाही. आ ी घाबरतो ते मा एकाच गो ीला–’’
‘‘—राजे?’’
‘‘हां , हं बीरमामा! कधी कधी वाटतं, हा मुलूख संतमंहतां चा वा बु वंतां चाही
न े , लेकराबाळां ा नावे वतनाचे कागद कर ासाठी चटावले ा वतनदारां चाच हा
दे श वाटतो!’’
‘‘खरं आहे , शंभूराजे. दु िनयेत काय सव मनु मा ां ा पोटी पोरं बाळं
ज तात. मा आप ा महारा ाएवढे आप ा बालब ां वर, वारसदारां वर एवढी
अपार आं धळी माया करणारे लोक जगा ा पाठीवर शोधूनही सापडायचे नाहीत.’’
शंभूराजे अ ंत क ी झाले. जड अंत:करणाने िवचा लागले,
‘‘मग मामासाहे ब, काय करायचं? ायचा िनणय?’’
‘‘कोणता?’’
‘‘ रा ाचे लचके तोडून सव वतनदारां ना खरापत वाटायचा?’’
‘‘नाही, िबलकूल नाही!’’ हं बीरराव िन यी सुरात बोलले, ‘‘शंभूबाळ, ा
औरं ाने आम ा काही नादानां ना वतनाचं गुळखोबरं खुशाल वाटू दे . पण ा हं बीर
आिण शंभूराजां कडून तरी िशवाजीराजां ा िवचारां ची ह ा घडायला नकोऽ!’’
ा सुखसंवादाम े अ ी रा कशी आिण के ा सरली ते कळले नाही.

४.
 दु गादास राजपुता ात जायला िनघाले होते. ते ा राजां ा भेटीसाठी ते आले.
जड अंत:करणाने दु गादास बोलले, ‘‘शंभूराजे, खूप केलंत. अगदी खूप केलंत
आम ासाठी. तु ां ला ध वाद ावेत तेवढे थोडे च आहे त!’’
‘‘आ ी तरी अिधक काय करणार, दु गादास? शहजा ां चा भाव होता
ऐषोआरामी. छं दीपंदी. जाग कता कसली ती नाही. थोडीशी िहं मत बां धली असती,
तरी कुठ ा ना कुठ ा मागाने आ ी अकबरां ना िद ी-आ ाकडे धाडू शकलो
असतो. ां ा ितकडे जा ाने औरं गजेबाचे दु न शहजा ां ा झ ाभोवती
गोळाही झाले असते. पण काय करायचं? मनु च मुळात कचदीलऽ! दहा-दहा, वीस-
वीस हजार लोक िदमतीला दे ऊन तरी काय उपयोग झाला?’’
‘‘जाऊ दे राजे, आपण तरी काय करणार? घो ासाठी नवी नाल बां धायचं काम
लोहारमेटावर दे ता येतं. पण मनु ासाठी पाठीचा कणा बां धायची मागणी कुठं करता
येत नाही! आमचे सात वषाचं क , िज सारं वाया गेलं.’’ दु गादास दु :खाने बोलले.
‘‘दु गादास, एक बोलू?’’
‘‘ कूम, राजे–’’
‘‘अंबरचा राजा रामिसंगाने औरं ािव पळी बां धाय ा आम ा आ ानाला
िततकीशी दाद िदली नाही. तरीही आ ी हरलेलो नाही. मा आप ासारखं
दे शािभमानी, धमािभमानी मनु जवळ असावं असंच वाटतं. आपण कशासाठी जाता
पु ा राजपुता ात? थां बा इथंच. जशी किवराय भूषणां ामुळे रायगडाला शोभा आली
होती, तशीच तुम ासार ा भ ा मनु ा ा वा ानं आम ाही मनाला उभारी
येईल.’’
“माफ करा, राजे! जसवंतिसंग राजेसाहे बां ना आ ी मृ ूपूव वचन िदलं होतं.
अिजतिसंहां ना वाढवेन, मोठा करे न. ानुसारच ितकडं जाऊन जोधपूर ा
राजगादीची सेवा करणं हे आमचं कत आहे , राजे.’’
शंभूराजे पुढे काही बोलले नाहीत. दु गादास बाहे र पडताना णाले,
‘‘शंभूराजेऽ, जे ा आपण औरं गजेबाचा िन:पात कराल, ते ा तुम ा स ाना–
साठी मी ज र माघारा धावत येईन. भीमे ा काठापासून ते यमुने ा तीरापयत
तुमची िमरवणूक काढे न!’’

५.
सकाळीच औरं गजेबाने सजाखानाला बोलावून घेतले. आप ा थक ा आवाजात
पातशहा बोलला; ‘‘सजाऽ आ ी िवजापूरभोवती ा कु िस तटाची पीठ फोडली.
गोवळकोंडा उखडून ितथ ा खंदकात फेकून िदला. सच बोलू, ही काही बहादु री
नाही. एकाच दु :खा ा डागणीने आमचा कलेजा आजही करपून िनघतोय!’’
‘‘संभाऽ!’’
‘‘बराबर! सजाखान बेटे, आ ी बु हाणपुरात पाऊल टाकाय ा आधीपासूनच
तुला आत बोलवत होतो आम ा सेवाचाकरीक रता. ठीक आहे . तू आम ा गोटात
दे र आलास, दु आलास. या गो ीवर आ ी खूष आहोत. नाही तरी आजकाल ा
वण ात खुषीची एखादी खबर िमळते तरी कुठे सजाखान?’’
‘‘जी, पातशहा सलामत!’’
‘‘तू तर िवजापूरकरां चा िसपाहसालार होतास. िवजापूर ा वे ावेळची एक गो
याद आहे तुला?’’
‘‘कोणती जहाँ प ाँ ?’’
‘‘ितथ ा बु जाखाली सुरंगी बा द पेर ासाठी आ ी खडडे खोदत होतो. मा
ितथे खडकाळ जिमनीम े आमची िटकावफावडी िटकत न ती. ां ची पाती तुटून
पडत होती. ते ा बाजू ा एका दे हाती लोहाराला आ ी बोलावून घेतले. ते ा ा
बु ानं हसत आ ां ला उपदे श केला होता — जूर, िजथला खडक फोडायचा,
ितथ ाच भा ात तयार केलेली ह ारं वापरावीतऽ! ा कुछ समझे?’’
‘‘हजरत—?’’
‘‘ ा काफर संभाला गाड ाची औकात ना मा ा तीन शहजा ां त, बावीस
नातवंडात वा तीस सरदारां म े आहे . ा शैताना ा अंगात तु ासारखाच एखादा
द नवी गाझी पढा भ शकतो!’’
पातशहा थोडा थां बला. दीघ ास घेत बोलला, ‘‘जाऽ िनकल जा ज . हवी
िततकी फौज आिण चाहशील तेवढी रसद सोबत घे. जर संभाची गदन छाटू न
आणशील तर तुझं नशीबच िसकंदर ठरे ल! द नमधून तुला वाजतगाजत, तुझा
जुलूस काढत आ ी तुला उ रे त नेऊ. लाल िक ा ा पायरीवर खलतीचा पेहराव
दे ऊन तुझा स ान क .’’
‘‘जहाँ प ाँ , आ ी ज र कोशीस —’’
‘‘पण गे ा सहा-सात वषा ा अनुभवानं मा ा म कावरचे बाल —’’,
पातशहा बोलता बोलता थबकला. ाने त: ा भुं ा डो ाव न हात िफरवला.
ितथे िकमाँ श तर न ताच, पण ाचे सोनेरी केसही िवरळ होत गेले होते. दमला
भागला पातशहा कुरकुरला, ‘‘खैर! संभा िजंदा िमळणं महामु ीलच आहे . पण तो न
िमळे ल तर ाची एखादी तंगडी, एखादा हात तोडून —’’
‘‘मतलब?’’
‘‘ ाचा एखादा ब ात बडा िक ा — जैसा रायगड, राजगड, प ाळा,
तापगड या हं बीरगडऽ!’’
‘‘ज र, जहाँ प ाँ ज र.’’

...कोयना नदी ओलां डून हं बीररावां चे पथक तळबीडला पोचले, ते ा म रा

उलटली होती. वा ात मंडळी जागीच होती. मोिहमेव न क हाड भागातून इकडे
ितकडे जाता येताच हं बीरराव असे अचानक वा यासारखे आप ा तळबीड ा
वा ावर जायचे. काही घटका थां बायचे आिण पु ा वा या ा पाठीव नच पसार
ायचे. घरची मंडळी, रात ा रात राहा असा आ ह क लागली, की हं बीरराव
णायचे, ‘‘औरं गजेबाला दफन के ािशवाय आ ां ला कुठं पाठ टे कायची परवानगी
दे णार आहे दे व?’’
आज मा तनामनाने ते बराच वेळ आप ा वा ात खोळं बून रािहले. ां ची
लाडकी लेक ताराऊ रायगडाव न माहे री आली होती. आप ा माहे रात रमली होती.
हं बीररावां नी ित ा यजमानां ची, राजारामसाहे बां ची आिण येसूबाईंची ालीखुशाली
िवचारली. ते पोरसवदा ताराबाईला बोलले,
‘‘ता ऽ, येसूबाईंची पुरी काळजी घेत जा बरं , रा ावरचं संकट जसं वाढतंय,
तसे राजे िचंता ां त होतात. राजे तणावाखाली, णून येसूबाईही तणावाखाली.’’
‘‘बाबाऽ, आजकाल थोर ा बाईसाहे ब अगदी सावलीसार ा घेऊन िफरतात
आ ां ला’’
‘‘बघ बाळे . नीट काळजी घेत जा. शेवटी तू िशवबाची सून आहे स, हे िवस
नकोस.’’
‘‘ ाचबरोबर आ ी हं बीररावां ची लेक आहोत, या गो ीचाही आ ां ला कधी
िवसर पडायचा नाही, बाबा.’’ ताराऊ ा बोलाबरोबर सारा वाडा खळखळू न हसला.
म रा उलटली. ते ा हं बीरराव आिण ां ा पंचवीस-तीस अ ल
साथीदारां साठी वा ात ा मध ा चौकातच पाने मां डली गेली. उघ ा हवेत
सेनापती हं बीरराव जरा कुठे सुखाने चार घास खात होते, ितत ात वा ा ा दारात
घो ां ा टापा वाज ा. हं बीररावां चे कान हरणासारखेच सावध. ते अ थपणे
इकडे ितकडे पा लागले. ां नी िकमान चार घास खावेत णून घर ा मंडळींनी
बािलंगाजवळच हरका यां ना थोडा वेळ थोपवून धरलं. पण वेळा काही सां गून येत
नाहीत. हं बीररावां नी मो ा आवाजात हाक िदली, ‘‘कोण आहे ते बाहीर? याऽ, आत
या.’’
समोर हरकारे खडे रािहले. हं बीररावां नी पुसलं,
‘‘काय रे जानू? काय खबर?’’
‘‘सरकारऽ आप ा मुलखात औरं ानं सजाखानाला धाडलाय. सजाखान
इकडं च धावून आलाय.’’
‘‘कायऽऽ?’’ हं बीररावां नी तसाच अ ा ताटात हात धुतला. ते पटकन शेम ानं
हात पुसत उभे रािहले. उ ाउ ाच िवचा लागले,
‘‘कुठं ? कुठ ा बाजूला आहे वैरी?’’
‘‘ ो काही आप ा तळिबडावर नाय आलेला. पण दु पारीच ाची पथकं औंध
घाटानं रिहमतपुरावर उतरली होती. ित ीसां जची तर ते सारं कृ ा नदी ओलां डीत
ते.’’
‘‘िकती फौज आहे ?’’
‘‘असलं दहाबारा हजार.’’
‘‘—आिण िदशा कुठली धरलीय ां नी?’’
‘‘ तापगडावर चाल ात णं. काही क न दोन रोजात तापगड िजंकायचा
िवडा उचललाय खानानं.’’
आप ा पु ातले थाळे बाजूला क न सारे उठले. पटापट वा ाबाहे र पडले.
आप ा ध ाला नीट चार घास खायला िमळू नयेत, याचं हं बीरमामां ा अ ुरीला
दु :ख झालं. ितने आप ा डो ां तले अ ू लपिव ाचा य केला. ित ाकडे
बघायलाही सेनापतींना वेळ न ता. मा वा ा ा उं बर ावर िनरोपाचा हात
उं चावीत लाडकी लेक उभी रािहली होती. हं बीरमामां नी णभर घोडा खेचला,
‘‘बोलऽ, पोरी. काय क तुला माहे रपणाला?’’
‘‘बाबा काहीही नको. वै या ा तोंडात तेवढा आपला तापगड जाऊ दे ऊ नका.
आप ा भवानीचं दे ऊळ आहे ितथंऽऽ.’’
‘‘हर हर महादे व’’ ा गजराम े घोडी बाहे र ा अंधारात उधळली. वाटे त
आणखी हरकारे भेटले. सजाखानाची पंधरा-सतरा हजारां ची फौज सातारा सोडून
वाई ा िदशेला सरकत अस ाची वाटे त खबर िमळाली. हं बीररावां नी आप ा
सहका याला नारोजी भोसलना सां िगतलं, ‘‘आपली मु फौज तर आं बाघाटानं खाली
कोकणात गेली आहे . उ ा उ ाच आपण इकडं िनघून आलो होतो. नारबा आता
काय करायचं? अशा अविचत वेळंची ातबी क ना न ती.’’
‘‘सेनापतीऽ काहीही क न वै याला रोखलं पायजेल. ानं तापगड िगळला तर
अ ूचं खोबरं होईल!’’ सरदार भोस ां नी सेनापतींना िडवचले.
‘‘असं कसं होऊ दे ऊ आ ी? औरं ानं भले आिदलशाही आिण कुतुबशाही
िगळली असेल. पण अजून जंग जंग पछाडूनसु ा शंभूराजां ा स ा ीतला एकबी
िक ा पडलेला नाही.’’
‘‘ णूनच पाठलाग क या.’’
‘‘तोवर वैरी वाई सोडून पसरणीघाटाची खंड चढायला सु वात करे ल, भोसले.
खंडीचा ताबा ा ाकडं गेला, तर दहापट बळ िमळं ल ाला.’’
‘‘मग सेनापती, करायचं तरी कसं?’’
हं बीररावां नी घो ाचा लगाम खेचला. णभर अंधारात ा वसंतगडा ा बु जा-
कडं बिघतलं. आिण दु स याच णी हं बीरराव बोलले, ‘‘आपण वाटच बदलू. हे असं
कायने ा काठाकाठानं, वासोटा िक ा ा पाय ानं, जंगलातली वाट ध . उ ा
सकाळ ा आत े महाबळे रात पोचू. तेथून उलटं मागं िफ , वैरी समजा
वा या ा वेगानं गेला तरी ाला वाटे त सहज अडवू.’’
‘‘पण हं बीरपंत, ही वाट खूप अडचणीची आहे . घो ामाणसां चा िप ा पडं ल.’’
‘‘नारबाऽ वै रणीसार ा आले ा वेळेवर दु सरा इलाज नाही. चलाऽ, वळवा
घोडी. िफरा मागंऽऽ’’, हं बीरराव गरजले, ‘‘बोलाऽ हर हर महादे वऽऽ’’
एकदाची कोयने ा नदीकाठची वाट सु झाली. जंगलरानातून, कमरे इत ा
उं च ओ ा गवतातून घोडी पुढं धावू लागली. गे ा िक ेक िदवसां त हं बीरराव नीट
झोपले न ते. अलीकडे सुखचैनीची झोप कशी असते हे ां ना ठाऊकच न ते.
आगेमागे पाच हजार घोडा जंगलरान तुडवत होता. िजवाचे िजवलग सहकारी होते.
हं बीरमामां नी रिकबीम े पाय तवले. ते चाल ा घो ावरच ओणवे झाले.
जीनसामाना ा टोकाला हात लावून तसेच धाव ा घो ावर झोपून गेले. ां ा
घो ालाही आप ा ध ा ा ासाची क ना होती. पाठीवर ा हं बीररावां ची
काळजी घेत, पण पायां ची गती कायम ठे वत ते मुकं जनावर रानावनातून पुढं धावत
होतं.
िन े ा गुंगीतच तो कठीण वास सु होता. हं बीररावां ा डो ां पुढे
कधीकाळचा तापगडाचा तो पायथा उभा रािहला. ंगारले ा पालखीत बसून
अफजलखाना ा भेटीसाठी िनघालेले िशवाजीराजे! खानाची ती दगाबाजी, राजां कडून
वेळेतच घेतला गेलेला बदला. ाच पाय ाला सजाखान वेढा टाकून उभा होता.
तापगडा ा बु जां कडे हसून बघत होता. िशवाजी-संभाजीची नावं घेत कुचे ेनं
मोठमो ानं खदळत होता..... हं बीरराव अचानक ानीतून जागे झाले. ां नी जोसाने
घोडा हाकला. ते नारोजी भोसलना हाळी दे त बोलले, ‘‘चलाऽ नेटानं. अजून कोणताही
मोगल स ा ीचा घाट ओलां डून वर तून बसलेला नाही. जर पारघाटाचं नाक
वै या ा कबजात गेलं तर साराच घोटाळा होईल.’’
ते चंड अंतर हं बीररावां ा फौजेनं बारा-तेरा तासां त गाठलं. पथकं दु स या
िदवशी भ ा सकाळी तापो ातून महाबळे रात पोचली. अजून वैरी ितथे पोचला
नस ाची खा ी झाली. ल र उलटा मोहरा क न घोडे वाटे ने सरळ गुरेघरची चढण
उत न पां चगणीत पोचले. दु पारी थोडा िवसावा झाला. पथके पाचगणीतून बाहे र
पडली. तोवर अंधार भुडुक झाला होता. ा रानात ा सा या वाटा भुईंजकर नारोजी
भोसलेला ठाऊक हो ा. सजाखानाचे िन े ल र पसरणीचा िन ा घाट ओलां डून
वर आले होते. ां नी एका रा ीपुरता घाटात ाच अ ं द ओघळीत जागोजाग मु ाम
ठोकला होता.
पहाटे ा पाचगणी ा गुलाबी थंडीत खान पडलेला. तेव ात ‘‘हरऽ हर
महादे वऽ’’चा क ोळ उठला. हं बीररावां ची घोडी सजाखानावर धावली. ती अ ं द
खंड घो ा-माणसां ा रे टारे टीनं भ न गेली. लुटालूट, कापाकापी सु झाली.
साखरझोपेतच मरा ां नी खानावर घाला घातला होता. अचानक वर ा डोंगरातून ते
रा सासारखे धावत आले होते. मोंगलां ा फौजेची गाळण उडाली. ा घाट–
र ातून ां ना नीट धावताही येईना. मराठी फौजेनं मोगलां चा दोन हजार गडी कापून
काढला. ा भयंकर रे ाने ां चे ल र जीव घेऊन खाली पळू लागले. वाईत घुसू
लागले.
सूयाने डोळे उघड ाआधीच हं बीररावां नी खंड आिण घाटर ा ता ात घेतला
होता. तापगडाकडे सरक ा ा खाना ा ाचा च ाचूर केला होता. दहशत
खा ेली िवजापुरी आिण मोगली फौज नदी ओलां डून प ाड कजळ ा रानात गेली
होती. सजाखानाची फौज ित ट होती. काहीजण गोंधळलेले. परं तु आज
हं बीरमामां ा अंगाम े आगळीच वीर ी संचारली होती. आपला घोडा िशिबराम े
नाचवत ते ओरडले, ‘‘चलाऽ आपला एकेक घोडा आिण एक एक गडी दहा दहां ना
भारी आहे . चढवा हमला—!’’
दु नाने थोडी माघार घेतली होती. पण िहं मतबाज हं बीरराव बोलले,
‘‘लाग ा हातानं ां चं आजच कां डात काढू . कृ ाकाठची ही सजाखानी
िवखारी डहाळी मुळासकट उपटू न काढू .’’
 ‘‘आजचा िदवस थोडा िवसावा खा ा तर?’’ बाकी ां नी िवचारलं.
हं बीररावां चे अंग िढले पडले. ितथेच दरडीवर एक घोंगडे टाकून मामां नी अंग
टाकले. लगेचच ते डाराडूर घो लागले. गे ा िक ेक वषाचे क , मेहनत, चारी
ऋतूतली धावपळ यामुळे अंग अगदी खां डकासारखे दु खत होते. कशीबशी अधा
घटका झोप झाली असेल. तोवर कानात इं गळी घुस ासारखी झाली. धाडकन
हं बीरमामा उठून बसले. ां नी आप ा सहका यां ना हाक िदली, ‘‘चला, रं , उठा
पोरां नो—! माझा शंभूराजा ितकडं वाट बघतोय. अजून अशी कैक मैदानं मारायची
आहे त, ा आम ा ज ज ां तरी ा वै यासंगं...’’ हं बीरमामा आवेशाने बोलले.
सकाळी अकरा ा दर ान कृ ाकाठापासून ते कजळगडा ा पाय ापयत
रणां गण रं गले. तलवारीवर तलवारीची पाती खणखणू लागली. सं ेने कमी असलेली
मराठी घोडी दु नां ा घो ां त िमसळली. हाणाहाणी, कापाकापीला जोर चढला.
र ा ा िचळकां ा उडू लाग ा. दो ी बाजूं ा वीरां ा पाठीपोटावर तलवारीची
सरकती पाती पडू लागली. बाराबं ां ा, झ ां ा िचरफा ा उडू लाग ा.
श ां ा जबरद र याने डो ावरची िशर ाणे आिण हातात ा ढाली फुटू
लाग ा.
कृ ाकाठ ा ा घनघोर लढाईकडे सा या आसमंताचेच ल होते. दु न
मां ढरदे वी ा डोंगरावरची काळु बाई आप ा चां दी ा डो ाने ितकडे बघत होती.
दू र पूवकडे चंदन वंदन िक ाचे बु ज माना उं चावत रणाकडे िफ न िफ न
नजर टाकत होते. दु पारचा सूय पि मेकडे कलेपयत सजाखानाने खूप नेट धरला होता,
पण खळीला आले ा मरा ां नी आणखी तीनचार हजार दु न कापून काढला.
हं बीररावां ची हानी दोनशेतीनशेतच होती. दु पारनंतर दु नां ची फौज रण सोडून पळू
लागली, तसा मरा ां ना भलताच जोर चढला. ‘‘धरऽ हाणऽऽ मारऽऽ’’, वीर मो ाने
ओरडू लागले. चार ा दर ान सजाखानां चा धीर खचला. ाने कृ े ा काठाव न
घोडा फेकला. तो जीव बचावत तसाच खाली धावू लागला. तशी पळपु ां ची गद
उडाली. सजाखानाचा गोट लुटला गेला. ा ा तंबूचे आिण कनातीचे सामान ता ात
आले. सजाखानाचे पंधरा ह ी आिण दीड हजार घोडी हाती लागली.
रण धापा टाकत होते. खाना ा ल राने बां धाबां धाने पेरलेले जंबुरके आिण
हल ा तोफा ितथेच टाकून िद ा हो ा. िवजयाचे नगारे आिण ताशेकण वाजू लागले.
कजळात ा सुवािसनी हं बीररावां ा ओवाळणीसाठी आर ा घेऊन बाहे र पड ा.
घो ां ची दावण घेऊन, लूट घो ावर बां धून, धा ा ा गोणी बैलां ा पाठीवर लादू न
मराठे तेथून बाहे र पडायची तयारी क लागले. िवजयाची लाली चढ ाने
हं बीररावां ची मु ा िवल ण तेज:पुंज िदसत होती. सजाखाना ा गोटातले लुटीचे
िहरे जवाहरात घेऊन खदमतगार पुढे धावले. ा पाचूंनी हं बीरमामां ा घो ाचे
जीनसामान नुसते िशगोशीग भरले होते. ‘‘संभाजी महाराज की जयऽऽ’’ आरो ां नी
आसमंत िननादला!
मंगलवा े वाजत होती. कजळ ा माताभिगनी ओवाळणीसाठी काही पावलां ा
ट ात आ ा हो ा. िहरवीगार लुगडी नेसले ा, नाकात खडी ा नथी घातले ा
 ा भिगनींकडे हं बीरमामा अवाक् होऊन पा लागले. डो ां ना भूल पड ासारखी
झाली. माताभिगनीं ा ा थ ात मामां ा डो ां पुढे येसूबाई राणीसाहे ब आिण
ां चा पदर ध न येणारी ां ची लाडकी लेक ताराऊ िदसू लागली.
इत ात बाजू ा बां धवडी ा झाडीत काहीतरी खसखसले. एक मोगली सैिनक
बां धाशेजारी बेहोष होऊन पडला होता. ा ा पायाला मोठी दु खापत झालेली. ाचा
एक डोळा फुटू न गालावर र ाचा ओघळ वािहलेला. ते र आळ ासारखे झालेले,
ाने पाप ा िकलिकल करत आपला एक डोळा उघडला. थो ा अंतरावर ा
घो ावर ा हं बीरमामां ना पािहले, तसे ाचे र सूडबु ी ा कैफाने पेटले.
पु ातच एक ठासलेला जंबुरका होता. तो सैिनक सरपटत सरपटत पुढं सरकला.
ाने महा य ाने डो ापुढ ा तोफेला ब ी िशलगावली. धुडूम्धाऽऽम करीत गोळा
उडाला. धुराची गद झाली. काय होतंय ते कळाय ा आधीच हं बीरमामां ा िदशेने
गोळा उडाला. धुरा ा दाटीने सवाचे काळीज चरकले. ‘मामाऽ हं बीरमामाऽऽ’ अशा
जीवघे ा हाका मारत सा यां नी ितकडे झडप घातली. पण कठोर काळाचा खां ब
म कावर कोसळला होता. समोर हं बीरमामां चा अधभाजला दे ह घो ासकट खाली
कोसळला होता. म का ा जागी फ भाजले ा काळपट-लाल मां साचे गोळे
उरले होते. रायगडा ा बलशाली पायरीचा पाषाण कजळ ा रानात कोसळला होता!
माणसे, पशुप ी, झाडे सारा आसमंत अवाक झाला होता! िदवसभर दु न तो जंग
पाहणा या चंदन वंदन िक ां ची चयाही काळवंडली होती. जवळू न वाहणा या
कृ ामाईचा वाह बंद पड ासारखा िदसत होता. बाजू ा मां ढरदे वी ा
डोंगरावरची काळु बाई धाय मोकलून रडत होती. एका िज ी पवाचा दु दवी अंत झाला
होता!
ा ढे कूळरानातला हं बीररावां चा िछ िव झालेला दे ह हलकाच उचलून
पालखीत घातला गेला. इमानी घो ाचा दे हही गावक यां नी बाजू ा बां धात आदरानं
पुरला. ितथेच बाजूला, जीनसामान पडलं होतं. सजाखाना ा गोटातून आणलेली
िह यामाणकां ची लूटही ितथेच बेवारशी होऊन पडली होती. हं बीररावां ा र ाने
का ा मातीला सो ाचे मोल आले होते. िह यामाणकां ची भा मा मातीमोल झाली
होती.

... हं बीरमामां ा वीरमरणाची बातमी रायगडावर पोचली, तसा सव हाहाकार

उडाला. शंभूराजे खाली रायगडवाडीकडे गेले होते. ितथ ा अठरा कारखा ां ची
तपासणी चालली होती. तेथेच ां ना ते भयानक वृ समजले. ते ा शंभूराजे जागेवरच
दोन तास िम ासारखे बसून रािहले. ानंतर ां नी रायगडाची पुसाटी चढायला
सु वात केली. एरवी एका दमात घोडा नाचवत तरी शंभूराजे गड चढू न वर यायचे
िकंवा पायउतार असले तर कुठे ही न थबकता धावत पळतच तो चंड िक ा चढू न
वर यायचे. आप ा सोबत येणा या सेवकां ना आिण सोब ां ना घामाघूम क न
सोडायचे. आज मा राजे अनवाणी पायाने गड चढत होते. म ेच जागोजाग बसत
होते. सेवक-कारभा यां नी पालखीत वा घो ावर बसायचा आ ह केला, पण ां नी
कोणाचे काही मानले नाही.
राजे तसेच एकदाचे गड चढू न वर आले. ां नी खंडो ब ाळां ना फ सां िगतले,
‘‘हं बीरमामां चं येथोिचत अं सं ार पार पाडायला सरकारातून हवं िततकं ा.
कराड ा सुभेदाराला तसं तातडीने कळवा-’’ शंभूराजे आप ा महालाकडे न वळता
तसेच जगदी रा ा गाभा यात जाऊन बसले. ां नी सेवकां ना सां िगतले
‘‘महाराणींनाही कळवा.... णावं, आ ां ला इथेच दे वा ा साि ात रा ा-’’ दोन
रा दोन िदवस राजे तसेच अंगावर ा व ािनशी गाभा यात बसून रािहले.
खाजगीकडे सु ा ह ाक ोळ माजला होता. हं बीरमामा राजारामसाहे बां चे
सासरे आिण ताराऊंचे िपता होते. शोकम ताराबाईं ा शेजारी येसूबाई बसून हो ा.
ताराऊं ा दु :खाला अंत न ता. ते ा दु स या िदवशी कारभारी खाजगीकडे आले.
जागोजाग यु संग सु होते. येसूबाई ताराऊंचे म क आप ा मां डीवर घेऊन
एका हाताने ां ना थोपटत हो ा. ां चे सां न करीत हो ा. ाच वेळी तातडीचे
खिलतेही डो ां खाली घालत हो ा.
महाराणींचे ते प पा न ताराऊंनी िवचारले, ‘‘विहनीसाहे ब, हे सारं आपण कसं
सहन करता? सां भाळता? कोठून ताकद िमळते तु ां ला?’’
‘‘ताराऊ, अगं, आपण िशवाजीराजां ा सुना आहोत. येईल ा संगाला सामोरं
जायला हवं. आपली दौलत णजे वैभवाची सूज चढलेली मोगलां ची पातशाही न े .
आपण माळामुरडा ा शेतक यां चे राजे!’’
‘‘जी.’’
‘‘कोणताही अन् कसलाही संग गुदरला तरी पाय गाळू न बसायची तु ा–
आ ां ला सवलत कुठाय? क करी िकसानां ा लेकीसुना बिघत ास कधी? औताचा
एखादा बैल मेला तरी ा िहं मतीनं पदर खोचतात. त: मानेवर जूदां डी घेऊन
बैलां बरोबर नां गर ओढतात. पण पेरा चुकवत नाहीत. जे माणंच राजानंही वागायचं
असतं, ताराऊ!’’
हं बीरमामां ा अविचत जा ाने शंभूराजां ा काळजाला िकती खोल जखम
झाली असेल, याची सवानाच क ना होती. शोकम शंभूराजे जगदी राचा गाभारा
सोडायला तयार न ते. गे ा दोन िदवस आिण दोन रा ीम े दोनतीन वेळा ां नी
अधा चंबू दू ध घेतलेले. बाकी दे ह पा ावरच ठे वलेला.
ितस या िदवशी सकाळी येसाजी कंक, ाळोजी घोरपडे आिण ाद िनराजीं-
सारखे बुजुग मंिदरात जाऊन पोचले. सोबत महाराणी हो ा. ा े ां ना राजां ची
समजूत काढायला वेळ लागला नाही. मा घनगंभीर िच वृ ी ा शंभूराजां ना आता
ं दका आवरला नाही. ते कातर सुरात णाले,
‘‘पहाडासारखे आमचे आबासाहे ब आ ां ला सोडून गेले, ते ाही आ ी इतके
मनातून हादरलो न तो. कारण िपतृिवयोगाची आठवण हं बीरमामां नी आ ां ला
फारशी कधी होऊ िदली न ती. आम ा आधाराला हं बीररावां चा खां दा होता. आता
तो खां दाच िनखळला तर जायचं कुठं ?’’
‘‘राजेऽ ही जगरहाटी आहे . वृ ां ना एक िदवस जायचंच आहे . आता खंडो
ब ाळ, धनाजी, संताजी अशी नवी पोरं आहे त. ातून घडवू एखादे नवे
हं बीरराव!....’’ येसाजीबाबा बोलले.
डोंगरासारखी कामे पडली होती. औरं गजेबासारखा ब पी दु न वेगवेगळे
फासे टाकत होता. शोक करायलाही उसंत न ती. शंभूराजे उठले. कमर
बां धून न ा जोमाने कामाला लागले. ां नी ाच िदवशी रा ाचे नवे सेनापती
णून ाळोजीबाबा घोरपडना व े िदली. आप ा िप ा ा उिचत स ानाने
पोरसवदा वयातला संताजी घोरपडे भलताच खुषीत िदसत होता.
标
 १८.

कवडी – कबरी

१.

फडावर तातडीची कामे सु होती. िनरिनरा ा आघा ां वर शंभूराजां चे

सरदार लढत होते. ां ना पुरेसे श बळ, बा दाचा साठा, धनधा आिण घो ां चा
पुरवठा झाला िकंवा कसे याची मोजदाद घेतली जात होती. ाच वेळी बाजू ा
तगाईची कचेरीतही खूप वदळ वाढली होती. रा ा ा िनरिनरा ा मुलखातून
माग ा येत हो ा. चौकशी क न शेतक याला पीककजाचे वाटप केले जात होतं.
वैरणकाडीसाठी सरकारातून पुरवले जात होते. एकाच वेळी फडावर ल री
आिण मुलकी कामे नेटाने चालू होती. शंभूराजे, महाराणी येसूबाई आिण कवी कलश
अहोरा राबत होते. गावोगावचे पाटील, दे शपां डे भेटले की, शंभूराजे सवाना
कळवळू न एकच गो सां गत होते, ‘‘ त: जगाच, पण आपली जनावरं ही जगवा. पागा
आिण दावणी मोक ा पडतील तर घोटाळा होईल. शेतं िपकणार नाहीत.
आप ा सरह ीचं तरी संर ण कोण करणार?’’
रोज ासारखी आजही कामाची तातडी होती. तेव ात एक ारपाल आत धावत
आला. ाने गणोजी िशक आ ाची वद िदली. पाठोपाठ राजां ा कुमाची वाट न
पाहता गणोजी तडक आत आले. तसे फडावरचे वातावरण बदलले. काही तरी गंभीर
संग उ वणार याचा अंदाज येऊन भेटीस आलेली इतर मंडळी महालाबाहे र िनघून
गेली.
महाराणी येसूबाईंनी गणोजींकडे पािहले. गणोजीराव कालच खाली पाचाड ा
महालात येऊन रािहले आहे त, याची कुणकुण ां ना लागली होतीच. पण ते इत ा
भ ा सकाळी गड चढू न वर येतील, याची ां ना क ना न ती. गणोजींना पा न राजे
आिण महाराणी सावध होऊन बस ा. कलश मुका ाने उठले. हातातले कागद
बस ा मेजावर ठे वून बाहे र िनघाले. ां ाकडे पाहत गणोजी िशक बोलले,
‘‘किवराज, आपण बाहे र जाऊन कसं चालेल?’’
‘‘नाही, सहज जाऊन येतो.’’
 ‘‘असं कसं, किवराज? चाललात कुठं ? अहो रायगडचा राजा अलीकडं
तुम ािशवाय पाणी पीत नाही, ास घेत नाही.’’
‘‘खरं च आहे तुमचं. गणोजीराव! राजानं लायक इसमां ना आप ा काळजाजवळ
थान ायचं असतं आिण नालायकां ना दहा हात दू र अंतरावर ठे वायचं असतं.’’
शंभूराजां ा उ ारािनशी येसूबाईंचा येसूबाईंचा चेहरा खुलला. राजां नी लागलेच
िवचारले,
‘‘बोला गणोजी, कसे आहात?’’
खोल उसासे टाकत गणोजी बोलले, ‘‘आमचे स े मे णे रा ाचे छ पती
आहे त. को वधी होनां चे मालक आहे त. तर पाठची बहीण रायगडची स ा ी. पण
पण हे सारं थ. आम ा मे ां नी आ ां ला आपलं कधी मानलंच नाही. काय येसू,
खरं की खोटं ?’’
‘‘कशाला बिहणीचा सा काढता, गणोजीराव?’’ संभाजीराजां चा चेहरा लालबुंद
झाला. दातओठ खात ते बोलले, ‘‘लां बचं कशाला? गे ा तीन मिह ां म े आपण
त: औरं गजेबाला गुपचूप जाऊन िकती वेळा भेटला आहात ाची यादी आिण पुरावे
दे ऊ? ते सारे पुरावे आिण तुम ा ह ा रातली प ं राणीसाहे बां नीही डो ां खाली
घातली आहे त टलं–’’
संभाजीराजां ा थेट घावाने गणोजी दचकले. पण दु स याच णी त:ला
सावरत, मूळचाच सूर पकडत गु ात बोलले, ‘‘मी णतो, ठीक आहे . आ ी भेटलो
औरं गजेबाला! पण माणसं एव ा थराला का जाऊन पोचतात, याचा िवचार राजमुकूट
घातले ा माणसानं नको का करायला?’’
‘‘वतनासाठीच न े ?’’ शंभूराजां नी गणोजीवर डोळे रोखले.
‘‘तेच सां गतो आहोत, राजे. वतनाचं वचन आप ा तीथ पां नी, िशवाजीराजां नी
िदलं होतं. आ ां ला पु र झालं की, ा ा नावे दाभोळ ा जहािगरीची कागदप ं
क न दे ऊ, असा श ां नी िदला होता. आता आमचे िचरं जीव आठ वषाचे झाले.
कधी दे णार आहात आमची दे शमुखी आ ां ला?’’ गणोजी उखडले.
‘‘गणोजीराव, आपण समजून का घेत नाही? काळ मोठा धामधुमीचा आहे .
औरं गजेबासारखा वैरी उरावर बसलाय. अशा वेळी तु ा एक ाला वतन िदलं तर
इतरां नाही ावी लागतील. अराजक माजेल. णून सां गतो, थोडा धीर धरा.’’
संभाजीराजे आजव करत बोलले.
‘‘पण राजे, ा पातशहाकडून काहीतरी िशका.’’
‘‘काय िशकायचं?’’ संभाजीराजां नी डोळे वाकडे केले.
‘‘अहो, ा ाकडे जो जाईल, ाला पातशहा वतना ा वचनिच या िल न
दे तोय.’’
‘‘पण उपयोग काय ा भूलभुलैयाचा? िकती िदवस राहणार आहे तो पातशहा
इथं? पोकळ वतनी वचनिच ां ची अंमलबजावणी कर ासाठी तु ी सारे काय
िद ी-आ ा ा र ात जोगवा मागायला जाणार आहात की काय? आ ां ला त ानं
जगायचं आहे . स ानं उरायचं आहे .’’
 सदरे वर शंभूराजे आिण गणोजीरावां ची उघड बाचाबाची सु होती. ितथ ा
गरम हवेची कुणकुण बाहे र ा महालालाही लागली होती. सदरे वरची बोलणी
गणोजींनी आटोपती ावी, भोजना ा िनिम ाने तरी उठावे आिण खाजगीकडे
िनघावे, णून राजे आिण युवरा ी य करत हो ा. परं तु संतापाने आतून उफाळू न
आलेले िशक थां बता थां बत न ते. म ेच राजां चेच िहत जप ाचा आव आणत
गणोजी बोलले, ‘‘शंभूराजे, एक वेळ आ ां ला काहीही दे ऊ नका. पण कलुषा नावा ा
ा काळसपाला तरी पिहला बाहे र सकावून लावा. आम ा सासरे बुवां ा पु ाईनं
िमळालेलं रा वाचवा.’’
‘‘खरे आहे गणोजीराव तुमचं. आ ी किवराजां ना हाकलून ायचं आिण आमची
मान कोणा ा खां ावर भरवशानं ठे वायची? तुम ा? – कोण घेणार आहे जागा
किवराजां ची? आमचा पडता काळ पा न अजुन भोस ां सारखे आमचे चुलतबंधू
आ ां ला सोडून गेले. स ा बिहणीचा दादला महादजी िनंबाळकर आज ितकडे
खाना ा फौजेत आहे . हरजीराजे माणूस कतृ ान, पण ाथ . उरलात तु ी ितसरे
गणोजीराव. तु ीही फ शरीराने इकडे आिण मनाने मा ितकडे , पातशहा ाच
तंबूम े! आईभवानी! कोण कठीण काळ आला आहं ! रा ाची नौका बुडू नये
णून आ ी काडीकाडीनं माणसं जोडत आहोत. पण ितकडं खु छ पती
िशवाजीराजां चे जावई औरं गजेबा ा तंबूत जाऊन कुिनसात घालत आहे त.’’
शंभूराजां चा ो ीने गणोजी िशक हादरले. ते अ ंत अपमािनत मु ा क न
उसासे टाकत बोलले, ‘‘बिघतलंस, येसू? तुम ा भताराचा आम ावरचा भरवसा?
काही बाकी नाही. ा कलुषा नावा ा काळसपानेच राजां ा मदू त इतकं िवष ओतलं
आहे की, ां ना आपली आिण परकी माणसं कोण हे च मुळी कळे नासं झालं आहे .
मा ासारखा परा मी पु षसु ा ां ा नजरे ला नीट िदसेनासा झाला आहे .’’
‘‘सोडा हो, गणोजीराजे िशक. अरे , तो कलश तर जातीचा ा ण! पण तरीही
जे ा अचानक रायगडावर शहाबु ीनखानाचं आ मण आलं होतं, ते ा ां नी धैयाने
शडीला गाठ मारली होती. हातात तलवार घेऊन िहं मतीनं झंुज िदली होती. घोडा
नाचवला होता, रायगड वाचवला होता!’’
‘‘ णजे — णजे आ ी काहीच केलं नाही तर?’’
‘‘ते आपण त: ा िजवाला िवचारा. आ ी इत ा लढाया झंुजलो. ातील
अशा एखा ा लढाईचं चुकून तरी आपण नाव सां गू शकाल — िजथे गणोजीराव िशक
नावाचे शंभूराजां चे स े मे णे तलवार घेऊन समोर ा फळीत रा दे त, पण
माग ा कपडे सां भाळणा या पोरां ा ओळीत तरी जाऊन उभे रािहले होते! बोला?’’
ा ितखट ह ाने गणोजी सटपटले. चडफडत बोलले, ‘‘ णजे तु ी ा
कलुषा ा पं ीला बसवता आहात आ ां ला?’’
‘‘िबलकुल नाही. उगाच गैरसमज क न घेऊ नका. ां ा पं ीला बसायची
कोण ाच िहसाबाने तुमची पा ता नाही! शंभूराजावरील दो ीसाठी तो जिमनीवर
र ा ा चां द ां ची न ी पसरवायलाही मागेपुढे पाहणार नाही!’’
 ... काल ा मसलतीम े गणोजी िशक खूप अपमािनत झाले होते. सदर सोडून
ताडताड पावले टाकत ते राज ासादातून बाहे र पडले आिण आप ा सहका यां सह
महादरवाजातून खाली उतरले. गड उत लाग ापयतची खबर शंभूराजां ना समजली
होती.
शंभूराजां नी आिण येसूबाई येसूबाई राणीसाहे बां नी दु पारचा खाना उरकला. ते ा
वा ा ा चौकातून एक दासी धावत धावत आत आली. ितने गणोजीराजे पु ा
खाजगीकडे च येऊन पोच ाची बातमी िदली. ती ऐकून शंभूराजे कसनुसे हसले.
नव याशी भां डण क न एखादी नाठाळ आवा बोचके काखोटीला मारते आिण
वेशीपासून पु ा माघारी येऊन पाय झटकत दारात उभी राहते, तशीच अव था
गणोजीरावां ची झाली होती. कदािचत ां चे आप ा बिहणीवरचे ेम पु ा उफाळू न
आले असेल! कदािचत जगदं बेची कृपा णून ां ना प ा ाप झाला असेल. उपरती
झाली असेल असे राजां ना वाटले.
पण दु स या िदवशीही गणोजी आपला मु ा सोडायला तयार न ते. शेवटी न
राहवून ां ा अंतमनातली गरळ ओठां तून बाहे र पडलीच. िशक चरफडत बोलले,
‘‘संभाजीराजे अजून िवचार करा. ब या बोलानं आमचं वतन आ ां ला ा.
नाहीतर एक िदवस आ ी हा रायगड बेिचराख क .’’
गणोजीं ा मुखातून ते श पडले मा , शंभूराजे ताडकन उभे रािहले.
गणोजी ा नरडीचा घोट घे ासाठी ते पुढे धावले. ाबरोबर िवद् ु यतलते ा
चपळाईने येसूबाई म े पड ा. ां नी भावासाठी राजां पुढे पदर पसरला. थोर ा
बंधूंसाठी ां ा डो ां त आसवे तरळली. येसूबाईं ा गिह या डो ां तील अ ूंम े
कमालीची ताकद होती. ा आसवां नी राजां ा अंगात दाटलेला लय के ाच िगळू न
टाकला होता.
श ाने श वाढू नये. काही अघिटत घडू नये णून येसूबाई उठ ा. आप ा
बंधूंना घेऊन आप ा आत ा दालनाकडे िनघा ा. गणोजींची तेथेही एकसारखी
धुसफूस सु च होती. काहीही क न वतनाचा िनणय यावेळी ायचाच, असा िन य
क नच ते आले होते. आप ा ाथासाठी गणोजींनी राजां ावर जी आगपाखड
केली होती, ती येसूबाईं ा मानी मनाला अिजबात चली न ती. ा आप ा बंधूंवर
संतापाने गरज ा,
‘‘दादासाहे ब, बाबां ा माघारी तु ां ला खूप तोंड फुटू लागलं आहे तर?’’
‘‘होय, येसू. बापा ाच दबावानं इतके िदवस मी मूग िगळू न ग बसलो होतो.
पण ां ना त:ला काय क ना असणार, िदवस असे िफरतील णून! येसू, तुला
एक गो सां गतो.’’
‘‘कोणती?’’
‘‘रायगड ा िसंहासनावर आज कोणी राजा बसलेलाच नाही.’’
‘‘मग दु सरं कोण?’’
‘‘एक अिवचारी घुबडऽ!’’
गणोजी ा ा वा ाने येसूबाईं ा डो ां त ा िठण ा फुल ा.
 ां ासार ा िवचारी ीलाही आप ा नव याचा उघड अिध ेप िबलकूल सहन
झाला नाही. ा झटकन पुढे धाव ा. काय होतेय हे कोणा ाही ल ात ये ापूव च
ां नी गणेाजीराजां ा सण्कन मु टात मारली. ा िवषारी बाणाने गणोजीही
हाद न गेले. ते हातपाय झाडत झटकन उठून उभे रािहले. आजूबाजूचे नोकरचाकर,
जरे दोघां बहीणभावंडाकडे अवाक होऊन पाहतच उभे होते. अ ंत ु झाले ा
गणोजीने आप ा धाक ा बिहणी ा गो या कपाळाकडे पािहले. ित ा कपाळीचे
कुंकू ां ा डो ां त अंगार उधळत होते. दातओठ खात िध ा सुरात गणोजी फ
इतकेच बोलले,
‘‘येसूऽऽ, तु ा कपाळीचं कुंकू पुसून तू जे ा रं डकी होशील, ा िदवशी
िकमान प ास गावात मी िमठाई वाटे न. िदवाळी साजरी करे न!....’’
‘‘खामोश, गणोजीराजे. ा रायगडाव न पिहलं आपलं तोंड काळं करा;’’
येसूबाईं ा डो ां त संतापा ा िठण ा नुस ा नाचत हो ा. दातओठ खात ा
कडाड ा, “अहो पु वंत मातािप ां ा पोटी आमचा ज झाला. पण
दे ा याजवळ हा याजवळ वा ळ वाढावं, ितथे काळसप ज ाला यावा, तसे ाच
पिव िशक कुळात उपजलात तु ी—’’
‘‘येसूऽ बघून घेईन. याचे प रणाम फार वाईट होतील—’’ तणतणत, पाय आपटत
गणोजी गरजले.
“पिहले चालते ा! आपली चाल काळसपासारखी! आम ा पिव सास या ा
अन नव या ा भूमीत णभर सु ा थां बू नका. ‘वतन’ कसलं घेऊन बसलात?
औरं गजेबाचे आपण ानऽ! चालते ा तुम ा पातशहाकडं ! तुम ा तोंडी
रा ातला एखादा िशळापाका तुकडाही नाही िमळायचा!’’

२.
‘‘युवरा ी, तुम ा गणोजीदादां ा झोळीत आ ी वतनाचा तुकडा टाकला नाही,
ा रागापोटी ते धावले ते मोगलां ा गोटात आवतण ायला. कसलं आवतण, तर
आम ा दु नाला िहं दवी रा ात फौजी ठाणी उभी क न दे ाचंऽ! केवढा
अवलगामी वार कर ासाठी ितकडं पळालं हे िशककुलो ऽ!’’ फडावर अ ंत
नाराजी ा सुरात शंभूराजे महाराणींना णाले.
‘‘ ां ना पाचपोच नाही. आपलं-दु स याचं असं काहीच समजत नाही राजे— ’’
युवरा ींचा आवाज कमालीचा अपराधी झाला.
‘‘पण णून काय घराची कवाडं उघडून औरं गजेबासार ा भयंकर ापदाला
आत ायचं? आ ी किवराजां नाही श ां त कळवलंय, मे णा राजाचा आिण
पाण ा पातशहाचा असा घाणेरडा कार आ ी कदािपही सहन करणार नाही! तो
औरं गजेब भावलीम े ठाणी घाल ासाठी घुस ाआधी िश ाचा नायनाट क न
ां नाच इथून हाकलून ाऽ.’’
आजकाल कवी कलश संभाजीराजां ा समवेत िचतच कधीतरी िदसायचे.
 ां ाकडे राजां नी मलकापूर ां ताचा कारभार मु ाम सोपवला होता. तेथून जवळ
असले ा आं बा घाटाचे संर ण करायचे आिण काय वा े ल ते झाले तरी ितकड ा
मागाव न श ू ा एखा ा मनु मा ालाच न े , तर मुंगीलाही कोकणात उत
ायचे नाही, असा कूम िदला होता. प ाळा, मलकापूर, िवशाळगड ते आं बा घाट हा
मुलूख भावी यु ा ा ीने अ ंत मो ाचा आिण मह ाचा होता. ामुळेच कवी
कलश तो सारा भाग घो ाव न अ रश: िपंजून काढत होते. ां ची तडफ, ां चा
जोश, ां ची धमक रयते ाही डो ां त भरायची. धनगरां ची पोरे ही किवराजां चे
कौतुक करायची, “ब ा कडाचा िहं दु थानी बामण आहे ो.’’
राजा ेनुसार गे ा मिह ापासून किवराजां नी िश ाची पाठ धरली होती.
आप ा हाताखाली मोठी फौज घेऊन कलश िशरकाणातून िव व िफरवत होते.
पिह ा पंधरा िदवसां त ां नी गणोजी आिण ां ा नातेवाईकां चा अ रश: रे च
मोडला होता. मा गे ा दहा िदवसां म े किवराजां कडून कोणतेच वृ िमळाले
न ते. ामुळेच शंभूराजे काहीसे िचंतेत होते.
दु पारीच गड चढू न किवराजां चे सिचव कृ ाजी को े रे सदरे वर येऊन पोचले.
थोडीशीही िव ां ती वा खाना ाय ा फंदात न पडता ते ता ाळ राजां ा समोर
दाखल झाले. ां चा िचंतीत चेहरा पा न राजे आिण महाराणी एकमेकां कडे पा
लागले. शंभूराजे नाराजीने बोलले,
‘‘गे ा दहा िदवसां त तु ाकडून कोणतीच बातमी नाही. काय चाललं आहे हे
कृ ाजीपंत? संभाजीराजां चे आदे श कवी कलशां नीही िवस न जावेत?’’
‘‘नाही, नाही! तसं नाही!’’ कृ ाजीपंत अजीजीनं बोलले, ‘‘किवराजां ा
तलवारीपे ा गणोजींची जीभ खूप िवषारी आहे राजे! ां नी आप ा जहरी िजभेनेच
रा ात आप ािव गैरसमजाचं वडवानल पेटवलं आहे .’’
‘‘काय बोलतात ते?
पंतां नी आपली जीभ दाबली. आप ा दो ी गालां वर हलकीशी चापट मारत
आिण आपले कान पकडून ते माफी मागू लागले. ते ा जसा असेल तसा कार
सां गायला राजां नी फमावले. ते ा मनाचा िह ा क न पंत चाचरत बोलले, ‘‘गणोजी
णतात — रायगडचा राजा वेडा झाला आहे . ाचं म क िफरलं आहं . तोल गेला
आहे . णूनच ाने एका धम आिण शा पंथी कलुषा क ी ा मां डीखाली
िहं दवी रा िदलं आहे . कलुषा णजे दे वाचा, धमाचा आिण दे शाचा श ू आहे .
दु दवाची बाब णजे राजे, अनेक मराठे आिण ा ण दरकदार, सरं जामदार ा
िवषारी चाराला बळी पडताहे त.’’
तो कार ऐकून बराच वेळ शंभूराजे आप ा आसनावर िचंता मनाने बसले
होते. खंडो ब ाळ कागदप ां तून मान वर काढू न काळजीने आप ा राजां कडे आिण
महाराणींकडे बघत होते. येसूबाईंनी कृ ाजीपंतां ना िवचारले,
‘‘हातचं काम सोडून िवशाळगडाकडं िनघून जायचं किवराजां ना काय कारण?’’
‘‘नाही महाराणीसाहे ब, िश ा ा उल ा बोंबेनं सारं वातावरणच दू िषत क न
सोडलं आहे . ामुळेच खरा संघष औरं गजेब आिण शंभूराजां म े आहे , याचाच
अनेकां ना िवसर पडत चाललाय. उलट, कवी कलश हे च धमसंकट ठरवलं गेलं आहे .
याच या एका िवखारी गवग ानं भावलीकडचं वातावरण भारलं गेलंय. णूनच
गोंधळले ा किवराजां नी ता ुरती माघार घेतली आहे .’’
म ेच ह ेप करत येसूबाई बोल ा, ‘‘राजे, मला वाटतं आपण ता ाळ
रायगड सोडलेला बरा.’’
‘‘महाराणी, आपण बोलता हे ?’’
संभाजीराजां नी येसूबाईंकडे चमकून पािहले. महाराणींनी आप ा पाप ा िमटू न
कार िदला. शंभूराजां नी खंडो ब ाळां ना सां िगतले, ‘‘खंडोबा, आता लागलाच
खिलता पाठवा किवराजां ना. णावं, आ ी रायगड सोडून लागलेच भावली
ां ताकडे िनघतो आहोत. आपणही दोन िदवसां ा आत संगमे रला पोचा.’’
खंडो ब ाळां नी लागलाच खिलता िलहायला घेतला. श ूला अंग िद ाब ल
संभाजीराजे िशरकाण जाळायला िनघणार होते, मा तो मुलूख णजे आप ा ि य
महाराणीचे माहे र आहे , ही गो संभाजीराजे िवस शकत न ते. सदरे व न फे या
मारताना ते मधूनच येसूबाईंकडे नजर फेकत होते. येसूबाई आप ा पदराचं टोक
सावरत राजां ना सामो या झा ा, आिण िन यी रात बोल ा, ‘‘राजे, आता
कोणताही खेद वा खंत मानू नका. आपण िन य के ा माणे कामिगरी पार पाडा.’’
शंभूराजां नी येसूबाईंकडे चमकून पािहले. ां नी िवचारले, ‘‘कसली कामिगरी?
आप ा सासरे बुवां चा मुलूख जाळायची कामिगरी?’’
‘‘का नाही, राजे? जर राजाची सासुरवाडीच कोणा पातशहाचं, दु नाचं माहे र
बनलं असेल, तर अशा सासरची होळी झाली णून काय िबघडतंय?’’
पुढचे वा बोल ापूव येसूबाईंचे मन गलबलून गेले. ा णा ा,
‘‘राजेऽ गे ा आठ उ ा ां चा आिण पावसा ां चा दाह आपण सोसलात.
वै या ा चंड सेनासागराशी इतकं झुंजलात, झगडलात. परके तर परकेच रािहले.
आपले अनेक मा आ ां ला पारखे झाले. अंगावर डोंगर कोसळावा तशा
हं बीरमामां ा मृ ूसार ा दु वाताही आपण सहज पचव ात. पण राजे, आप ा
मुखावर िनराशेची एकही रे घ कधी उमटली नाही. आपली शेरिहं मत हे च आपलं
साम आहे . तुळजाभवानीकडं एकच ाथना! आप ा ा अभंग िनधाराला आिण
वीरवृ ीला कोणाची नजर लागू नये!!’’
येसूबाईं ा धीरा ा उ ारां नी शंभूराजां चे मन गलबलले. ां नी कातर सुरात
िवचारले, ‘‘येसू, वाटतं तुला हा भयपवत हा शंभूराजा पार करे ल णून?’’
‘‘बेशक! िचंतेचं कारणच नाही, राजे. अनेक जु ाजाण ा खां बां नी श ूचा तंबू
तोलून धरला. आपले परके झाले. संताजी, धनाजी, खंडोब ाळ, मानाजी, पाजी असे
नवे धाडसी िशलेदार आपण उभे केलेत! एवढी ाणसंकटं आली तरी आजही आपण
स ा ीत ा बला िक ां पैकी एकही िक ा वै या ा हाती पडू िदलेला नाही.
आता आपण डरायचं वा मागं सरायचं कोणतंही कारण नाही. जे ा जे ा आभाळातून
थोरले राजे आप ा रा ाकडे पाहत असतील, ते ा ते ा िनि तच ते ध तेनं
एकच उ ार काढत असतील — मा ा शंभूराजा, माझं िहं दवी रा तु ा पोलादी
मनगटात शाबूत आहे !’’

३.

खंडो ब ाळां कडे पाहत शंभूराजां नी सां िगतले, ‘‘खंडोबा, ा गोवेकर

ाइसरॉयला िनरोप पाठवा. णावं, आ ी काही तु ाकडे दा गोळा मागत नाही.
पण भाताचं अ ल िबयाणं मा आ ां ला हवं आहे .’’
खंडोब ाळ आिण येसूबाई राजां कडे पाहत रािहले. राजे भारावून बोलले,
‘‘यंदा तरी आप ा रा ात पीक मायं ाळ येऊ ा महाराणी! गे ा
सातआठ वषाम े िकती लढाया, ल रां ची शेतबां धातून धावाधाव, िपकाचा न ावा —
िकती हाल झाले आहे त ल राचे.’’
‘‘खरं आहे , राजे!’’
‘‘लवकरच ा सा या समरपवाचा अंत होणार आहे . पापी औरं गजेब आप ा
फौजेसकट बुडणार आहे . ानंतर इथं दु सरं काय काम? शेतक यां नी पेरा करावा.
सो ामो ाचं पीक काढावं. चां ग ा िपकासाठी आ ी िबयाणंही चां गलं पुरवू.’’
दोन िदवसां त सारी व था लावून राजां ना गड उतरायचा होता. गणोजींनी कवी
कलशां ची ितमा अद् भुत, ू र वेताळासारखी िनमाण केली होती. ां ची िवखारी जीभ
रा ाची एत े शीय ा ण िव परदे शी कलश, वैिदक ा ण िव शा पंथी
अशी छकले पाडत होती. काही माणात संभाजीराजेच ा णां िव आहे त;
ामुळेच ते कलशां ना झुकते माप दे तात, असेही िव ू प िच रं गव ात गणोजी आिण
मंडळी यश ी झाली होती. गणोजीने पातशहाला फौजेला ठाणी उभा करायला वाव
िदला तर मा तो घाव वम बसणार होता. ामुळेच होता होईल तेवढा ाचा लवकर
समाचार घेणे आव क ठरले होते.

ा रा ी शंभूराजां ना जगदी रा ा मंिदरात जावे, ितथे रा ी ा थंडगार वा यात

जाऊन थोडा समय दवडावा अशी भावना झाली. उ ा िजंदगीम े थमच राजे
पालखीतून जगदी राकडे गेले. दशन झाले. बाहे र ा आवारातच खदमतगारां नी
बैठक मां डली होती. तेथे ते, जो ाजी केसरकर, िनळोपंत बराच उशीर बोलत बसले
होते. तेव ात मंिदरा ा दारात कोणा ा तरी घोडयाची पावले वाजली. घो ाव न
एक बाईमाणूस खाली उतरले. ट ा ा उजेडात आ ावर चेहरा िदसला. तसं
राजां नी आ याने िवचारले,
‘‘गोदू , तू?’’
‘‘होय.’’
‘‘इकडं कोठून आलीस?’’
“वा ातूनच. महाराणी णा ा, आपण इथंच आहात. कदािचत वेळ लागेल
णून—’’
‘‘ठीक आहे . आलीस — उ म —’’
 राजां ा मनात िकंिचत गोंधळ उडाला. लवकरच औरं गजेबाशी कडोिवकडीचे
यु सु होणार आहे . पु ा गोदू सार ा ि यजनां ना भेटायला कधी वेळ िमळे ल
कोणास ठाऊक! ते पटकन बैठकीतून उठले. गोदू ही मंिदरा ा पाय या उत न
यां ि कपणे राजां ा पाठोपाठ िनघाली. अंधारातून ते दोघे का ा हौदा ा िदशेने
बरे च अंतर चालून गेले.
ा दोघां नाही िहतगुजाची अशी संधी िक ेक मिह ानंतर िमळाली होती. राजे
आरं भीच बोलून गेले,
‘‘गोदू ऽ आप ा िशवरायां साठी आिण ां ा रा ासाठी तू आप ा
नां द ाचं चां दणं केलंस! पण तुला आम ाकडून काय िमळालं? फ वनवास!’’
‘‘राजे, पळवले ा बायकां ा निशबी तरी असं काय वेगळं असतं हो? या आधी
रा ात अनेक खानां ा टोळधाडी आ ा हो ा. लां ड ां नी रानात शे ा ओढू न
ा ात, तशा आम ा लेकीबाळी पळिव ा. काहींना सोडून िद ा. अशा गरीब,
अभागी पोरींना ‘नासवली गेली’ असा एकदा िश ा बसला, की ब ्! ां ना ना
सासरनं ीकारलं, ना माहे रानं आपलं मानलं. अशा अनेक दु दवी अबलां नी सरळ
पा ा ा डोहात उ ा घेऊन जलसमा ा घेत ा. पण राजे–’’
‘‘पण आम ा रा ासाठी तुझं माहे र तुटलं—’’
‘‘मा राजे मी सधवाही नाही आिण िवधवाही नाही. भा वान मा ज र आहे .
णून तर राजे आप ा आिण महाराणीं ा सावली ा सहवासाचं मला पु
लाभलं.’’
गोदू चे मन भ न आले होते. िकती तरी िदवसां नी राजां चा असा मोकळा सहवास
लाभत होता. ितला िकती बोलू आिण िकती नको असे होऊन गेले होते. ती बोलून गेली,
‘‘राजे, जे ा पिह ां दाच आपण भेटलात. ा िदवसाम े मा ा ानीचा रसगंध
उ ा शरीरात असा भ न वाहत होता की, ा िदवसात एखादा िनदयी राजा भेटला
असता तर? — तर ानं माझा सहज िचंधीचोळा केला असता. ाब ल कोण
िवचारणार होतं ाला? मा राजे, मा ा ती आपलं वतन िकती अदबीचं — िकती
मयादे चं रािहलं?’’
‘‘गोदू ऽ मीही जे ा जे ा तु ा आसपास आलो होतो, ते ा तुझं हे सुंदर, पण
ा नही िनमळ प पा न आम ा अंतरीचा िवखार कधीच गळू न पडला होता.
गोदू , तु ात आिण मा ात असं कोणतं नातं आहे की, ा गोफाची मला य
क नही उकल करता आली नाही. पण — पण — काय िदलं मी तुला उ ा
आयु ात? फ जळणं — ?’’
‘‘सारे च काही उराम े ाथभाव ठे वून दे वाला भजत नसतात. नकळत आरं भी
मी तु ाकडे खूप ओढली गेले होते. पण योगायोगानं मी महाराणीं ा सहवासात आले.
मा ा थोर ा भिगनीचं प मी ां ात जे ा दे खलं, ते ा तुम ाब ल ा
आकषणाचे बेलगाम पंख आपोआप गळू न पडले.’’
‘‘वेडी आहे स! अ कोणाशीही तू ल ाला तयार झाली नाहीस.’’
‘‘ ा लायकीचा दु सरा कोणी इसम भेटला नाही. भेटणारच न ता. कारण मा ा
काळजाचा दे ारा, फ दे वा तु ासाठीच कोरला होता!’’
‘‘आता तुला हवं तरी काय गोदू ?’’
गोदू झटकन पुढे झाली. ितने खाली वाकून राजां चे पाय धरले. ती गलबलून
बोलली, ‘‘राजे, तुम ाजवळ एकच ाथना. जे ा मला मृ ू येईल, ते ा मा ा
िचतेला आपणच अ ी िदला पािहजे.’’
‘‘िचतेला अ ी? फ आ ा ाच िचतेला अ ी ायचा असतो, गोदू .’’ राजे
नकळत बोलून गेले.
‘‘तर मग आपण माझे कोण आहात?’’ तो िवचारताना गोदू ा डो ां तून
अ ूंची चळक ओघळली.
शंभूराजां नी ितचा हात हाताम े घेतला. तो ह श खूपच िदलासा दे णारा
होता.

ाच रा ी िजंजी न केसो ि मल यां चा खिलता येऊन पोचला होता. “हरजीराजे

काबूत आहे त. ां ा मह ाकां े ा वा ला लगाम लाव ात आ ी यश ी ठरलो
आहोत. यापुढे इकडून रसदे चा ओघ ितकडे कायम कसा चालू राहील, याची आ ी
काळजी घेतोच आहोत. राजां नी मा आप ा त ेतीकडे दु ल क नये.’’ असे
केसोपंतां नी िलिहले होते. तो खिलता वाचून राजे समाधान पावले.
पहाटे लवकर उठून िशरकाणाकडे धाव ायची होती. परं तु शंभूराजां ा
अंतरीची धािमक वृ ी जागी झाली. ां नी भावलीकडे िनघ ापूव पाली ा
ब ाळे रा ा दशनाला जायचा िवचार महाराणींना बोलून दाखवला. दु स या िदवशी
पंचवीसभर खाशा पाल ा आिण पाचसहाशे घोडी सुधागड-पालीकडे जा ासाठी
िनघाली. सोबत खंडो ब ाळही होते. पाचाड न मध ा वाटे ने माग मण कर ापूव
राजे रायगडवाडी ा रानात गेले. तेथे ां नी िन लिगरी ामीं ा समाधीचे दशन
घेतले. तेथून ां ची पावले पाचाड ा रानात िजजाऊं ा समाधीकडे वळली. समाधी
दशनानंतर ां ना तेथून उठवेचना. आप ा आजीसाहे ब आपणाशी बोलताहे त;
आप ा मातुल पणजोबां नी लखोजी जाधवरावां नी दौलता– बाद ा अिजं
िक ावर कसा झडा फडकावला होता, ा आजीसाहे बां नी सां िगतले ा सा या गो ी
राजां ना पु ा आठव ा.
पुढचा वास उरकायचा होता. ारसहकारी चुळबुळ क लागले. तसे राजे
उठले. समाधीवर डोके ठे वून बराच वेळ तसेच बसून रािहले. आजी ा मां डीवर
आपले जावळाचे म क ठे वून लाडे लाडे बोलणा या िचमुक ा नातवंडा ा लाडाने
ते तसेच पडून रािहले. तेथून दू र हो ापूव आप ा समाधी थ आजीला ते फ
इतकेच णाले, ‘‘आऊ आजी, ा औरं गजेबाची मुंडी वर गडावर घेऊन जा ापूव
थम तुम ा पायावर आणून ठे वेन.’’
ित ीसां जेला राजां नी आिण महाराणींनी ब ाळे राला अिभषेक घातला.
मंिदराला राजां नी भरघोस दे ण ा िद ा. सरसगड ा पाय ाला डे रेदां डे उभारले
गेले होते. कशीबशी एकदोन तासां चीच झोप राजां नी घेतली. म रा ीनंतर ां नी खंडो
ब ाळां ना बोलावले. राजे णाले, ‘‘आ ां ला आस या ा वीरे राचे दशन ायचे
आहे .’’ भ ा पहाटे च घोडी आसरे गाव ा मंिदरा ा आवारात पोचली.
राजां ना वीरे रा ा आवारात खूप स वाटले. येथून थो ाशाच अंतरावर
औं ाचा माळ होता. बाळाजीपंतां ा हकनाक ह ेचा डं ख राजां ना नेहमीच सतावत
रािहला होता. ा ावर उतारा णूनच राजां नी या प रसरात हे महादे वाचे मंिदर
बां धायचा कूम अजाजी यादवां ना िदला होता. राजां नी मंिदर आिण पाठीमागचे सुंदर
तळे पािहले. पहाटे चेच ते वीरे रा ा गाभा यात गेले. ां नी दे वाचे उभयता दशन
घेतले. दे वा ा िपंडीवर वर ा सुवणतां ातून अमृतधार लागली होती. ‘‘ितथे अखंड
जलधार चालू ठे वा’’-असा कूम ां नी पुजा यां ना िदला. ा गाभा यातून बाहे र
पडताना राजां नी पु ा एकदा ा िपंडीकडे पािहले. अितशय भावनािववश होऊन ते
बोलले,
‘‘बाळाजीकाकाऽ ा पा ातून वीरे रा ा िपंडीवर सतत पडणारी जलधार, हा
तुम ा ृतींना ा शंभूने केलेला आप ा आसवां चाच अिभषेक आहे !’’
राजे गाभा याबाहे र पडू लागले ते ा ां ना भोवळ आ ासारखे झाले. ा णी
ां चा एक हात खंडो ब ाळां नी धरला होता आिण दु स या हाताने ते आपले अ ू
पुसत होते.
न थां बता घोडी महाड ा िदशेनं दौडू लागली. चां भार खंडीजवळ राजां नी
महाराणींचा िनरोप घेतला. िश ा ा समाचारासाठी ां ची घोडी-माणसे
िशरकाणाकडे सुसाट सुटली.

४.
गे ा आठ वषात असे भयंकर िदवस युवराज आिण युवरा ींनी पािहले न ते.
उगवणारा ेक िदवस जणू अशुभाचाच दू त बनत होता. आज स द अ ु लाखान
याने सरसगड ा िक ेदाराला लालूच दाखवून िक ा मोगलां ा ता ात घेतला
होता. पण शंभूराजां नी तातडीची कुमक पाठवून एका िदवसात िक ाचा ताबा पु ा
िमळवला. पण ा झटापटीत दीडशे मरा ां ना र सां डावे लागले होते. मोठी हानी
झाली होती. नुकतेच क ाणचे बंदर, तसेच मा ली, िभवंडी, दु गाडी आिण मलंगडही
फंदिफतुरीने मोगलां ा ता ात गेले होते. काही िदवसां मागे ंबकगड पडला होता.
नािशक आिण बागलाण भागातील िक े एका पाठोपाठ एक क न मोगलां ा
घशात जात होते. िदसामासाने ाणसंकट रायगडा ा िदशेने िचखला ा पावलाने
चालत होते. एकीकडे िक ावरचा खिजना रता होऊ लागला होता. ाचवेळी उघड
श ूंपे ाही अ नीतले िनखारे जीवघेणे ठरत होते.
नरभ क प ां सारखी रोज संकटे चावा घेत होती. शंभूराजे िबछायतीवर पडले
तरी ां चे सवाग ठणकत होते. झोप नाहीशी झालेली. ितत ात महाला ा दाराशी
कोणाची तरी पावले वाजली. येसूबाई बाहे र आ ा. ारपाल दोन हरका यां ना घेऊन
तेथवर येऊन पोचले होते. खबर तशी तातडीची असणार हे महाराणींनी ओळखले.
हरकारे ंगारपूर- भावली ाच मुलखातून आले होते. अखबारथैली ा गाठी
येसूबाईंनी सोड ा. खिलता वाचला. ास कोंड ासारखा झाला. अलीकडे दारावरचे
िचकाचे पडदे जरासे जरी हलले तरी शंभूराजे दचकून उठायचे.
‘‘काय आहे ते येसू?’’ आप ा शेजारी उ ा असले ा शंभूराजां ा आवाजाने
येसूबाई दचक ा. राजे शेजारी येऊन के ा उभे रािहले होते, हे ां ा ल ातच आले
न ते. ा गंभीर सुरात बोल ा,
‘‘राजे, एक भयंकर खबर येऊन पोचली आहे .’’
‘‘कोणती?’’
‘‘जेवढं िचंतलं होतं, ा न महाभयंकर आहे . शेख मुकरबखान आिण गणोजी
दादासाहे बां ची प ा ाजवळ गु मसलत पार पडली आहे .’’
‘‘असं? संकटां ची आता सवयच झाली आहे . रोज काही ना काही अशुभ
ऐक ािशवाय आजकाल आ ां ला करमतच नाही, येसू.’’ बेिफिकरीनं शंभूराजे
बोलले.
‘‘पण राजे, ही खबर मा खूप िवषारी आहे . गणोजीराजां नी मुकरबखानाशी एक
गु कौलकरार केला आहे . ानुसार संगमे र आिण ंगारपूर ा आजूबाजूचीच दोन
मह ाची गावं गणोजीराजे मोगलां ना बहाल करणार. अगदी आप ा क ात ा
घो ां नी भरले ा दोन-तीन पागाही ते खानाला दे णार आहे त. अन् तो दु खान ितथे
आप ा मुलखात दोन ल री ठाणी बां धणार आहे .’’
‘‘–कुठे , कुठे ?’’
‘‘इकड ाच रानात. ंगारपूर ा आसपासच कोंडभैरव आिण माल राकडे
तामनाळे या गावात.’’
आता मा खरोखरच राजां चे होश उडाले होते! ते अ ंत बेचैन झाले. जखमी
िसंहासारखे जाग ा जागी येरझारा घालू लागले. ते अ ंत ु मनाने बोलले,
‘‘नाही, नाही येसू! जग बुडालं तरी अशी भयंकर गो घडता कामा नये. नाही तर
गेली आठ वष अहोरा आ ी जो रणरं ग खेळलो, ा एका ेयकारणासाठी आमचे
अ रश: हजारो लढव े वीर आिण मुकी जनावरं मातीस िमळाली, ा सवा ा
बहादु रीवर, बिलदानावर पाणी पडे ल—’’
‘‘खरं आहे , राजे!’’
‘‘स ा ीचे हे घाट ओलां डून मोगलां ना एकदा खाली उत दे णं णजे मृ ूलाच
चुचकारत, लळा लावत आप ा गुहेत घेऊन येणं. श नाही! ते श नाही!!
मोगलां ची फौजच काय, पण ां ची चुकारीची चार घोडीही आप ा स ा ी ा ा
आिटं ा रानात– ा बालेिक ात पोचता कामा नयेत.’’
राजां ा महालापासून किवराजां चा महाल तसा हाके ा अंतरावरच होता. ां ना
तातडीचा िनरोप गेला. कलशही झटकन उठले आिण पटकन जामािनमा क न
राजां ा समोर येऊन उभे रािहले. रोज ा ा संकटां नी, घडामोडींनी शंभूराजे,
किवराज आिण महाराणी या ितघां नाही काळाने इतके जवळ आणले होते की,
ब याचदा एकमेकां कडे टाकलेले कटा , लवलव ा पाप ा आिण रोखलेले ासही
 ां ा मनातला भाव बोलून मोकळे ायचे. ब याचदा संवादाची गरजही
भासायची नाही.
शंभूराजां नी िवचारले, ‘‘किवराज, आप ा कलेजात ती ण क ार तवून घेऊन
एखा ा माणसाला िजवंत राहणं श आहे का? तशीच उ ा स ा ी ओलां डून,
कोकणात मोगलां ची ठाणी उभी रािहली तर?— तर हे िहं दवी रा िटकणं श
आहे का?’’
“कोण, कोण दीडशहाणा िनघाला आहे , अशी अशी उभारायला?’’ किवराजां नीच
उलटा सवाल केला.
शंभूराजां नी ते गु प किवराजां कडे िदले. ाव न नजर िफरवताच
किवराजां ना धाप लागली. शंभूराजां नी तातडीने िवचारले,
‘‘किवराज, आपली मलकापूरजवळची पागा कशी आहे ?’’
‘‘िबलकूल िफ क नका, राजन. मलकापूरजवळचा बंदोब मा प ा
आहे . ितथं पेरीड आिण कड ा ा माळरानात तगडा दहा हजार घोडा मी नेहमीच
फुरफुरता ठे वला आहे .’’
शंभूराजां ा चयवर समाधान िदसले. तसे किवराजां नाही हायसे वाटले. मा
येसूबाई काळजी ा सुरात बोल ा,
“फ मलाकापूरजवळ ा वाटे वर िभ ठे वू नका. मोगलां नी ठरवलंच तर ते
दु स या एखा ा घाटातून भावली ा सु ात उत शकतात!’’
हरका यां ा या न ा बातमीने ितघां चीही झोप उडवली होती. एकूण करणाला
गंभीर वळण लागले होते. मोगलां चे भावी आ मण फ दारात येऊन पोचले न ते,
तर दरवाजावरच थाडथाड थापा मा लागले होते. स ा ी ा ग ाचा घोट
घे ासाठी घाटमा ाप ाडची ठाणी श स होऊ लागली होती. को ापूर,
इ ामपूर, कराड, िशरवळ, िशवापूर, चाकण ा मोगली ठा ां म े श ा ां ची
आिण दा गो ाची चंड जमवाजमव चालली होती. वतनासाठी चटावलेले अनेक
घरं दाज मराठे आिण ा ण मोगलां ना रोज जाऊन िमळत होते. िवजापूर न औरं गजेब
वेगाने अकलूजकडे चालला होता.
आता िदवसच बदलले होते. गोवळकों ाची कुतुबशाही आिण िवजापूरची
आिदलशाही औरं गजेबाने िगळं कृत केली होती. आता अजगर माजला होता. ातच
आठ वष परमुलखात रा न उ रे तले ारसैिनक अगदीच मेटाकुटीला आले होते.
ां चे मनोबल राखायचे, ेगसार ा रोगां ना तोंड दे ऊन जजर झालेली ां ची मने
सां भाळायची, तर उघड आ मणाला आता पयाय न ता. िह यामाणकां नी सजलेली
आ ा आिण िद ीसारखी सुंदर नगरे सोडून दगडाधों ां ा या काटे री रानात अजून
राहायचे तरी िकती वष? काहीतरी िनणय घेऊन आठ वषाचे हे िपकले, ठणकते गळू
एकदाचे फोडायला हवे होते. ातच िशवरायां ा जावयां सह अनेक मराठी सरदार
औरं गजेबाला िफतूर झाले होते. िफतुरीची ही अंडीहावळे खाऊन अजगराला तर
खूपच चेव चढला होता. आपले इ त भ खा ासाठी ाचे दात िशविशवत होते.
शंभूराजे गंभीर श ां त किवराजां ना िवचा लागले, ‘‘मग काय करायचं किवराज?’’
 ‘‘आपण सां गता तेच खरं . भावली ा मुलखात मोगलां चं ठाणं उभं रा दे णं
णजे दोरी समजून िवषारी म ार सपालाच पोटाजवळ घेऊन झोपणं!’’
अ ंत उि थतीम े शंभूराजे मंचकावर बसले. काहीशा हताश, दु ख या
सुरात ते बोलले, ‘‘औरं गजेबाला आम ा कडे कपारीम े ठाणी बां ध ाची ही दावत
आम ा स ा मे ानेच, गणोजीराजां नीच ावी? ग ारी आिण दगाबाजीसाठी
िश ाची अवलाद पूवापार िस आहे .’’
‘‘राजे, थोडं जरा जपून-’’ आप ा माहे राचा चाललेला हा उघड उ ार पा न
येसूबाई चां ग ाच गो यामो या झा ा.
‘‘आ ी खोटं बोलतो आहोत?’’ शंभूराजां नी िवचारलं.
‘‘पण—’’
‘‘जाऊ दे , येसू! कदािचत आ ी िवस . तू िवसरशील. पण तीनशे वषामागे
ाच संगमे र आिण िवशाळगडा ा िबकट डोंगररानात घडलेली घटना इितहास
िवसरणार नाही. आजही ा इथ ा चंड द याखो यातील रानवा याला जे ा तीनशे
वषापूव चा तो संग आठवतो, ते ा तो िपसाळले ा दु :खी कु ासारखा रडू
लागतो.’’
शंभूराजां नी तो जुना िवषय काढताच कवी कलशही ां ा मुखाकडे पा
लागले. शंभूराजे बहामनी सा ा ाचा सेनापती मिलक उ ुजार ाची गो सां गू लागले
— मिलक उ ुजार जे ा ा आडरानात आप ा सात हजारां ा फौजेसह आला
होता, ते ा खेळणा ऊफ िवशाळगड िक ावर शंकरराय मोरे ाचे रा होते. तेथे
मिलकला आ मण करायचे होते. ावेळी ाने आप ा मदतीसाठी ंगारपूर ा
िश ाना गाठले. िश ानी बहामनीं ा ा सेनापतीकडून खूप घेतले.
िवशाळगडापयतची वाट दाखवायचे कबूल केले. पण ा वाटा ां ची मिलकला
क ना न ती.
सु वातीला िश ानी तशी दोन िदवस अवघड वाट दाखवली. पण हे अर
इतके महाभयंकर, की इथे डहा ा वाघसु ा िभऊन गभगळीत ावा. इथ ा
पवतां चे माथे आिण खोलगट द यां चे प इतके भयंकर आहे की, ितथे भुते आिण
रा सही जायला घाबरतात. िश ाने ितस या िदवशी मिलक उ ुजारला अशा भय द
वाटे ने नेले, की मुसलमान सैिनकां ना अ रश: आयमाय आठवली. ा रानाची िवषारी
हवा अजगरा ा ासासारखी होती. उं च गवतां ना जणू सपाचे िवषारी दात फुटले होते.
ित ी बाजूंना आसमंताला िभडलेले पहाड. र ा काटे री आिण दगडधों ां चा.
मनु व ी तर कोसोनकोस नाही. बहामनीं ा ल राला धड अ िमळत न ते.
आडरानातला रानपालाही खाऊन ते बेजार झाले होते. रा ी मिलक ा सैिनकां ना ा
अ ं द रानवाटे वर तंबू ठोक ाइतकीही जागा िमळाली नाही. ाचे सैिनक
दम ाभाग ा थतीम े तसेच र ावर लाकडा ा ओंड ासारखे अंग टाकून
पडले. अ पा ािवना सुकलेले ते दु दवी जीव िव ां ती घेत असतानाच तो दगाबाज
िशक रा ीचाच खेळ ावर जाऊन पोचला. ाने शंकररायला खबर िदली—
“केव ा मह यासाने ा मिलकची फौज तु ा जब ाम े आणून ठे वली आहे .
आता ां चा हवा तसा समाचार घे.’’ शंकरराय आप ा ता ा फौजेिनशी ा
अर ा ा कडे कपारीम े तातडीने पोचला. व े वा याला लावावीत, तसे ते अ ंत
मलेले, भुकलेले जीव ा अ ं द वाटे वर अंगाचे मुटकुळे क न झोपले होते. भर रा ी
मो यां ची फौज अचानक ा थंडीने कुडकुडणा या सैिनकां वर तुटून पडली.
आरे वाडी ा ज ेत एका वेळी हजारो बोकड कापावेत, तसे ाने ा सात हजार
सैिनकां ना कापून काढले. जे ा अधवट उठले ा सैिनकां ा क ण िकंका ा
कानावर पडत हो ा, ते ा उलटा वारा वाहत होता. झाडावर झाडे आदळत होती. ा
दु दवी सैिनकां ा क ण िकंका ाही कोणाला धड ऐकू आ ा न ा.
— ा भीषण शोकां ितकेची जे ा शंभूराजां नी आठवण क न िदली, ते ा ती
नुसती कहाणी ऐकून किवराज आिण महाराणी दोघेही सद झाले होते. शंभूराजे दु :खी
सुरात बोलले, ‘‘सां गा येसूबाई, िश ा ा औलादीवर कोणी भरवसा तरी ठे वायचा
कसा?’’
येसूबाई ख िदस ा. उदासवा ा हस ा. बोल ा,
‘‘आम ा माहे रालाच आपण कशासाठी दोष लावता? सासरचा धां डोळा तरी
कोणी ावा? आज तुमचे सारे स े– चुलतभाऊ अजुन भोसलेसारखे कुलो पु ष
कोणासाठी लढताहे त? ा औरं गजेबासाठीच न े ? िशवरायां चे जावई आज कोणा ा
छावणीत आहे त? औरं गजेबा ाच न े ?’’
‘‘तरी पण येसू —’’
‘‘राजे, जात मह ाची नसते. धमही मह ाचा नसतो. माणसां चं कमच मह ाचं,
हे आ ी आप ासार ा सं ृ त पंिडताला काय सां गावं? गणोजींसारखा कृत भाऊ
दे वीनं मला िदला असला, तरी िपलाजीरावां सार ा पु वंत िप ा ा पोटी मी ज
घेतला आहे ! आज येसूबाई नावाची रायगडाची महाराणी बनलेली िश ाची ही पोर
आप ा कुळीचं नाव उ ल के ािशवाय राहाणार नाही.’’
शंभूराजां नी आपला मोहरा पु ा किवराजां कडे वळिवला. ते णाले, ‘‘ ाआधी
वै यानं ितकडं वेळोवेळी फौज धाडली होती. रायगडाकडे चंचू वेश करायचा य
क न पािहला होता. इकडचं ाचं भावलीतलं धाडस थमच.’’
कवी कलश म ेच बोलले, ‘‘आ ी इकडे रायगडा ा काळ नदी ा खो याम े
वै याची डाळ कधी िशजू िदली नाही—’’
‘‘पण किवराज, ते ा आप ा एखा ा गावाने वा जमीनदाराने गिनमाला ितकडे
िबलकूल आ य िदला न ता. आज मा आमचे मे णेच दु नाचं बोट ध न ाला
आप ा दे वघरात आणू बघतात.’’
‘‘कोण पुसतं गणोजींना?’’ येसूबाई बोल ा.
‘‘नाही येसू, वै यां कडे आिण दगाबाजां कडे इतकं दु ल क नका. शेवटी
िश ानी एके काळी ा मुलखात रा केलं आहे . ां चे कोणी आ असतात. कोणी
उपकृत केलेली माणसं असतात. ासादा ा िचरे बंदी िभंतींम े थोडीशी जरी फट
िमळाली, तरी िवषारी सपासारखा वैरी रा ात घुसू शकतो. नुकसान पोहचवू
शकतो.’’
 ‘‘तर मग अिजबात िढलाई नको! राजे, िश ावर ा मोिहमेची सू ं आपण
आ ां ला ा. मी त:च धावून जाते भावलीवर.’’
‘‘महाराणी!-’’ शंभूराजां नी ितर ा नजरे ने पािहले.
‘‘राजे, ही येसूबाई णजे िशवरायां ची सून आहे . िशवाय तलवारीचं पातं कसं
चालवायचं ाचं िश ण आम ा बाबां नी, िपलाजीरावां नी बालपणीच िदलंय
आ ां ला!’’
‘‘पण बाईमाणसाचं हे काम न े .’’
‘‘असं कसं, राजे? आजवर रा ात ा अनेक आयाबिहणींनी आपलं कुंकू या
कामी दान केलं आहे . आ ां ला तर फ माहे रचा मुलूख जाळायचा आहे .’’
संभाजीराजे काहीसे िवचारम झाले. ते बोलले, ‘‘येसू, तुमची क ना काही
वाईट नाही. गणोजीनं नीचपणाची आज इतकी पातळी गाठली आहे की, ां चा पुरता
बीमोड कर ािशवाय आ ां ला ग ंतरच नाही. मा आपण ितकडं जाल, तर
रायगडाचा रा कारभार कोण सां भाळणार?’’
‘‘ णजे, राजे?’’
‘‘आज मराठी रा ा ा महाराणीपे ा मु िदवाण या पदाचंच काम तु ाकडे
अिधक आहे . िशवाय इथं समथपणे रा कारभाराची धुरा ायला आपलं जवळचं,
िव ासाचं कुणी उरलेलं नाही.’’
येसूबाई काही बोल ा नाहीत. ते ा संभाजीराजां नी किवराजां कडे आशेने
पािहले. किवराजां ा मुखावरचे रं ग ढगासारखे झरझर बदलले. शंभूराजे दु :खाने
बोलले, ‘‘माफ करा किवराज. सा या वाईट आिण अि य जबाबदा या पार पाडायची
वेळ दु दवानं तुम ावरच येते. या आधी हं बीररावां सारखे िजवलग डोंगरासारखे
पाठीशी उभे राहायचे. पण कठोर काळानं ां ावर झडप घातली.
कोंडाजीबाबां सारखा मोहरा जंिज या ा मोिहमेत खच पडला. धनाजी, संताजी, खंडो
ब ाळ हे नवयो े आज रा र णासाठी कुठ ा ना कुठ ा आघाडीवर गुंतून
पडले आहे त. पयायानं आज तुम ािशवाय कोण िव ासाचं उरलं आहे ?’’
शंभूराजां ा िवष सुराने कलशां ची गा े फुलली. ते शंभूराजां पुढे लवत, ां ना
आदराने मुजरा करत बोलले,
‘‘ कूम, राजे फ कूम —’’
‘‘उ ा पहाटे च पाचाडातून िनघा. पंधरा हजारां ची िशलकी फौज सोबत ा. ा
औरं गजेबाचे आिण गणोजीचे हे ल री साटे लोटे जुळाय ा आधी भावली ा
मुलखावर चालून जा.’’
‘‘जसा कूम, राजन!’’
‘‘िश ा ा असतील नसतील ा पागा आिण महालमा ा बेिचराख करा.
ज ा करा. मुलूख जाळा. िहं दवी रा ा ा नरडीचा घोट घे ाआधीच िश ाचे
कार थान उधळू न लावा अ ं िशरकाण जाळू न काढा.’’

५.
 लालबारीवर अवकळा पसरली होती. अनेक शाही हकीम आिण िहं दू वैदूही
दबक ा पावलाने तेथून िफरत होते. रा ी ा वेळी तर पातशहाचा अ ा तळच न े ,
तर लालबारीही ठणक ा गाठी ा रानं िनपिचत पड ासारखी भासायची. तापाची
अशी साथ मोगलां ा फौजेने कधी िजंदगीत अनुभवली न ती. फौजेत असलेले काही
िफरं गी गोलंदाज या रोगाला ेग णत. लालबारीजवळचा ‘आकाश-िदया’ तर
रोगा ा साथीने आं धळा झा ासारखा िमचिमच डोळयां नी रा भर इकडे ितकडे
बघत राहायचा.
पातशहालाही थोडासा बुखार आला, तसे सवाचे धाबे दणाणले. आतापयत
िकमान स र हजार मोगल सैिनक हया रोगाने दगावले होते. हवेत दु गधी माजली.
सैिनकां ा क ह ा-कुंथ ां चे आवाज इतके वाढले की, ा तळावर राहणे मु ील
ायचे. मृ ूची दहशत उरली न ती की, ाची भयानकताही कोणाला जाणवत
न ती. मरणकळे वरसु ा गंज चढ ासारखा झाला होता. ामुळे मरणािवषयी
कोणीही आकां त करत न ते. केला तरी कोण कोणाचे ऐकतो? ेक रा टीत,
िबच ाम े, उघ ावर, कनातीआड िजथे िजथे हवा पसरली होती, ितथे ितथे मृ ू ा
भयकारी साव ा जाऊन पोच ा हो ा. चार-आठ िदवसां त पुरा तळ णजे एक
बडे कबर थान बनून गेले. िपसाळले ा माकडासार ा मृ ू ा साव ा औरं गजेब
पातशहा ा पाठीशी लाग ा हो ा. ाचे दोन पोते दगावले. गे ा दोनतीन
िदवसां पासून त: असदखानही ेगा ा बुखाराने आप ा गोटात तळमळत पडला
होता. पातशहाने मिह ाभरात चार वेळा आप ा तळाची जागा बदलली होती.
गे ा आठव ापासून तर औरं गजेब खूप हवालिदल झाला होता. एका बाजूला
रानोमाळ हजारो मुड ां ा राशी पडले ा. इतर वेळी ेतां चे लचके तोडणारी
धारीिगधाडे , नाठाळ कु ी असे आता कोणी कोणी ां ा वा याला थां बत न ते. हया
सैतानी िबमारीवर फारसा इलाजच न ता. मना ा समजुतीखातर हिकमाकडून
कसला तरी वनौषधीचा पाला मागून ायचा. तो व गाळ क न ायचा, आिण
ठणकती गाठ काखेत मा न वा मां डीम े ध न तापा ा अंगाने आपले तसेच
िनपिचत पडून राहायचे. चारदोन िदवसां त मृ ू येई. रा टीत जवळचे कोणी असेल तर
लाश दू र ओढू न नेत. कबरी ा नावाखाली फ मातीआड करीत. पण दफन
करायलाही जागा िमळत न ा. मुडदे ओढायला माणसे सापडत न ती.
मुडदे फरासही मुडदे ओढता ओढता महामारीने र ातच गळू न पडत होते. िभ ी
संपले होते.
पातशहा आप ा शाही डे या ा कनाती ा खडकीतून दू र नजर टाकत होता.
महामारी ा साथीने मोडलेले िवजापूर डो ां पुढे िदसत होते. ा नगरी ा साम ाचे,
अिभमानाचे तीक असलेला गोलघुमटही आता काळपट ासारखा िदसत होता.
औरं गजेबाला खूप सुने सुने आिण एकाकी वाटत होते. उदे पुरी आिण औरं गाबादी ा
ा ा लाड ा बेगमा उशापाया ाशी घाब न बसून हो ा. शहे नशहाचे अंग गरम
लागत होते. पण ाने महामारी ा गाठीला आमं ण दे ऊ नये, णून ा दोघी
अ ाची ाथना करत हो ा.
 िबछायतीवर कलंडलेला पातशहा बोलला, ‘‘उदे पुरीऽ, काही िदवसां मागं इथ ा
काझी आिण मौलवींचा मेळा आ ां ला भेटायला आला होता, ते ा आ ी ां चा
अपमान केला. थोडी बेइ तीही केली. ाचीच सजा आज आ ां ला अ ा दे त नसेल
ना?’’
‘‘छे ! छे ! हजरत, आपण ती िफ क नये. अ ाची सेवा िज ेसुबहानीएवढी
या अलम दु िनयेत दु सरी कोणी केली आहे ?’’
‘‘जी, आका! शैतानी िबमारी खूप अंधी आहे ! ितने िवजापूरला तरी कुठं मोकळं
सोडलंय? ितथ ा हर ग ीत, हर मोह ात मौतचा मातम माजलाय णतात.’’
औरं गाबादी मेहल बोलली.
पातशहाचे अवसान गळा ासारखे झाले होते. मिह ा दीड मिह ात स र
हजार फौज गाठी ा रोगाने गारद केली होती. क ी औरं गजेबाने आभाळाकडे
बिघतले. दु :खी उसासे टाकत तो बोलला, ‘‘उदे पुरी ऽ, इतके बडे बडे जंग आ ी फ े
केले. गोवळकोंडेकर नादान तानाशहाला एकदा न े , दोन वेळा पुरा नंगा केला.
ितथ ा खंदकात िन ं है ाबाद गाडलं. िवजापूर ा गिव तटबंदीचं पेकाट मोडलं.
ां चे खिजने हािसल केलेच, पण को यां ची िपलं साप ात कैद करावीत, तसे ते
दोघेही कुतुबशहा आिण आिदलशहा आज आम ा तळावर कैदी णून गंजत पडले
आहे त. पण हया अ ानाएव ा फतेहचा फायदा तरी काय?’’
‘‘हजरत, आपण ादा बात क नये. आराम करो -’’ उदे पुरीने हात जोडले.
‘‘बेगम, आज दोन ब ा स नतीवर फतेह िमळवली णून हसायचं की,
ेगने कमर तोडली णून रडायचं?’’
पातशहाची कशीबशी समजूत घातली गेली. ितत ात ितथे झु कारखान
आला. ाने रोज ा माणे मृताचा आकडा सां िगतला,
‘‘िक ाऐ आलम, आज खाली दोन हजार.’’
‘‘जंगे मैदानवरचे दोन हजार िशपाई न लढता मरणं हा काही मामुली आकडा
नाही, बेवकूफ नौजवान!’’ पातशहा संतापून बोलला, ‘‘झु कार ऽ, तू िवचारत जा ना
आप ा परवरिदगारला. रोज इथं आम ा छावणीत म ी ा मौतीनं हजारो लाशे
पडतात. आिण ितकडे ा जह मी संभाला मौत का नाही येत?’’
दु बळी, आजाराने जजर झालेली फौज घेऊन पुढे धावणे श न ते. ेगची
साथ जणू मनु जात सफाचट कर ासाठीच आली होती. माणसं दोनतीन िदवस
तापाचा अनुभव घेत. ातून काही सद् भागी बचावतही. पण काखेत ा गाठीबरोबर
अंगात अवतरणारा िविच बुखार अ रश: जीव काढायचा. कोणी तकदीराने बचावले
तरी ा ा अंगातला अक िनघून जायचा. तो मनु इतका ीण, दु बळा आिण
चेतनाशू ायचा की, जणू चालता बोलता मुडदाच! तळावर हजारो जीव तळमळत
पडले होते.
या िविच अव थेने पातशहाला गां ग न सोडले होते. मा यातून आपण त न
जाऊ, फौज बां धून ितस या सवात ब ा दु नाला गाडायचा आहे , ही गो तो
णासाठीही िवसरत न ता. णूनच आप ा कारभाराव न वा प वहाराव न
 ाची नजर बाजूला सरत न ती. असदखान डे यात ाईत होऊन पड ाने ाचा
कारभार झु कार सां भाळत होता.
आप ा मावसभावाला समोर बसायचा इशारा करत औरं गजेब बोलला,
‘‘आज सकाळी आ ां ला आम ा मेवाती आिण मुलतानी बेहे ां चे मु खयाँ
भेटून गेले. ां चा दोन मिह ाचा पगार का नाही िदला? तन ासाठी फौजींनी िकती
िदवस इं तजार करायचा?’’
‘‘ जूरऽ, आता अधा खजाना रता झाला आहे – अजून पुढे —?’’
“ ा बकते हो? झु कार, अरे द नमध ा दोन नामचीन राजवटी आ ी
िजंक ा. ां चे खजाने लुटून आणले आिण तरी आमचा खजाना खाली?’’
‘‘जहाँ प ाँ , गे ा दोन मिह ात बंगालकडून आपला मािसक ह ा आलाच
नाही. आपला सुभेदार खुिशद कुलीखान ितकडं टाळाटाळ करतोय.’’
“ ूं? बगावतचा झंडा फडकायचा इरादा आहे की काय आम ा सुभेदाराचा?”
औरं गजेबाने ता ाळ आप ा शंकेचा फणा बाहे र काढला.
‘‘नही, जूर! खिशदसाहे ब इतके नादान नाहीत. पण बाकीचेही आपले सारे
िहं दु थानी सुभेदार पिह ासारखा खिजना पाठवत नाहीत. ां ना वाटते– ां ना’’
‘‘हां . बोल. बोल. अपना िदल खुला कर.’’
‘‘ ां ना वाटते जूर— िवजापूर आिण गोवळकोंडा िजंकला तरी अजून म े
मरग े आहे त. ा जह मी संभा ा फौजा ओलां डून आपली शाही पथकं िद ी ा
आसपास पोचणं िततकंसं आसान नाही—’’ ते सां गताना झु कारची चया घामाने
आिण भीतीने थबथबली होती.
पातशहाने रागाने आपली बुबुळे गरगर िफरवली. िवषाचा ाला सहज रचवावा
तसा ाने राग िगळू न टाकला. अकाला ा खाईत आिण ेग ा तडा ाम ेसु ा
पातशहाचा मदू खूप त ख होता. ाने झु कार ाच मदतीने एक बडे कार थान
रचले होते. रायगडाव न राजारामां ना पळवून आणायचे. ां ना नावाला पुढे ठे वून
मरा ां चीच दु सरी गादी थापन करायची. राजारामाला पातशाही संर ण दे ऊन
पु ा ा आसपास िसंहासन ठे वायचे. ामुळे आधीच औरं गजेबाला िमळालेले घरभेदे
आिण संभाजीमुळे नाराज झालेले मराठे ा ण एक येतील. ां ची मोट बां धायची.
पयायाने संभाजीराजाची अरे रावी कमी होईल. िहं दवी रा ाला आपोआप घरघर
लागेल.
मा पोलादी संर ण असले ा रायगडा न राजारामां ना पळवणे णजे
गुलबकावलीचे फूल ह गत कर ाइतके अवघड होते. तरीही िनध ा छातीचे वीस
पठाण आिण तुक जातीचे फौजी रायगडाकडे रवाना झाले होते. ाची आठवण
काढत औरं गजेबाने िवचारले, ‘‘कुछ खबर– वहाँ की?’’
‘‘जहाँ प ाँ . योजना आप ाच भे ातून आली आहे . ितचा अंमल आ ीही खूप
अ ल शारीने करतो आहोत. आमचा जैनु ीन– गोवळकों ा ा सरदार
खवासखानाचे प घेऊन रायगडाकडे के ाच गेला आहे . ा ा सोबत एकोणीस
गाझी आहे त.’’
 ‘‘ ा संभाला शक आला तर-?’’
‘‘संभा ाच गैरहजेरीत आमचा जैनु ीन राजारामाची भेट घेईल. तीही खाली
पाचाड ा वा ात. ोंकी– रायगडाव न बगावत क न खाली येणे केवळ
महामु ील आहे . संभा गडाकडे नसतोच. ाचा फायदा उठवायचा.’’
‘‘ ेक पाऊल सां भाळू न टाका.’’
‘‘जहाँ प ाँ , िफकीरच सोडा. महादजी िनंबाळकरा ा खनपटीला बसूनच
पाचाडचे नकाशे बनवले आहे त. ितथे काफर संभाने आप ा दादीची– िजजाबाईची
याद णून राजमंिदर बां धले आहे . ितथेच कोर ा हवेसाठी अनेक वेळा गडावरचा
राजप रवार खाली येतो. महादजी ां चा जमाई अस ानं ानं नकाशात सा या
बारीक सारीक गो ी िटप ा आहे त.’’
खाजगी मसलत संपली. पातशहा उठून तरातरा चालत उ ाहाने समोर ा
कचेरी ा डे यात पोचला. झु कार ा सोबतीने कागदप े पा लागला. तेव ात
एक प पुढे करत झु कारखान णाला,
‘‘जहाँ प ाँ , हा पाहा िशवाजी ा जावयाचा गणोजी िश ाचा खिलता–’’
पातशहाने खिलता वाच ापूव झु कारला िवचारले, ‘‘तो गणोजी कोकण ा
जंगलझाडीत आ ां ला दोन ठाणी उभी करायला मदत करणार होता. काय झालं
ाचं?’’
‘‘गणोजीची खूप चाहत होती हजरत. पण ाला ा कवी कलशानं आिण संभानं
चां गलंच परे शान के ाचं िदसतं. ाने िलिहलं आहे –’’
‘‘हां , पढो–’’
‘‘अलम पृ ीचे पातशहा
आलमगीर औरं गजेब बहाद्ू दर
बालके गणोजीचा िशरसावं मुजरा.
पातशहा सलामत, आता आम ासार ा काही खानदानी मरा ां ची आपण
कृपा क न परी ा बघू नका. या आम ा मदतीला, धावून या. आ ी आता, या
प ा ारे जूर ामींना कळवतो. आ ा मरा ां चा राजा संभाजी ठार वेडा झाला
आहे . ाचा िन:पात करा. आम ा राजाने कवी कलश नावा ा भोंदूला िजवाचा सखा
बनवला आहे . ते दोघेही िश ा ा मुलखावर उठले आहे त. ां नी जाळपोळ, लुटालूट
क न आ ां ला आमचे जीणे नकोसे केले आहे . रोज आमची घरे जाळताहे त. उभी
िपके पेट घेताहे त. पागा आगी ा भ थानी बळी पडत आहे त. जंिजरे कर िस ी
आम ा िदलाचे मैतर णून आमची यापोरे आ ी ां ा िक ावर नेऊन
सुरि त ठे वली आहे त एवढे च. बाकी ा हलकट संभाने आ ां ला िबना वतनाचे
ज भर ठे वलेच. आम ासाठी इथे ना गुहा ना घर. जंगली ापदासारखी रानोमाळ
भटकंती िफरायची वेळ िशवासंभाने आम ावर आणली आहे .’’
खिल ाचे वाचन झाले. आपले डोळे िकलिकले करत पातशहाने िवचारले,
‘‘झु कार, या गणोजीची फौज आहे तरी िकती मोठी?’’
 ‘‘गणोजीची फौज-फौज,’’ झु कारखान चाचरत बोलला, ‘‘असेल हजारबाराशे
लाठी-काठीवा ां ची गद . िजला फौज णावी असं काही नाही ा ाकडं .’’
‘‘हं – झु कार, ा ेग ा तडा ातून थोडे मोकळे झालो की, आ ां ला
संभा ा मुलुखाकडं कूच करायचं आहे .’’
‘‘जी, जूर!’’
‘‘मा कूचाची नौबत वाजाय ा आधी बहादु रगडला पैगाम धाडा. िशवा ा ा
दु स या जावयाला, महादजी िनंबाळकराला जत गावाजळ भेटायला बोलवा. तु ां ला
वाटत नाही, ाला थोडी ताकद दे ऊन पाहावे.’’
‘‘जहाँ प ाँ ?’’
‘‘हां , झु कारखान. एखा ा ा अंगणात पेटवलेली आग खूप ज ी बुझते. पण
उं बर ा ा आतच पेटवून िदले ा आगीम े मोठी ताकद असते. मो ा मो ा
मेहलमा ासु ा ात जळू न खाक होतात!’’
पातशहा सदरे वर असतानाच आतून खोजे आिण खदमतगार धावत बाहे र आले.
भीतीने गां गरले ा सेवकां चे चेहरे बघताच पातशहा गां गरला. ता ाळ उठून ज ीने
खाजगीकडे चालता झाला. गाठी ा तापा ा तडा ाने कोणाला गाठले, उदे पुरीला
की औरं गाबादी मेहलला एवढे च पाहायचे होते. पातशहाने आत जाऊन बिघतले.
औरं गाबादी मेहलला सणकून ताप भरला होता. ित ा काखेतली तां बूस गाठ टरट न
फुगली होती. अस वेदनां नी औरं गाबादी िबछायतीवर तडफडत होती. झु कारने
सरहिकमाला लगेच पैगाम धाडला. परं तु बराच वेळ झाला तरी सरहकीम येईना.
ते ा फौलादखानाने खाली मान घालत सां िगतले,
‘‘ जूरऽ काल रा ीच सरहकीम ा जालीम रोगाने अ ाला ारे झाले—’’
‘‘ ा ा बे ाला बोलवा.’’
‘‘ जूर, तो सकाळीच आप ा बापाचे दफन क न माघारा आला. आता
ा ाही मां डीत गाठ उठली आहे . बेचारा कोंबडीसारखा तडफडतोय आप ा
डे यात.’’
शेवटी ायचे तेच झाले. गाठी ा सैतानी रोगाने काळा-गोरा, िहं दू-मुसलमान,
राजा-रं क असा भेदाभेद केला न ता. ित ा कराल दाढे ने पातशहाची सुमारे
पं ाह र हजार माणसे िगळली. ाम े आणखी एका औरं गाबादी मेहलची भर
पडली होती.
ा दू रदे श ा उघ ावाघ ा माळावर औरं गाबादी मेहलचा मुदा दफन केला
गेला. दफना ा जागेवरची मूठभर ओली माती घेऊन औरं गजेब ितथे खूप खूप रडला.
आप ा बेगमे ा िवयोगानेच ाला िव ळ केले आहे , असेच सवाना वाटले. परं तु
आप ा दयात दाटू न आले ा कंपां ना पातशहा मोकळी वाट क न दे त होता.
गे ा सहा-सात वषातली पातशहाची सारी धडपड, चंड मह ाकां ा आिण पदरी
पडलेले अ यश, दै वगतीपुढे मनु मा ाचे जाणवणारे खुजेपण, दु :ख, वैफ ,
मानहानी, सा या भावभावनां चा तो िनचरा होता.
आणखी दहापंधरा िदवस सरले. महामारी हळू हळू आटो ात आली. सुदैवाने
वजीर असदखान ित ा दाढे तून सुटला. मा िफरोजजंग कायमचा आं धळा झाला.
कोणाला आं धळे क न, कोणाला बिहरे क न, तर हजारों ा आ ां ना कायमची
सोबत घेऊन महामारी एकदाची िनघून गेली.
पातशहाकडे रोज ताजी वाताप े येत होती. संभाजीराजेसु ा दु ाळा ा
तडा ातून बाहे र येत होते. मा ां ा खंडो ब ाळ, िनळोपंत पेशवे, केसो ि मल
आिण सेनापती ाळोजी घोरपडे यां ा हालचालींना वेग येत होता. मरा ां नी
आ मक आिण सावध हालचालींनी सजाखानालासु ा काबूत आणला होता. संभाजी
पातशहा ा िवरोधात काही धाडसी योजना आखतो आहे , असे संकेत िमळत
होते. संभाजीराजां ा आ मकतेने बु ा पातशहा न ान पेटून उठला. १४ िडसबर
१६८८ ा िदवशी कुचाची नौबत वाजली. लाखो जनावरामाणसां सह औरं गजेब न ा
उमेदीने महारा पठाराकडे आगेकूच क लागला.

६.
जत ा माळावर औरं गजेब पातशहाचा तळ पडला होता. सुमारे वीस मैलां ा
अंतरावर शाही फौजेचे डे रेदां डे पसरले होते. म भागीचा लां ब ं द, तां बूस रं गाचा
शाही डे रा अलीकडे िवतकट ासारखा िदसत होता. वाहतुकीचे उं ट हडबडले होते.
घोडी खंगली होती. टं चाईमुळे पुरेसे पाणी िमळत न ते. ामुळे ह ी ास ाचे
िदसत होते. सुमारे दोनशे ा वर असलेले फौजेतले बाजार आता सुने सुने वाटू लागले
होते. शाही फौजेचा पिहला उ ाह, तो डौल, ती रया आता उरली न ती. एखा ा
सुंदर पु षा ा कां तीवर दे वीचे ण उठावेत आिण ातच ातारपणाची भर पडून
चेहरा आकसून जावा, तसा फौजेचा उ ाह आट ासारखा िदसत होता.
रोज ा माणे सकाळची िनयिमत नमाज उरकून, जामािनमा क न पातशहा
लगबगीने आप ा गोटाबाहे र ा दरबारा ा तंबूकडे िनघाला, ते ा उदे पुरी आडवी
झाली. ितने पातशहा ा कपाळावर ा भुरभुर ा बटा बाजूला करत िवचारले,
‘‘हजरत, आज आय ात बिघतलं नाहीत का?’’
ा श ां बरोबर औरं गजेबाने उदे पुरीचा हात झटकन मागे फेकला. ा ा
कपाळावरचे आ ां चे जाळे पा न तर उदे पुरी पुरती घाबरली. हात जोडून थरथरत
उभी रािहली. ते ा औरं गजेब गु ातच कडाडला, ‘‘बेगम सािहबाऽ, आपण कोणता
सवाल करता? गे ा पाच वषात ा आलमगीरने कधी आय ात बिघत ाचं आठवतं
तु ां ला?’’
‘‘दया करा, हजरत—’’
“बेगम सािहबा, कसा आिण कोण ा तोंडानं िनरखू त:ची सूरत आय ात?’’
वैफ ाने, िवषादाने खदखदणारा पातशहा बोलला, ‘‘आज अलम दु िनयेत आम ा
स नतएवढी िचतच कोणाची कूमत असेल. तरीही, हा शहे नशहा िबना
राजमुकुटाचा, िबना िकमाँ शचा गेली पाच वष द न ा ा नादान िम ीमधून वणवण
भटकतो आहे . कसला शहे नशहा आिण कसली स नत? रा असताना डो ावर
राजमुकुट पेहनायचा नाही. आिण वर बेशरमीसारखं पु ा आपलं भुंडे डोकं आय ात
बघायचं?’’
‘‘मेरे आका, माफ करो! अशी गलती दु बारा ायची नाही.’’
पातशहाने त:ला थोडे से सावरले. पु ा तो वैफ ा ा सुरात पण थो ा
खाल ा प ीत बोलला, ‘‘बेगमसािहबा, आय ात बघताना आप ा कपाळावर कुंकू
नाही, आपला शोहर िजंदा नाही ा क नेनं काफर िहं दूं ा या दु :खानं िकती
ाकूळ होतात णे! आमची अव था काफरां ा ा औरतींसारखीच झाली आहे .
िबना िकमाँ शचं म क बघताना आ ां लाही भोवळ येतेऽ!’’
काटक पातशहा तु तु चालीने सदरे वर येऊन थानाप झाला. वजीर
असदखानाचे डोळे महामारी ा साथीतून कसेबसे बचावले होते. मा आज तो
कमालीचा नाराज िदसत होता. मदी लावले ा आप ा सफेद दाढीव न हात
िफरवत आिण असदखानावर डोळे रोखत पातशहा बोलला, ‘‘वजीरे आझम, तु ी
साफ साफ का नाही सां गत की, ा काफरब ा संभाला अजूनही आमचे फौजी
घाबरतात.’’
‘‘जी हां , जहाँ प ाँ ! सारे च घाबरतात ा संभाला आिण तो ा पहाडीत राहतो
ा स ा ी पबताला.’’
‘‘तु ी तरी आजकाल फौजेत ा सा या खबरा आम ा कानापयत कुठं
पोचवता, वजीर?’’
‘‘ऐसे कैसे होगा जहाँ प ाँ ? तुमची काही तरी गलतफेहमी–’’
‘‘िफर बताईये – ये ा है – कवडी और कबरी?’’
आता मा विजराची बोबडीच वळायची बाकी रािहली. एव ा छो ा मो ा
गो ी थेट साहे ब ारीं ा कानापयत पोचत असतील, याची विजराने ातही क ना
केली न ती. विजरावर आपली ती ण, घारी नजर रोखत पातशहा उखडला,
“ ा है ये कवडी-कबरी?’’
भ ीत नुकतेच गरम केलेले एखादे पोलादी ह ार हाताम े धरावे तसा पां ढरा
चेहरा करत, घाबरत वजीर सां गू लागला, ‘‘जहाँ प ाँ , आपले फौजी फाव ा वेळेत
एक खेळ खेळतात. हातात ा छडीने धुळीम े छोटी छोटी वतुळं काढतात. ा
ेक वतुळाला द नमध ा एकेका नदीचं नाव दे तात. कव ा एक करतात
आिण खाल ा वतुळावर फेकून दे तात. एखा ा िशपायाची कवडी ा वतुळात
पडे ल, ाच नदी ा काठावर ाची कबर बां धली जाणार असा अंदाज िशपाई
काढतात. ा बताऊ आलमप ाँ ? आप ा सा या फौजेनंच हाय खा ी आहे ! जो तो
आत ा आत रडतो. एक दु स याला िवचारतो, आ ी गंगायमुनेकडे िजंदा वािपस
जाणार की नाही, की एक िदवस इथेच बेवारशासारखा कुठं तरी आपला मुदा
पडणार?’’
‘‘वजीर, ये बात खाली यहाँ तक सीिमत नही है . तुमचे फौजी पातशहाची कबर
कुठे खणली जाणार, याचाही डाव लावतात. ूं? बोलो! बोलो!!’’
हताश पातशहा उपहासाने हस ासारखा बोलला. मा ा घु ा ा बुडाशी
दडलेले दु :ख लपता लपत न ते. िवषय बदलत पातशहाने विजराला िवचारले,
‘‘वजीर, नािशक आिण बागलाणकडची काय खबर आहे ?’’
‘‘जहाँ प ाँ , आप ा वफादार महाबतखानाने ितकडे खूप जोश जमा केला आहे .
ंबक ा िक ाला गेले सहा मिहने वेढा घातला आहे . रसदे चा एक दाणाही ा
गडावर पोचत नाही. भुकेने िक ावरचे मराठे अ रश: हवालिदल झाले आहे त. दोन
िदवसां त िक ा सर होईल.’’
इत ात बादशहाचा दु सरा एक ितशीतला नातू मोमीनखान तंबूम े धावत
आला. तो उ ाहाने सां गू लागला,
‘‘मुबारक हो जहाँ प ाँ . ब त अ ी खबर–’’
“ ूं, ा आ?’’ आप ा नातवावर डोळे रोखत पातशहाने िवचारले,
‘‘ओ जह मी संभा अ ा को ारा आ या पकडा गया?’’
‘‘नही, नही, वैसा नही! लेिकन दादाजान– ’’ नातू चटपटला.
‘‘तसं नसेल तर लागलंच आपलं तोंड काळं कर. या िक ाला वेढा िदला, ा
िक ाला वेढा िदला, अशा फजुल, ब ास बाता सां गायचं आता बंद करा. बेवकुफों,
ा पापी िशवाचे आिण संभाचे तीनशे न अिधक िक े आहे त. तुम ा या फजूल
बाता ऐकता ऐकता िजंदगी संपत आली रे शैतानां नो.’’
मोमीनखान आ ा पावली जवळ जवळ पळू नच गेला. वैतागलेला पातशहा
विजरावर उखडला, ‘‘पाच लाखां ची फौज आिण गेली आठनऊ वष?– आम ा
तैमूर ा वंशात बाबर झाले, अकबर, जहाँ गीर, शहाजहाँ न एवढे अ ाघरचे िशपाई
होऊन गेली शेदोनशे वष आ ी िहं दु थानवर रा केलं. पण अशी जालीम आठ-नऊ
वषाची मोहीम बिघतली होती कोणी?’’
‘‘पातशहा सलामत, थोडं सबुरीनं ा.’’ अिजजीनं असदखान बोलला.
‘‘वजीर, आपको मालूम नही, आमचं सारं ल र पागल ायचं बाकी रािहलं
आहे . गेली आठ वष आम ा सैिनकां ना घरमकान, बालब े कुछ भी मालूम नही.
ल रानं वाटे त भेटतील तेव ा बाया, बाजारबस ा पार नासवून टाक ा.
अनेकजणी मे ा. कैक फौजींना आज असा रोगां नी पछाडलं आहे . रा ी ा
आडोशात पु षावरच पु ष अ ाचार करतात. इथला हा सैतानी पाऊस, ही महामारी
आिण अकाल यामुळे फौज जजर झाली आहे . ां चं मनोबल खचलं आहे . वेळेत ही
हालत आवरली नाही, तर संतापलेले सैिनक एक िदवस या पातशहालाच उचलतील
अन कवडी-कबरी ा खेळासारखं िजतेपणीच मला कबरीत गाडतील.’’
‘‘नही! नही! आलमप ाँ , आप तो िजंदा पीर है !’’
‘‘वजीर, इकडे होणारा दे रच बगावतीला ोता दे तो आहे हे िबलकूल िवस
नका! णूनच ा जालीम मोिहमे ा िवळ ातून आझादी िमळवूया. ढू ं ढ लो, इस
बीमारीपर कुछ अ ीखासी दवा ढू ं ढ लो.’’
अ ाने पातशहाला चां गलेच पेचात पकडले होते. ा ा फौजेत खूप कुरबुरी
वाढ ा हो ा. असदखान आप ा शहे नशहाशी पूव खूप अदबीने बोलायचा. पण
प र थतीने तोही पुरता गां जून गेला होता. आप ा फौजेची गा हाणी मां डत होता—
‘‘मेरे आका, यापुढे अिधक मिहने फौजेला थोपवून धरणं अवघड आहे .’’
‘‘आपण हर यु ीनं ा संभालाच स ा ी पबतातून बाहे र काढू .’’
‘‘तेही सारे य वाया गेले. संभा बाहे र येत नाहीच, पण ितकडे आत पवतरां गात
आपली फौजी ठाणी उघडून ायलाही कोणी धजावत नाहीत. तो गणोजी िशकसु ा
डरपोक िनघाला, िक ाऐ आलम.’’
‘‘िकती बदिक ती णायची ही वजीरे आझम? आज काही वषापासून ा
िशवाजी मरग ाचे दोन जमाई आम ा गोटात आहे त. ितसराही आ ां लाच चाहतो!
ाचे दहाबारा बडे सरदार इकडे पळू न आले, तरी ाचा लौंडा संभा आ ां ला
आवरत नाही. काय चाललं आहे हे ?’’, पातशहा कडाडला, ‘‘कुछ भी करो. साम, दाम,
दं ड, भेद असं काहीही करा. श कोणतंही वापरा, मा िशकार हासील ायलाच
हवी!’’
दं डभेद नीती ा गो ी करता करता पातशहाला एकदम आठवले,
‘‘झु कार, काय झालं ा खवासखानाचं?’’
‘‘जहाँ प ाँ , तो पाचाडजवळ पोचलाय.’’
‘‘आगे की बात कर, कंब !’’ एकाएकी पातशहाचे डोळे चमकले, ‘‘संभा
सोडा, िनदान तो राजाराम तरी हातात येऊ दे . तो छोरा मुठीत आला की, ा ा
मदतीने मरग ां चं दु सरं िसंहासन थापन क . आिण आ ां वर गुरगुरणा या ा
संभाचा तरी माज उत .’’
दोनच िदवसां त बहादू रगडा न महादजी िनंबाळकर आिण प ा ा ा
मुलखातून गणोजी िशक येऊन भेटणार होते. न े ां ना ता ाळ भेटीचे आवतण
पातशहां नीच िदले होते. पातशहा आप ा िनकट ा सहका यां ना अलीकडे सारखा
सां गत होता, ‘‘रामशेज ा िक ानेच आ ां ला सबक िशकवला. हा मरग ां चा
नादान महारा तोफां ा गो ां पुढं झुकत नाही. झुकणार नाही. फंदिफतुरी ा छु ा
क ारीनं मा ा ा पाठीचे मणके सहज िढले करता येतात!’’
पातशहाची पु ा जा णे सु झाली. महारा पठारावरील अनेक मो ा
सरं जामदारां ना, वतनदारां ना तो खिलते िलहीत होता. ां ना लुभावत होता. ‘‘मानी
मरा ां नोऽ आम ाकडे या. तुमचा मानपान ठे वू. आमची मोगलां ची स नत काय
परकी आहे काय? हा आलमगीर तरी तु ां ला पराया का वाटावा? मनात ा आं देशा
झटकून टाका. बाबां नो याऽ. तुमची पूवापर वतनं िल न ा. एवढी तुम ा िशवाजीची
आिण आमची जातीदु नी होती. ती सारी आ ी िवसरलो. िशवाजीचे जमाई राजे ा
औरं गजेबा ा गोटात ऐषोराम भोगताहे त. िनंबाळकरां ना आ ी बहादू रगडची
ठाणेदारी िदली आहे . िजथं आमचे जनानी सामान, रसद, मोठमोठे बा दखाने आहे त–
ा अ ल ठा ाचाच महादजीला आ ी ठाणेदार बनवला. महाडीक, जेधे, माने,
जगदाळे सारखे अनेक नेक मराठे , अनेक गावाचे दे शमुख-दे शपां डे सारे शार
ब नही इकडं सुखानं आले आहे त. तो िशवाचा पोर संभाच का सरािफरा िनघाला तेच
कळत नाही. हवं तर ालाही बेचा याला घेऊन या. ेमानं िजंका वा तातडीनं पकडा.
पण इकडे घेऊन या. नाही तरी मोगलां ची स नत काय िन तुमचं रा काय, हम
सब एक है .’’
बहादू रगडा न महादजी िनंबाळकर आले. ां नी पातशहाला एक सुंदरसा
नजराणा पेश केला. ां ची गोळीबंद कृती, ं द खां दे, बळकट गदन असे बाबदार
म पा न पातशहा खूप स झाला. अ ंत आदरानं आप ा गुड ाजवळ
झुकले ा महादजीची मुंडी त: ा हाताने वर करत पातशहा बोलला, ‘‘महादजी,
तुझं तकदीरच उघडलं णून समज. बहादू रगडची ठाणेदारी कर ापे ा तु ाकडं
रायगडचं िसंहासन दे ाचंच आ ी मु र केलं आहे .’’
‘‘जहाँ प ाँ , ा रायगड ा डोंगरापे ा आप ा पायाजवळची जागा खूप पिव
आहे .’’
‘‘महादजी, अरे मोठी फौज दे तो तु ा मदतीला. िशवाजीचा जावई रायगडावर
फौज घेऊन चालला आहे . ही खबरच िकती बहादु रीची ठरे ल.’’
महादजीने पातशहाचे पाय पकडले. अशी बहादु री आप ा ाने जमणार नाही,
अशी कबुली िदली. तो कळवळू न बोलला, ‘‘ जूर, आप ा गोटात रा नच मी
ितकडची कामं पार पाडतो.’’
‘‘ती कशी?’’
महादजीने महारा पठारावरील अनेक सरं जामदार मरा ां ना खिलते िलिहले
होते. ा ा नकला पातशहाला दाखव ा. वाडी ा खेमसावंतां ना ाने िलिहले होते
— ‘‘अवरं ग पातशहा बहाद्ू दर णजे या सम हा! ाने गोवळकोंडा बुडिवले.
ा ापुढे िवजापूरकरां ाही नाकातोंडात पाणी गेले. आता ा ा तलवारीपुढे पापी,
गिव सं ाचेही जहाज बुडणार आहे . णून ा खानदानी मरा ाची, महादजीची –
िशवाजी ा जावयाची तु ा सवाना कळकळीची िवनंती आहे . या, आप ा औरं गजेब
पातशहा ा सेवेत दाखल ा. तुम ा सात िप ां चे क ाण करा.’’
यु ावर जायला महादजी घाबरत होता. ामुळे पातशहा थोडा नाराज
झाला. पण रा ी ाने असदखानाला गंभीर होऊन सां िगतले, ‘‘गेली अनेक वष मी ा
द नम े िठ ा दे ऊन आहे . ा मरा ां ना मी चां गलं जोखलं आहे . सां गा वजीरे
आझम, या मरा ां ा जाती िकती?’’
‘‘शहा व की ा व अशी काहीतरी बडबड करतात ते, जहाँ प ाँ .’’
‘‘नही असदखान. आम ा मते मरग ां ा फ दोनच जाती– एक मां डिलक
मराठे आिण दु सरे मद मराठे ! ां नी पूवापार आिदलशहा, िनजामशहा असा कुठला
ना कुठला धनी शोधला आहे , ां ा मदतीनं आपली वतनं, वाडे , ग ा, सं थाने
िटकवीत, शानशौकीत नेहमीच िजंदगी गुजरली आहे , ते सारे मां डिलक मराठे आिण
ां नी उ ापावसात आप ा वतनासाठी न े तर दे शधरमक खातीर िजंदगी दावप
लगायी, वो मद मराठे ऽ! हा िशवा आिण संभा हे ा मद मरग ां चेच सरताज
आहे त!’’
‘‘जहाँ प ाँ , जे आपले दो बनलेत ां ची तारीफ कर ाऐवजी आपण ां नाच
दोष दे ता?’’
‘‘वजीरे आझम, वो काहे के हमारे दो ? ते तर वतना ा तुक ां चे दो !
आ ां ला उपयोगी पडतात ही बाब वेगळी!’’
‘‘तो ा जहाँ प ाँ संभासे दो ी करना चाहते हो?’’ असदखानाने डोळे बारीक
करत नेमका केला.
‘‘वजीरे आझम, एकदीड वषामागेच गोवळकों ाचा कुतुबशहा आम ा ख या
अथ क ात आला होता. ाची आिण संभाची खुिफया दो ी आ ां ला माहीत होती.
ा ा मदतीनेच आ ी संभाकडे दो ीचा पैगाम धाडला होता. टलं, अशी
लाखालाखाची फौज घेऊन ा बुढा ाम े कुठं आिण िकती वष भटकत राहायचं?’’
वजीर असदखान आवंढा िगळत िवचा लागला, ‘‘हजरत, काय मािगतलं होतं
आपण संभाकडं ?’’
‘‘ ाचे सारे बडे िक े. ा ा बदली आ ी संभाला दे णार होतो हवी तेवढी,
पण मैदानी मुलखातली जागीरऽ!’’
‘‘संभानं काय जबाब िदला?’’
‘‘काय दे णार?’’ पातशहा कडवट सुराम े बोलला, ‘‘समझो ाचा पैगाम घेऊन
गेले ा विकलावर संभा इत ा मो ानं थुंकला की, विकलां ना बराच वेळ आपले
डोळे उघड ाचं धाडस झालं नाही!—’’
दोनच िदवसां त प ा ाकडून गणोजी िशक आले. ां नी आ ा आ ा
पातशहाचे पाय धरले. घरचे वडीलधारी मनु भेट ावर ा ा गळी पडावे,
आप ावरचा अ ायाचा पाढा वाचून दाखवत मन रते करावे, तसा बराच वेळ
गणोजी बोलत रािहला. ाला बोलते करत, पातशहा खूप चलाखीने मािहती काढत
होता. प ाळा, िवशाळगड, मलकापूर, क हाड पाठीमाग ा स ा ी ा खंडी,
रानवाटा अशा अनेक गो ींबाबत िवचारत होता.
संभाजी आिण कवी कलशाने आपणाला ज ातून कसे उठवले, ही पूण कहाणी
गणोजीने ऐकवली. ती नीट ऐकून घेत पातशहा बोलला, ‘‘गणोजी, तू नेक आहे स.
कामाचा आहे स. काबील आहे स, पण तु ाकडे फारशी फौज नाही.’’
पातशहाला माहीत असले ा िब ंबातमीने गणोजी चरकला. पण लगेच त:ला
सावरत ता ाळ उ रला, ‘‘पातशहा सलामत, धनी, तु ी णता तशी पुरेशी ल री
ताकद नस ाने हा गणोजी एखा ाला समो न समशेरीचा वार क शकणार नाही.
पण मा ा हातात ा लां ा खंिजराने मी एखा ा ा पाठीत असा घाव घालेन की,
ा दण ानं एखादं रा सु ा रसातळाला जाईल!’’
‘‘वाह गणोजी! अरे , तु ासार ा नेक बहाद्ू दर ग ाची िनवड आपला जमाई
णून िशवाजीनं उगाच केली की काय?’’ पातशहाने गणोजीला खास व े आिण
र ालंकार दे ऊन ाचा गौरव केला. ा ाशी दोन िदवस मसलत केली. गणोजीला
िनरोप दे ताना पातशहाने ह ा तेव ा वतनाची हमी तर िदलीच, पण मु ाम सां िगतले,
‘‘आम ा शहजा ा आ मसाहे बां शी तुमचं सू आहे च. प ा ाकडे च िफरते राहा.
काही पैसाआडका हवा तर आ म साहे बां कडून खुशाल मागून घेत जा.’’
‘‘फार उपकार झाले, पातशहा सलामत.’’
‘‘िफकीर क नकोस. तू प ा ाकडे पोच ाआधीच आ मसाहे बां कडे
आमचा ज र तो पैगाम पोचेल.’’

७.

कवी कलश शंभूराजां ना ती खुषीची खबर सां गू लागले, ‘‘वेळेला दे व पावला

णायचा, राजन! िजंजीकडून खूप खुषीची खबर आहे !’’
‘‘कसली, किवराज? —’’
‘‘हरजीदाजींनी तीन हजार बैलां ा पाठीव न इकडं धनधा रवाना केलंय.
पंधरव ामागेच चारण इकडं यायला िनघालंय णे!’’
‘‘उ म!’’ शंभूराजां ची कळी खुलली. ते मो ा समाधानानं बोलले, ‘‘हरजी शूर
तसेच जा ा शार आहे त. इकड ा दु ाळ आिण टं चाई ा गो ी ऐकूनच ां चे
डोळे उघडले असावेत. कसं का असेना, घडले ते उ मच णायचं.’’
दोनचार िदवस म े गेले असतील, नसतील कृ ाजी को े रे शंभूराजे आिण
कवी कलशां कडे गडबडीने आले. आप ा खां ावरचे उपरणे झटकत सां गू लागले,
‘‘खिलता आलाय. अथणीकडून िदगोजी िनंबाळकरां ची खबर फारशी चां गली नाही!
—’’
शंभूराजे आिण किवराजां नी डोळे उं चावून को े रकडे पािहले. को े रे णाले,
‘‘िजंजीकडून पाठीवर धा घेऊन आलेले बैल जत ा माळावर गेले, आिण तेथे ती
रसद पातशहाला आपसूक लाभली! पण िदगोजीपंतां नी कळवलंय, ब तक न चारण
वाट चुकून पातशहा ा तळावर जाऊन पोचलं असावं....’’
शंभूराजां नी ावर काहीच िति या केली नाही. मा लगेचच दोन
िदवसां त िजंजी न हरजीदाजींचा खिलता आला. धा वेळेत पोचले िकंवा कसे हे
हरका यां कडून लगेच कळवा, असा ात मजकूर होता. गोंधळले ा कलशां नी
िवचारले, ‘‘राजन, चुकले कोणाचे? बैलां चे की माणसां चे?’’
ावर ख पणे हसत शंभूराजां नी उलटा केला, ‘‘किवराज, तीन हजार
बैलां बरोबर िकती बैलहाके असतील?’’
‘‘िकमान साठस र.’’
‘‘हरजींचेच, न े ?’’
‘‘अलबत.’’
‘‘मग ाचा दोष चार पायां ा मु ा बैलां ना कशापायी ायचा? दोन पाया ा
मनु ा ा मदू तूनच िनघाले ा ा सा या खो ा आहे त.’’
‘‘ णजे?’’
‘‘आ ी पिह ापासून सां गत आलो आहोत ना, आमचे हरजीदाजी हे िजतके
िहं मतबाज, िततकेच शार आहे त! अहो, ही नटखट चाल णजे ां ची भावी
गुंतवणूक आहे , किवराज!’’
‘‘ती कशी?’’
‘‘इकडे आम ासाठी चारण पाठव ाचं भासवायचं आिण ाच वेळी जाणून-
बुजून रसद औरं गजेबाकडे पाठवायची. उ ा आ ां वर दु दव ओढवून समजा पातशहा
िवजयी ठरला. तर ा ापुढे दं डक ान घालत जायला हे तयार. सां गायला मोकळे —
पिह ापासून आ ी पातशाही सेवकच होतो; नाइलाजानं मे ाकडे थां बलो होतो!
आप ा इमानदारीचा पुरावा णून ही बैलं ते ा ां ना उपयोगी पडतील!’’

८.
झु कार जे ा सकाळीसकाळी औरं गजेबा ा डो ां समोर उभा रािहला
ते ा ा ा मुखाकडे पातशहाने पािहले मा , औरं गजेबाचे काळीजच चरकले.
ा ा मावसभावाचा काळािठ र चेहराच फसगतीची इतकी सा दे त होता की,
पुढे काही िवचारायची ताकदच जणू पातशहा ा िजभेम े उरली नाही!
गयावया करत, क ण सुरात झु कार बोलला, ‘‘रे हम करो, जहाँ प ाँ ! ही बुरी
खबर दे ताना माझी जीभ उचलत नाही. पण आम ा जैनु ीन आिण साथीदारां नी खूप
कोिशश केली. पाचाड ा राजमंिदरात राजारामाने ां ना खा ासाठी बोलावलं होतं.
ा रा ी तो राजा लगेच िगर दार होणार होता. पण तोवर संभाची ती औरत येसूबाई
ितथे येऊन पोचली. ितनं आम ा बहादु रां ा चोर ा नजरां तील लवलव ता ाळ
हे रली आिण ितने ‘गिनमऽ’ गिनमऽऽ’ असा शोर सु केला. मग काय! मरग ां नी
आपले सारे साथी कापून काढले. उरले फ दोन. ा दोघां ना वर गडावर नेऊन
कैदे त ठे वलं आहे .’’
पातशहाने काहीच मत दशन केले नाही. ख पणे तो लालबारीत ा दरबारा ा
डे यात जाऊन बसला. ाने िनमूटपणे िन ाचे काम चालू ठे वले.
ाच िदवशी दु पारी म ूरखानाचे हजार ारां चे पथक जत ा माळावर धावत
आले. ां नी आप ाबरोबर काही मह ाचे कैदी आण ाचे पातशहाला समजले.
औरं गजेबाने ां ना लगेचच आत बोलावले. पातशहा ा डो ां समोर गोसा ा ा
पेहरावातले दं डाबे ा घातलेले आठजण ध े क े , बेदरकार आिण खुनशी नजरे चे
नवजवान उभे केले. ां चे काळपट, ू र चेहरे आिण लाललाल डोळे बघवत न ते.
‘‘म ूरखान, कौन है ये लोग?’’
‘‘जहाँ प ाँ , कालच अथणी ा एका िहं दूं ा महादे वा ा दे वळात सापड ा ा
अवलादी. हे संभाचे आदमी आहे त.’’
‘‘आठ?’’
‘‘नही, हजरत! आणखी चारपाच होते. आप ा सुभेदारानं रा ी ां ावर झडप
घातली. ते ा अंधारातून बाकीचे पळू न गेले. व न िल ास गोसा ां चा, फिकरां चा
आहे , पण पेशाने फौजी आहे त. एकेका ा अंगाम े दहा-दहा जणां ची ताकद आहे .’’
पातशहाने कव ाची माळ आप ा छातीशी धरत िवचारले, ‘‘और इन लोगोंका
मकसद?’’
म ूरखान गोंधळला. ाने इतर उप थतां कडे नजर टाकली. तसे पातशहाने
बाकी सवाना नजरे चा इशारा केला. खोजे, सेवक, मेहमान सारे बाहे र िनघून गेले. ा
आठजणां कडे औरं गजेबाने एक बारीक कटा टाकला. लगेच म ूरखानला िवचारले,
‘‘या लोकां चा मकसद?’’
‘‘....आपकी मौत, जहाँ प ाँ !-’’ हे बोलताना खानाने शरमेने खाली मान घातली.
म ूरखानाने मरा ां ा ा टोळीला आधीच खरपूस मार िदला होता. ा
िजवां ा अंगावर जखमां चे अनेक ण होते. पण डोळे जागृत. ां ा िवषयी
पातशहाने खोलात मािहती िवचारली— ‘‘मरग ां ा फौजेत यां चा दजा काय होता?
सरदार – सुभेदार?’’
‘‘नही जूर. साधे िशपाई-फौजी. पण ां ा दजापे ा ां चा म द, ेय खूप
खतरनाक होता! आप ाला म ेच कुठे तरी गाठून क कराय ाच इरा ाने ते
इकडे येऊन पोचले होते.’’
औरं गजेबाने हे संकट िवषा ा आणखी एका घोटासारखे पचवले. त:ला
काबूत ठे वत ाने ात ा एका फौजी-गोसा ाला सवाल केला, “ ूं जँवामद?
संभाचा तु ां ला काय होता?’’
णाचाही िवलंब न लावता तो तरणाबां ड पोर गरजला, ‘‘राजां नी आ ां ला
इतकंच सां िगतलं होतं. औरं ा आम ा दे श, धम आिण दे वावरचं संकट आहे . ाला
िजथं आिण जसा पकडाल, ितथं आिण तसाच फासटू न माराऽ!’’
औरं गजेब मंदसा हसत म ूरखानाला िवचा लागला, ‘‘अथणी ा दे वळातले
संभाचे आणखी दो पळू न गेलेत काय?’’
‘‘नही, नही, जहाँ प ाँ ! इतनाही नही,’’ खाकरत, घसा साफ करत म ूर बोलला,
‘‘आप ा िजवावर उदार होऊन तुमचा इं तकाम ायला आले ा अशा अजून
दहाबारा टो ा जत, अथणी, पंढरपूर, मंगळवेढा ा टापूतून िफरताहे त.’’
म ूरखानाचे ते इशा याचे शेवटचे वा पातशहा ा काळजावर तापती सळई
िफरवून गेले. य क नही ाला आप ा चयवर ा भीती ा रे षा लपवता आ ा
नाहीत. तो संतापून बोलला, ‘‘जे ा तो बदमाष हं बीरराव मेला, ते ा वाटलं होतं संभा
वाकला असेल. जे ा काफरां ना अंग दे णारी कुतुबशाही आिण आिदलशाही संपवली
ते ा वाटलं होतं– आता मा हा संभा मोडला असेलऽ! लेिकन – लेिकन -’’ पातशहाचे
बोल अधवटच रािहले.
ा िदवशी पातशहाने लालबारीतला आपला दरबार खूपच लवकर आटोपता
घेतला. संकटाचे तडाखे मनु एक वेळ सहन क शकतो, पण काळच ा ावर
आघात क लागला तर मा ाचा त:वरचा िव ास उडू लागतो. िवजापूरची
महामारी पचवून, पाऊण लाख ारिशपाई गमावूनही केव ा िहं मतीने औरं गजेबाने
पुढे आगेकूच केली होती. पण ा ा निशबाचे फासेच उलटे पडू लागले होते.
शहजा ा आझमकडून प ा ा ा बाजूने कोणतीही वाता न ती. मरा ां नी
सजाखान, शहाबु ीन, पोलादखान, बरामदखान अशा धाडसी यो ां ना ितकडे च
रोखून धरले होते. ातच राजारामाला पकड ाचा धाडसी बेत वाया गेला होता.
रसदे ची पंचाईत, ाची चणचण, उ रे कडून चंदीचारा नाही, इकडे जागोजाग
दु ाळ, िनणायक यश िमळत नस ाने बेकाबू होत चालले ा फौजा, उमट बनत
चाललेले ारसरदार, मािनसक ा िवचिलत झालेली फौज – अन तो कवडी-
कबरीचा खेळ!
पातशहा ा मदू म े कोणी तरी सात ाने कवडी-कबरीचाच जालीम खेळ
मां डला होता. पण ाहीपे ा आज अथणी न म ूरखानाने आणलेले ते कैदी! संभाने
इकडे धाडून िदले ा बेह ां ची ां नी सां िगतलेली धोकादायक हिकगत. हा
काफरब ा आता नरडीवर बसला आहे जणू. पातशहा रा भर तळमळत होता.
डे या ा कनातीप ाड एखादे पान सळसळले, वा याने एखादी काडी वाजली वा
बाहे र घो ा ा खुरां चा हलकासा आवाज आला, तरी पातशहा धडपडून उठत होता.
खरे च, कोण ा नदीकाठी आपली कबर बां धली जाईल? आप ा नरडीचा घोट
घे ासाठी संभाने सोडलेले सैतान नेमके इथे कसे टपकतील?... ा आिण अशाच
भीितदायक िवचारां नी ाला बावरे बनवले होते. डो ां पुढे िहराबाई, पा ािवना
तडफडणारा शहाजहान, र ाने माखलेली दाराची मुंडी नाचत होती. द न
दे शातला स ा ी छाताडावर कोसळले ा िशळे सारखा िभववत होता.
भ ा सकाळी पातशहाला खूप बुखार चढला. उदे पुरी ाचे डोके ध न
बाजूलाच बसून होती. काही के ा बुखार उतरत न ता. मा तो ेगाचा बुखार
नस ाचा िनवाळा हिकमाने िदला. तसा लालबारीने िन: ास टाकला. तापाने
फणफणत पडले ा पातशहा ा कानां वर कोणाचे तरी श पडले, ‘‘मुकरबखान
पलीकडे सां गो ाजवळ आला आहे .’’ पातशहाने ा ाकडे तातडीने हरकारे
पाठवले.
दु स या िदवशी सायंकाळी ीण पातशहा आप ा िबछायतीवर पडला होता.
कनात खडकीतून मावळती ा साव ा आत डोकावत हो ा. पातशहाने नजर
उं चावली. ते ा िबछायती ा शेजारी मुकरबखान है ाबादी िदसला. ा ा हातात
फळां ची करं डी होती. आप ा आजारी ध ाला भेट ासाठी तो भरधाव वेगाने येऊन
पोचला होता. पातशहाने ाला खूण केली. उशाजवळ बसवून घेतले. मुकरबखानाने
काळजीने िवचारले, ‘‘मेरे आका, सरहकीम येऊन गेले की नाही?’’
पातशहाने आप ा मुलायम हाता ा पंजात मुकरबचा हात पकडला. तो ेमाने
दाबत पातशहा उदगारला, ‘‘मुकरबऽ तूच माझा खरा हकीम आहे स!’’
मुकरबखानाकडे बघता बघता औरं गजेबा ा दु ब ा डो ां त जान आली. ाने
ा ाकडे रोखून पािहले. बाभळी ा खोडासारखा उं च, काळसर, काटक, बिहरी
ससा ासारखे भेदक डोळे असलेला मुकरबखान... पातशहाची गा े कस ाशा
िनधाराने फुलून आली. अंगावरचे हलके व गळू न पडावे, तसा आजाराचा अंमल
कमी झाला. औरं गजेब िबछायतीम े उठून बसला. मुकरबचा पंजा लाडाने कुरवाळत
तो बोलला, ‘‘मुझे पता है मुकरबखान की -’’ बोलता बोलता पातशहाची नजर बाजूला
बसले ा उदे पुरीकडे गेली. िशयासती ा गो ी सु झा ा की, बेगमेनेच काय, पण
अनाव क अशा कोणीही ितथे न थां ब ाचा दं डक होता. उदे पुरी िबचारी लागलीच
दु सरीकडे िनघून गेली.
‘‘हां , हां ! मुझे पता है मुकरबखान! सव द नी मुसलमान सरदारां म े, तू
रणगाझी न े , तर अ ा ा दरबारातलाच िशपाई आहे स.’’
‘‘मी तर आपला सामा सेवक आहे , पातशहा सलामत!’’
आता मा मुकरबखान खूपच सावध झाला. ाला अचानक भेटीसाठी
बोलव ा-मागे पातशहाचा नेमका हे तू काय, हे लवकर समजेना. परं तु ाला अिधक
ित त न ठे वता औरं गजेब बोलला, ‘‘शेख मुकरब, ा नरकवासी संभाने िकती उडदं ग
माजवला आहे , तो कु ा िकती कमीना आहे , हे आ ी तुला वेगळं सां गायची ज रत
नाही. ा काफर ब ा ा बापाला, िशवालाही मी पुरंदर ा तहावेळी जेरीस आणलं
होतं. लेिकन आज नऊ-दहा वष हा शैतान ा औरं गजेबाला बेवकूफ फिकरासारखा
दि णेतून रानोमाळ भटकवतो आहे .’’
पातशहा मोक ा मनाने ास घेऊ लागला. बोलता बोलता तो कमालीचा
भाविववश झाला. ा ा डो ां त अ ू उभे रािहले. गाजरा ा बुं ासारखे पातशहाचे
लालभडक नाक अिधकच लालेलाल िदसू लागले. तो कळवळू न बोलला, ‘‘मुकरब,
कोण ा जालीम मु तावर ा अजाशी मोिहमेसाठी मी बाहे र पडलो, कुणास ठाऊक!
मरा ां चे अ ल िक े अजूनही पडत नाहीत. तो संभा काही के ा गवसत नाही.
माझे सारे शहजादे नादान आहे त. पोते बेवकूफ ठरलेत. ल राचं मनोबल तर
खचलंच आहे . आमचं वय झालं. उठता-बसता हाडं वाजतात. अ ा ा सेवेसाठी
टो ा िशवायचं टलं तर नजर ठरत नाही. आता आम ा ल रावरही आमचा
भरवसा उरला नाही. पु ा स ा ी ा रानाकडं वळायचं या क नेनं ारिशपाई
मनातून घाब न आहे त. ते हरामजादे कवडी– कबरीचा खेळ खेळतात आिण ा
पातशहाची कबर दि णेत ा कोठ ा नदीकाठी बां धली जाईल याचा अंदाज
बां धतात.’’
‘‘जहाँ प ाँ , लानत है ऐसी िजंदगीपर!’’ म ेच मुकरबखान ओरडला, ‘‘चारपाच
लाख फौजेचा मािलक आिण िहं दु थानचा शहे नशहा. अवतीभोवती िशपायां चा सिमंदर
असूनही आपकी आँ खोंम पानी? िफर ऐसी िशपाईिगरी िकस कामकी?’’
‘‘ ासाठीच तर मुकरब खूप िवचार क न आ ी प ा ा ा मुलखाकडे तुझी
नेमणूक करीत आहोत.’’
‘‘आप ि क मत करना, जहाँ प ाँ ! मी आता जाऊन उघडया मैदानात ा
संभाजीची कातडी सोलतो. वाट ास ा जंगली बंदराला थयथय नाचवत
आप ासमोर पेश करतो!’’
‘‘ऐसा सैतानी ाब ाब म भी मत दे खना, मुकरब! अरे बेवकूफ, तो संभा
उघडया जंगात जेर होणा यां पैकी असता तर गेली आठ वष हा पागल फकीर दि णेत
का भटकत रािहला असता? आज माझे खंडीभर सरदार आिण उरलेली तीन साडे तीन
लाखां ची फौज कुचकामी ठरली आहे . आिण स ा ी ा पहाडीत रा करणारा
िशवाचा तो कु ा मा िदवसिदवस बेदरकार बनत चाललाय—’’
औरं गजेब िवचारात बुडून गेला. त:शीच बोल ासारखा णाला, ‘‘सच है !
स ा ी ा ा घ ा पहाडीवर माझा भरवसा कधीच न ता. आज तर माझा
मा ावर सु ा भरवसा उरला नाही. आिण साडे तीन लाखां ा मा ा ा ल री
ज ेवर तर नाहीच नाही. अरे , ा रामशेजसारखा एक छोटासा िक ा काबीज
करायला आम ा हरामजा ां ना जर साडे सहा वष लागत असतील, तर यां चा भरवसा
धरायचा कसा? तो रामशेज नाशकाकडे एका बाजूला होता. आिण रायगड, राजगड,
तापगड हे िक े तर स ा ी ा कलेजातच आहे त.’’
‘‘तो ा आ जहाँ प ाँ ? आपण जाऊ. चला, मी येतो आप ासोबत.’’
‘‘कशासाठी जायचं आ ी? आम ा कबरीची जागा आताच शोधून ठे व ा–
साठी?’’ औरं गजेब पु ा काहीसा हताश, पण लगेचच समजुती ा सुरात बोलला,
‘मुकरब, तू मा ा स ा भावापे ा मला ारा आहे स. णूनच सां गतो, तो रायगड,
तो राजगड आिण ा गडावर ग घालत बसलेला िसंहाचा एक जखमी छावा, हे
सैतानी ाब मला रातचेच काय पण िदवसा, हलकीसी नींद घेतानाही िदसते. मा ा
डो ां ा कडां ना डसते आिण मा ा पु या बदनम े कपकपी सुटते.’’
पातशहाची ती केिवलवाणी अव था पा न शेख मुकरबखानाला त:चीच खूप
लाज वाटू लागली. बराच वेळ दोघां म े मसलत सु होती. आपले िदल मुकरबपुढे
खुले क न शेवटी पातशहा बोलला, ‘‘मुकरब, आता अिधक व न दवडता पंधरा
हजारां ची फौज घेऊन तू प ा ाकडे िनघून जा.’’
‘‘प ा ाकडे ?’’, मुकरबखानाने चमकून पातशहाकडे बिघतले.
“ ूं? ितकडे शहजादा आ मला मी आधीच धाडला आहे णून?’’
‘‘जी हां !’’
‘‘ ाची िबलकूल िफकीर क नकोस. ा िदशेची सारी सू ं मी तु ाच
कबजात दे तो. ज रत पडे ल ते ा आमचा शहजादाही तु ाच कूमाखाली काम
करे ल, असा कूम मी आजच सोडतो. ते फमान घेऊनच तू ितकडे िनघ. तुझी िदशा,
ेय, िदल सब कुछ संभाऽ! िसफ संभाऽऽ!!’’
“शुि या, जहाँ प ाँ ! या सामा बं ावर आपण खूप मेहेरनजर दाखवलीत!’’
छातीवर मूठ मारत आिण पातशहापुढे झुकत मुकरबखान बोलला, ‘‘मीही द न ा
मातीतला कडवा फौजी आहे . ा संभाचा बंदोब कर ासाठी मी पुरेशी काळजी
घेईन. माझी िभरिभरती नजर काफरां ा ेक हालचालींवर राहील. िवजे ा
चपळाईने आिण बाणा ा वेगाने धावणा या, डोंगररानावर आदळू न उल ा
वाहणा या वा यासारखी गे ा पावली खबर घेऊन येणा या चलाख हे रां ची नेमणूक मी
ा रानात करे न. लेिकन पातशहा सलामत, और एक मेहेरबानी करना. मुबलक
खजाना मा ा गाठीला ा.’’
‘‘बेशक, िबलकूल!’’
‘‘एक राजकी बात सां गतो जहाँ प ाँ ! मरग ां सारखी परधािजणी आिण लालची
जात जगा ा पाठीवर आढळणार नाही. थो ाशा ापायी ते आप ा भावाचाही
गळा घोटायला तयार होतात!—’’
‘‘वाऽ! ा परख है !’’ आलमगीर खूपच खूष िदसला.
‘‘जहाँ प ाँ , मु ासमोर दाणे फेकावेत तसे मी मरा ां ा मुलखात मुठीने
िहरे जवाहरात फेकणार आहे . खच वाढला तर तो सरकारातून मंजूर ावा.’’
 औरं गजेब खूपच समाधानी पावला. रामशेज पडत न ता णून पातशहाने
लोभाचे अ वापरले होते. अ ु ल करीम नावा ा जिमनदाराकडून रामशेज ा
न ा मराठा िक ेदाराला लाच दे ऊन वश केला होतो. हजारो तोफगो ां नी जे यश
िदले न ते. ते ग ारी ा ती ण क ारीने वश केले होते. ाच मागाचा वापर करायचे
पातशहाने न ी केले. भुके ा उं टाला वैराण वाळवंटा ा प ाड गवताचा ओला
पुंजका िदसावा, तशी औरं गजेब पातशहाला मुकरब ा िनिम ाने थोडीशी आशा वाटू
लागली. ाने मुकरबखाना ा डो ां त िनधाराची जळती धग पािहली. तो खुषीने
जागेव न उठला. शेख मुकरब ा पाठीवर लाडाने थाप मारत तो बोलला,
‘‘गाझीऽ, दौलतीची पवा क नकोस. हवं तर िनघा ा पावलीच आमचा अधा
खिजना ह ीवर बां धून बेशक घेऊन जा. पण कामिगरी फ े कर.’’
बोलता बोलता आलमगीर पु ा गंभीर झाला. दीघ उसासे घेत बोलला,
‘‘लेिकन शेख मुकरब, ा मोिहमेम े एका णासाठीही गाफील रा नकोस.
धामधुमीचा धावता जंग करणं आिण डबाजी माजवून श ूची दाणादाण उडवणं
ा कलेम े तो दु संभा खूप माहीर आहे . ा िशवापे ा दहापटीने तापट आिण
ासदायक असा हा संभा आहे . काहीही कर. पण ा काफरब ाला वेसण घाल. तेच
पु आहे . तीच आ खर अ ाची बडी खदमत ठरणार आहे .’’
■
 १९.

ए ार

१.

ित ीसां जेचा गार वारा िभरिभरत होता. के ा ा माळावर मुकरबखानाचा तळ

पडला होता. तंबू ा दाराम े मशाली ढणढणत हो ा. काळे किभ मशालजी
िदव ां म े तेल ओतत होते. घो ां ना, उं टां ना दोन िदवसां नी फुरसद लाभली होती.
ामुळे जनावरे मजेने ओलासुका चारा चघळत होती. शेप ा उडवत खुंटा ाभोवती
आरामात रवंथ करत होती.
तळा ा म भागी मुकरबखानाचा डे रा पडला होता. ा ा डे या ा भोवतीने
अनेक मशाली फुरफुरत हो ा. हातात नं ा तलवारी घेऊन हशम डे या ा भोवताली
पहारा दे त होते. तलवारीं ा पा ावर पडलेला मशालींचा उजेड चमचम करत होता.
आत आप ा डे यात मखमली मेढीला टे कून मुकरबखान िवसावा घेत बसला होता.
मा ाचा चेहरा िचंतेमुळे खूपच ताण ासारखा िदसत होता. मधूनच तो तंबू ा
कनात खडकीतून उज ा हाताकडे नजर टाकत होता. समोर ा का ा डोंगरावरचा
अ प ाळगड ाला अंधारातूनच वाकु ा दाखवत होता.
ितत ात बाहे र दू र ा अंतरावर कु ी मोठमो ाने भुंकू लागली. वीसपंचवीस
ारां चा एक बेडा आपली घोडी उधळत तळाकडे धावत आला. बे ा ा िशरोभागी
शेख मुकरबचा एक पु सलीम आिण खानाचाच एक कारभारी होता. ा दोघां ा
पाठोपाठ काही मराठा ारां ची घोडी दौडत पुढे येत होती. तो वेगाने आलेला बेडा
वेश ाराजवळ थां बला. शहजा ा ा पाठोपाठ पंचेचािळशीतला एक मराठा सरदार
घो ाव न खाली उतरला. ा ा चेह यावर सूज आिण अंगावर ता ा जखमां ा
खुणा िदसत हो ा. काही िदवसां मागेच ा ा एका डो ाला मार लागला होता.
ामुळेच ा डो ातला तां बडा रं ग अजून हटला न ता.
सवजण लवून मुजरा करत खानाला सामोरे गेले. ा राप ा चेह या ा
सरदाराने पुढे पािहले. समोर झोकात बसलेला मुकरबखान ाला िदसला. ाबरोबर
आप ा कुल ामीचेच दशन घड ाचा ाला आनंद झाला. तो गिहव न गेलेला
मराठा गडी खाना ा पायां वर कोसळला. आपले खानसाहे बां ा पावलां वर घासत तो
मुसमुसून रडू लागला, ‘‘वाचवा, खानसाहे ब वाचवा.’’
ा ा िचक ा भावाने मुकरबखान काहीसा बावरला. ाने आप ा
सलीमला िवचारले, ‘‘कौन है ये बावरा इ ान?’’
‘‘बाबाजान, हे च ते गणोजीराजे िशक. संभाजीचा सगा साला आिण िशवाजीचा
जमाईराजा!’’
‘‘उठा गणोजीराजे.’’ असे णत मुकरबखानाने खाली वाकले ा गणोजी ा
पाठीवर लाडाने एक रपाटा िदला आिण िवचारले, ‘‘गणोजी, पातशहा
सलामत ा गोटाम े तु ां ला केवढी इ त आहे . आिण आज इकडे आपण बेसहारा
लौंडीसारखे रडता कशाला?’’
‘‘काय करणार खानसाहे ब? ा सं ानं आिण कलुषानं आ ा िश ाना बेघर
केलं आहं . सा या िशरकाणात ा दोघां नी आमची दाणादाण उडवून िदली. आमचा
कुटरे गावचा वाडा ज केला. आमचे दोनतीन चुलतभाऊ ठार मारले. मी त:,
आमचा दे वजी आिण दौलतराव ही पु षमाणसं मोगलाईत पळू न आलो आहोत. काय
सां गू, काय सां गू खानसाहे ब, आमची बायकापोरं सु ा आता िशरकाणात राहत
नाहीत!....’’
‘‘लेिकन भोसले तर तुमचे जवळचे सगे न े ?’’
‘‘अस ा मेहमानां ची धूळधाण झाली णून िबघडलं कुठं ? संभाजीनं आिण
ा ा भोंदू मां ि कानं आम ा िशरकाणात है दोसदु ा उडवला आहे . आमची खळी
लुटली. उभी िपकं जाळली. आम ा रखवालदारां ना गवता ा प ात घालून िजवंत
जाळलं!’’
गणोजीकडे दयेने पाहत मुकरबखान हसला. तो उपहासाने बोलला, ‘‘अहो राजे,
असे रड ापे ा तु ी संभाजीवर तलवार का उपसत नाही?’’
‘‘पुरी तयारी केली होती, खानसाहे ब. ा संभानं पिह ां दा कलुषाला आम ावर
पाठवला. ते ा भावळीतले आिण दि ण कोकणातले सारे इ तदार वतनदार मी
गोळा केले. चां गली दहा हजारां ची फौज बां धली होती आिण ा क ीबाबाला
िशरकाणातून पळवून लावला होता—’’
‘‘िफर?’’
‘‘िफर काय, ा नादान कलुषानं संभाजीला रायगडावरनं बोलावून घेतला. ा
दोघां ची नुसती पाच हजारां ची फौज होती–’’
‘‘तु ी तर सं ेनं दु ट होता ना?’’
‘‘उपयोग काय ाचा खानसाहे ब? ा भोस ां ा अवलादीला रणचंडीच वश
आहे की काय कोणास ठाऊक! जे ा तो सं ा िदमाखात घोडा फेकत रणमैदानात
उतरतो, ते ा वैरी असूनही ा ाकडं नुसतं पाहत राहावंसं वाटतं. ा ा नुस ा
एका आरोळीनं सैिनकां ा अंगात बारा रे ां ची ताकद गोळा होते, ते ा संभा ा
वेगवान घुसखोरीनं सा यां ना कापरं भरतं. खानसाहे ब सां गायला शरम वाटते, संभा
िशरकाणात उतरला आिण आ ा वतनदारां ची फौज कशीबशी दोनतीन तास िटकली.
 ानंतर सारे जंगलराना ा आडोशानं पळू न गेले.’’
मुकरबखानाने गणोजीला थोडे शां त होऊ िदले. खदमतगारां नी िवजापुरी
शरबताचा थंडगार ाला पुढे केला. िश ाचे उिचत ागत क न मुकरबखानाने
ां ना िदलासा िदला. मुकरबखान बोलला, ‘‘गणोजी, संभाजी हे जसं पातशहावरचं
संकट आहे , तसंच ते तु ासार ा जाितवंत वतनदारां वरचंही.’’
‘‘खानसाहे ब, ा गणोजी ा पाठीशी अनेक नेक मराठे आिण इमानी ा ण
सरदारही आहे त. सारे मारे माघारी व ना करतात, िमशां ना तूप लावून पीळ भरतात,
पण एकदा का हा संभा रणात उतरला, की सारे ा वानरां सारखे पळू न जातात!
एकूण काय, आता आ ा सवाचंच एकमत झालं आहे , हा संभाजी कोणाला रणात
आवरत नाही. आवरणारही नाही!’’
एकाएकी गणोजीचे डोळे ओले झाले. तो गिहव न बोलला, ‘‘पातशहा
सलामत ा कुमानुसार मी तयार होतो. मा ा मुलखात या आिण हवी िततकी
मोगली ठाणी बां धून काढा असा श ही मी पातशहां ना िदला होता. पण ा
महाघातकी सं ानं आमचं सारं िशरकाण जाळू न काढलं. राजेिशक ओसाड गावचे
िभकारी झाले. खानसाहे ब काहीही करा, पण ा सं ाला खाटकानं बोकड कापावा
तसा एकदा छाटू न टाका.’’
मुकरबखानाने एकूण प र थतीचा अंदाज घेतला. ाने गणोजी ा अंगातला
कण िन कण, ाचा धपापता ास, ाची िभरिभरती नजर, संभाजीराजां ा े षाने
डोई ा केसां पासून ते पाया ा नखापयत ाचे पेटून उठणारे सवाग याचा पुरेपूर
अंदाज घेतला. गणोजी िशक हा संभाजीचा न े , तर औरं गजेबाचाच साला
अस ासारखा भरवसा ाला वाटू लागला!
रा ी बराच वेळ मसलत चालली होती. मुकरबखान कनात खडकीतून
प ा ाकडे पुन:पु ा नजर टाकत हे ाता. चचा अपूण रािहली.
पु ा दु स या िदवशी सकाळी खाना ा आिण गणोजी ा कानगो ी सु झा ा.
भ ा सकाळीच शहजादा आझम आिण औरं गजेब पातशहाकडून काही तातडीचे
खिलते आले होते. ां चे बारीक वाचन झाले. आता प ाळगडचा डोंगर ल उजळू न
िदसत होता. ते ा मुकरबखान हसून गणोजीला बोलला,
‘‘िशक, िसंह हाती लागत नाही. िनदान समोरचा तो गड तरी ता ात ा.’’
‘‘प ाळा!’’
‘‘होय. प ाळा काबीज करा, असा मला जहाँ प ाँ चा कूम आहे च. िशवाय
फौजी हालचालीं ा ीनंही तो खूप मह ाचा आहे . एकदा तो ता ात आला की
पाठीमागचं मसाईचं पठार, दू रवरची ती घोड खंड, िवशाळगड ते आं बाघाट या सा या
भागात कूमत बसवायला आ ां ला कोणतीच तोशीस पडणार नाही.’’
गणोजीचा चेहरा गां गरला. तो आवंढा िगळत बोलला, ‘‘खानसाहे ब, भारी अवघड
काम सां िगतलंत. ितथला िक ेदार िव ल ंबक महाडकर आिण ादपंतां सारखी
जुनी माणसं खूप कडाची आहे त. फुटायची नाहीत.’’
‘‘सोडा हो गणोजीराजे! अनेक जुने मरग े अनेक वषा ा जंगानं आता थकून
गेले आहे त. ां ना फ वतनं, शां ती आिण सरं जाम हवा आहे . बेशक जा.
िहरे जवाहारातनं भरले ा थै ा घेऊन जा. िक ावर ा कारभा यां ना ा.
ां ना फोडा.’’
‘‘सरकार, बाकी सारे ऐकतील, पण ा ादपंतां सारखं ातारं हाड मा
बधायचं नाही!-’’ गणोजी बोलला.
‘‘िशक, बालब ासार ा उगाच बाता क नका. तुम ाच ा राजिन
ादपंतां नी शहजादा आ मला पाठवलेली ही तवारीख नीट पाहा.’’
गणोजी आ यचिकत झाला. ाने मुकरबखाना ा हातातील खिल ावर
झडपच मारली. ास रोखून गणोजी ादपंतां चे ते प वाचू लागला,
‘‘शहजादे आझम
कृपा करा. आ ां ला वाचवा. आमचा राजा अिवचारी,
अ वहारी न े , वेडाच िनघाला आहे . कोणी कारकून ाचार
करतो णून राजाकडे चुगली करायचा अवकाश, राजाचे एकच
धोरण. िवचार न करता ास आणावा, मारावा, नागवावा. एक
क ीच मा माण. बाकी सारे बेईमान. कलुषा ाच नादे महाराज
चालणार. िश ासकट कोणचीही घरे बुडवावी. वतनदारां ना
नागवावे. हल ा माणसां चे ऐकावे. राजा वेडा झाला आहे .
पातशहाने कृपा करावी आिण जुलमी संभाजी ा जाचातून
आ ां ला मु करावे. मरा ां चे रा वाचवावे! राजाला आिण
रा ाला सु ा रा याने ासले आहे . रा लयास जाणार.
पातशहा सलामत यां नी ते वाचवावे. राजारामास त ावर बसवावे.
आप ा सेवेस आम ासारखी जुनी मंडळी त र आहे त.’’
गणोजीने एका दमात ते प तीन वेळा वाचून काढले. ा ा चेह याव न अवघा
आनंद ओसंडत होता. एक डोळा बारीक करत आिण आप ा िमशीला लाडाने पीळ
दे त गणोजी खुषीने बोलला, ‘‘ब सरकार! असा कौल खु ादपंतां कडून
िमळा ावर बाकीची कामिगरी फ आम ावर सोडा.’’
दोन रा ी म े गे ा. तोवर अंधाराचा फायदा घेऊन गणोजी आिण दे वजी िशक
त: प ा ावर जाऊन आले होते. तेथून परत ावर ते तडक मुकरबखाना ा
तंबूत घुसले. ल मंडपात मे ाला आनंदाने िमठी मारावी तशा दोघां नीही
मुकरबखानाला िम ा मार ा. ते चेकाळू न बोलले, ‘‘ब ् खानसाहे ब, दोनच िदवस
थां बा. प ा ावर पु ा भगवा झडा िदसणार नाही! िवनासायास गड आप ा
ओ ात येऊन न पडे ल. तु ी फ तो िहं मतीनं ता ात ायची तयारी ठे वा!”

२.
प ा ासार ा बलदं ड आिण मह ा ा िक ाभोवती अजगराने वेटोळे
घालायला सु वात केली. शंभूराजां ची उपराजधानी धो ात आली होती, हे कळताच
संभाजीराजे आिण किवराजां नी आपली घोडी प ा ा ा िदशेने जोराने दामटली.
िवशाळगडाव न िनघा ावर वाटे तच कलशां नी मलकापूर ा आप ा ठा ाला
इशारा िदला. शहाळी आिण कडवी नदी ा पा ावर पोसले ा दहा हजार
घो ां पैकी तीन हजार घो ां नी प ा ाकडे धाव ठोकली.
गडावरचे िनशाण राज ो ां नी मु ाम काढू न टाकले होते. अधा िक ा
मोगलां ा ता ात गेला होता. तोवर मसाई ा पठारा ा अंगाने, पि मेकडून
शंभूराजे िक ा-वर घुसले. ां नी आिण किवराजां नी दोघां नीही रणाम े उ ा
ठोक ा. िक ा चढू न बु जां कडे धाव घेणा या मोगली फौजा कापून काढ ा.
अजगरा ा तोंडात गेलेले िन ेिश े भ ाचे दात पाडून खेचून बाहे र काढावे,
तसा गड पु ा आप ा ता ात घेतला. रा ी िफतुरां ा झड ा सु झा ा.
ादपंतां ना िगर ार केले गेले. राज ोही येसाजी आिण िशदोजी फजदां चा कडे लोट
केला गेला. शंभूराजां नी आप ा व मुठीने गमावलेला िक ा पु ा आप ा ता ात
घेतला.
कवी कलश बोलले, ‘‘राजन, आपण थोड ातच बचावलो. तहानभुकेची पवा न
करता िवशाळगडाव न प ा ावर आपण बाणासारखे धावून आलात. नाही तर
मुकरबखानानं िक ा िगळलाच होता.’’
‘‘किवराज, प ा ा ा िवजयाचं आ ां ला आज कौतुक नाही. पण आज अगदी
थोड ात आम ा हातून तो नीच गणोजी िशक सटकला, ाच चुटपुटीनं मा मन
अगदी पोळू न जातंय!’’
‘‘खरं आहे , राजन! ा लबाड को ानं केवळ अंधाराचा फायदा घेतला.
पुसाटीकड ा करवंदी ा जाळवंडातून तो िनसटला, हीच आमची बदिक त–’’
‘‘किवराज, कधी कधी मनु ा ा हातून एखादी चूक घडते आिण ित ा
ायि ाचं ओझं ज भर वाहावं लागतं. आपलं, आपलं णून जे जपलं, तेच िज ारी
खुपलं! दु सरं काय?’’ शंभूराजे हळहळत बोलले, ‘‘गे ा रायगड भेटीत गणोजी ा
िजभेला फ ा िनवडु ं गाचे काटे फुटले होते. ते सहन न होऊन येसूराणीने आम ाच
ानातली तलवार उपसली होती. भावाची खां डोळी करायला ती पुढं धावली होती.
ते ाच ा ग ाला आ ी जीवदान िदलं नसतं, तर आज कशाला हे िदवस िदसले
असते?’’
‘‘खरं आहे , राजन! आज एक गणोजी खूप महाग पडतोय.’’
‘‘नाही, तसं नाही किवराज. रा ात आज गणोजी िशक ही एक ी नाही.
तो एक गंजका मुखवटा आहे . ा मुखव ा ा आडोशानं बेचैन झालेले अनेक
सरं जामदार आिण लेकराबाळां ा िचंतेनं ासलेले वतनदार आम ािव एक झाले
आहे त. हे दु खणं आजचं न े , तर फार पूव चं आहे .’’
‘‘ते कसं?’’
‘‘हे लु े वतनदार आबासाहे बां ा काळातसु ा आतून खूप दु :खी होते. ते
आम ा आबासाहे बां ा मृ ूची वाटच बघत होते. पण ते हयात होते तोवर ां ा
करारी भावापुढं ां ना ग बस ािशवाय ग ंतर न तं.’’
‘‘पुढं?’’
‘‘पुढं काय. ा िशवपु ाला बदफैली, सनी, लहरी मानून आ ां ला वेडंही
ठरवायचा खूप य झाला. पण ा जु ा, कावेबाज ाता यां ा पगडीतले पीळ हा
संभाजी जाणून होता. आधी आ ां ला जीवे मारायचे तीन य वाया गेले.
प ा ावरचा हा कावा चौथा आिण अखेरचा होता.’’

एकदा दु पारी कराड ा बाजारातून नागोजी मानेचा म वाल, काठे वाडी घोडा
िदमाखात चालला होता. ितत ात ाला समोर िगरजोजी आिण अजाजी यादवबंधू
घो ाव न येताना िदसले. तसा नागोजीने आप ा घो ाचा लगाम खेचला.
यादवबंधूंची गंमत उडवत तो बोलला, ‘‘का रे यादवां नोऽ िमळाले का तु ां ला
संभाजीकडून तुम ा वतनाचे कागद?’’
‘‘आम ा वतनाचा िनवाडा जुना आहे . िमळतीलच की सहीिश ाचे कागद!’’
िगरजोजी बोलला.
‘‘मूख आहात. भोस ा ा अवलादीनं कधी कोणाला अशी वतनं क न िदलीत
का? परका असून ा पातशहाला आ ा वतनदारां ची दया येते. पण ा भोस ां ना
नाही.’’
नागोजीनं बोलता बोलता सहज बु भेदाचं जहर यादवबंधूं ा मदू त कधी
उतरवलं हे ा दोघां नाही समजलं नाही. ते दोघेही िहरमुसले. िगरजोजी अितशय
िनराशेनं बोलला, ‘‘जाऊदे सुभेदार. आमचं तकदीरच खोटं . रास खराबीची.’’
‘‘का रे ?’’
‘‘गे ा वेळी िश ामोतब होणार होतं बघा. अन ाच दोन िदवसां त थोरले
महाराज गेले– ’’ अजाजी बोलला.
ा दोघां कडे पाहत, छ ीपणाने हसत नागोजी बोलला, ‘‘आता धाकटं महाराज
जा ापूव कागदं तेवढी रं गवून ा!’’
‘‘सरकार, असं वाईट का बोलता?’’ यादवबंधूंनी एकदम िवचारले.
नागोजीने जीभ चावली. अचानक आपण भलतेच काहीतरी बोलून गेलो, याची
ाला जाणीव झाली. त:ला सावरत तो णाला, ‘‘वेळ काही सां गून येते का रे
बाबां नो? जोवर शंभू िज े आहे त, तोवर वतनं पदरात पाडून ा. जी गो गणोजीला
टाचा घासून िमळत नाही, ती यमाई ा कृपेनं तु ां ला िमळणार आहे . णूनच
बाकीची सारी कामं बाजूला टाका. धाकटं महाराज ितकडं कुठं आहे त– प ाळगड,
िवशाळगड की ंगारपूर– िजथं असंल ितथं जाऊन ां चं पाय धरा. नाहीतर दै व दे तं िन
कम नेतं, तसं एक िदवस प ावाल.’’

३.
‘‘खानसाहे ब कायबी करा. पण ा सं ाची खां डोळी करा आिण ा दगलबाज,
भोंदू, मां ि क कलुषाची मुंडी छाटाऽ!’’ गणोजी अगदी घाईला आला होता.
दु खावले ा गणोजीचं टकुरं जा ावर न तंच. पण मुकरबखानासाठी सु ा
िदवस चां गले न ते. सकाळीच पातशहाचा खिलता येऊन धडकला होता. पातशहाने
संतापून ाला िलिहले होते, “केव ा उमेदीनं आ ी तु ां वर नजर लावली होती. पण
आप ासार ा अ ा ा दू ताकडून िजंकलेला प ाळा िनसटू न जावा, आिण आपण
सलामीलाच िशक खावी याचं दु :ख ब त आहे . खुदा करो आिण ा संभानेच
तु ां ला पकडून ठे व ाची बुरी खबर कानावर न पडो!’’
मुकरबखानाने दु पारचा खाना घेतला नाही. तो खूप भडकला होता. आधीच
प ा ा ा अपयशा ा जखमेने तो कमालीचा दु खावला होता. आप ा तळाव न
घोडा फेकत तो जे ा आप ा साथीदारां सह बाहे र पडायचा, ते ा गुरकाव ा
नजरे ने डो ां समोर ा प ा ा ा पहाडाकडे पाहायचा. हातातून थोड ात
िनसटले ा यशाची आठवण झाली की तो मनातून खूप ायचा.
शेख मुकरबखाना ा अंगातले द नी र ाला थ बसू दे त न ते.
गोवळकों ा ा कुतुबशाहीत तो क ाने ा ापासून सेनापती ा पायरीपयत
जाऊन पोचला होता. ा ा अंगात एक कसलेला िशपाई आिण अ थ, तडफदार
यो ा अखंड वास करत होता. तो फ गणोजी आिण नागोजी या दोघां वर िकंवा
ां ा पाठीशी असणा या छु ा रा ोही वतनदारां वर अवलंबून राहत न ता.
ाने थैली ा गाठी सोडून अमाप उधळायला सु वात केली होती. स ा ी ा
डोंगररानातून चपळपणे धावणारे आिण स बोलणारे अनेक हे र ाने आप ाभोवती
गोळा केले होते. गणोजी ा हे रां कडून येणा या बात ा ख या की खो ा, हे ही तो
आप ा हे रां माफत ताडून पाहत होता.
एके सकाळी मुकरबखानाने गणोजीला बोलावून िवचारले, “ ूं गणोजीराजे,
तुम ा ा संगमे रात संभाजीने आिण कलशाने खूप खुबसूरत वाडे बां धले आहे त
आिण बगीचे तयार केले आहे त णे! ितथ ाच ा बागेत ा झु ावर हवा खाताना
ा संभाला िगर ार केलं तर?’’
‘‘कसं श आहे ते सरकार?’’ गणोजी हसत बोलला, ‘‘अहो, तो संभा णजे
वाहता वारा!—’’
‘‘पण गे ा वष ानं संगमे रातच मिहनाभर डे रा टाकला होता णतात.’’
‘‘यंदा श नाही वाटत. संभा णजे िभरिभरतं पाख आहे , ितखट, करवती
चोचीचं!’’
गणोजीकडून नकळत शंभूराजां ा होणा या शंसेकडे दु ल करत
मुकरबखानाने िवचारले, ‘‘जे ा के ा तो संभा कोकणातून िवशाळगडाकडे िनघतो,
ते ा ितकडे जाणारी वाट कोण ा गावाव न जाते?’’
‘‘उघड आहे . संगमे राव नच.”
मुकरबखान मनाशी हसला. बोलला, ‘‘गणोजी, तु ी तर पहाडी लोग. साधा
वहार कळत नाही तु ां ला? एखादा वाटस जे ा एका गावा न दु स या गावाकडे
िनघून जातो, ते ा वाटे त ा गावात तो लोटाभर पा ासाठी एखा ा सराईत थां बत
असेल. झाडां ा सावलीला दु पारचा दमूनभागून घटकाभर आराम तरी करत
असेल?’’
‘‘ णजे?’’
‘‘तु ीच तर सां गता संगमे रला संभाचे आिण कलशाचे मोठे आहे त णून!’’
गणोजी िध ा पण शां त सुरात बोलला, ‘‘मुकरबिमयाँ ऽ, हातात फारशी तलवार
धरायचा या गणोजीला सराव नसेना का, पण आपली खोपडी त ख आहे , तुम ा ा
खुिफया खबरा आ ां लाही कळतात बरं ! हा संभा तुम ा पातशहाला सापडत नाही,
ा दु :खापायी पातशहा आप ा डो ावर राजमुकुट घालत नाही. आता तर सं ा न
सापड ा ा अपयशनं तो पुरा खचून गेलाय, हे सारं माहीत आहे आ ां ला. आई
िशरकाई, एक वाईट घटना न घडली तर बरं !’’
‘‘कोणती घटना?’’
‘‘वैतागलेला, मनातनं खचलेला तुमचा पातशहा िद ीला अचानक िनघून नाही
गेला णजे िमळवली!’’
ावणात ा कोव ा उ ाला िहरमुसलं बनवत व न काळपट ढग िनघून
जावा अगदी तशीच अव था मुकरबखानाची झाली. गणोजी ा पाठीवर ेमाने हात
ठे वत आिण ाला जवळ ओढत मुकरबखान कानात गुजगुजला,
‘‘बात तु ीच छे डली ते एक बरं झालं! खरं सां गू, पातशहा मा ावरसु ा फ
आणखी काही िदवस भरवसा ठे वेल. नाही तर– नही तो वो िद ीकी तरफ िनकल
जायेगा.’’
मुकरबखानाचे श ऐकून गणोजी अगदीच रडकुंडीला आला. तो खाना ा
हातापाया पडत णाला, ‘‘एकदा का तु ी मंडळी िद ीकडं वळलात, तर आ ी
मेलो. ितकडं वारणे ा खो यात पोरं म ाची कणसं णजे तुमचा तो बु ा कसा
खातात माहीत आहे का? िहर ा पा ासह धगधग ा शेकोटीत, ती कणसं करपतात.
आतून उखडवतात. पु ा साफ क न िजवंत िनखा यावर भाजून, मीठ लावून चवीनं
खातात! तसंच संभा आ ां खानदानी वतनदारां ना चवीनं िगळे ल, एवढा आ ी
सतवलाय ाला!’’
‘‘िफर करना ा होगा?’’
‘‘ ाला लाग ा हातानं ा भूमीतून घेऊन जा! िजंदा िकंवा मुडदा! एवढं न
कराल तर मा आ ी मेलोच!’’
मुकरबखान कसनुसा हसत बोलला, ‘‘गणोजी, तु ी आ ां ला िकती मदत
कराल, यावरच आमचं यश अवलंबून आहे .’’
आजूबाजू ा डोंगरद यात ारी– िशकारीसाठी के ाही बाहे र पडावे लागेल,
ते ा जागोजागी आप ा ना ागो ाची आिण ेमाची माणसं आिण ां ची जनावरं
तयार ठे वा, असा कूम मुकरबने गणोजी आिण नागोजीला िदला होता.
ातच द नमध ा दीघ वा ाने गां जलेला पातशहा यश लवकर हाताशी
लाभले नाही तर चालू साली िद ीकडे िनघून जाईल, अशी भुमकाही सव उठली
होती. ा वातने तर गणोजी आिण नागोजीसह सव वतनदारां ची धोतरे िपवळी ायची
वेळ आली होती. सारे बेचैन झाले होते.
गणोजी आिण नागोजीने गावोगाव ा वतनदारां ना गु िच या िलिह ा हो ा.
ा नेम ा दे शमुख आिण दे शपां ा ा हातां म े जाऊन पड ा हो ा,
‘‘तु ी मराठे असा नाहीतर ा ण. पोट तर दे वाने सवानाच िदलं आहे .
पोटाबरोबर ‘पोट ाचे’ ही बघावं लागतं. पुढ ा िप ां ा िहतासाठी वतनं हवीत.
आपण सवजण वंशपरं परागत इ तदार वतनदार आहोत. वतनदाराला कोणी राजा
नसतो! आपणच आप ा गढीचे राजे असतो! आप ा बारा बारा िप ां पासून बारा
मुलखात ा पातशहां नी आ ां ला वतनं आिण सरं जाम बहाल केले होते. िशवाजी
आिण संभाजी आिण ां चं रा ा तर काल ा तकलादू गो ी. ा आधी हा सारा
मुलूख आम ाच बापजा ां ा मालकीचा होता. एवढं च कशाला, आज ा रायगडावर
न े तर काल ा ाच रायरीवर आ ा वतनदारां चं रा होतं. मालकी होती.
णूनच वतनदारां नो, एक ा. नेक ा. ‘खानां ना’ मदत क न आपला ‘खानदानी’
बाणा दाखवून ा!’’
मुकरबखानाने पाठीमागे खूपच लकडा लावला. ा ा मोिहमेची नेमकी िदशा
कळत न ती. पण स ा सूर समजत होता. खाना ा आदे शानुसार प ाळगडा ा
पलीकडे भोगावती ा खो यात, िवशाळगडा ा पलीकडे अणु ु रा घाटाजवळ,
वारणे ा खो यात पेटलोंडजवळ, इतकेच न े तर ंगारपूर ा बाजूला जळले ा
िशरकाणातही गु संदेश जाऊन पोचले होते. व न िशवाजी आिण संभाजी ा
नावाचा जयघोष करणा या, परं तु आतून वतना ा तुक ासाठी टाचा घासणा या
जु ा वतनदारां ा वा ां पयत गु दू त जाऊन पोचले होते— ‘‘घोडी तयार ठे वा.
कदािचत समु ाकडे एखा ा सौदागरा ा मागावर िनघावे लागेल. ध ीक ी घोडी
तयार ठे वा. िशधासामानाचीही तयारी ठे वा.’’
को ापूरापासून ते कराडपयत मोगली वाटे ने नागोजी मा ां चे पथक सारखे
धावपळ करत होते. पातशाही सेवेची मोठी संधी चालून आ ाचे नागोजीसार ा
शार, मुर ी वतनदाराने के ाच ओळखले होते. ामुळेच मुकरबखानाची थुंकी
झेल ासाठी तो एकसारखी धावपळ करीत होता. आप ा इ िम ां ना, आ संबंधींना
तो जागवत होता.

४.
‘‘म ारराव, कृ ाजी ा बु जाचं बां धकाम दोन िदवसां ा आत आम ा
डो ां समोरच पूण ायला हवं. ाची पूतता झा ािशवाय मला हा िवशाळगड
सोडता यायचा नाही.’’ संभाजीराजे बोलले.
‘‘सरकार, आम ावर थोडा भरवसा ठे वा की!’’
‘‘माझा भरवसा तु ावर आहे रे , पण ा औरं गजेबा ा जातीवर नाही.’’
संभाजीराजे उदगारले, ‘‘आपले सारे िक े आिण तटबं ा अशा मजबूत बां धूया की,
आप ा एकेका िक ाकडे बघता बघता औरं ाची िजंदगी संपून जावी.’’
 एखा ा उं च पाठी ा थोराड घोडीला लसत ित ा शेजारी ितचे िशंग उभे
राहावे, तसे स ा ी ा एका चंड रां गेचे बोट ध न िवशाळगड उभा होता.
स ा ी ा ऐन पवतराजीपासून तुटले ा ा िक ाला मध ा अ ं द दरीत ा
लां बूडानेच एक छोटीशी पायवाट क न िदलेली. अकरा ा शतकात होऊन गेले ा
भोजराजाने थम हा रानटी िक ा बां धला. या िक ाचे ल री हालचालीं ा ीने
आगळे मह होते. येथूनच कोकणात उतर ासाठी भावली व दे व ाकडे
जाणा या अ ंत अ ं द आिण भयावह रानवाटा हो ा. येथूनच आं बा घाटावर आिण
अणु ु रा घाटाकडे जाणा या दु स या रहदारीवरही चां गले िनयं ण ठे वता येत होते.
चंड च ीवादळाने घराची दारे खड ा उघडून ा वाजत राहा ात, ाच–
माणे औरं गजेबाचे अंितम आ मण आता अगदी उं बर ावर येऊन पोचले होते.
चाकण, िशरवळ, सातारा व कराड, इ ामपूर ते को ापूरपयतची सारी मोगली ठाणी
मरा ां ा रा ाकडे गुरकाव ा नजरे ने बघत होती. काबुलकंदाहारपासून ते
बंगाल आिण खाली माळ ातील बु हाणपुरापयत पातशहाला कोणी श ू उरला
न ता. आता औरं गजेब म ावला होता. ाने दि ां चा मै कडीतील गोवळकोंडा
आिण िवजापूर ने नाबूत केले होते. आता ाने आपला मोहरा संभाजीकडे आिण
ा ा पाठीशी उ ा रािहले ा स ा ीकडे वळवला होता. द न ा मातीला वास
लागला होता. आता महायु ाचा अंितम चरण लवकरच सु होणार होता. ाचा शेवट
औरं गजेब अगर शंभूराजे दोघां पैकी कोणातरी एका ा मृ ूने होणार होता!
मुंढा दरवाजाजवळ संभाजीराजे आिण कवी कलश उभे होते. ां ासोबत
िवशाळगडावरचे म ार रं गनाथ आिण कृ ाजी कोंडा हे अिधकारीही हजर होते. पूव
खेळणा या नावाने िस असलेला िवशाळगड आता जीणशीण झाला होता. मुंढा
दरवाजा ा पाठीशी उभा असलेला जुना मोठा बु ज गे ाच मिह ात आपोआप
ढासळू न पडला होता. जर यदाकदािचत मधला लां बूड ओलां डून कोणा ा फौजा पुढे
तर ा बु जाला पडले ा खंडारातून गडावर ा बा दखा ापयत सहज पोचू
शकत हो ा. आताची यु ज प र थती ल ात घेता हा धोका परवडणारा न ता. हा
गड वै या ा ता ात जाणे णजेच मोगलां चा लोंढा दि ण कोकणात घुसायला
राजमाग ा होणे.
चारच िदवसां मागे शंभूराजां नी इथ ा वा ात बेलदार आिण गवं ां ची
तातडीची बैठक बोलावली होती. बु ज बां धायला िकती िदवस लागतील, असा जे ा
ां नी केला, ते ा िकमान दोन मिहने– असे उ र राजां ना िमळाले. ाबरोबर राजे
पेटले ा पिल ासारखे भडकले. गरजले, ‘‘ही गती आ ां ला परवडणारी नाही.
अव ा दोन रा ीत आिण दोन िदवसां त हा बु ज बां धून पुरा ायलाच हवा.’’
राजां ा आदे शानुसार अणु ु यापासून ते आं बा आिण साखर ापयत गावोगाव ार
धावत गेले. िमळतील तेव ा बेलदारां ना आिण गवं ां ना लाग ा पावली माघारा
घेऊन आले. गडावरची तीन हजारां ची िशबंदीही आपली िशपाईिगरी िवसरली होती.
रा ाची अडचण पा न ां नी तलवारी बाजूला ठे व ा हो ा. पारी, खोरी हातात
घेतली होती. एकच झुंबडघाई उडाली होती. प रावर प र चढत होता. ओला चुना
मळता मळता अनेक बैलां ा जो ा चराचरा वाकत हो ा.
दोन िदवसां त आिण दोन रा ीम े बु ज बां धणे ही गो िकती कठीण आहे ,
याची जाणीव राजां नाही होती. णून तर बैठक पार पड ावर ां नी कलशां ना हळू च
सवाल केला, ‘‘किवराज, खरं सां गा, िकती िदवसां त काम पूण होईल?’’
कलश कसेनुसे हसत बोलले, ‘‘राजन, भर ा नदीला तुंबा घालणं एक वेळ बरं ,
परं तु गडा ा या कातीव क ावर दगड चढवणं महाकठीण आहे . दोन िदवसां त हे
काम पूण करणं दे वालाही श नाही!—’’
‘‘कशासाठी मोडता घालता, किवराज?’’ राजे उखडले.
‘‘राजन, पुढचे ऐकून तरी ा. आपण त:च अशी जागती ग घालत बसलात
तर मा हे कठीण कम चार िदवस आिण चार रा ीत िनि त उरकू शकते.”
शंभूराजे खूप िचंतेत िदसले. ते णाले, ‘‘किवराज, आप ा वै याला धामणीचे
पाय फुटले आहे त. मो ा जंगाला सु वात हो ापूव आ ां ला आम ा
सेनापतीसकट सव सरदारां ना काही मह ा ा सूचना ाय ा आहे त. रणनीती
ठरवायची आहे .’’
‘‘ ाची िफकीर क नका, राजन! आप ा कुमानुसार चार िदवसां नंतर
रायगडाकडे जाता जाता संगमे राला जी मसलत करायची आहे , ितची तयारी पूण
झाली आहे .’’
‘‘हरकारे गेले सगळीकडं ?’’
‘‘िबलकूल?’’
‘‘उगाच आपापली ठाणी सोडून सवाना नका बोलावू. अ था आ ी
मसलतीम े म रा आिण ितकडे वैरी डाव साधायचा.’’
‘‘तसं ायचं नाही राजन. आपण िदले ा सूचनेनुसार अगदी िनवडक
सरदारां ना संगमे रात बोलावलं आहे . पाचाड न सेनापती ाळोजी घोरपडे येणार
आहे त. िशवाय आप ा इ े नुसार धनाजी आिण संताजी या जवान पोरां ना खास
बोलावलं आहे .’’
‘‘छान! तु ी आ ी िश ा ा परग ाची वाट लावली, ते ापासून गणोजी
आिण ाचे भाऊ शेप ा जळाले ा को ासारखे बेताल झाले आहे त. परवाचा
प ाळगडाचा संग आठवतो ना?’’
राजां ना चां गली यशिस ी लाभावी, औरं ासार ा कराल काळाचे संकट दू र
ावे णून आशीवाद ायला समथ रामदासां चे िश रं गनाथ ामीही येणार होते.
ां ची संगमे रात भेट होणार होती. राजां ना उ ाची ितरीप लागू नये णून
िक ेदाराने ितथे क ावरच एक िबचवा उभारला होता. ा िबच ात बसले ा
शंभूराजां ची नजर समोर ा बु जा ा बां धकामाकडे लागली होती. गे ा तीन
िदवसां म े अहोरा य क न मजुरां नी आिण ल री ग ां नी मोठाच परा म
केला होता. बु जाचे बरे चसे बां धकाम उरकले होते. मा उरलेली कामिगरीही
आज ा रा ीच पार पाडणे गरजेचे होते. राजां नी बंदोब प ा केला होता. समजा
उ ाच िवशाळगडावर मोगलां नी धावा घेतला, तर िक ावर पुढे सहा मिहने पुरेल
इतका धा साठा आिण दा गोळा तयार ठे वला होता.
शंभूराजे भाराव ा श ां त बोलले, ‘‘किवराजऽ, एकदा संगमे रा ा मसलतीत
िदशा ठरली की, दु नाला मिह ाभरात गाडू. काहीही झालं तरी ा जालीम
अजगरा ा िवळ ातून महारा दे श जा ीत जा एकदोन मिह ां त मु करायचा
आमचा मनसुबा आहे .’’
‘‘िबलकूल, राजन!’’
‘‘पण किवराज, सतत ा सात-आठ वषा ा आड ा उ ा मोिहमां नी रयतेचे
फार हाल झालेत. ां ना िब-िबयाणं ा. सरकारातनं िविहरी खोदायला पुरवा. पण
किवबुवा, मला खा ी आहे —’’
‘‘कोणती राजन?’’
‘‘एकदा हा औरं ा आ ी संपवला की, चालू वष पज खूप चां गला णजे
अगदी धो धो क न बरसणार आहे . दस यािदवाळीला आप ा रा ात पीक
इतकं नेटकं येणार आहे की, धा ानं खळी भ न वाहतील.ऽ’’
“न ी राजन. पण आपण इतकी िचंता का करावी?’’
शंभूराजां नी वर आभाळाकडे नजर केली. वर ा पां ढ या ढगां चा पुंजका
डो ां त साठवला. ते सु ारा टाकत बोलले, ‘‘किवराज, आ ी कधीच नाराज झालो
नाही. आजवर अनेक संकटं आ ां ला िगळायला आली, पण भवानी ा कृपेनं आ ी
ातून त न गेलो. मा शेवटी हा मनु दे ह! कधी कधी मन अडखळतं. एकच सवाल
करतं, दै व नेहमीच ा संभाजीशी व ी डावपेच का खेळतं? मोठा घास मुखात
जा ाआधीच तो गळू न का पडतो?’’
‘‘राजन—?’’ गलबलून गेले ा शंभूराजां कडे किवराज फ पाहत रािहले.
आणखी एक दीघ ास सोडत शंभूराजे बोलले, ‘‘किवराज, आठवतो ना तो
जंिज याचा वेढा? कोंडाजी बाबां सार ा रा ेमींनी ितथ ा समु िकना यावर
आपली ाणफुलं उधळू न टाकली होती. शेवटी भू रामचं ां चं नाव घेतलं. भर ा
खाडीम े सेतू बां धायला सु वात केली. आणखी फ काही िदवसां ची सवलत
िमळाली असती, तर आ ी त: ट र घेऊन जंिज याची बुलंदी तटबंदी उद्
क न टाकली असती. पण तोवर महारा ावर मोगली फौजेचा पूर घोंघावत यावा ना.
पयायानं हातचं यश बाजूला सा न दु सरीकडे धाव ावी लागली. आम ा निशबी
शेवट ा णी हे नेहमीच असं का घडतं? मुठीत येतं आिण नाहीसं होतं!”
बोलता बोलता शंभूराजे मधूनच बु जा ा कामाकडे नजर टाकायचे. तसे
कामावरचे मजूर, ारिशपाई गडबडून जायचे. ते ा कृ ाजी कोंडा महाराजां ना
येऊन मुजरा करत बोलला, ‘‘राजे, आज रा ी काम पुरं करायची जोखीम आमची. पण
आपण असं जा वेळ इथं िठ ा दे ऊन बसाल, तर उगाच आमची मजूर माणसं
गडबडतात, गोंधळतात. उ ा पहाटं तु ी संगमे राकडं जायला िनघाय ा आधी हे
काम पुरं होईल.’’
किवराज आिण शंभूराजां नी एकमेकां कडे हसून पािहले. दोघां नीही िबच ाची
सावली सोडली. राजे बोलले, ‘‘किवराजऽ, इथे आ ापासून िजवाला सारखं वाटतं
पावन खंडीला एकदा भेट ावी.’’
‘‘ज र, राजन!’’ लागलीच राजां चा लवाजमा मुंढा दरवाजापासून उज ा
बाजूला गंजी ा माळाकडे िनघाला.
ितत ात लगबगीने गड चढू न येताना ओळखीचे दोन चेहरे िदसले. ा
पा ां ा आगेमागे ां चे नोकरचाकर धावत होते. राजां ची पावलं थबकली. ां नी
चढण पार क न वर येणा या पा ां कडे पु ा एकदा रोखून पािहले, तर अजाजी
आिण िगरजोजी यादव दोघेही रे ने येत अस ाचे िदसले. दोघां बंधूंनी पाचाड ा
राजमंिदरासह रा ातील अनेक बां धकामे पूण केली होती. ामुळे ां ाबाबत
राजप रवाराला एक आपलेपणा होताच. ां ना तेथे अनमानधप ा पोच ाचे पा न
शंभूराजां नी हसत िवचारले,
‘‘यादवां नोऽ इथ ा बु जाचं बां धकाम आ ी काढ ाचं तु ां ला कसं कळलं?’’
‘‘राजे, आपली पडतील ती कामं आ ी नेटानं उरकली. पण आमचं एकच काम
आप ाकडं वषानुवष गोते खातंय—’’
‘‘बोलाऽऽ’’
‘‘थोर ा राजां ा काळात कराड आिण औंधचं वतन आम ा नावे क न
ायचं प ठरलं होतं. पण अचानक महाराज गेले आिण कागद करायचे रा न
गेले.’’ अजाजी यादव बोलला.
‘‘ ात कसली एवढी घाई, यादव?’’ शंभूराजे काहीशा नाराजीने बोलले.
‘‘माफ करा. तसं नाही सरकार. आपली चूक नाही. पण आमचंच नशीब खोटं .
जे ा जे ा आमचं काम मो ावर येतं, ते ा ते ा काहीतरी ारं घडतं.’’
‘‘ते कसं?’’
‘‘थोरले महाराज आम ा नावे कागद क न दे णार होते आिण ाच वेळी
दु दवाने ते आजारी पडले. ातून ते उठलेच नाहीत.’’
‘‘आता पण तशीच प र थती आहे -’’ न राहवून िगरजोजी बोलून गेला. पण
आपली चूक ल ात येताच ाने जीभ दाबली.
‘‘काय णायचं आहे तु ां ला यादव?’’
‘‘तसं काही नाही. पण िश ाची पा णेमंडळी वाईटसाईट बोलतात. राजा आिण
रा शाबूत आहे , तोपयत िलखापढी क न ा, असं सगळे च णतात.’’ िगरजोजी.
ख शंभूराजे काहीच बोलले नाहीत. ते फ इतकेच णाले, ‘‘उ ा रा ी िकंवा
परवा िदवशी भ ा सकाळी संगमे रात पोचा. ितथे खंडो ब ाळ येणार आहे तच.
िचटिणसां ा उप थतीतच तुमचं उरलं काम एकदाचं माग लावू.’’

दु पारी राजे आिण किवराज घोड खंडीकडे जाऊन पोचले. पां ढरपाणी आिण
गजापूर ा खंडी ा दर ान ती घोड खंड होती. १४ जुलै १६६० या िदवशी वीर
बाजी भू दे शपां ां नी धुवाधार पावसात ही खंड ाणपणाने लढवली होती. िस ी
जोहारकडून होणारा पाठलाग रोख ासाठी मद बाजी भूने ही घोड खंड रोखून धरली
होती. आप ा मोज ाच सोब ां बरोबर तो श ूशी िनकराची झुंज दे त होता. दोन
वेळा श ूची ताजी कुमक आली, पण बाजी भू हटला नाही. बाजी आिण ाचा भाऊ
फुलाजी दोघेही अचाट आिण अफाट श ीनं झंुजतच रािहले. शेवटी िशवाजीराजे
गडावर पोच ाची तोफ जे ा ऐकू आली, ते ाच ा दोघां नी ाण सोडले.
ती ऐितहािसक घोड खंड आता पावन खंड या नावाने ओळखली जात होती. ितथे
कारवी आिण करवंदी ा रानात बाजी आिण फुलाजीं ा दोन दगडी समा ा बां ध ा
गे ा हो ा. ती अ ावीस-एकोणतीस वषापूव घडलेली घटना शंभूराजां ा अंतमनात
तरं ग उठवत होती. ा भू-दे शपां ां ा समाधीवर फुलां चा अिभषेक करताना
शंभूराजां ना भ न आले होते.
सूय मावळतीकडे कलू लागला, ते ा गलबल ा मनाने शंभूराजे गडावर परत
आले. पु ा गड उत न समोरची दरी पार करत ते स ा ी ा समोर ा सुळ ावर
चढले. तेथून उं चाव न आजूबाजू ा खोल द या िदसत हो ा. दरीदरीत अंधार भरत
चालला होता. शंभूराजां ची नजर समोर ा िक ाकडे , वडा ा माळाकडे गेली. ा
माळानेच एक कातीव कडा खाली उतरत गेला होता. ा उतर ा डोंगरक ाकडे
शंभूराजां नी किवराजां चे ल वेधले. ितथ ा अज दगडां नी आिण उतर ा
कडसारीने वेगवेगळी पे धारण केली होती. अगदी समोरचा काही भाग घो ां ा
आकाराचा होता. ा ा पाठीमाग ा उतरणीने ह ीचा आकार धारण केला होता.
मागोमाग तुट ा क ां ना काही माणसां चे आकार ा झाले होते. ा रानात
वावरणारे गुराखी, आजूबाजू ा पंच ोशीतील लोकां ची एक वेगळीच भावना होती.
मागे कधी तरी कोणा अ ात श ीने ितथून चाललेली ल ाची एक वरातच गडप केली
होती णे. ामुळेच ा डोंगररानाला ह ी, घोडे आिण उं टासारखा आकार ा
झाला होता. लोकां नी ा क ाचे नाव ‘वरातकडा’ असे ठे वले होते. बकरी ा
कोकरासारखी मावळतीची काही िकरणे वरातक ा ा अंगाखां ाव न खेळली
आिण लु झाली.
आजूबाजू ा रानात ग अंधार भरला होता. शंभूराजां ची नजर मुंढा दरवाजा ा
बाजूला गेली. ितथे शेकडो पिलते आिण चुडे पेटले होते. रा ी ा अंधारात बु जाचे
बां धकाम सु च होते. शंभूराजे दमदार पावले टाकत िक ाची चढण चढू लागले.
ां ना उ ा पहाटे संगमे राकडे तातडीने िनघायचे होते. पुढची राजकारणे, िनयोजने
ां ची ितथे वाट पाहत खोळं बली होती.

५.
जेवणवेळ संपून बराच उशीर झाला होता. ारिशपाई झोपे ा अधीन झाले होते.
जनावरे खुंटा ावर माना घासत, तर काही रवंथ करीत खुशाल पडून होती.
रातवा याला िवल ण गती होती. तंबूडे यां ा दोरां ना ओढ बसत होती.
मुकरबखानाला काही के ा झोप येत न ती. गे ा दोन-तीन िदवसां म े गणोजी
िशक ा ाकडे वारं वार खेपा मारत होता. दोघे एकमेकां ा डो ात डोके घालून
तास ास बसत होते. खान नाना शंका िवचारीत होता. तर िशक ‘‘लां डगा मलकापूर ते
िवशाळगड ा दर ान आहे , ितथ ा िक ाचे बां धकाम उरकून कुठे ही गेला, तरी
संगमे राव नच जाईल-’’ असे पैजेने सां गत होता.
मुकरबखान उ उसासे टाकत ‘रसदपा ाचे काय’ असे िवचारी, ते ा “पूव चा
आमचाच मुलूख आहे तो. माणसं आमची आहे त. मह ा ा कामासाठी तयार राहा,
असे नातलगां ना मी आधीच िनरोप िदलेत—’’ णून गणोजी सां गत होता. खानाकडून
िशक ा ा थै ा नेत होता. काही गडबड सु होती खास. ‘‘आज, उ ा, रा ी
अगर िदवसा कधीही िनघावे लागेल,’’ गणोजी हळू च सां गत होता. ा सा या गो ी
आठवून खानाने बेचैनीने कुशी बदलली. ाने कनात खडकीतून बाहे र नजर टाकली.
बाहे र ा चां द ात प ाळगडचा डोंगर िदसत होता. तो डो ां त सलू लाग ाने
मुकरबने आपले डोळे िमटले, तर कधी न पािहलेली संभाजीराजां ची अंधुक, पण
बेदरकार चया खाना ा मन:च ूंसमोर उभी रा लागली. ना मनाला आराम होता, ना
शरीराला.
इत ात ा ा गोटाबाहे र घो ां चे पाय वाजले. मुकरबनखान झटकन उठून
आप ा तंबू ा दारातून बाहे र डोकावला. ते ा समो न दोन हरकारे धावतच
ा ाकडे आले. ां नी बोल ात जराही वेळ न घालवता एक खिलता खानाकडे
सुपूत केला. ता ाळ मशाली ा उजेडात उ ाउ ाच ाचे वाचन झाले. तो मजकूर
ानात येताच मुकरबखाना ा डो ावर केस उभे रािहले. वजीरे आझम
असदखानाचे प ाने पु ा एकदा वाचून घेतले.
‘‘ ारे शेख िनजाम मुकरबखान.
पातशहा सलामतचा तु ां ला तातडीचा संदेशा आहे . आप ा
डो ां त नेहमीच धूळ फेकणारा ‘तो जहागीरदार’ रायगड सोडून
िवशाळगडा ा मुलखाकडे एकटाच वावरत अस ाची प ी खबर
खािवंदां कडे येऊन पोचली आहे . तो बेदरकार आहे . बेपवा आहे .
पुढ ा हम ासाठी आप ा िक ेबु जां ची दु ी क न घे ात
म गुल आहे . ा ासोबत असणारी फौज सं ेने तोकडी आहे . तरी
आपण हा पैगाम पोचताच तातडीनं िनघावं. हातून अ ातालाची खूब
सेवा घडणार आहे . णूनच िजवाची पवा न करता थोडं धाडस
दाखवावं. ा दु जमीनदारास लागलेच िगर ार करावं. ा
काफरावर एकदाचा सूड उगवावा! मुकरबखान आप ा धाडसाकडे
अ ातालाचे आिण द ुरखु आलमगीर पातशहाचे रातिदन डोळे
लागून रािहले आहे त, याची पलभरही तु ां ला भूल न पडावी.’’
ा धाडसी मोिहमे ा केवळ क नेनेच मुकरबखानाची मु ा
मशाली– सारखी उजळू न िनघाली. बावरा झा ासारखा तो आप ा
गोटात ा मे ां ना आवेगाने कवटाळू लागला. ितथ ा ितथे बेचैन
होऊन येरझारा घालू लागला. ाने आप ा सव बहादू र
ारिशपायां ना ता ाळ जामेिजमे करायचा कूम िदला. ाची
उमर पंचाव वषाची असली तरी शरीर खूपच काटक आिण
 सडपातळ होते. आप ा पोटावर िकंवा पा भागी मेद वाढू न दे ता
ाने त:ला चपळ ठे वले होते. तो ता ाळ आप ा डे यातून बाहे र
पडला. दब ा पण िनधारी सुराम े बाकी ां ना हाका दे ऊ लागला,
‘‘जागोऽ जागो.’’
थो ाच वेळात इखलासखानासह मुकरबचे सारे पु , ारिशपाई, यारदो
अशी सुमारे तीन हजारां ची फौज ा ा गोटासमोर ा मोक ा पटां गणात गोळा
झाली. गणोजी िशक आिण नागोजी माने यां ना आत तातडीने बोलावून घे ात आले.
मुकरबखानाने गणोजीला िमठी मारली. खान ाला चेकाळ ा सुरात बोलला,
‘‘गणोजी, तू आमचा भाईबंदच वाटतोस. तुझी खबर प ी आहे . पातशहाचा खिलता
पोचला आहे . मा ा हे रां नी सु ा खबर काढली आहे . चलाऽ ज ीने आज ाच रा ी
आगेकूच क .’’
थोड ात मसलत आटोपली गेली. मुकरबखानाने नागोजीला सां िगतले, ‘‘नागो
मराठा, आपण आता या व ालाच तातडीने कराडकडे िनघा. कराड ा ठाणेदाराला
लागलेच जागे करा. ितथे आजूबाजू ा ठा ाव न असतील ा सा या फौजा गोळा
करा. िकमान दहा ते पंधरा हजार सैिनकां ची तयारी ठे वा. वखत सां गून येत नाही.’’
ाही थतीत मुकरबखाना ा तोंडावर यशा ा केवळ क नेनेच हा पसरले होते.
मुकरबने आप ा सव वेचक ोर ां ना आत तंबूत बोलावून घेतले. विजरा ा
तातडी ा प ाची क ना िदली. तो कळकळीने बोलला, ‘‘यारोऽ आता झोप, अ ,
पाणी या सा या गो ी िवसरा; आिण मा ासंगे चालू लागा. व बुरा आहे . र ा तर
खूप कठीण आहे . आत ा नदी ा पा ाम े ब ा ब ा सुसरींनी नंगानाच घातला
आहे . ाची पुरेशी क ना असतानाही जाणूनबुजून आपणाला भर ा नदीम े उ ा
ठोकाय ा आहे त.’’
‘‘खानसाहब, जोश म होश मत खोइए-,’’ पाठीमागून एक ं द, जोरकस आवाज
कानावर पडला.
‘‘कौन, कौन है वो?’’ मुकरब भडकला.
एक जुनाजाणता िवजापुरी सरदार उठून उभा रािहला आिण खानाला सां गू
लागला, ‘‘खानसाहे ब, आप ा बहादु रीब ल आिण इरा ाब ल आ ा कोणालाच
शक नाही. पण िवजापूरकरां ची सेवा करताना ा इकड ा पहाडी मुलखा ा
आजूबाजूने मी अनेकदा सफर केली आहे . जे ा प ा ा न िशवाजीचा पीछा करीत
िवशाळगडापयत िस ी जौहरची फौज गेली होती, ते ा ात मी एक सामा ार
होतो. अवघी िवशीची उमर होती माझी. मैने मेरे आँ खोंसे दे खी है वो भयानक
पहाडीऽऽ’’
‘‘आप कहना ा चाहते हो?’’
‘‘इतनाही, ये पहाडी नही, पाताल है !’’ तो बु ा सरदार सां गू लागला,
‘‘खानसाहे ब, ितकडे वाटे त आं बा घाटीजवळू न जाणारे कडे उतारावरचे र े असे
अ ं द आिण कठीण आहे त की, ितथे आजूबाजू ा डोंगर खंडींचा, झाडीचा आसरा
घेऊन फ तीस-चाळीस मरग े एक आले आिण ां नी फ गोफणीने दगड
मारले तरी ते लाखा ा फौजेला सहज शमशानघाट दाखवू शकतात.”
‘‘सरदारजी, ा झु ा, बाव या कहा ा बंद करा.’’ मुकरबखान ओरडला.
‘मुकरब, आप नही जानते. ाच पहाडी मुलखात उं बर खंड नावाची आणखी
एक खंड आहे , िजथे ा पापी िशवाने–’’
मुकरबखान झटकन उठून उभा रािहला. तो गरजला, “ब ् ऽ! आता यापुढे एक
ल ही कोणी उ ारता कामा नये!’’ मुकरबखान थोडा पाठीमागे उं चव ा ा
जागेकडे तरातरा िनघून गेला. तेथून आप ा पथकां ना हाळी दे त तो ‘‘मेरे दो , ा
अजाशी मोिहमेवर जग ासाठी न े तर मर ासाठीच बाहे र पडायचं आहे ! ाचा
मा ावर आिण अ ावर भरवसा आहे , िसफ ां नीच मा ासोबत वाट चालावी.
ां ची काळजं भेडबकरीची आहे त ां नी खुशाल गोटात ऐषोआराम करत राहावं.”
लागलीच मुकरबखान तंबूतून वा यासारखा बाहे र पडला. समोर ा मेढीला
बां धले ा आप ा िध ाड पाठी ा घो ावर ाने उडी ठोकली. ा ा सोबतीनेच
इखलासखान आिण गणोजीचा घोडाही रा ीचाच पुढे धावू लागला. आता कोणासाठी
थां बायची मुकरबखानाची तयारी न ती. परं तु ा ात ा करारी यो ाने आप ा
ल रात नेहमीच कडक िश जवली होती. ारिशपायां ना आिण जनावरां नाही
नेहमीच ताजेतवाने ठे वले होते. ामुळेच मुकरबखाना ा बरोबर ाचे िनवडक दोन
हजार घोडे ार अंधार कापत वेगाने पुढे धावत होते. सोबत एक हजाराचे पायदळही
होते. आपण कदािचत मागे रा , णून ादे घो ां सोबत अ रश: मागे पळत होते.
म रा ीच फौज वाघिबळाची खंड चढू न वर गेली. संभाजी सापडला तर काय
बहार येईल, या केवळ क नेने गणोजीला गुदगु ा होत हो ा. उजवीकडे जोितबाचा
डोंगर उभा होता. ा िदशेला पाहत गणोजीने घो ाव नच जोितबाचे नाव घेतले. तो
दे वाला नवस बोलला, ‘‘केदारीराया, ा हलकट सं ाला सापडू दे रे एकदाचा!
एकशेएकाव तो ाचा सो ाचा हार घालीन मी तु ा ग ात!’’
मुकरबखानाचे नशीब थोर होते. सोबतीला अंधुकसे का होईना चां दणे होते. ा
उजेडात फौज वेगाने वाट कातरत होती. नावलीजवळ मराठी ल राचा एक बेहडा
होता. तेथून प ा ाचा पायथा जवळ. तीन हजाराचे ल र जवळू न गेले तर कदािचत
गावपारावरची कु ी जागी होतील; प ा ा ा पाय ा ा शंभूराजा ा जाग ा
सैिनकां ना वास लागेल, णूनच गणोजी खूप काळजी घेत होता. ाने नावली ा
पलीकडून दोन कोसां व न दे वाळे गाव ा आडरानातून मुकरबखानाची फौज खुबीने
पुढे काढली.
मुकरबने शार ितरं दाजां ची टोळी पुढे पाठवली. वाटे त ा वा ाव ात कु ी
भुंकू लागली की, लगेच ां नी िनशाणा लावायचा. भुंक ा कु ाचा जबडा बाणाने बंद
क न टाकायचा.
आता केवळ मराय ाच भावनेने बाहे र पडलेला मुकरबखान भानावर आला.
ाने आप ा त ख मदू चा उपयोग केला. चालते ल र म ेच थां बवले. मुकरबने
आप ा चुलतभावाला फमावले, ‘‘उजाडाय ा आधी तळावर मागे जा. तू मा ा
तंबूम े मा ाच िबछायतीवर झोपून राहा. चार िदवस वैदू आिण हकीम बोलव.
आपली फौज कराडला िनघून गेली असून त: मुकरबखानच बीमार आहे त, असा
दे खावा तू िनमाण कर. आजूबाजू ा रानाला, वा याला, मनु मा ाला िबलकूल कळता
उपयोगाचं नाही की, मी दू र कुठं कोणा ा िशकारीवर िनघून गेलो आहे .’’
पु ा घोडीमाणसे पुढे नेटाने धावू लागली. पहाट होता होता सुपा े, बां बवडे आदी
गावे पाठीमागे पडली. धावणा या घो ां चा वेग इतका जोरदार होता की, उजाडता
उजाडता फौज बिहरे वाडीची खंड ओलां डून ितथ ा डोंगरमा ावर जाऊन पोचली
होती. आजूबाजूला दाट वृ राजी होती. मा ितथ ा उं च टे काडाव न सातआठ
कोसां वरचा मलकापूर गाव िदसत होता. ितथ ा महादे वखडी नावा ा डोंगराकडे
गणोजी बाव न पाहत होता. ाचा ओढलेला चेहरा पा न मुकरबखान ाला खेटूनच
उभा रािहला. गणोजी ा खां ावर ेमाने हात टाकत मुकरबने िवचारले, “ ूं
गणोजीराजे, ा बात है ?’’
‘‘खानसाहे ब, पेच दां डगा आहे . मलकापूरजवळ ा ा सरळ घोडं वाटे नं पुढे
कठीण उताराचा आं बा घाट लागतो. एकदा तो पार केला की, सरळ आपण
संगमे रा ा आसपास कोकणात उत शकतो.’’
‘‘तो चिलएऽ–’’
गणोजीची पावलं ितथेच अडखळली होती. तो दम खात बोलला, ‘‘ ा सरळ
वाटे ऐवजी दु सरीही एक जंगलवाट आहे . डा ा हाताला दू रवर लागणा या अणु ु रा
घाटानेही आपण कोकणात उत शकतो. परं तु या र ाने एक रा एक िदवस जादा
वास करावा लागेल.’’
‘‘तर मग िसधी मलकापुराव न जाणारी वाट बरी.’’
“तेच सां गतो खानसाहे ब, हा र ा सरळ आहे पण सोपा नाही-’’ िचंतेचे सु ारे
सोडत गणोजी बोलला, ‘‘ ाच मलकापूरजवळ कवी कलशाची िस पागा आहे .
मलकापूर ते आं बा घाट या दर ान अजूनही कलशाचा अ ल सात हजार घोडा ग
दे त या वाटे वर खडा आहे . आ ी इतर वेळी कलुषा दु आहे , बदफैली – रं डीबाज
आहे असे लाख णू! पण ा गंगेकाठ ा भटाने इकडे मा मोठी धाडसी फौज
बां धली आहे . िवशेषत: ा फौजेत या जंगलात ा अनेक धनगर-वा ां वरील
धनगरां ा चपळ पोरां चीच ाने भरती केली आहे . ही पोरे शरीराने इतकी मजबूत,
काटक आिण चपळ असतात की, ती झाडाव न ा झाडावर सहज माकडासार ा
उडया घेऊ शकतात. न ां ा भर ा पुरातून लीलया पो शकतात. िजथं घोरपडी
पोचणार नाहीत, असे कातीव कडे ही ते सहज चढू न जातात. िशवाय खानसाहे ब, तो
सं ा आमचा वैरी असला तरी मूख नाही–’’
“ ा कहना चाहते हो, गणोजी?’’
‘‘खानसाहे ब, संभाजीचा ाच मलकापुरी फौजेवर खूप भरवसा आहे . समजा,
आ ी या वाटे नं लपतछपत पुढे जायचं ठरवलं आिण एकदा जर का ा मलकापुरी
फौजेला वास लागला, तर आप ा या तीन हजारा ा फौजेपैकी औरं गजेबाकडं
जाऊन खबर सां गायला एकही बंदा िज ा उरणार नाही!’’
‘‘इतके ध े क े , लढव े आहे त हे फौजी?’’
 ‘‘सां गतो काय, खानसाहे ब. ा रानातली ही पोरं इतकी चपळ आहे त की, तीन
हजारच काय पण तीस हजार फौजे ा नाकातही सहज दम भ शकतात. यां ाच
िजवावर को ापूर-प ा ाबाबत संभाजी िनधा आहे .’’
मुकरबखानाने काहीसा िवचार क न गणोजीला िवचारले, ‘‘िफर ा ा
सं ाला अणु ु याची घाटी माहीत नाही?’’
‘‘आहे . ाही वाटे ची ा नादानाला प ी क ना आहे . ामुळं घाटा ा खाली
िनि तच ाची काही ग ीची पथकं असतील. परं तु ा बाजूला कोकणातले काही
दे साई-दळवी असे जे वतनदार आहे त, ां ाशी माझा पूवापार दो ाना आहे .
खानसाहे ब हाच र ा मला खूप भरवशाचा वाटतो.’’
‘‘तो कसा?’’
‘‘डो ां पुढचा आं बा घाट सोडून, अणु ु याची आडवाट कोण धरे ल? त: न
कोण कशाला एका िदवसाचा मु ाम वाढवेल, असाच कोणीही िवचार करणार.
िशवाय अणु ु रा घाटाकडचा उतार महाकठीण आहे . ितकड ा जंगलातून िदवसाही
खाली जायला वाटस घाबरतात. ामुळं एखादी फौज ा वाटे नं खाली उतरे ल असं
भयंकर ा सं ाला कधीच पडणार नाही. आिण खानसाहे ब, गेले िक ेक मिहने
मी पातशहां ना आिण तु ा सवाना हात जोडून सां गतो आहे , संभाजीला समो न वार
करायची सैतानी ं िवस न जा. ते तुम ा बापा ानं जमणार नाही.’’
‘‘तो िफर ा करना होगा?’’
‘‘खानसाहे ब, आमचा इितहासच सां गतो. शूर बहादू र मरा ां ा छा ा
समो न आले ा तलवारीनं कधीच तुटत नाहीत. मा ां ा पाठीत खुपसलेला
ग ारीचा खंजीर खूप खोलवर तून बसतो. ा खंिजराला आप ाच माणसाचे हात
लागले, तर िमळणारं यश खूप मोठं असतं!–’’
‘‘याने की?’’
‘‘आता िबलकूल िवचार क नका. समोरची आं बा घाटाची वाट िवस न जा.
मा ा मागोमाग या. अणु ु या ा घाटानं धाडसानं खाली उत . ानीमनी
नसताना ा दु सं ा ा पाठीपयत पोचू.’’
दो ी वाटां चे फायदे तोटे नीट समजावून सां िगतले. खाना ा साथीदारां नीही
उ ा उ ा झाडाखालीच मसलत पार पाडली. सवाचे एकमत झाले. मुकरबखाना ा
फौजेसाठी आं बा घाट णजे हमखास मृ ूचा जबडा होता. तेथील सात हजाराची
मलकापुरी फौज मोगलां ना ातसु ा घाट उत दे णार न ती. अणु ु याकड ा
खंडी आिण र े खूप क दायक होते. तो घाट ओलां डताना काहीजण पाय घस न
कदािचत मरणार होते. मा ितकडचे िनि त यशाचे काही झरोके सवाना खुणावत
होते.
मुकरबखान झटकन घो ाव न खाली उतरला. अितशय भावनािववश होऊन
ाने गणोजीला िमठी मारली. ाने गणोजी ा तोंडाचे पटापट चार मुके घेतले.
डो ां तले आवरत आिण गणोजीला तसाच ऊबदार िमठीत कवटाळत मुकरबखान
बोलला, “गणोजीराजे, लोक सां गतात तु ी ा िशवाजीचे जमाई आहात. ा संभाचे
साले आहात. असालही! मला काय ाचं? पण खुदाची कसम खाऊन सां गतो गणोजी,
गे ा ज ात तु ी न ीच माझे सगे भाईजान असाल!’’

६.
भ ा पहाटे ा आधीच बु जाचे काम पूण झाले. तसा कामा ां ना, मजूर,
सैिनकां ना प चढला. आईभवानीचा, िशवरायां चा आिण शंभूराजां चा जयजयकार
िवशाळगडा ा दरीदरीम े घुमला. शंभूराजां ना आिण किवराजां नाही रा भर झोप
न ती. थां बायला वेळ न ता. राजां ा बाबतीत तर अलीकडे रोजच झोपेचे खोबरे
होऊ लागले होते.
पहाटे चेच म ार रं गनाथ आिण कृ ाजी कोंडां समवेत शंभूराजे गडावर ा
मिशदीम े गेले. तीनशे वषामागे ा आिटं ा रानात मिलक उ ुजारला ा ा सात
हजार सैिनकां सोबत कंठ ान घाल ात आले होते. बहामनी सा ा ाचा सेनापती
असले ा मिलक उ ुजार ा भीतीदायक आरो ा कोणीही ऐक ा न ा.
बेवारस मिलकला कोणी वाली उरला न ता. परं तु ानंतर ाच पहाडा ा
द याखो यात राहणारे रिहवासी पुढे धावले होते. ा दगडावर मिलकचे र सां डले
होते, तो दगड लोकां नी े ने आणला. ावर एक मशीद बां धली. ा मिलकला
पीरबाबा या नावाने लोक ओळखू लागले. मुसलमान आिण िहं दूही ा ा दशनाला
िवशाळगडावर धावू लागले. ा ासाठी कोंब ां चा खच पडू लागला होता. ाचा
दरसाल उ स सजू लागला होता. तो दीनदु ब ां ा नवसाला पावू लागला. पु ा ी
असो, घरची इडािपडा असो, गुरा ां ची गुरंढोरं सा या रानाचा आता मिलक पी
पीरबाबाच रखवाला बनला होता.
शंभूराजां नी मनोभावे िपराची पूजा केली. ते गडामाग ा काळ दरवाजातून
माग ा चंड नाळे ने पवत उत लागले. ां ासोबत ां चा आवडता अ पाख या
चालला होता. किवराज होते. बोरी, करवंदी ा अवघड वाटा उतरत सुमारे हजाराची
फौज कोकणाकडे रे ने धावत होती. वाटे त जागोजाग कमरे इतके उं च गवत भेटत
होते. ाची टोकदार कुसळे राजां ा मखमली झ ाला डसत होती.
आतासे फटफटू लागले होते. अंधारडोहात बुडालेले डोंगर माना वर काढू लागले
होते. वाट उतरता उतरता कवी कलश बोलले, ‘‘राजन, आ ी असं ऐकलंय की,
येसूभाभीही रायगडा न संगमे राकडं यायला िनघा ात.’’
संभाजीराजे िदलखुलास हसले. बोलले, ‘‘जाऊदे किवराज. शेवटी बायकाच ा!
इतर वेळी आप ा अ ानं लढाईचं मैदानही मारतील. अगदी इकडचा डोंगर
ितकडं करतील. मा नव या ा अंगात एवढासा जरी र भरला, तरी ा कमाली ा
हळ ा बनतात!’’
‘‘समजलो नाही, राजन!’’
‘‘जे आम ा ानी नसते, ते यां ा मनी वसते. अलीकडे तर आम ा येसू ा
मते िजथे दोन न ा एकमेकीला िमळतात, अशाच संगमा ा िठकाणाजवळ णे
आमचं नशीब नवं वळण घेतं. आता औरं ाशी आमचा कडोिवकोडीचा अखेरचा
संघष लवकरच झडणार आहे . अशा वेळी संगमावर ा महादे वाची महापूजा करावी
अशी ां ची इ ा आहे . िशवाय आप ा मोज ा साथीदारां शी आमची मह ाची
मसलतही होणार आहे . तेही मह ाचं िनिम आहे ां ना.’’
‘‘पण संगमावर आपलं आयु वळण घेतं, असं कसं णता आपण?’’
‘‘बघा ना! कृ ेचा आिण वे ेचा मा लीजवळचा तो संगम. ते ा आम ा
अंगात ता ाचा कैफ होता. काहीतरी अचाट धाडस क न मोगलां ा पोटात घुसून
ां ा पालखीचा आ ां ला गोंडा पळवायचा होता. काहीतरी अ ा असं िमळवून
आम ा आबासाहे बां चे डोळे िदपवून टाकायचे होते. ाच एका वे ा धुंदीत आ ी
मा ली संगमाव न िदलेरखानाला जाऊन िमळालो. मा आम ा फसगतीची जाणीव
आ ां ला बहादू रगडाजवळ झाली. बहादू रगड णजेही आणखी एक संगम, भीमा
आिण सर ती ा जलधारां चा!’’
किवराज भारावून बोलणा या शंभूराजां कडे पाहतच रािहले. शंभूराजे पुढे
णाले, ‘‘संगमे र णजे पु ा अलकनंदा आिण व णेचा आणखी एक संगम!
आम ा महाराणींना वाटतं, ितथं संगमावर ा महादे वाला आ ी द ादु धाचा
अिभषेक घालावा. ा शां तीनं आम ा जीवनाला काहीतरी तापी कलाटणी िमळे ल.
इडािपडा टळे ल.’’
येसूबाईं ा पिव भावनेला कवी कलशां नी हसत दाद िदली. ते ा शंभूराजे
बोलले, ‘‘खरे सां गू किवराज, आता ा अंध े वर, पूजा-अनु ानावर आमचा काडीचा
िव ास उरलेला नाही. मा माणसाची जातच रा सां पे ा जे ा दु ा ानं वागू लागते,
माणसाचा माणसावर भरवसा उरत नाही, ते ा गोंधळू न गेलेला मनु , ाचं सैरभर
झालेलं मन कशाचा तरी आधार शोधतं.’’
कवी कलश कसनुसे हसले. बोलले, ‘‘खरं सां गू राजन, आप ा इत ा
िदवसां ा सहवासानंतर माझीही काही मतं बनलीत. तु ां ला आप ाच
आ कीयां ा दु पणाची इतकी बाधा झाली आहे की, ापुढं शानातली
भुतंसु ा िफकी पडतील!’’
राजां ची फौज िन ा डोंगर उत न खाली आली होती. ा िनसर ा वाटे वरनं
घो ावर बसून खाली उतरणं कोणालाच श न तं. ामुळे जनावरं माणसां ाच
सोबतीनं चालली होती. शंभूराजां चा लाडका पाख या आज ां ाशी पुन:पु ा लगट
क पाहत होता. ां ा अंगाला अंग घासत होता. ा मु ा जीवाला काय सां गायचं
आहे तेच राजां ना कळत न तं. ते अनेकदा सुवणाचे अलंकार घातलेले पाख याचे
मु ाट आप ा छातीजवळ धरत होते. ाचे लाड करत होते.
आता चां गलेच उजाडले होते. कवी कलश डो ा ा कोनातून शंभूराजां कडे
पाहत होते. मनातले बोलावे की बोलू नये असा ां चा गोंधळ उडाला होता. तरीही
धाडस क न ते काळजी ा सुरात बोलले, ‘‘राजन, माफ करा. याआधी सेवकानं
आपला कूम कधीच मोडला नाही. पण–’’
शंभूराजां नी बाव न कलशां कडे नजर टाकली. ते ा कलश हळू पण
सुरात बोलले, ‘‘राजन, आ ां ला आज अगदी मनापासून वाटतं, आपण आज आ ां ला
पुढं सोबत नेऊ नका.’’
‘‘का, असं म ेच अडखळायला तु ां ला काय झालं, किवराज? अहो महाराणी
संगमे री येणार आहे त. ितथं अिभषेकही होणार आहे . तुम ासारखा धमकम
जाणणारा जाणता मनु सोबत असणं के ाही चां गलं.’’
‘‘राजन, आपण िवसरलात की काय? आप ा कुमानुसार तीनचार मिह ां मागं
ा कनोजी भटानं शडीला गाठ बां धली आहे . हातात तलवार धरली आहे . धमकम
िवस न आता फ छा धम ीकारला आहे .’’
‘‘तरीही किवराज?–’’
‘‘नको राजे, आं बा घाटा ा र णाची जी जोखीम आपण आम ा खां ावर
ठे वली आहे , तीच पार पाडे न णतो मी! वेळा सां गून येत नाहीत. परवा प ा ा ा
आ मणासाठी अचानक गरज भासली. ते ा मलकापूर ा पागेतला तीन हजार घोडा
घेऊन धावलोच ना आ ी ितकडे ? तसंच एखादं संकट उ ा उद् भवलं तर –
ासाठीच मला मा ा ल रात रा ा.’’
कलशां ा सद् भावनेचे राजां ना कौतुकच वाटले. ते णाले, ‘‘किवराज, तुम ा
ां जळपणाची आ ां ला क ना आहे . पण काळजीचं तसं कोणतंच कारण नाही.
आं बा घाट तर मजबूत आहे . पलीकडे अणु ु याचा घाट उतर ावर गो ा ा
र ावर राजापुराजवळ आमची पाच हजाराची फौज रा ंिदवस ग घालतेय. ा
पलीकडे मळे घाट, ितवरा, आं बा सा या घाटमा ावर आप ा मजबूत चौ ा पहारे
आहे त. इतकेच न े तर जयदु ग, दं डाराजपुरी, ह रहरे र अशा सागर िकना यावरही
पहा यां ची पकड प ी आहे . इथ ा िक ां बाबत तर िवचारायलाच नको. ा
इथ ा जंगलरानावर, द याखो यां वर आमची इतकी दहशत आहे की, ा रानात
खाली उतरायला ग डही घाबरतात. तर मग घारी-िगधाडां ची काय तमा!’’
बोलता बोलता फौजेने काजळी नदीचे छोटे से पा ओलां डले. दू र साखरपा गाव
िदसू लागला. शंभूराजां ा अंगातून ओसंडणारा उ ाह आिण िनधार पा न
किवराजां ची मनकळी खुलली. ते बोलले, ‘‘तरीही राजन—?’’
‘‘रा दे , किवराज! तुमची िचंता समजली. संगमे राची पूजाअचा ा गो ी फार
मह ा ा नाहीत. पण औरं ानं अकलूजजवळ येऊन तळ िदला आहे . स ा ी ा
िहर ा रानात आता लवकरच यु ाचा भडका उडणार आहे . ा ा तयारीबाबत
अंितम मसलत कर ासाठीच तर आपण सारे संगमे रात फ अ ा िदवसासाठी
भेटणार आहोत. ितथं तुम ासारखा जाणता माणूस हजर राहणं के ाही चां गलं.
तुम ा त ख मदू तून न ा काही क ना, सूचना आ ा तर ा आम ा ीनं
खूपच मह ा ा राहतील.’’
‘‘जशी आपली आ ा, राजन.’’ किवराज बोलले.

७.
 संगमे रातले वातावरण मोठे स आिण आ ाददायक होते. एके काळी
राम े या नावाने ात असलेली ही छोटीशी नगरी िहर ा वृ राजींम े िवसावली
होती. गावा ा सभोवतीने अनेक उं च आिण जुनाट वृ उभे होते, तर गावात उतर ा
छपरा ा घरां बरोबर नारळीपोफळीची आगरे ही सुखाने नां दत होती.
ब याच िदवसाने संभाजीराजां ा वा ात सकाळपासून मोठी वदळ सु होती.
राजां समवेत सुमारे दोन हजाराचे ल र आजूबाजूला तळ ठोकून होते. गे ा वष
उ ा ात राजे वर ा कस ात येऊन उतरले होते, ते ा ां ा वा ाचे
डागडु गजीचे काम चालू होते. णूनच ां नी कस ातील रं गोबा सरदे साईं ा श ,
लाकडी वा ाम े मोठा मु ाम ठोकला होता. ा वेळेसारखा उ ाह मा आज
िदसून येत न ता. यु जवळ येत चालले होते. ा ीने चपळ हालचाली करणे
आिण पुढची ूहरचना आखणे आव क होते. ामुळेच शंभूराजे खूपच गडबडीत
होते.
संगमे र गावा ा वर ा टोकाजवळ, कस ा ा मागे महादे वाचे छोटे खानी
दे ऊळ होते. ितथे एका बाजूने ंगारपुरा न व णा नदी वाहत येत होती, तर
दु सरीकडून ितला अलकनंदा येऊन िमळत होती. डोंगर उतारातून उ ा घेत धावत
येणारे , पुढे दगडधों ां तून खळखळ वाहणारे , शु आिण थंडगार पाणी संगमे रा ा
ऐ यात भरच घालत होते, तर नेम ा उल ा िदशेने, जयगडाकडून अरबी समु ाची
एक िचंचोळी खाडी गावाला येऊन िमळत होती. ित ा काठावर नावडी बंदर उभे
होते. कधी कधी सागरा ा भरतीचा जोश असा जोरदार असायचा की, दो ी न ां चे
जल पोटात घेऊन भरती ा लाटा घोंघावत पुढे याय ा. सुसाट खारे पाणी गो ा
पा ाला पोटात घेत धावत धावत महादे वा ा मंिदरा ा पायरीपयत येऊन पोचायचे.
बाजूचे नावडी बंदर रोज ासारखे आज खूप गजबजलेले होते. काठावर अनेक
तारवे, छोटे मोठे पडावही िदसत होते. सागरातून दोन मोठी गलबतेही आत येऊन
बंदराजवळ नां गर टाकून उभी होती. अंगात लाल दं डकी आिण डो ावर गों ा ा
टो ा घातलेले कोळी ितथून इकडे ितकडे धावपळ करीत होते. तर घ कासोटा
बां धले ा आिण कमरे वर माशाने भरले ा बु ा तोलत कोळणी लगबगीने चाल ा
हो ा. को ां नी आप ा लाड ा राजासाठी भ ा सकाळीच माशाने भरले ा
टोक या वा ावर धाड ा हो ा. ितथेच िकना यावर ग घालणारे शंभरभर ारां चे
पथक उभे होते. ते जागसूद होते.
नदी ा िकना यावरच नावडी आिण कस ा ा दर ान राजां चा श वाडा
होता. तो िहर ा झाडीत झाकून गेला होता. त: ा दे खरे खीखाली कलशां नी ा
वा ाचे बां धकाम पूण केले होते. वा ाबाहे र टपो या गुलाबाची एक बाग होती. काल
दु पारपासूनच वा ावर ा हालचालींना गती आली होती. रायगडा न येसूबाई
महाराणी आिण कवी कलशां ा प ी तेजसबाई काल दु पारीच तेथे येऊन दाखल
झा ा हो ा, आिण घाईघाईने तडकपणे महादे वा ा मंिदरात पोच ा हो ा. ां नी
आज ा अिभषेकाची आधीच तयारी क न ठे वली होती. शा ी, उपा ाय आिण
आप ासोबत आलेले रामदास ामींचे िश रं गनाथ ामी यां ना घेऊन ां नी
पूजािवधीची तयारी केली होती. आप ा दे वधमामुळे राजां ा राजधमात कोणताही
य यायला नको याची येसूबाई पूण काळजी घेत हो ा.
काल म रा ी शंभूराजे जे ा आप ा वा ासमोर घो ाव न उतरले होते,
ते ा ां ा ागतासाठी त: महाराणी येसूबाई, सेनापती ाळोजी घोरपडे , खंडो
ब ाळ, धनाजी– संताजी-मानाजी असे सवजण उभे होते. सुमारे मिह ाभरा ा
अंतराने सवजण राजां ना पाहत होते. गे ा काही िदवसां ा सतत ा जा णाचा
शंभूराजां ा चेह यावर खूप प रणाम झा ाचे जाणवत होते. ातच िदवसभरा ा
क दायक वासाने ते अगदी िचंबून गेले होते. ां चे डोळे तां बूसजाळ आिण खूपच
ताण ासारखे िदसत होते.
खरे तर असेच जावे आिण श ेवर कोसळावे असे मनातून राजां ना वाटत होते.
परं तु िदवसभर आप ा वाटे कडे डोळे लावून बसले ा सहका यां शी चार श
बोलणेही मह ाचे होते. बैठकीवर थानाप झाले ा राजां चे ल थम सेनापती
ाळोजी घोरपडे यां नी वेधून घेतले. घोरपडे काका णजे थोर ा राजां ा काळातले
जुने हाड. स रीत उमर पोचूनसु ा ते शरीरय ीने टणक आिण कमालीचे िज ी िदसत
होते. समाधानी मनाने शंभूराजे बोलले,
‘‘ ाळोजीकाका, आपण आिण बाकीचे सारे आलत, खूप बरं वाटलं. गे ा आठ
वषात खूप झगडलो. झुंजलो. आता फ पातशहावर एक अखेरचा हमला चढवायचा
आहे . थोडं संच रे टायचं आहे .’’
‘‘राजंऽ, जसा सुसरीमगरींनी भरले ा नदी ा पा ात पाय ठे वायला वाटस
घाबरतो, तशी गे ा आठ सालात ा द याडोंगरात त: येऊन उतरायची िहं मत ा
औरं ाला आपण होऊ िदली नाहीत, ही तुमची केवढी दां डगी बहादु री!’’
अनेक िदवसां ा भेटीनंतर राजां शी खूप बोलावे, अशी संताजी, धनाजी आिण
खंडो ब ाळसार ा त ण पोरां ची अिनवार इ ा होती. मा ां चे तां बूसजाळ ने ,
अित माने थकलेली मु ा पा न त णां नी आपला िवचार मनातच दाबून ठे वला.
सेनापती घोरप ां नी काळजीने राजां कडे पािहले. ते येसूबाईंना बोलले,
‘‘राजां ना आता िवसावा घेऊ दे . उ ा ब ळ कामं आहे त.’’
राजे उठले. श ागृहाकडे गेले. ां नी िबछायतीवर बस ा बस ा येसूबाईंचे
गोरे पान मनगट आप ा हाती धरले. लाड ा राणीशी खूप बोलावे असे िजवाला वाटत
होते, पण गे ा अनेक िदवसां ा अखंड जा णाने, अित मामुळे शरीराने जणू बंड
केले होते. बोलता बोलता डोळे िमटतच होते. अंग िचकट झाले होते. ान उरकूनच
झोपी जायचे होते. फ काही पळां साठी णून ते पलंगावर कलंडले आिण लागलीच
ां ना डोळा लागला.
ां ना ा गाढ झोपेतून ानासाठी जागे करावे, असे येसूबाईंनाही वाटे ना. ां नी
पुढे होऊन हळू च ां ा ग ात ा पाचू ा माळां ा रे शीमगाठी सोड ा. हल ा
हाताने िकनखापी कमरदाब काढू न घेतला. राजां ा अंगावर बु ीदार शाल पां घरली.
ां नी जे ा राजां ा अंगाव न हात िफरवला, ते ा तर ा चरक ा. तो कोणा
राजाचा मुलायम दे ह न ता. तर मातीशी रोज झ ा घेणा या क क याची ती
खडबडीत काया होती. राजां ा अंगात बारीक रही होता. येसूबाईंनी ता ाळ
वै ाला बोलावले. राजां ना थोडे से जागे केले. ां ना औषधी काढा पाजला. राजे पु ा
एकदा झोपे ा अधीन झाले.
श ागृहातली िचरागदाने मालवून येसूबाई राणीसाहे ब हल ा पावलां नी बाहे र
बैठकीकडे आ ा. ितथे अजूनही वृ ाळोजीबाबा आिण कवी कलश बसून होते.
युवरा ी बोल ा, ‘‘किवराज, राजे खूपच थकलेले िदसतात.’’
‘‘भाभीजी, राजां ना अलीकडे िन ानाशानं भंडावून सोडलं आहे . व न ते खूप
त ख िदसतात. मुखावरचा तजेला जराही कमी झालेला नाही. मा अनंत िचंतां नी
ां चा जीव आतून पोखरला आहे . कधी कधी उजवा खुबा दु खावतो. खोक ाची
उबळही ां ना ासून सोडते.’’
बाहे र ा अंधारात ा आकृ ां कडे पाहत येसूबाई काळजीने बोल ा,
‘‘किवराज, घो ावर लादलेलं राजां चं हे िसंहासन अजून िकती वष घो ावरच
राहणार आहे ?’’
‘‘िचंता क नका भाभीजी. लवकरच अ र ं संपतील. सारं काही ेम होईल.’’
‘‘कनाटका ा जंगात राजां नी खंदका ा प ाड घोडा फेकला होता. ते जनावर
िबचारं जागीच गत ाण झालं. पण राजां चे खु ापासून मां डीपयतचं हाड कधी कधी
खूप दु खते. अस वेदना होतात ां ना!—’’
‘‘असो भाभीजी, उ ाची मसलत एकदा पार पडली की सारं सुराल लागेल—
भाभीजी आता फ दोन पयाय उरले आहे त ा पागल पातशहापुढं. एक तर ाला
मुका ानं िद ीची वाट धरावी लागेल िकंवा इथंच कुठे तरी खुदखुशी क न
अ ाला ारे होणं भाग पडे ल.’’
‘‘लय सोसलं पोरानं. आम ा थोर ा राजां वरही खूप संकटं आली, आिण गेली.
पण एव ा लां ब प ाचं असं अ र िशवाजीराजां नीबी बिघतलं न तं!’’
ाळोजीबाबा बोलले.
येसूबाईंनी आई भवानीचे नाव घेत डोळे िमटले, ‘‘आई, सुटू दे ग हा पेच
एकदाचा.’’ येसूबाई पुढे णा ा, ‘‘उ ा इथ ा संगमे राला आ ी साकडं घालणार
आहोत. आम ा राजां ना कधी सुख िमळायचं? कसलं हे काटे री आयु आिण कसला
हा काटे री राजयोग! बाहे र धो धो पाऊस कोसळत असताना पुरंदरावर राजे ज ले.
‘आई’ या श ाची खरी ओळख हो ाआधीच ा पि णीचे पंख गळाले. माया
लावणा या िजजाऊसाहे बसु ा लवकरच िनवत ा. राजे मोगलाईत गेले. समज-
गैरसमजाचे काळे ढग आले आिण गेले. केवळ दे वाची कृपा णून थोर ा राजां ची
आिण युवराजां ची प ा ाला भेट झाली. एक बरं झालं. ा खुलासेवार भेटीत ां ा
मनातला गैरसमजाचा गंज गळू न गेला. मा ानंतर अव ा चारच मिह ां त थोरले
राजे अचानक दे वाघरी गेले. मग घरचे भेद, भाऊबंदकी, कारकुनां ा बंडा ा आिण
ा सैतानी पातशहाशी गेली आठ वष राजां नी िदलेली ट र! िकती ही स परी ा!
कसलं हे वादळी आयु ! संकटं , अडचणी, कार थानं, बदनामी, ामी ोह असे एका
पाठोपाठ एक िवषाचे ाले रचवले राजां नी. तेवढी चंड ताकद आिण िहं मत आहे
 ां ा उराम े!-’’ बोलता बोलता येसूबाईंचा र कातर झाला. ा बोल ा, ‘‘ ां चं
क साहस डोंगरासारखं पण ामानानं यश मा खु ा टे कडीएवढं !’’
दु स या िदवशी शंभूराजे भ ा सकाळी जागे झाले. संगमे राला युवरा ी आिण
राजां नी पंचामृताचा अिभषेक घातला. धमशा नीट पाळले जात आहे की, नाही
याकडे त: रामदास ामींचे िश रं गनाथ ामी आिण कवी कलश ल दे त होते.
िविधकायात येसूबाईंनी मनोभावे भाग घेतला होता.
भ ा सकाळी झालेला अिभषेक आिण इतर सव धािमक िवधी ाहारीआधीच
पार पडले. शंभूराजां ची पालखी आिण येसूबाईंचा मेणा वा ा ा िदशेने परत िफरला.
रं गोबा सरदे साई आप ा वा ा ा दारात येऊन उभे होते. ां ा प रवाराने राजां ची
आिण महाराणींची वाट रोखली. रं गोबा आिण िवशेषत: ां ा मातो ी कृ ाबाई यां चा
आ ह राजां ना मोडवला नाही. दहीसाखरे ा िनिम ाने का होईना राजां ना आिण
महाराणींना थोडा वेळ ितथे थां बावेच लागले. कोणा ाही डो ां त भरावा असा
सरदे साईंचा तो दु मजली लाकडी वाडा होता. वाडया ा पाठीमागेच शा ी नदी होती.
आता खाडीम े भरतीचे पाणी न ते. ामुळे गुडघाभर गोडे पाणी खळखळ
वाहताना िदसत होते. शंभूराजां नी वा ा ा भ दे वघरात जाऊन ीगजाननाचे
दशन घेतले.
जवळच काही पावलां वर कण राचे पुरातन मंिदर होते. शंभूराजे आिण
महाराणींनी मंिदराम े जाऊन अगदी थोड ातच दशन आटोपले. राजां चा लवाजमा
आप ा वा ावर घाईने परतला. मावळ खो यात ा आिण कोकणात ा काही
वेचक सरदार आिण दरकदारां ना राजां नी मसलतीसाठी ितथे बोलावून घेतले होते. श ू
रा ा ा वेशीवरच येऊन पोचला होता. ामुळे मह ा ा िक ां वरील आिण
ठा ां तील सरदार, सैिनक यां ना जागचे हलू न दे ता पहारे आिण ग ी अिधक नेटाने
वाढवाय ा राजां नी सूचना िद ा हो ा.
ब याच िदवसां ा अंतरानंतर काल रा ी तीनेक तासां ची सलग िन ा राजां ना
लाभली होती. िवशाळगडावर ा जा णाची रखरख पुरेशी िनवाली न ती. राजां ा
अंगात बारीक र होताच. पण ा सव बाबींकडे दु ल क न ां ची चाणा नजर
आप ा सहका यां ा नजरे चा वेध घेत होती.
मसलतीस गोळा झाले ा बुजुगाकडे आदराने पाहत शंभूराजे बोलले,
‘‘आप ासार ा े ां ा आशीवादानं आिण आबासाहे बां ा पु ाईनंच
औरं गजेबासार ा बला श ूशी आ ी गेली आठ सालं झुंजतो आहोत. कधी
डो ावर बफाचा थंडगार गोळा ठे वून बचावा क झंुज िदली, तर अनेकदा श ू ा
लाखो सैिनकां चा नाश कर ासाठी वा या ा पाठीवर ार झालो. बु हाणपूर–
बागलाणपासून ते कारवार-गो ापयत आिण खाली कनाटक-िजंजीपयत धावाधावीची
झंुज िदली. अनेकदा अंगावर पा ाचा लोंढा धावून यावा आिण ास कोंडून
डो ां समोर मृ ू िदसावा, अशी दै वानं गत केली होती. परं तु हं बीररावमामा, कोंडाजी,
मानाजी, पाजी अशा बहाद्ू दर सहका यां ा, तु ा सवा ा िजवावर िक ेकदा
आ ी मोगली सेनासागराचे लोंढे परतवून लावले.’’
 ‘‘राजे, आप ा बहादु रीला आिण िचवट िज ीला तुलनाच नाही.’’ सेनापती
ाळोजी घोरपडे बोलले.
‘‘खरं आहे , घोरपडे काका. एवढं मोठं ल र एखा ा भू दे शात येतं. इतकी वष
झुंजत राहतं. आिण ाचा मुकाबला कर ासाठी मुंडासेघोंगडीतली फाटकीतुटकी
माणसं िज ीनं उभी राहतात. संगी दा गोळा िमळाला न िमळाला याची पवा न
करता दगडधों ां ची श ं हाती घेतात. डोंगर खंडी लढवतात. अशा कडवट, दीघ
ितकाराची आिण झुंजीची उदाहरणं जगा ा इितहासात फारच कमी असतील!’’
बोलता बोलता राजे थबकले. ां नी दीघ ास घेतला. ते काळजी ा सुरात
बोलले, ‘‘—मा आता िदवस खूप बदललेत. इतकी वष झंुज दे ऊन आप ा पदरी
अ यशही पडलं नाही, ामुळे िनराशे ा गतत गटां ग ा खाणारा पातशहा
आता पुरता पागल झाला आहे . ये ा काही िदवसां त तो सरळ धावून आम ा अंगावर
येऊन आदळे ल. पुढ ा दरवाजानं वा माग ा दरवाजानं! पण कोंडले ा
बो ासारखा तो धाव ािशवाय राहणार नाही.’’
‘‘खरं आहे , राजे!’’ ाळोजी घोरपडे बोलले.
‘‘ ात सलग गेली तीन वष महारा ाला दु ाळानं ासलं आहे . पा ा ा
दु िभ ानं, चा या ा टं चाईनं जनता जजर झाली आहे . गे ा तीन सालात नवी भरती
नाही. अनेक चां ग ा घो ां ा पागा उद् ायची वेळ आली होती. घराम े
भाऊबंदकी आहे , तर दाराम े दु ाळाचं ऊन. पा ाअभावी धरतीला भेगा पड ा
आहे त आिण आभाळ तर कोप ासारखंच िदसतं. मा दो ां नो, आ ाकडे अशी
दोन अि अ ं आहे त की, ां ा जोरावर आ ी पातशहाचा माज सहजरी ा उतरवू
शकतो.’’
शंभूराजां ा बोलाबरोबर त ण धनाजी, संताजी, खंडो ब ाळासह सवाचे ल
ां ा पुढील श ां कडे वेधले गेले. येसूबाई महाराणी साव न बस ा.
काहीसे भाविववश होत शंभूराजे बोलले, ‘‘आपलं पिहलं अ णजे
िशव भूंची, आम ा आबासाहे बां ची पु ाई आिण दु सरं अ णजे स ा ी ा
पवतरां गां चा पाषाणी कोट! आ ां ला खा ी आहे की, िशव भूं ा पु ाई ा पुराम े
औरं गजेब गटां ग ा खाईल. परं तु समजा, ातून बचावला, वाचला आिण ाला
अंितम यु ासाठी स ा ी ा द याखो यां त आत त: घुसायची दु बु ी झाली, तर तर
इथले पाषाणाचे कोट आिण कातीव कडे ाची दामटी करतील!’’
बैठकीवर एक कमी, तेज ी नजर फेकत शंभूराजे बोलले, ‘‘यारहो! साधन–
सामु ी ा बाबतीत हा औरं गजेब ख या अथ आलमगीरच मानायला हवा. आज तो
दि णेत अनेक वष झुंज दे त असला तरी ाचा सा ा िव ार खूप मोठा आहे .
काबूल-कंदाहारपासून ते बंगाल-आसाम आिण खाली माळ ापयत ाची दौलत
पसरली आहे . तेथून ाला को वधी पयां चा सारा िमळतो. ामानानं आपलं
रा खूप लहान. पातशहा ा अठरा सु ां पैकी एखा ा अ ा सु ाएवढं . उ
कमी. थोर ा महाराजां नी साठवून ठे वले ा खिज ाची आ ी उधळप ी केली नाही.
उलट तो खिजना गेली आठ-नऊ वष आ ी पुरवून खा ा; णून तर इतकी वष
आ ी वै या ा ल री महासागराशी सामना दे ऊ शकलो. दु दवानं गे ा तीन वषात
दु ाळानं रा ाचं कंबरडं च मोडलं आहे . तरीही रणवीरां नो, ा िज ीनं तु ी झंुजता
आहात, ाला तोड नाही! आपला महारा सोडता कोण ाच मुलखानं ा पागल
पातशहाला असं कधी है राण क न सोडलेलं नाही!’’
शंभूराजां चे डोळे ओलावले. आप ा भरजरी शे ाने डोळे कोरडे करत ते
बोलले, ‘‘आज आ ी या तातडी ा मसलतीसाठी तु ा सवाना इथं बोलावलं आहे .
ाम े ाळोजी आिण सूयाजीबाबां सारखी े मंडळी आहे त. नुकतीच िमस डं
फुटू लागलेले धनाजी-संताजी आिण खंडो ब ाळां सारखे त ण वीर इथं हजर आहे त.
ाळोजीकाका, किवराज आिण महाराणी, तु ा सवाना आ ी शपथपूवक सां गतो.
धनाजी–संताजीसारखे हे तरणेबां ड िशलेदारच उ ा आम ा रा ाचा गाडा
हाकणार आहे त. यारहोऽऽ, आजवर आपण ा इथ ा मातीवर आिण ा राजावर जी
िन ा दाखवलीत, ाब ल आ ी आपले लाख लाख आभारी आहोत.’’

शंभूराजां चा र कापरा झाला. ाळोजी घोरपडे बैठकीतून उठून उभे रािहले.

ां चेही मन भ न आले होते. ते णाले, ‘‘शंभूराजे, आम ासारखी ातारी हाडं
िजवंत असताना आपण थोडं ही दु :खीक ी होऊ नये. राजे, आपणच आम ा रा ाचे
खरे रखवाले! सवावर आभाळाची माया दाखवणारे थोरले महाराज आ ां ला अचानक
सोडून गेले, ते ा ा रा ाचा बोजा आप ासार ा बावीस-तेवीस वषा ा पोरावर
येऊन पडला होता. जु ाजाण ा मंडळींनी तुम ाशी सबुरीनं वागून तु ां ला माग
दाखवायला हवा होता. पण अनेक े मंडळींना हा पो पणा दाखवता आला नाही.
अनेकां नी राज ोहाचे भयंकर गु े केले. अशा महाभयंकर गु े गारां ना िशवरायां नी
कधीच माफ केलं नसतं. पण राज ो ां ची पूवपु ाई गृहीत ध न आपण ां ना पु ा
तीच अिधकारपदं बहाल केली. तु ी ां ना अ ास लावलं आिण ां नी अ रश:
तुम ा अ ात िवष कालवलं! राजे, एक वेळ दारात ा वाघिसंहाशी सहज ट र
दे ता येते, हार होईल नाहीतर जीत. मा घरात माजले ा उं दरां चा पूण बंदोब नाही
करता येत! राजे, संपूण ितकूल प र थतीत आपण कसं झुंजलात, झगडलात हे या
ाता यानं जवळू न बिघतलं आहे . णूनच माझे ाण आिण माझी तलवार मी आप ा
पायाजवळ ठे वतोय.’’
आप ा पायां जवळ ाळोजींनी ठे वले ा तलवारीकडे शंभूराजां नी पािहले.
ां नी ितथेच अधवट वाकले ा ाळोजींचा हात हाती घेतला. ां चे आभार मानत
राजे बोलले,
‘‘घोरपडे काका, आपण रा ाचे खंदे सेनापती आहात; णूनच उ ा पडे ल
ितथं धाव घे ासाठी पाचाड ा कोटाजवळ मु ाम आ ी आपली नेमणूक केली
आहे . काका, आ ां ला खा ी आहे , रायगड आप ा मुठीत सुरि त रािहल.’’
‘‘ज र, ज र राजे! रा ाचं र ण कर ासाठी हा ाळोजी घोरपडे
आप ा ाणाची पवा करणार नाही!’’ बोलता बोलता सेनापती घोरपडचा आवाज खूप
कातर झाला. ते गलबल ा मनाने बोलले, ‘‘नाही तरी राजे ानं मराठी रा ाचं
सेनापती ायचं असतं ानं शेवटी रा ाचं र ण करता करता मरणाचा मुका घेत
दे ह ठे वायचा असतो, हा तर अलीकडे या मातीचा उसूल बनला आहे ! नेसरी ा रानात
बहलोलखाना ा फौजेवर आदळू न तापराव जळू न खाक झाले. ानंतर ां ची तीच
र ानं माखलेली तलवार पेलत हं बीरराव सेनापती झाले. वाई ा लढाईत ां नी
सजाखानाशी कडवी झुंज िदली. ‘जय शंभूराजा’ अशी घोषणा दे तच हं बीररावां नी
रणां गणावर दे ह ठे वला. आता तीच तलवार मो ा िव ासानं राजे आपण आम ाकडं
सुपूत केली आहे . दे वास ठावे– उ ा ा पोटात काय आहे !’’
येणा या भावी अ र ाबाबत संगतवार मसलत चालू होती. िवशेषत: रायगड आिण
इतर सव पहाडी िक ां वर असणारे आिण दा गोळा याबाबत िचटणीस खंडो
ब ाळ आिण महाराणी येसूबाई मािहती दे त हो ा. अंितम यु ा ा िस तेसाठी
कोणकोणते डाव टाकायचे आिण ासाठी िकती सामु ी लागेल, याबाबतचे िनयोजन
शंभूराजे जाग कपणे करत होते.
दु ाळाने सवसामा माणसे झाली असली, तरी ां ची शंभूराजां वर आिण
महाराणी येसूबाईंवर कमालीची ा होती. न े , हे च राजां चे खरे बळ होते. मा ा
वेगाने संभाजीराजां चे जवळचे अनेक नातलग, पा णेरावळे रा सोडून
औरं गजेबा ा झ ा ा आडोशाला धावत होते, तो वेग आज ा मसलती ा ीने
खूप िचंतेची बाब बनला होता. मनसबी ा लोभापायीच अनेक नामचंद मरा ां नी
आिण ा णां नी रा ाशी दगाफटका केला होता.
‘‘ ाळोजीकाका, काय वाटतं आता तु ां ला?’’
‘‘वाटायचं काय? च आहे -आता स ा ी पवत आिण ा ा पाय ाचा
मुलूख हे च अंितम यु ाचं े बनणार आहे . इथंच शेवटची झंगडप ड रं गणार
आहे .’’
‘‘ ासाठीच तर राजां नी खानदे श, बागलाण, नािशक भागात ा आप ा
ब तां शी फौजा काढू न घेत ा. सारं सै स ा ीकड वळवलं येसूबाई बोल ा.
शंभूराजां नी बैठकीसमोर सहज बोलता बोलता एक क ा नकाशा काढू न
दाखवला. ते बोलले, ‘‘प ाळा, िशरवळ, पुणे, चाकण, पनवेल, चौल, ह रहरे र ते
पु ा संगमे र न िवशाळगड, प ाळा असं पोलादाचं एक कडं आपण बां धत आहोत.
आपला हा च ूह भेदून माणसंच काय, पण मुंगीनंही आत वेश करता उपयोगाचं
नाही. हे बचावा क पोलादी कडं अशा िश ीनं आिण म ीनं झुंजत ठे वू की, तो बु ा
पातशहा इथ ा दगडाधों ां शी अजून िकती साले झ ा घेणार आहे , तेच आ ी
पा !’’
खानदे शातील फौजा मागे घेत ामुळे मा एक कारे मोठे नुकसान झाले होते.
ितकडचे अनेक मराठा वतनदार आिण सरं जामदार एकापाठोपाठ एक क न मोगली
फौजां ना िमळत होते. मोठी गळती लागली होती. शंभूराजां ा िवरोधात सावंतवाडीचा
खेमसावंत मोगलां ना िमळाला होता. ाला राजां चे मे णे महादजी िनंबाळकर यां ची
दवा चां गलीच उपयोगी पडली होती. तशी पु ाकडची जेधे मंडळी रा ाला
अनुकूल रािहलेली. ां ना मनातून शंभूराजे आवडायचे. परं तु पुणे, सातारा, फलटण,
अकलूज, तुळजापूर ते उ ानाबादपयत एक िवषारी वारे वाहत होते. काही ाथ
वतनदार, ‘‘पृ ीपती पातशहासमोर संभाजी िटकणार नाही! ाचं रा बुडणार!!
मग आपली वतनं कशासाठी बुडू ायची?’’ -असा िवषारी चार करत होते. काही
वतनदारां नी आप ा भाईबंदां ना तशी गु प ेही धाडली होती. स पवताजवळ
सात ाने आगी ा खेळात गुंतले ा शंभूराजां ना ही क ना न ती. कारण अलीकडे
मोगली भावाखाली झपा ाने जाणा या घाटमा ावरील िवभागातून प े रायगडाकडे
पोचत न ती. हरका यां ा वाटा बंद झा ा हो ा. पण वातावरणाचा प रणाम णून
की काय, जे ां सारखे घरं दाज मराठे ही मोगलां ना िमळत होते. सुपे आिण पुणे ां तात
तर खूपच मोठी लागण लागली होती.
मोगलां शी होणा या अंितम ट ातील चंड लढाईचा वास ल राला, रानाला
आिण खं ा पु षां ा मनालाही लागला होता. आज कवी कलशां ची गोरीपान मु ा
खूपच तेज ी िदसत होती. ां ाकडे हात दाखवत शंभूराजे बोलले, ‘‘किवराज,
प ाळा आिण िवशाळगडा ा जंगली प रसर णजे आम ा रा ाचा पोलादी बा
आहे . तु ी ितकडे द राहा. पहारे जागते ठे वा.’’
‘‘राजन, आपण िनि ंत असा. कडवी आिण शहाळीसार ा जंगली न ां ा
पा ावर पोसले ा घो ां नी कधीही पराभव बिघतलेला नाही. मलकापूरची पागा हे
माझे साम आहे च. पण बोलता बोलता किवराजां नी पाठीवर ळणा या आप ा
लां ब केसां ची गाठ मारली. आप ा उतर ा िमशीवर हात ठे वून कलश बोलले, ‘‘राजे,
का ानंदा ा कैफात आप ा संगतीनं मी सर तीचा दे ारा दरवळू न टाकला
होता. राजे, तुम ासंगे जग ात मला नेहमीच मोठी मौज वाटली. आप ासाठी
मर ातही सुखाचा ग संपादन क ! औरं ाशी दोन हात क ! राजन, आम ा
बनारसकडे एक कहावत आहे , िबघडा आ ब न भगवान का होश उडा दे ता है ! तर
राजन, ये पातशहा तो िकस पेड का पाला है !’’
पातशाही आ मणाचे प कसे असेल, पातशहाची बल थाने कोणती आिण
ाचा कमकुवतपणा काय यावर सां गोपां ग चचा सु होती. यु ाचे क े नकाशे
समोर ठे वले गेले होते. कवी कलश आिण शंभूराजे मो ावर ा ेक ठा ाचा
िवचार करीत होते. शंभूराजां चे तारवटलेले डोळे मा पि मेकड ा िकनारप ीचा
सारखा वेध घेत होते. राजे बोलले,
‘‘आपली आरं भीची खेळी मा अ लच ठरली. पातशहा इथं पोचाय ा आधीच
आ ी पोतुगीज आिण िस ींना चां गलंच ठे चून काढलं होतं. ामुळंच गे ा सहासात
वषात पातशहा द ुरखु दि णेत हजर असतानाही, आ ां ला ढु स ा दे ाची
िहं मत ना पोतुगीजां नी दाखवली, ना िस ी पु ा जंिज या ा िबळाबाहे र पडले. मा
आता प र थती पालटते आहे . आ ां ला वाटतं, आप ा शेवट ा जीवघे ा
रणसं ामाम े पातशहा जंिजरे करां ना आिण गोवेकरां ना लीवर घात ा-िशवाय
थ बसणार नाही. ामुळंच िस ी आिण पोतुगीजां चे पाय वेळेत छाटणं आिण पु ा
एकदा ां ना ां ा मुलखात मागे रे टणं हे आपलं कत राहील.’’
राजां ा व ावर मसलतीतले सव ोरके िवचारम िदसले. शंभूराजां नी
ओठावरची लव अजून काळी न झाले ा धनाजीकडे बोट दाखवले. ाबरोबर धनाजी
जाधव झटकन उठून उभा रािहला. राजां ा आ ेची वाट पा लागला. राजे बोलले,
‘‘धनाजी, र ािगरी ा मोकावर तु ां ला पाय गाडून उभं राहावं लागेल. औरं ा ा
वरदह ानं गो ा न ा वाटे नं िफरं ां चा क ा रा ावर चालून यायची श ता
आहे . ातच आमचे स े मे णे महादजी, सावंतवाडीकर खेमसावंताला घेऊन
औरं ा ा वळचणीला जाऊन पोचले आहे त. ामुळंच गोवे आिण सावंतवाडी ा
फौजा िमळू न जंगात उतरायची श ता िनमाण झाली आहे .’’
शंभूराजां नी पु ा एकदा धनाजीकडे पािहले. ते ा धनाजी हसून बोलला,
‘‘राजे, गोमीला िकतीही पाय असू दे त. ितचं कंबरडं एकदा ठे चलं की ती गळू न
पडते. आ ां वर जी जोखीम आपण सोपवली आहे ितचं िनि तच आ ी सोनं क .”
शंभूराजां नी संताजी घोरपडे ला आप ा जवळ बोलावून घेतले. नकाशावरील
ह रहरे र, दं डाराजपुरी, चौल ते पनवेलपयतचा मुलूख, ा पि मी िकनारप ीवरील
सारी बंदरे आिण खा ा ाला दाखव ा. राजे संताजीला ललकारत बोलले,
‘‘संतोबा, तु ावर तर आमचा दां डगा भरवसा. नुकतीच तू िजंजीपयतची दौड
क न परतला आहे स. जंिज याची पा ातली मगर िकती जहरी आहे , हे आ ी पु ा
तुला करायची गरज नाही. िस ी लु ा आहे . ऐनवेळी दगाफटका करे ल. णूनच
तु ी ह रहे र रापासून पनवेलपयत सतत धावते राहा.’’
सेनापती ाळोजी घोरप ां चा चेहरा अिभमानाने फुलून आला होता. ते
ता ा ा ऐन उं बर ावरील आप ा लेकाकडे नजर टाकत होते. संताजीने
महाराणी येसूबाई, आपले िपता ाळोजी आिण खंडो ब ाळां व न नजर िफरवत
शंभूराजां ना सां िगतले, ‘‘राजे, ा िकनारप ीची काळजीच सोडा. आपण ही जोखीम
मा ासार ा नवयुवकावर सोपवली आहे . ामुळे मी ध झालो. माझी खा ी आहे .
दं डाराजपुरी ा रानातून घोडा फेकताना मला कोंडाजीबाबां चा आ ा भेटेल, िजथे
आ ी चुकू, ितथं आ ां ला कोंडाजीबाबाच माग दाखवतील! मा राजे आज मला
कमालीचा हे वा वाटतो, तो बैठकीत बसले ा मा ा वया ा खंडो
संताजी ा बोलाबरोबर सवजण ा ाकडे िव यकारक नजरे ने पा लागले.
ते ा संताजी बोलला, ‘‘राजे, गो ा ा लढाईत सिमंदरा ा लाटात आपण पोहणीला
लागला होता. ते ा या खंडोबानं पा ात उडी घेऊन आपले ाण वाचवले. उ ा इथं
आगीचा दया वा लागला, तर भर ा आगीत उडी घेऊन तु ां ला थोडीशी मदत
क न मीही मा ा ज ाचं सोनं क न घेईन!’’
धनाजी आिण संताजीं ा उ ाराबरोबर मसलतीतील सारे उ ािहत झाले.
दू र तिमळां ा दे शात िजंजीला केसो ि मलां ा हाती सतराअठरा हजाराची
फौज होती. ितचाही आढावा घेतला गेला. ाळोजीबाबा घोरपडे बोलले, ‘‘जोवर
ितकडे केसोपंतां ा अ ल फौजेचा दाब आहे , तोवर हरजी महािडकां ा ाथ
मह ाकां े ा फां ा छाट ा जातील. ते िठकाणावर राहतील.’’
महाराणी येसूबाईंनी आिण िचटणीस खंडो ब ाळां नी आपला िहसाबिकताब
बैठकीपुढे सादर केला. ेक िक ावर िकती दा गोळा आिण गारभां डी आहे त,
 ेक मुलखात िकती फौज आहे , ापैकी डोंगररानात ेक घाटावर िकती
चौ ापहारे आहे त, ेक िक ावर धा ाचा साठा िकती, िकमान आणखी तीन वष
यु चालू ठे वायचे तर कोणकोण ा िक ां वर रसद कमी पडे ल, तशी अडचण
उद् भवली तर धा ाचे साठे कोण ा मुलखातून आणायचे, अशा ेक बाबीवर
सां गोपां ग चचा सु होती. िहसाबाचे कागद समोर ठे वले गेले असले, तरी तो सारा
तपशील महाराणी येसूबाई आिण िचटणीस खंडो ब ाळां ा िजभेवर होता. न राहवून
शंभूराजे हसत बोलले,
‘‘येसूबाई राणीसाहे ब, आपण फड सां भाळता णून तर रा ंिदवस रणाम े दौड
करायला ा िशपाईग ाला उसंत िमळते.’’
शहजादा आ म आपली वीस हजाराची फौज घेऊन चाकणला िठ ा दे ऊन
होता. तो कोकणात कधीही उत शकतो; िशवाय िफरोजजंग कदािचत एखा ा
मध ा आडवाटे चा फायदा घेऊन राजगड भागाम े घुसायची तयारी करतो आहे ,
अशा बात ा हरका यां नी आण ा हो ा. ा दो ी आघा ां वर कसा बंदोब
करायचा या ा सूचना राजां नी िद ा. ितत ात एका हरका याला घेऊन संगमे राचे
सुभेदार बैठकीम े म ेच घुसले. घाबराघुबरा हरकारा सां गू लागला,
‘‘राजे, िनि त खबर काहीच नाही. पण ा रानात राजां ा जीवाला धोका आहे
असे लोक बाहे र पर र बोलतात. ामुळे इथला मु ाम लवकर हलवलेला बरा.’’
शंभूराजे णभर िवचारम िदसले. बोलले, ‘‘खरं आहे . आ ां लाही जा वेळ
इथं दवडून चालणार नाही? बैठक संपली, सं ाकाळी भोजन उरकलं, की ाने ाने
आपाप ा मुलखाकडे पां गायचं आहे .’’
ा गु हे रा ा आगमनानंतर बैठकीम े काहीशी चुळबुळ िदसली. ते ा
संभाजीराजे हसून बोलले, ‘‘घाबरायचं काही कारण नाही. आ ी यो ती खबरदारी
घेतली आहे . घेऊ. पण ा अशा िकर मुलखात वावरायला िदवसाढव ा वाघां नाही
घाम फुटतो. सूयाची िकरणं जिमनीवर पाझर ापूव झाडां ा फां ां शी लोंबकळतात.
ां ची परवानगी घेतात.’’ बोलता बोलता शंभूराजे णभर थां बले. ां ची नजर बिहरी
ससा ासारखी िभरिभरत होती. ां नी हरका याला एकच केला, ‘‘तो मुकरबखान
कुठं आहे ?’’
‘‘के ा ा माळावर, को ापूरजवळ. ाला अचानक थंडीतापानं गाठलं आहे
णं. गे ा तीन िदवसां त तो तंबूबाहे र न पड ाची प ी खबर आहे मा ाकडं .’’
‘‘— आिण आपले मलकापूरजवळचं अ दळ?’’ राजां नी कवी कलशां कडे नजर
िफरवत िवचारले.
‘‘राजे मलकापुरात नावाला फ चार हजार घोडा उरला आहे . बाकीचं सारं
सहा हजाराचं अ दळ आं बा घाटा ा तोंडावर आिण िवशाळगडा ा वाटे वर पे न
ठे वलं आहे .’’
‘‘किवराज?-’’ राजे िमत होऊन किवराजां कडे पा लागले. कलश बोलले.
‘‘होय, राजन! िवशाळगडाचा उतार उतर ाआधीच मी मलकापुराकडे दू त धाडले
होते. राजन, वेळा सां गून येत नाहीत. एक वेळ वा याशी खेळावे, वेळेशी नको!’’
 राजां नी आजूबाजू ा प रसरातील आप ा ल र पेरणीची खातरजमा केली.
जवळ ाच ंगारपूरला पाच हजार घोडा ठाणेबंद होता. वर ा िचतगडावर पाचशे
िशपायां चा बेडा होता. िनवरे माग वर जाणा या आिण पुढे कराडकडे उतरणा या
मळे घाटात एक हजार ार जागती ग घालत होते. ती वाट अशी िनिबड अर ाची
आिण इतकी दु घट होती की, ितकडे कोणी िफरक ाची सुतराम श ता न ती.
पलीकडे गो ा ा र ावर हातखं ाजवळ दोन हजाराची जागती फौज होती.
िशवाय जयगड आिण नावडी बंदरावर खडा पहारा होता. एकूणच जिमनीव न िकंवा
पा ातून संगमे रात कोणीही पोचायची सुतराम श ता न ती. तरीही येथून लवकर
िनघून रायगडाकडे धाव घेणे राजां ना खूप आव क वाटत होते.
मसलत चां गलीच रं गली होती. बघता बघता िदवस मावळला. संगमे रा ा
रानात अंधार उत लागला. चचचे ब तां शी मु े संपले. शंभूराजां नी आप ा सव
सहका यां ना पानिवडे िदले. ां नी महालातून बाहे र ा अंधाराकडे नजर टाकली.
िहरवी पवतराजी अंधारडोहात बुडाली होती. झाडां तून, माडां तून वाहणा या वा याचे
आवाज कानावर पडत होते. शंभूराजां नी सवाकडे मो ा उमेदीने नजर टाकली.
बोलता बोलता ां नी सहज खडा टाकला,
‘‘दो हो, वाटतं तु ां ला, हा भयपवत ओलां डून आ ी पुढे जाऊ शकू?’’
‘‘का नाही, का नाही राजे?’’ खंडो ब ाळ उठून उभे रािहले. पुरेशा
आ िव ासाने ते बोलले, ‘‘राजे, आपण खूप भोगलं. खूप सोसलं. नािशक
बागलाणकडे थोडीशी पडझड झाली असेल. मा स ा ी पवता ा अंगावर ा अनेक
बला िक ां पैकी एकही िक ा आपण ा को ा ा, औरं गजेबा ा ता ात
अ ािप जाऊ िदलेला नाही. थोर ा राजां ा काळातील आरमारां पैकी एकही जहाज
कमी होऊ िदलेलं नाही. उलट ात साठस र मो ा जहाजां ची भरच घातली आहे .
अशी ताकद आप ा पाठीशी असताना एकच काय, पण आणखी प ास वष आ ी
ा पापी औरं ा ा सेनासागराशी सहज मुकाबला क !’’
ती मह ाची मसलत आटोपली ते ा करकरीत ित ीसां ज झाली होती. सां जवारा
िभरिभरत होता. दालनातली िचरागदाने फुरफुरत होती. मसलत आटोपली तरी
राजां ची पावले ितथेच रगाळली, तसे बाकीचेही ितथेच थबकून उभे रािहले.
राजे गरजले, “ग ां नो, औरं गजेबासार ा किळकाळाशी मुकाबला कर ा–
साठी श असेल तेवढं सव काही आ ी केलं. तुम ाच साथीनं जंिजरे कर िस ीला
असा ठे चून काढला की पातशहासारखा ाचा एवढा बडा यार जवळपास येऊनही तो
जंिज याचं बीळ सोडून बाहे र आला नाही. गोवेकर पोतुगीजां ची आ ी म ी िजरवून
ां ना तेथेच थोपवलं. एकीकडे अरबां शी दो ाना केला, तर दु सरीकडे इं जां ना
आप ा वखारी सोडून बाहे र पडू िदलं नाही. तािमळ आिण कनाटकात दोन दोन
मोिहमा काढू न ितथ ा गडिक ां वर भगवा झडा फडकावला. िवजापूर आिण
गोवळकोंडेकरां शी दो ी क न िद ीकर पातशहाला कोंडला. ा ा पाच
लाखां ा फौजेपाठी आठ-आठ वष नाचवला. महारा दे श वाचवला!’’
‘‘वा ऽ राजे वा!’’ सवजण गरजले!
 शंभूराजां ा चयवर जणू पज मेघां ची दाटी झाली. कडाड ा िबजलीसारखी
ां ा ने ातली बुबुळे चमकली. हाता ा मुठी वळवळ ा. छाती तटतटू न फुगली.
गदन ताठ झाली. ते सवाकडे नजर फेकत िध ा पण िनधारी श ां त बोलले, ‘‘एका
िशवाजीराजां ा लौिककाचा झडा उं च आभाळात नाचिव ासाठी अशा शंभर
संभाजी ा मुं ां चा सडा रणां गणावर पडला तरी बेह र!!’’
■
 २०.

घात आिण अपघात

१.

असा अवघड, घातकी आिण खुनशी जंगलउतार मोगलां नी आप ा बापज ी

बिघतला न ता. गेला एक िदवस आिण एक रा ा सवानी जोराची दौड केली होती.
परं तु रा ी अणु ु रा उतरायला ां नी सु वात केली आिण ेक पावलागिणक ां ना
आप ा आईमाईची आठवण होऊ लागली.
अणु ु रा घाटाचा उतार असा कातीव आिण िनसरडा होता की, पिह ाच
झट ात ाने मोगली पथकां चा माज उतरवला. मुकरबखान, इखलास आिण
गणोजीसह सवजण मुका ाने घो ाव न खाली उतरले. िजथे जनावरां ना
मोक ाने खाली उतरणे श न ते, ितथे पाठीवरची ओझी ा िबचा यां ना कशी
पेलवावीत?
घाट उतरणीवर उं च झाडां ची आिण दाट वेलीगवतां ची खूप गद होती. ामुळे
ितथे भूमीपयत चं िकरणेही पोचत न ती. पायाखालची वाट फ दोन ते अडीच वीत
ं दीची. ा अ ं द बोळकां डातून एका वेळी एकच घोडा पुढे सरकत होता. ती
उताराची अवघड वाट कधी उल ा सुल ा िगर ा घेत, कधी थेट दोरीसारखे एका
ओळीत, कधी ितरपी, कधी नागमोडी होत होती. तर कधी ती डो ाइत ा उं च
गवतातून हरवून जात होती. अनेकदा ती कातीव क ां ा टोकां चा आधार घेत
थक ा ातारीसारखी हळू नेटाने खाली उतरत होती.
अनेकदा घो ां चे खूर पायाखाल ा पसरट िचपरीव न घसरायचे. अशा वेळी
चर चर कापणारे जनावर बाजू ा एखा ा उं च िशळे चा आधार शोधे, ते सरळ ा
फ रावर अंग झोकून दे ई आिण लां ब जीभ काढत कसाबसा जीव बचावी. पण अनेक
घो ां चे खूर दगडां व न वा वाळ ा गवताव न अचानक िनसटत. काय होतेय हे
कळाय ा आत ां चा तोल जाई. रहाटदां डीव न भरलेली घागर खाली खोल
िविहरीत धाडकन कोसळावी, तशी जनावरे बाजू ा दरीम े जाऊन कोसळत.
क ाव न खाली कोसळणा या जनावरां चे ते जीवघेणे खंकाळणे, ां चा शेवटचा
ची ार, बाकी ा ल रा ा काळजाचा ठाव घेई. उरलेली घोडी जाग ा जागी
थबकत. भीतीने चराचरा वाकत. जागीच फळफळ मुतत.
उतारावर पायां ची आिण खुरां ची गती इतकी मंद होती की, ती नादान वाट कधी
संपणार की नाही हे च समजत न ते. पलीकड ा दरीतून उ ररा ीचा थंडगार वारा
अंगावर येत होता. मा घाबरले ा माणसाजनावरां ना उकडत होते. ां चे अंग घामाने
डबडबत होते. ा रा सी उतारवाटे ने बघता बघता चाळीसभर घोडी िगळू न टाकली.
अंधारात ठे चकाळणारे अनेक जीव क ां व न खाली कोसळले. जसा मुकरबखान
पंधरा-सतरा फौजींना मुकला तसा ा ाही पोटातून भीतीचा गोळा गरगर िफ
लागला. मुकरब ा बाकी साथीदारां नी ा ाभोवती दाटीवाटी केली. अंधारात ां ा
डो ां तले भाव िदसत न ते, पण ां चे कोंडलेले ास, नािसकेतून वाहणारे
उ वारे एकच सवाल करत होते, ‘खानसाहे ब कुठ ा ा मौती ा तळघरात घेऊन
चालला आहात आ ां ला?’
ां ा ासां ना मुकरबनेच ठाम श ां त जबाब िदला, ‘‘मै तो पेहले बोला था.
ां ना मरायचं आहे , ां नीच माझी सोबत करावी—’’
मुकरब ा ठाम उ राबरोबर थबकलेले पाय पु ा चालू लागले. खुरां ना गती
आली. उताराव न चालताना मां डीतून, पाया ा पोटरीतून गोळे उठत होते. पाय
ठे चकाळणे, नखे तुटणे, फुटणे ा तर िकरकोळ बाबी हो ा. अनेकां चे पाय पुन:पु ा
मुरगळू न ते बिधर झाले होते. ा सैतानी उतारावर आता कोण कोणासाठी थां बायला
तयार न ता. घोडी एक दु स याशी अंग घासत, सैिनक एकमेकां ना हाताचा आधार
दे त. ती गारठलेली माणसे-जनावरे कशीबशी जीव घेऊन खाली चालली होती. म ेच
एखा ा फौजीचा पाय घसरे . लाकडा ा मोळीसारखा तो बाजू ा कातीव
क ाव न खाली कोसळे . ‘‘या अ ाऽ या खुदाऽऽ’’ या ा ा क ण
िकंकाळीकडे फारसे कोणी ल दे त नसे. खाली कोसळलेला सैिनक एखा ाचा
मावसभाऊ अगर चचेराभाऊ असला तरी कोणी थां बत न ते. सवानाच लवकरात
लवकर जगूनवाचून खाली उतरायची घाई होती. पडले ा माणसाची ‘‘कौन था?’’
अशी फ जुजबी चौकशी होई. पाय पु ा पुढे धाव घेत. मुसलमान सैिनक म ेच
गारठ ा आवाजात एकमेकां ा कानात कुजबुजत, ‘‘ये शैतान गणोजी, हमे कहाँ ले
जा रहा है ?’’
ही अशी आिटं गी राने, पवतद या नेहमीच णे मरा ां ना धािजणी असतात.
ामुळेच मुकरब ा फौजेला खूप धोका वाटत होता. अचानक झाडां तून मरग े
वानरासारखे उ ा घेत अंगावर आले तर जायचे कोठे ? सारी फौज ा सैतानी वाटे वर
गारद ायची श ता होती. घो ां ा तोंडातून भीतीने फेस गळत होता. ां ा
पाठी घामाने थबथबून गे ा हो ा.
रा सरत आली. आभाळातला चां द आिण चां दणे मावळले. आता ल
उजाडले. तशी माणसे जनावरे जाग ा जागी थबकली. पाठीवरचा उं च कडा पा न
अनेक सैिनकां ना भोवळ आली. आताशी फ अधींच वाट संपली होती. एकीकडे
पाठीवर उं च कडा आिण दु सरीकडे पायाखालची खोल दरी. माणसे आिण जनावरे
भीतीने गरगरा डोळे िफरवू लागली. केवळ रा ी ाच आडोशामुळे ती तो महाभयंकर
वास क शकली होती. अ था एक मुकरबखान सोडला तर अ कुठलाही फौजी
ा क ाव न खाली उतरायला तयार झाला नसता. उज ा हाताची खोल दरी आिण
पायाखालचा सैतानी उतार बघून तर जनावरे हडबडली. बाजू ा खडकां ना, झाडां ना
ती िचकटू न, नाक फदा न जाग ा जागी थबकून उभी रािहली. मुकरबखान मो ाने
ओरडला, ‘‘चलो बेवकूफ. चलो ज ीऽऽ नाही तर मरग े आप ा पाठोपाठ
पोचतील.’’
घो ां ा साप ा-वेसणी खेचत सैिनक ां ना खाली ओढू लागले. पण एकही
जनावर पाऊल पुढे टाकायला तयार होईना. तशा जनावरां ा अंगावर वेता ा
का ा, ओ ा फोका ा, चाबकां चे आसूडही पडले. खाली जा ाऐवजी जनावरे
जाग ा जागी भीतीने चर चर वाकली. तेथेच पु ा हगली आिण मुतलीही. पण कोणीही
भीतीने पुढचे पाऊल उचलेना. तसा मुकरबने सवाना इशारा केला. ाने आप ा
िनमुळ ा टोपीभोवती गुंडाळलेला सापा सोडला. ा लां बलचक व ाने ाने आप ा
घो ाचे डोळे घ बां धले. ाबरोबर इतर सैिनकां नीही आपली मुंडाशी सोडली.
ां ाकडे मुंडाशी उरली न ती, ां नी सरळ आप ा अंगातले लां ब, घोळदार
सदरे काढले. सवानी आपाप ा जनावरां चे डोळे बां धले. काही का असेना, तो
जीवघेणा उतार िदसेनासा झाला, ते ा कुठे मु ा जनावरां ा उरात धीर आिण
पायात बळ आले. घोडी आपली वेसण खेचणा या आप ा ध ा ा आधाराने पु ा
हळू हळू चालू लागली. जनावरां ा आधाराने माणसेही पु ा दबकत िबचकत घाट
उत लागली.
दु पार झाली. एकदाची ती तीन हजाराची फौज ती दु घट घाट उत न खाली
आली.
घाट उतरता उतरता जे ा माणसा-जनावरां नी समोरची सपाटी पािहली ते ा
ां ची दये आनंदाने भ न आली. सवाचे पाय अवघडून, ठे चकाळू न, मुरगळू न,
रगडून, ठणकून अगदी बेजार झाले होते. ामुळेच समोरचे गवताने भरलेले सपाट
माळरान घो ां नी पािहले मा , तशी उ िसत होऊन पुढे धावली. त:चे अंग सैल
सोडून िचखलपा ात ह ी लोळावेत, तशी घोडी गवता ा गादीवर लाडाने लोळू
लागली. ारिशपायां नीही कोकरासार ा उ ा मारत गवतावर त:ला झोकून
िदले. िवसावा घेणारे , मलेले ते जीव अचंिबत होऊन आप ा पाठीमागचा तो कडा
आिण ा क ाव न दोरीसारखी खाली ओघळणारी अ पायवाट डोळे भ न
पाहत होते. खरे च आपण तो कातीव कडा उत न खाली आलो का, याची ां ना
खा ीच पटत न ती!
माळावर लोळणारा माणसा-जनावरां चा तो मेळा बाजू ा िवशाल िपंपळा ा
बुडाशी उभे असलेले गावकरी कौतुकाने पाहत होते. काल दु पारीच वा या ा पायाने
पळणा या काही हरका यां ना आिण वाटा ां ना गणोजीने पुढे धाडले होते. ‘‘मोगलां चे
एक पथक फुटू न मरा ां ना िमळाले आहे . ते शंभूराजां ना भेट ासाठी याच वाटे ने पुढे
जाणार आहे —’’ असा िनरोप गणोजीने ां ासोबत पाठवला होता. आजूबाजू ा
वा ाव ां वर भ ा पहाटे च भाकरतुक ाचा बंदोब केला होता. गावकरी
भाक या, चटणी आिण ठे चा घेऊन न ा पथकाची वाटच पाहत होते.
थोडीशी िव ां ती झाली. माणसे भाकरतुक ां वर आिण जनावरे बाजू ा ओ ा
लुसलुसीत गवतावर तुटून पडली. शेवटी ितथे फार वेळ थां बणे तसे धोकादायकच
होते. मुकरबखानाने आिण गणोजीने घाई केली. सारे शार होऊन पु ा डोंगरउताराने
समोरचा र ा कात लागले.
समोरचा र ा अगदीच रा ी ा क ासारखा न ता. परं तु नीटही िदसत
न ता. अनेक खाचखळ ां तून, ओहळां तून, पु षभर उं ची ा दगडाधों ां ा
अडचणीतून ती काटे री पायवाट पुढे सरकत होती. मुकरब ा दो ां ना राहवेना. ां नी
िचडून गणोजी ाच तोंडावर खानाकडे त ार केली, ‘‘हा शैतान गणोजी अजून कुठे
घेऊन चालला आहे ? पलीकडची गो ा न येणारी घोडे वाट का सोडतोय हा?’’
ा त ारीवर गणोजी हसला. मुकरब ा फौजींना बोलला, ‘‘ती गो ाकडून
येणारी वाट सरळ पुढे जाते. पण संगमे रपयत िकमान दोन जागी संभाची पाच पाच
हजाराची पथकं खडी आहे त ितकडं . बोलाऽ, आम ा मागोमाग येणार की आपसूक
संभाजी ा दाढे त जाणार?’’
गणोजीने कोणाला उ र दे ासाठी जागाच िश क ठे वली न ती.
अंधार पडता पडता एका गाव ा माळरानात घोडी थां बली. गणोजी ा आगाऊ
िनरोपा माणे कोकण भागातले खेमसावंत, दे शमुख, दळवी असे अनेक वतनदार
पुरेशा बंदोब ािनशी ितथे गोळा झाले होते. गणोजी भेटताच ां नी ाला कडकडून
िम ा मार ा. िनरोपा माणे ा सवानी आप ा सोबत ताजीतवानी अशी सुमारे
चारशे घोडी तयार ठे वली होती. मुकरबखानाने घाई केली. दमलेली अगर दु खापत
झालेली घोडी लगोलग बदलली गेली. ता ा दमाची घोडी बुडाखाली िमळा ाने
मुसलमान सैिनक खूप खूष झाले.
आता संगमे रपयतचा र ा फ एका रा ीचा होता. सलग ितस या रा ीचा तो
जीवघेणा, क दायक वास सु झाला.
तेव ात काही हरका यां कडून गणोजीला खबर िमळाली. दीडदोन िदवसां मागेच
शंभूराजे िवशाळगड उत न येथून जवळपास ा वाटे नेच संगमे राकडे पुढे गेले
आहे त. ती खबर ऐकताच मुकरबखाना ा अंगावर शहारे आले. ाचे ारसैिनकही
सावध झाले. गे ा तीन रा ी आपण ा िशकारीसाठी अशा भयानक रानावनां तून
कु ासारखे धावतो आहोत, ती िशकार आता इथेच जवळपास ा रानात अस ाचा
वास ां ा नाकाला लागला. ाबरोबर सारे च उ िसत झाले होते. ा या
गणोजीदाजीने पोटापा ाची कसलीच तोशीस पडू िदली न ती. आता फ पुढे
धावायचे होते. कदािचत शंभूराजे संगमे र सोडून जातील आिण सारे च मुसळ केरात
जाईल. पदरात अपयश पडायची भीती होती. परं तु समजा शंभू न सापडला, पदरी
अपयश पडले, तरी या रानातून यश ी माघार घेऊन पु ा सुरि त अंतरावर मागे
जाऊन पोचणे सु ा खूप क दायक होते. कदािचत मृ ूशीच गाठ होती.
मुकरबखान आप ा बुडाखाल ा ता ा दमा ा िध ाड घो ाला मुठीने र े
मारत होता, तर कधी चाबका ा वादीने थयथय नाचवत होता. ाला समोर ा
झाडीची, ा आडवळणां ची, वाटे त ा खाचखळ ां ची आता पवा रािहली न ती. तो
सुसाटपणे पुढे धावत होता. िशकार ट ात आ ाने माणसा– जनावरां ना खूप चेव
चढला होता.
म रा झाली. मोगली फौजे ा सोबतीला माळावर चां दणे उतरले होते. ां ची
दमछाक होऊ नये णून की काय गार, हलका वारा वाहत होता. जणू
गणोजीदाजीबरोबर िनसगही आता वै या ा वळचणीकडे सरकत होता. मुकरबचे
सवाग ा एकाच िनधाराने बिधर झाले होते. डोळे मा जागे होते. ा ा घो ासमोर
गणोजी ा वाटा ां ची पंधरावीस घोडी धावत होती. ां ा सोबतीनेच मुकरब आिण
पाठोपाठ तीन हजार फौजेचा शेपटा धावत होता.
आप ाला कोणीतरी हाका मारते आहे हे मुकरब ा ल ात आले. ाने
कचकन घोडा थां बवला, तर ाचाच तरणाताठा पु इखलास ‘‘अ ाजान...
अ ाजान’’ करत ा ा कानाजवळ येऊन पोचला होता. आप ा बापाचा घोडा
थां बताच इखलासही घो ाव न पुढे ओणवा झाला. तो बापा ा कानात काहीतरी
कुजबुजला. तशी घोडी जाग ाजागी थां बली.
फौजे ा पाठीमाग ा अंगाला रािहले ा गणोजी िशकला पुढे बोलावले गेले.
गणोजी मुकरबखानाजवळ येऊन पोचला. ाचा उतरलेला चेहरा चं काशातही
ओळखू येत होता. ाबरोबर मुकरब ा मुखातून आसुडा ा फटका यासारखे श
बाहे र पडले, “ ूं गणोजी? ा बात है ?’’
‘‘सरकार, मी तु ां ला वाघा ा घळीपयत घेऊन आलो— माझे वाटाडे , रसद
सारा बंदोब तुम ा सेवेला दे तोच आहे . पण सरकार दया करा, मला इथून मागं
जायची परवानगी ा.’’
‘‘आप पागल तो नही?’’
गणोजीला गिहव न आले. ाचा आवाज घोगरा झाला. तो कळवळू न बोलला,
‘‘खानसाहे ब, कसं सां गू तु ां ला? ा डोंगरद यातले येडेखुळे लोक ा िशवाजीला
आिण आम ा सं ाला दे व मान ात. समजा, उ ा कमी जा काय झालं – सं ा
हातातनं िनसटला तर मा तो केवळ आगीचा खेळ खेळेल. आमची मुळीडहाळीही
औषधाला मागं उरणार नाही.’’
मुकरबखान आिण इखलासखानाची बोलाचाल झाली. नंतर मुकरब िश ाना
बोलला, ‘‘गणोजी, घबराईये मत. आ ी तु ां ला सलामीला नाही ठे वत. फौजेत मागे
मागे राहा. लेिकन िकसी भी तौर पर आपको तो आनाही आना है !’’
‘‘पण सरकार, रसद दे तो. वाटाडे दे तो. मला जाऊ ा—’’ दो ी हात जोडत
घाबरलेला गणोजी बोलला.
आधीच वेळ होत होता. फौज म ेच ताटकळलेली. गणोजी ऐन वेळी कच खातो
आहे असे ल ात येताच मुकरबखान भयंकर िचडला. घो ाव नच पुढे झेपावला
आिण ाने आप ा बळकट उज ा हाताने गणोजीची गळपटी धरली. ाला पुढे
खेचत तो ओरडला, ‘‘िशक, तू मला बेवकूफ समजतोस? तु ा बापजा ां नी कुछ
सिदयोंके पिहले ा जंगलरानात सात हजार फौजेिनशी ा मिलक उ ुजार बं ाला
घात क न मारलं होतं. तसाच व आला, तो मै भी डु ब म ं गा, लेिकन आपके
साथही! चलो. बचपना छोड दो—’’
चां द ातून पु ा जोराची रपेट सु झाली. घोडी दम न खाता पुढे धावत होती.
र ात ा छो ामो ा द या, टे क ा मागे पडत हो ा. पहाटे चेच संगमे रा न
येणारे काही वाटस भेटले. ां ाकडून खबर समजली, ‘‘काल िदसभर संभाजीराजे
संगमे रातच होते. उ ा सकाळी ते रायगडाकडं िनघणार आहे त.’’ ती खबर ऐकली
मा . ाबरोबर मुकरब ा घो ां ना जणू पंख फुटले. आता मुकरबखान,
इखलासखान, गणोजी आिण तीन हजारां ची ती फौज ए ार करत का ाकु ाचा
र ा तुडवत, पुढे दौडत होती. संगमे रा ा संगमावरच जीवनमरणाचा
आ ापा ाचा खेळ खेळायचा ां चा एकच िनधार होता.

२.
पा ात काहीतरी धपकन् कोसळ ाचा आवाज आला. येसूबाईंचे डोळे गपकन
उघडले. ा िबछायतीवर उठून बस ा. पाठीमाग ा नदीम े झाडाची एखादी मोठी
फां दी िनखळू न पडली असावी, असा ां नी बां धला. महाराणीसाहे ब बाव न
आजूबाजूला पा लाग ा. महालातले िचकाचे पडदे हल ा वा यानेही सळसळत
होते. पड ां ना बां धले ा बारीक घुंगरां चा आवाजही आज अनोखा वाटत होता.
िचरागदानातले तेल संपत आलेले. मघा ा ा आवाजाने वा ाबाहे र बां धलेली घोडी
खंकाळली होती. पु ा शां त झाली होती. दमलेभागले शंभूराजे िबछायतीवर एखा ा
लाकडा ा मोळीसारखे तसेच शां त पडलेले.
येसूबाईंना दरद न घाम फुटला होता! ां ा मुखातूनही लवकर श बाहे र
पडायला तयार होईनात. असे महाभयंकर ां नी उ ा आयु ात कधीही पािहले
न ते! मदू तली ाची तुटलेली साखळी जोड ाचा ा य करत हो ा.
डो ाला खूप ताण िद ावर ते दु : अ पणे ां ा मन:च ूंसमोर पु ा एकदा
तरळू लागले.
अशी रा सी भाऊबीज जगात ा कोण ाही बिहणीने ातही िचंतली नसेल.
येसूबाईं ा सवागातून अजूनही घाम पाझरत होता. भाऊबीजेसाठी ां नी घातलेली
सुंदर रां गोळी. म े भाऊरायां साठी ठे वलेला चंदनाचा पाट, ते तबक अन् ती
ओवाळणी. मा पाटासमोर भाऊ न े , तर कोळशाचा एक ढीग िदसला होता.
नुकतेच िनखा यातून बाहे र काढलेले, आिण लगेच िवझवलेले धपापते कोळसे.
ओवाळणी ा ा सुवण तबकाजवळचे मनगट मा ां नी ओळखले होते. ा
मनगटावरील सपा ा आकाराचे सुवणकंकण िनि तच गणोजीराजां चे होते.
ातसु ा ओवाळणीनंतर येसूबाईंनी मनोभावे आपले डोके गणोजीं ा पायावर
ठे वले होते. पण भावाकडून िमळाले ा ा महाभयंकर ओवाळणीने येसूबाईं ा
अंगाचा थरकाप उडाला होता. भीतीने अजूनही ां चे काळीज उडत होते– ते तबक.
ती ओवाळणी. ते रे शमासारखे लां बलचक केस, ता ा र ाने िचकटलेली ती कोरीव
दाढी, अधवट िमटलेले एखा ा िश ाकृतीसारखे गोड गिहरे डोळे आिण तबकाम े
सां डलेले ते र ! अरे , दे वा! ते िशर तर शंभूराजां चेच होते!! येसूबाईंना खूप मो ाने
िकंकाळी फोडावी असे वाटले. परं तु बाजूलाच गाढ झोपी गेले ा शंभूराजां कडे ां नी
पािहले. खूप दू रवरचा वास क न आलेला को ा चं नगरचा राजकुमार ढगां ा
दु लईत शां त झोपी जावा, तशी शंभूराजां ची चया िजतकी दमलेली िततकीच पिव
िदसत होती.
येसूबाईंचा जीव कोंडला होता. महाला ा गवा ातून जोराने येणा या वा याची,
झाडां व न टपटप गळणा या पानां चीच न े , तर सा या चराचराची का कुणास
ठाऊक आज ां ना खूप भीती वाटत होती. कोणा अ ात, गूढ श ीने संगमे राचे हे
सारे रानच झपाटू न टाक ासारखे वाटत होते. इथे अिधक वेळ थां बायला नको, असा
घोषा ां नी रा ीच शंभूराजां कडे लावला होता.
रा ीची ती मह ाची मसलत उरकली, ते ा शंभूराजे आप ा सहका यां ना
णाले, ‘‘ ां ना श असेल, ां नी आताच िनघा. उ ा ित ीसां जेपयत नेमून
िदले ा जागेवर जाऊन दाखल ा.’’ ा माणे काही पथके संगमे रातून बाहे र
पडली. परं तु शंभूराजां चे पाय रगाळले. ां नी अजाजी यादवाला ाचा िनवाडा
ऐकायचे वचन िदले होते. इतरही अनेक गोरग रबां ना ायदान हवे होते. ते उरकायचे
आिण ाहरी ा आत संगमे रातून बाहे र पडायचे असा राजां नी िन य केला होता.
येसूबाईंनी जे ा लागलीच िनघायचा आ ह धरला होता. ते ा ाळोजी घोरपडे
बोलले, “सूनबाई, कशाला रातची गडबड करता? उ ा सकाळी िनघू सारे .’’
‘‘तसं नाही, पण— मामंजी...?’’
‘‘ऐक पोरी, घाटावर रातीचा वास करताना कायबी वाटत नाही. आभाळातला
चं आिण चां द ा िदव ा धर ासारखा काश दाखवतात. पायाखाल ा गरम
मातीत पण पावलां ना धोका नसतो.’’
‘‘पण इकडं कसली भीती आहे , मामंजी?’’
‘‘ही कोकणची व ी आहे , पोरी. वर झाडझाडो याचं ग छ र. ामुळं इथं
चं आिण चां द ा सोबतीला नस ात. िशवाय ा रानात फुरसं, म ार, जळवा अशा
नाना जातींचा रा ी अंमल असतो. ंगारपुरात लहानाची मोठी झालीस तू. हे सारं
सां गायला हवं का मी?’’
सा यां चाच आ ह पडला. मा कोण ाही प र थतीत भ ा सकाळी आ ी
िनघणार आहोत, अशी क ना येसूबाईंनी संगमे रा ा सुभेदारां ना िदली होती.
पाल ा, मेणे आिण बळकट दे हय ी ा भोयां ना तयार ठे वायला सां िगतलं होतं. मा
रा ी झोपे ा अधीन हो ाआधी सुभेदार मोरे धावत आला. ाने औंधचे अजाजी
आिण िगरजोजी यादव येऊन पोच ाचे सां िगतले. राजां नीच ां ना तीन िदवसां मागे
िवशाळगडावर वेळ िदली होती. संगमे रात भेटायचे ठरले होते. अजाजी तसा
वफादार मनु . दु गादे वींना आिण राणूआ ां ना भेट ासाठी सोंग घेऊन ां नी
बहादु रगडा ा भुईकोटापयतही मजल मारली होती.
 उ ा सकाळी दरखा ी ऐका ात की ा पुढे ढकला ात, या पेचाम े
शंभूराजे पडले. पण िबचारे यादवबंधू गेली अनेक वष गां जले गेले होते, ही सु ा
व ु थतीच होती.
‘‘राजे, आणखी दोनतीन दरखा ीही आहे त—’’सुभेदार हळू च बोलला.
‘‘ठीक आहे . ऐकू सवा ाच िफयादी. पण हे पाहा, ा सवाना सकाळी िदवस
उगवाय ा आधी इथं येऊन पोचायला सां गा. ाहरी ा आत आ ां ला ायदान
संपवावं लागेल. ितकडे रायगडाकडं कामाचे डोंगर थकले आहे त.’’ राजे बोलले.
ायदाना ा नादात राजां नी अशा वेळी उगाच कशाला अडकून पडायचं?
ातच अधरा ी पडलेले ते भयंकर आिण ाची गूढ भीती आता येसूबाईं ा
र ात, अणुरेणूत पस लागली होती. जेवढे लवकर येथून बाहे र पडू तेवढे चां गले,
असेच ां ना वाटत होते.
भ ा पहाटे राजे उठले. ां नी ान आिण दे वपूजा आटोपली. बाहे र तां बडे
फुटले होते. येसूबाईंनीही ान आिण दे वपूजा उरकली. ितत ात सुभेदार आत आला.
राजां ना सां गू लागला, ‘‘राजे, बाहे र पालखी, मेणा, भोई सारं तयार आहे .’’
शंभूराजां नी काळजीनं ओढलेला येसूबाईंचा चेहरा बिघतला. तसे ते बोलले,
‘‘महाराणी, आपण इत ा िचंता का िदसता? आपण पुढे िनघा. आ ी
पाठोपाठ धाव ा घो ाव न येऊ.’’
‘‘राजेऽ, आजचा िदवस अशुभ वाटतो. नका थां बू इथं.’’
‘‘येसू, अगं असं कसं वागून चालेल आ ां ला? आ ी या मुलखाचे राजे आहोत.
काल रा ी ा यादवां ना श िदलाय आ ी! सुभेदार, ते यादव पाहा येतीलच आता.’’
‘‘ते गेलेत कुठं ?’’ सुभेदार सां गू लागले, ‘‘राजे, काल रा ीपासून ते यादवबंधू
दे वडीवर ठाण मां डून बसले आहे त भुतां ा दू तासारखे!’’
‘‘ऐकलंस येसू? अगं, टाहो फोडून रडणा या लेकराकडे पाठ िफरवून माता पुढे
जाऊ शकत नाही आिण दारात ाय माग ासाठी उ ा असले ा रयतेला ओलां डून
राजा पुढे जाऊ शकत नाही.’’
सुभेदार पुढ ा वद साठी बाहे र िनघून गेला. येसूबाईं ा पाठोपाठ शंभूराजे
आत ा दालनात आले. मा येसूबाईं ा दयातला काळजीचा थब ां ना थ बसू
दे ईना. ां नी आवेगाने बाजू ा खां बावर हात ठे वला. ा मुसमुसु लाग ा. ते
पा न राजां ना आ य वाटले. ते महाराणीं ा जवळ जाताच, येसूबाईंनी ां ना िमठी
मारली. वेलीने वृ ाला घ िवळखा घालावा तशी. शंभूराजे काही न बोलता येसूबाईं ा
डो ाव न हात िफरवू लागले. येसूबाईंची समजूत घालत, म ेच ां ची गंमत
उडवत शंभूराजे बोलले,
‘‘आज काय झालंय तरी काय तुला येसू? अ ा महारा आप ा कर ा
िश ी ा धाकाखाली ठे वणारी आमची महाराणी एखा ा सामा घरे लू ीसारखी
वागू शकते? कुठे गेला तो तुमचा धाक, दरारा, ती िश ?’’
शंभूराजे ऐकायला तयार न ते. ाहरीपयत ायदान आटपतो आिण लगेच
पाठोपाठ िनघतो, असा राजां नी येसूबाईंना श िदला. बाहे र िनघायची तयारी झा ाचे
पु ा एकदा सुभेदाराने येऊन सां िगतले. ते ा शंभूराजे येसूबाईंना बोलले,
‘‘तुम ा पालखी मे ां सोबत आठशे घोडी िनघतील.’’
‘‘इतकी कशाला? मग आपणासोबत कोण आहे ?’’ येसूबाई बोल ा.
‘‘चारशे घोडा आहे आम ाबरोबर’’
‘‘नको, नको. राजां चं संर ण मह ाचं.”
‘‘नको, येसू! अगं, ा दु गाबाईं ा आिण राणू ा आठवणींचे िनखारे ज भर
जाळत रािहले आहे त आ ां ला. उगाच तु ां वर कोणते अ र नको!’’
‘‘आपण असे क , िमळू नच जाऊ.’’
‘‘नको, नको. तु ी तडक पुढे िनघा—’’
अंत:पुरात दु सरे कोणी न ते. येसूबाईंनी शंभूराजां ा पायावर आपले डोके
ठे वले. ितथे आसवां ची उ फुले वािहली. ां ची ती अव था पा न शंभूराजां नाही
भ न आले. ां नी आप ा लाड ा महाराणीला वा ाने पोटाशी धरले. राजां ा
ा घ आिण ऊबदार िमठीम े येसूबाईंना आप ा िप ाची िपलाजीरावां चीच याद
आली. येसूबाईं ा डो ां तले अ ू हल ा बोटाने पुसत शंभूराजे हसून बोलले,
‘‘एवढी िचंता कशाला करतेस येसू? एवढाही भरवसा रािहला नाही तुझा कोणावर
आता? स ा ीचं हे िहरवं रान, ही तां बडी माती, ा िशवपु संभाजीला दगाफटका
करे ल, असं वाटतं की काय तुला?’’
उशीर खूप होत होता. बाहे र उजाडले होते. सूयिकरणे फाक ापूव च संगमे र
पार क न बाहे र पडायला हवे होते. दारात पंधरावीस पाल ा आिण मेणे तयार होते.
काही दासीही सोबत हो ा. राजां ना पु ा एकदा मुजरा क न येसूबाई आप ा शाही
मे ाम े बस ा. चंदनी मिहरप असले ा खडकीतून ा बाहे र पा लाग ा.
वा ा ा पायरीवर शंभूराजे उभे होते. राजां ना दं डवत क न भोयां नी मेणा उचलला.
ितत ात शंभूराजे िध ा सुरात गरजले, ‘‘थां बा!’’
राजे ताडताड चालत मे ाजवळ आले. येसूबाईंनी िवचारले, ‘‘काय ामी?’’
‘‘महाराणी, िचंता क नका. दु पारी तुमची पालखी िचपळु णात वािश ी नदी ा
काठी पोचेल. आिण तु ी ितथ ा आं बराईत दशमीचा घास तोंडात टाक ापूव
आ ी धाव ा घो ाव न ितथं हजर रा .’’
राजां ा भरवशानं ा िवयोगा ा वेळीही येसूबाई गोड हस ा. ते ा शंभूराजे
णाले, ‘‘परवा रायगडा ा पाय ाशी आपण पोचू, ते ा एक मह ाची गो आपण
करा.’’
‘‘कोणती?’’
‘‘ वेश ारातील िचतदरवाजाचा पाषाणी उं बरठा लागलाच िनरखून ठे वा’’
‘‘कशासाठी?’’
‘‘ये ा काही िदवसां त आ ी न ीच फ े होणार आहोत. तो औरं गजेब कुठे न
कुठे सापडे लच. मला औरं ाची मुंडी छाटू न ती ा उं बर ात गाडायची आहे ऽ!’’

३.
 ायदानाला भ ा सकाळी वा ात ा सदरे वर सु वात झाली. राजे तासा दोन
तासां साठी इथे थां बणार होते. ते समज ावर संताजी, धनाजी, कवी कलश आिण खंडो
ब ाळां चीही पावले ितथे रगाळली. राजे बाहे र पडले की आपणही िनघायचे असा
ां नी िवचार केला. ाच दर ान रं गनाथ ामी व कवी कलश यां चे रा ीपासून
धािमक बाबींवर संभाषण सु होते. अनेक धािमक िवधी-उपचारां वर खल सु होता.
दोघां नाही शंभूराजां ची खूप िचंता होती.
सकाळी ल उजाडले. गावातले िन ाचे वहार सु झाले. मा वा ा ा
आतली फे ुवारीची थंडी हटली न ती. ामुळेच राजां नी बाहे र ा बागेम े
उघ ावर दरखा ी ऐकायचा िनणय घेतला. सेवकां नी ितकडे ता ाळ लोड आिण
त ां ची व था केली. एका बाजूने कोवळी सूयिकरणे उं च झाडां तून खाली पाझ
लागली होती. आजूबाजूने पाडसां सारखा खेळ खेळू लागली होती. तर पाठीमाग ा
शा ी नदीतून धु ाचे लोट आभाळा ा िदशेने सरकत होते.
बागेम े शंभूराजां नी ायदानाचे काम सु केले. खंडो ब ाळां ची लेखणी
झरझर चालत होती. राजे ायदानात गुंत ा ा वेळेचा फायदा किवराजां नी ायचं
ठरवलं. ामीजी आिण कवी कलश शा ी नदी ा पा ात उतरले. तेथेच एका
बाजू ा उघ ा वाळू वर ां नी कसलीशी पूजा मां डली होती. राजां ना सुख लाभावे,
ां चे क ाण ावे यासाठी ते दे वदे वतां ना आळवीत होते.
अजाजी आिण िगरजोजी हे दो ी यादवबंधू भावाने खूप िचकट होते. दोघेही
आपाप ा कैिफयती मां डत होते. शंभूराजे मधूनच ऊन आिण व वाढत चाल ाचे
पा न बेचैन होत होते. ‘‘मु ाचे तेवढे बोला. उगाच श बंबाळपणा नको—’’ असे ते
यादव बंधूना सुनावत होते. परं तु तरीही यादवबंधू हटायला तयार न ते. ां ची िफयाद
ऐक ात जवळपास पावणेदोन तास गेले. राजां नी िफयाद ऐकली आिण तोंडी िनकाल
खंडो ब ाळां ना सां िगतला. इतर गोरग रबां ा त ारी काही खूप मो ा न ा. ा
िफयादींनाही अ ा तासात उरकायचे शंभूराजां नी ठरवले. मा आता ां ना वाढ ा
उ ाचा दाह खूपच जाणवू लागला.
सकाळी नऊचा सुमार असावा. एका फाट ा ग रबाची अज ऐक ात राजे म
होते. ितत ात कोणा ा तरी पोटात भा ाचे पाते घुसावे आिण ाने िकंचाळत टाहो
फोडावा तशा दू रव न आरो ा ऐकू येऊ लाग ा.
‘‘राजेऽ राजेऽऽ, घात झाला, घात झाला.’’ ा आवाजाबरोबर शंभूराजां चे मन
चरकले. बाजूची तलवार आप ा हाती घेत ते धाडकन उठून उभे रािहले. दारात
गडबड उडाली. बागेतला गोंधळ ऐकून कवी कलशही वा या ा वेगाने नदीची दरड
चढू न वर आले.
तोवर घामाने थपथपलेला एक हरकारा शंभूराजां ा पु ात येऊन उभा रािहला.
ा ा मां डीखाल ा घो ाची अित माने लाळ गळत होती. ा ा पायाची ढोपरे
दगडाधों ां तून वास क न फुटली होती. तो केिवलवा ा सुरात ओरडून सां गू
लागला, ‘‘राजे, वैरी संगमे रावर चालून येतोय. राजे, िकमान सहासातशे ारां चा
लोंढा या डो ां नी बिघतलाय, राजे!’’
 इकडे ितकडे िवखुरलेले घोडे ार पटपटा आप ा घो ावर बसले. राजां नी
‘‘पाख याऽऽ’’ असा आवाज दे ताच पलीकडून ां चा घोडा धावत आला. राजां ा
समोर उभा ठाकला. पुढ ा वासासाठी सो ामो ा ा दािग ां नी तो आधीच
मढलेला होता. आप ा ध ा ा हाकेतली खोल िनकड ाला जाणवली होती.
राजां नी ा ा पाठीवर गडबडीत थाप मारली आिण ते झटकन घो ावर ार झाले.
रणां गणाला सामोरे जा ासाठी कवी कलश के ाच िस झाले होते. वृ ाळोजी
घोरप ां ा डो ां त आताच आग पेटली होती. ां नी गडबडीने तळहातावर तंबाखू
चोळली आिण ितची बुकणी दाढे खाली धरली. हातात ा जमदा ाचे चमचमते पाते
ां नी हवेत उं चावले.
आहे ा चारपाचशे घो ां सह बचावा क पिव ा कसा ायचा, याचे िनयोजन
शंभूराजे गडबडीने क लागले. ितत ात समोर ा िहर ा झाडां ा पाठीमागून
आरो ा ऐकू येऊ लाग ा, ‘‘अ ा हो अकबर! अ ा हो अकबर!’’, ‘‘दीनऽ
दीनऽऽ’’ आिण पाठोपाठ मोगलां ची घोडी डो ां समोर िदसू लागली.
ाबरोबर ाळोजी घोरपडे बबी ा दे ठापासून ओरडले, ‘‘हरऽ हरऽऽ
महादे वऽऽ ” ा पाठोपाठ धनाजी आिण संताजीसार ा तर ा पोरां नी गजना केली,
‘‘िशवाजी महाराज की जय,’’ ‘‘संभाजी महाराज की जय.’’
घो ां ना घोडी िभडली. तलवारीची पाती एकमेकां वर खणखणू लागली. घोडी
खंकाळू लागली. माणसे धुंद झाली.
ं दाड पाठी ा एका उं च घो ावर मुकरबखाना बसला होता. ा ा अंगावर
कातडी झगा होता. गे ा तीन-चार िदवसां ा वासाने तो पुरता आं बून गेला होता.
मा लढाई ा िटपीरघाईत ाने शंभूराजां ना पािहले. तसा ा ा अंगाम े भयंकर
चेव चढला. या एका शंभूराजाला मारणे िकंवा धरणे ा एकाच आकां ेने गे ा
िक ेक िदवसां त तो िपसाटू न गेला होता.
बघता बघता मोगलां नी शंभूराजां ा वा ाला आिण समोर ा प रसराला वेढा
िदला. काहीजण नदी ा अंगाला धावले. वै याने ितकडचीही वाट कोंडून टाकली.
सु वातीपासूनच मोगलां चा खूप जोर होता. श ूचा िकमान हजार– बाराशे घोडा होता.
ां ा चौफेर गद म े शंभूराजां चे म ेच अडकलेले सुमारे साडे चारशे घोडे ार
अगदीच केिवलवाणे िदसू लागले. एव ा वषाचा दीघ ससेिमरा, मोगलां ा लाखो
सैिनकां ा हानीनंतर, अफाट य आिण जीवघे ा मानिसक दगदगीनंतर अ ा
असा संभाजी सापडतोय, घात अपघातानं, अचानक हाती लागतोय, या केवळ
क नेनंच श ूला भयंकर चेव चढला होता. सपासप तलवारी चालवत ते सैिनक
शंभूराजां ा िदशेने धाव घेत होते. आरं भी तरी महापुरा ा रोंराव ा लों ात एखादी
गळकी नाव अडकावी, तशी मरा ां ची फौज िदसत होती.
ा अचानक, अनपेि त, अक त हम ाने मराठे सु वातीला भां बावून गेले
होते. परं तु जे ा आप ा ाणि य राजाचा जीव धो ात आ ाची ां ना जाणीव
झाली, ते ा अवघे मराठे पेटून उठले. धनाजी, संताजी आिण खंडो ब ाळाला तर
भयंकर चेव चढला. ां नी हातातले भाले सरसावले. मराठयां ची घोडी श ू ा
घो ां ा अंगावर आदळू लागली. पाठोपाठ ‘‘धरा, हाणा, चेचा, ठे चाऽ’’, —असे
जोरकस श रणावर ला ां सारखे फुटू लागले.
काही मराठे बाजू ा झाडझाडो यां चा आडोसा घेऊन सपासप भाले मा
लागले. ां ा केवळ ओरड ाने, आप ा राजाला वाचवाय ा आवेशाने मराठयां चा
इतका मोठा दं गा, आरो ा सु झा ा की, आहे ापे ा दु ट फौज झाडीत
लप ाचे मुकरबखानाला वाटू लागले. परं तु आप ा ाणाची पवा न करता
मुकरबखान शंभूराजां ा िदशेने धावू लागला. एका वेळी प ाससाठ पठाणां नी
राजां ा भोवती कडे क न धाव घेतली. ब याच िदवसां त राजेही असा रणरं ग खेळले
न ते. ामुळे थोडे आळसावले ा ां ा र मां साला भलताच चेव चढला होता.
शंभूराजां ा मजबूत हातातील जमदाडा खूप धारदार होता. आपली सव ताकद
एकवटू न ते तलवारबाजी करत होते. िदवाळीम े त: जळत, धुमसत आप ा
भोवतीच िठण ां ची बरसात करत िफरणा या भुईच ासारखे राजे जागेवरच गर गर
िफरत होते. आपला घोडा नाचवत होते.
मा शंभूराजां ा मदतीला धनाजी, संताजी आिण खंडो ब ाळ एकाच वेळी
जोरकसपणे पुढे धावले! ा ितघां नीही तडाखेबंद तलवारबाजी करत श ू ाच चालून
आले ा घो ां वर आपली घोडी आदळली. ितत ात नदी ा अंगाने मागून काही
पठाण शंभूराजां वर धावून आले. ां चा समाचार घे ासाठी शंभूराजे ितकडे वळले. ते
बेसावध कधी होतात, याची संधी मुकरबचे डोळे शोधत होते. आप ा हातातली
अितशय ती ण है ाबादी तलवार घेऊन तो शंभूराजां ा िदशेने धावला. राजे घो ावर
पाठमोरे होते. मुकरबखानाने आप ा घो ाला जोरदार टाच मारली आिण त:चा
घोडा सरळ शंभूराजां ा घो ावर घातला. ा ा हातातले तलवारीचे पाते िवल ण
चमकले. िकमान एका घावात संभाजी ा बाव ापासून एका हाताचा लचका सहज
तोडून घेऊ, केवळ ाच आकां ेने ाची तलवार वेगानं पुढे धावली होती.
परं तु तेव ात चम ार झाला.
शंभूराजां ा पाठीत अगर दं डावर तलवारीचे पाते त ाआधीच कोणीतरी
म ेच मुसंडी मारली. आप ा घो ाव न शंभूराजां ा घो ावर उडी घेत राजां ना
आडोसा तयार केला. तसे खाना ा तलवारीचे पाते ा ी ा खां ात कचकन
घुसले. हाडां चा बुकणा करत ितथेच तून बसले. आजूबाजूला गरम र ा ा
िचळकां ा उडा ा. शंभूराजां चा मखमली अंगरखाही गरम र ाने माखून गेला.
मा राजां चे ाण बचाव ासाठी कुबानी करणारी ती जाडजूड ी म ेच
घो ाव न खाली आदळली. शंभूराजां नी गरकन घोडा पाठीमागे वळवून खाली
र ाची आं घोळ करणा या ा वीराकडे पािहले.
ते सेनापती ाळोजी घोरपडे होते!
ाळोजीबाबा कामी येताच मराठे ेषाने पुरते पेटून उठले. संताजीलाही
आप ा बापा ा कलेवराकडे पाहायला उसंत न ती. तो त:, धनाजी, खंडो
ब ाळ सारे च िजवा ा जोराने जंग क लागले. तेव ात कोणीतरी
मुकरबखाना ा घो ा ा माग ा मां डी ा फ यावर जमदा ाचा जोरदार वार
केला. पाया ा िशरा तुटताच घोडा मो ाने खंकाळला आिण बगलेवर जाऊन
कोसळला. घो ा-खाली सापडून खानाची दामटी ाय ा आधीच गडबडीने ाने
दु स या बाजूला उडी ठोकली. मुकरबाला कोणी याआधी पािहले न ते. परं तु
ा ा साजाव न आिण आिवभावाव न तोच मोगलां चा सरदार अस ाचे िदसत
होते. श ूचा ोर ाच िबनघो ाचा झाला हे ल ात येताच मराठे िजवा ा जोराने
ा ाकडे धावू लागले. मोगलां चा जोरही दां डगा होता. दो ी बाजूचे वीर अशा नेटाने
एकमेकां ा मानेवर तलवारी हाणत होते, सुडाने बेभान झाले ा तलवारी अशा
चपळाईने चालव ा जात हो ा की, एकेका रपा ात मुं ा तुटून चडूसार ा
बाजूला फेक ा जात हो ा. लालभडक र ाने तो बगीचा पूण बरबटू न गेला होता.
घो ाव न खाली कोसळणे हा मुकरबला अपशकून वाटला. ा ा ार–
िशपायां नी ाला मागे खेचला. ते ाला दु स या घो ावर बसवू लागले. तोवर
मरा ां नी ां ना चेचत, कां डलत बगी ा ा बाहे र काढले होते. ितत ात दू रवर
िव ां ती घेणारा प ाससाठ मरा ां चा एक ताजा बेडा वा ा ा महादरवाजातूनच
‘‘हर हर महादे व’’चा गजर करत आवेगाने पुढे धावून आला. ा बाजूकडे
मुकरबखानाने नजर टाकली. वा ात अजून एकदोन हजाराची िशबंदी िनि तच
असेल, असे ाला वाटले. मरा ां चा ितकार खूपच कडवा आिण जीवघेणा होता.
दु स या घो ावर ार होता होता खानाने रानाकडे सहज नजर टाकली, तर ाला
सव शेकडो पठाण आिण द नी मुसलमानां ा मुड ां चा सडा पड ाचे िदसले.
ा ा बाराशेपैकी िकमान चारशे यो यां नी ा धुम ीत ाण गमावले होते. खान
ा रानाला, समोर ा ा गूढ वा ाला आिण बाजू ा िहर ा बेभरवशा ा रानाला
भयंकर घाबरला. आप ा उर ासुर ा ल राला ाने िध ा सुरात कूम िदला—
‘‘भागो पीछे ऽऽ’’
श ू रण सोडून माघारा गेला. शंभूराजां ची नजर बागेव न िफरली. ख ाम े
कणसा ा जु ा पसरा ात, तसा ेतां चा सडा पडला होता. जे िजवंत होते, ते क हत
होते. िव ळत होते, ‘‘या अ ाऽऽ!’’, ‘‘अरे दे वाऽऽ!’’ असे फ क हते सूर ऐकू येत
होते. जखमी घो ां चे केिवलवाणे खंकाळणे ऐकवत न ते. आपली कमत
असले ा आप ा मुलखात गनीम असा अनमानधप ा इत ा दू रवर येऊन
पोचावा, याचा शंभूराजां नाही ध ा बसला होता! चौफेर ग ी ा पथकां नी वाटा
कोंड ा असताना, दयावर आिण भूभागावरही जागोजाग खडे पहारे आिण जागती
ग ठे वली असताना श ू इत ा खोलवर पोचतोच कसा? न ीच िफतुरां चे बोटच
इत ा दू रवर ाला घेऊन आले असावे!
परं तु आता अिधक िवचार करायची ती वेळ न ती. िकमान साडे तीनशे मराठे
कामी आले होते. शंभूराजां ा सोबत फ शंभर-स ाशेच मावळे उरले होते.
संताजी, धनाजी, खंडो ब ाळासह जंग खेळलेले वीर शंभूराजां ा पुढ ा आदे शाची
वाट पाहत खडे होते. पुढचा वास लवकर उरकावा णून आपली लढाऊ पथके
राजां नी मो ा आ िव ासाने काल रा ीपासूनच पुढे धाडायला सु वात केली होती.
आता सोबतीला अगदीच जुजबी फौज होती. िकर जंगलझाडीने वेढले ा एव ा
अडचणी ा जागी, िजथे सूयाची िकरणे धड पोचू शकत नाहीत ितथे, असा गनीम
अवतरे ल याची क नाही कोणी केली न ती. खंडो ब ाळ, धनाजीसह अनेक
वीरां ा अंगावर अनेक छो ामो ा जखमा होऊन ां चे अंगरखे र ाळलेले होते.
अजून अनेकां ा कपाळाव न, गालाव न र ओघळत होते. लढाई ा िघसाड–
घाईत एका पठाणाचा बाण कवी कलशां ा दं डात घुसला होता. ां नी गडबडीने
जखम बां धलेली असली तरी ां ा दं डातून अजून र गळत होते.
ितत ात आपला जीव बचावत आणखी दोन गु हे र धावत ितथे आले. ओरडून
सां गू लागले— ‘‘राजेऽ राजेऽ अजून िकमान हजार दीड हजाराची फौज पां गून,
लपतछपत पाठीमागून इकडं धावत येतीय. घर ानीच कोणीतरी दगा केलाय.’’
‘‘राजेऽ धोका आहे . पुढे धाव ाऽऽ—’’ दु सरा गु हे र बोलला.
धनाजी आिण संताजी राजां पुढे च ाकार घोडी नाचवत होते. दोघां नीही िकमान
ेकी पाचप ास गिनमां चे ाण घेतले होते. ां ा हातात ा नं ा तलवारीतून
अ ापी र गळत होते. तोंडावर, पैरणीवर र ाचे डाग होते. खंडो ब ाळां ा
डो ां तसु ा र ाची कारं जी िदसत होती. सारे जपण ओरडू लागले, ‘‘महाराज
कूम, महाराज कूमऽऽ—’’
शंभूराजां नी णभर डोळे िमटले. दे वाचे रण केले. ते बोलले, “ग ां नोऽ मी
तुम ा रव रवं ा र मां साची तडफ समजू शकतो. पण प र थतीने घात केला
आहे . आता तलवारीची न े , बु ीचीच लढाई खेळायला पािहजे.’’
‘‘ णजे कसं?’’
‘‘इथं न थां बता पां गून पां गून जाऊ. संताजी-खंडोबा तु ी णमा थां बू नका.
चलाऽ, वा यासारखी पुढे धाव ा. िचपळू ण ा वािश ी नदी ा घाटापयत थां बू नका.
ितथे आपली मोठी चौकी आहे .’’
‘‘पण राजे, तु ां ला सोडून?’’ संताजीचा आवाज घोगरा झाला.
‘‘नका रे आता उगाच एकदु स या ा मायेत अडकू. संताजी आिण खंडोबा, तु ी
िचपळू ण ाच वाटे नं धाव ा. वाटे त येसूबाई आिण इतर राज यां चे पाल ा मेणे
भेटतील, ां चं संर ण करा. धनाजी, तू आपली उरलीसुरली माणसं घेऊन
हातखं ाकडे िनघून जा. काही बरावाईट संग उ वला तर गो ाकडची वाट रोखून
धर.’’
‘‘—आिण राजे आपण?’’ धनाजीचा आवाज केिवलवाणा झाला.
“आ ीही आडवाटे चा झाडां चा, ओ ां चा आ य घेत वर ा अंगानं रायगडाकडे
िनघून जातो.’’
संताजी आिण खंडो ब ाळच न े , तर सारीच त ण पोरे एकमेकां कडे दु :खाने
पा लागली. ां चे डोळे पा ाने डबडबले होते. शंभूराजां ा घो ावरील
आकृतीकडे ते खाली वर पाहत होते. ‘‘चलाऽ िनघाऽ पां गा—’’ शंभूराजे ओरडून
सां गत होते. पण ा त णां ची दु :खी नजर शंभूराजां ा पायाम े घुटमळत होती,
‘‘नाही राजे, आ ी तु ां ला एक ाला सोडून नाही जाणार—’’
‘‘तर मग तुम ा ह ाचा प रणाम िवपरीत होईल. कदािचत सारे च िमळू न जायचा
 य क , तर सारे च िगर ार होऊ. अशानं अनथ ओढवेलऽ!’’
‘‘राजेऽऽ!’’ असा हं बरडा फोडत संताजी आप ा घो ाव न ओणवा झाला.
ाने शंभूराजां ा मां डीवर मान ठे वली. राजे ा ा र ाने माखले ा िचकट
केसां तून बोटं िफरवू लागले. ावेळीच राजां नी धनाजी आिण खंडो ब ाळां ा
खां ावर हात ठे वून ां चे खां दे दाबले. त ण पोरां ना धीर दे त शंभूराजे बोलले,
‘‘चला, पोरां नो िनघा. त:ला वाचवा आिण िहं दवी रा ही वाचवा.
द न ा मातीत औरं ाची कबर खोदा—’’
‘‘पण राजे, तु ां ला सोडून’’
‘‘अरे , कशाला िफकीर करता आम ा ाणाची एवढी?’’ शंभूराजां ची मु ा
अिभमानाने आिण आ िव ासाने फुलून आली. ते ेषाने गरजले, ‘‘आई ा नाला
लुसणा या बाळाला ा ा मातेपासून दू र करणं िजतकं अवघड, िततकंच स ा ी ा
मां डीवर खेळणा या या शंभूला दू र कोणी ओढू न नेणं महाअवघड! जा पुढं. अगदी
िनधा जा!—’’

४.
संभाजीराजे आिण कवी कलश दोघेही भरधाव वेगाने घोडी फेकत होते.
पा ातून, वाळू तून ती जनावरे िजवा ा जोराने पुढे धाव घेत होती. कवी कलशां ा
हाताला अितशय ती वेदना होत हो ा. र ाची धार थां बत न ती. आप ा ाणि य
राजाला गुंतवून टाकणेही िजवाला बरे वाटत न ते. राजां नी आप ासोबत फ
पंधरा घोडे ार घेतले होते. राजां ना न भूतो न भिव ित अशा अचानक उ वले ा
ा महासंकटाला गुंगारा ायचा होता. गिनमाने भरले ा आिण भारले ा या रानातून
थम िजवािनशी बाहे र पडायचे होते.
कवी कलश घोडा फेकता फेकता कळवळू न ओरडले, ‘‘राजन, आप आगे
जाइये. जीव वाचवा, रा वाचवा! माझी िफ क नका. मला इथेच थां बू ा—’’
किवराजां चा का ा करवंदी आभाळासारखा भ न आलेला चेहरा शंभूराजां नी
पािहला. परं तु ाही थतीत ते ां ची मनधरणी करत, ां ना बेपवाई ा सुरात बोलले,
‘‘नाही किवराज, ते श नाही. राज ारे शाने च य ित स: बां धव: जो दरबारात
आिण शानातही संगतसोबत करतो, ालाच खरा िम णतात! चला ऽ काळजी
नका क .’’
नावडी बंदरापासून घोडा फेकत जवळपास दोन कोसां चं अंतर दौडून ते पुढे
आले होते. शंभूराजां चे ल उज ा हाताकडे गेले. समोर ा झाडीत नदीतीरावरचा
सरदे सायां चा वाडा िदसत होता. उज ा हाताची मंिदरे आिण िहर ा झाडीत अधवट
लपलेले ां चे कळस, सारे काही िचडीचूप भासत होते. पा ात पाय ठे वून बसले ा
वाटस सार ा काठावर ा दगडी पाय या िदसत हो ा. राजां नी कचकन् लगाम
दे ऊन आपला घोडा थां बवला, गरकन पाठीमागे शा ी नदी ा पा ाकडे पािहले.
पा ातली वाळू सकाळ ा उ ात चमचमत होती. म ेच पा ाचे छोटे से वाह आिण
रे ताड ीस पडत होते.
नावडीकडे अचानक झाले ा हम ाचा इकडे कस ाकडे फारसा सुगावा
लाग ाचे िदसत न ते. ातच वेदनेने तडफडणारा, र ाळलेला हात कवी
कलशां नी आप ा छातीजवळ दाबून धरलेला.
शंभूराजां नी णभर िवचार केला. वाटे त अ कुठे थां ब ाऐवजी इथेच वेषां तर
आिण िदशां तर करणे यो ठरणार होते. अ था तसेच पुढे धाव ास राजव ां व न
आिण अंगावर ा दागदािग ां व न घात ायची श ता होती.
राजां नी आपला घोडा पटकन उज ा बाजू ा जाळवंडात नेला. बाकी ा
सोब ां चीही घोडी आत आडोशाला ओढली. राजां नी पाख या घो ा ा ग ातला
सारा साज जवळजवळ ओरबाडूनच काढला. पुढे धावता धावता ां नी त: ा
अंगावरील सारे दािगनेही िहसकावून बाहे र काढले. ाची गुंडाळी केली. तेव ात ते
सरदे सायां ा वा ा ा पायरीजवळ जाऊन पोचले.
बाहे न अचानक र ाने माखले ा अंगर ानं संभाजीराजे आिण पाठोपाठ
किवराज आत घुसले. ाबरोबर वा ातील नोकराचाकरां ची गडबड उडाली.
रं गोबा सरदे साई बाहे र सदरे वरच बसून होते. नािभक ां चे केस भाद न गोटा
करत होता. तेव ात र ाने िभजले ा कप ातली राजां ची ती अव था पा न
इनामदार झटपट उठले. घरातील यापोरे ही धावत बाहे र आली. िनि तच काहीतरी
घात झाला होता. घाला आला होता. ‘‘राजे, हे काय झालं? असं कसं झालं? काय क
बोला राजेऽऽ!’’ घाब न रं गोबाने िवचारले.
‘‘गोंधळू नका. पण आवरा पटकन. किवराजां चा हात बां धा. आ ां ला पुढं धाव
ायची आहे —’’ राजे बोलले.
अिजबात वेळ न दवडता राजे त:च समोर ा नािभकासमोर बसले. ां नी
खूण केली. ा ाने लागलेच ां चे सुंदर, मुलायम रे शमी केस आिण टोकदार,
िनमुळती दाढी भादरायला सु वात केली. इनामदारां ा नोकरां नी परसातली ओ ा
वेळूची कां बटे काढली. ा ावरचा बारीक लव असलेला पां ढरा कीस काढू न तो
किवराजां ा जखमेत भरला. व न कां बटां ा प ाबां धून जखम घ बां धली.
सफाचट डोईदाढी केले ा शंभूराजां ची गोरी मु ा एखा ा यो ासारखी िदसत
होती. रं गोबां ची ातारी आई कृ ाबाई पुढे धावत आली. राजां वर काही भयानक
संग ओढव ाचे सवानाच जाणवले होते. रं गोबां ची स रीतली माता उं च, िशडिशडीत
होती. ां ा गो यापान, सुरकुतले ा चयकडे पाहताच शंभूराजां ना आप ा
िजजाऊसाहे बां ची आठवण झाली. ां नी हातातील पाचू ा माळा ा माते ा हवाली
के ा. तोच कृ ाबाईंनी गिहव न शंभूराजां ना िमठी मारली. वा ाम े एकच
हाहाकार उडाला होता!
बाहे र ा नदीकाठी झाडो यात ती पंधरासोळा घोडी उभी होती. तोफेतून
सुटले ा गो ां सारखी ती नावडी न दोन कोसां चं अंतर पार करीत ितथे धावत आली
होती. वाळू दगडां तून धावताना ां ची ढोपरे फुटलेली होतीच. परं तु पाख या ा
नाकपु ां तून खाली र गळत होते. राजां नी अशा जोरात ाचा लगाम खेचला होता
की, नाकपु ातील दोरी ा कसीने अजून ाचे नाक भणभणत होते.
पुढची दौड दीघ आिण जोखमीची होती. यापुढे पु ा कुठे आिण कधी थां बायचे
कोणास ठाऊक! जेवढे पाणी आताच िपऊन घेता येईल तेवढे ावे आिण पुढ ा
दौडीस तयार राहावे, असा ा मु ा िजवाने िवचार केला. वेळू ा दाटीतून पाख याने
आजूबाजूला नजर टाकली. मागेपुढे इकडे ितकडे िचटपाख ही िदसत न ते. तसा तो
तहानलेला घोडा पुढे सरकला. हळू च पा ाम े पुढचे दोन पाय रोवून पाठ वाकवत
ओणवा होऊन पाणी िपऊ लागला. ा ासोबत इतर घोडीही पुढे सरकली आिण
ां नी समोर ा िनवळशंख पा ाला तोंडे लावली.
पाणी िपता िपता थो ा वेळाने पाख याची नजर समोर ा डोहाकडे लागली.
पा ाम े कुणा ा तरी रं गीबेरंगी, हल ा झुल ा आकृ ा ाला िदस ा.
ाबरोबर ते शार जनावर िबचकले. ाने कान टवकारत सरळ मान वर काढू न
समोर ा काठाकडे पािहले. पलीकड ा वाळू त दबकत, लपतछपत संभाजीराजां चा
माग काढत वै याचे एक पथक येऊन पोचले होते.
पुढ ा वाळू त अितशय घाबरलेला गणोजी िशक उभा होता. बाप दाखव नाही
तर ा घाल, अशा तो यात ाला बकोटीला खेचून मुकरबखान तेथे घेऊन आला
होता. ां ासोबत साठस र घोडे ार दबा ध न उभे होते. मघा ा बागेत ा ा
झटापटीवेळी गणोजीने बाजू ा झाडो यात आपले अंग लपवले होते.
परं तु पिह ा झडपेम े थोडीशी तलवारबाजी क न राजे िनसटले, तसे
मुकरबखानाने गणोजीला खेचतच बाहे र ओढले. सु वातीला खाना ा दोन हजार
ल राचा लोंढा अजून संगमे र ा िशवारातच होता. तो गावाजवळ पोचला न ता.
िशवाय शंभूराजां कडे नेमका िकती फौजफाटा आहे , याचाही मुकरबला अंदाज
ायचा होता. ामुळेच सलामीला ाने थोडीशी माघार घेतली होती. पाठीमागे
रािहले ा फौजेचे नेतृ मुकरबचा बेटा इखलासखान करीत होता. आता इखलासही
आप ा दोन हजार फौजेिनशी संगमे रात येऊन पोचला होता. अिधक दं गा न करता
िकंवा आरो ा न ठोकता ा बापलेकां नी आपली फौज िवभागली होती. बाजू ा
झाडझाडो यातून, रानातून, नदी ा अंगाने ां ा गुपचूप झड ा सु हो ा.
वाळू त उ ा असले ा गणोजीची जळकी नजर समोर ा डोहापलीकडे गेली.
ा झाडीत गुपचूप चोरासारखी पाणी िपणारी ती घोडी, ां ा अंगावर ा ा रे शमी
झुली, आिण ापे ाही पाख या ा पायात गुड ा ा वर घातलेले सो ाचे चार चार
तोडे ाला िदसले. तसा तो हळू च चेकाळ ा सुरात मुकरबखानाला बोलला,
‘‘खानसाहे ब, तो — तो पाहा संभाचा घोडा!—’’ पाख याने आप ाकडे ास रोखून
पाहणारे वैरी जोखले तसा तो इनामी घोडा गरकन पाठीमागे वळला. मोठमो ाने
खंकाळत शंभूराजां ना धो ाचा इशारा दे त वा ाकडे िजवा ा आकां ताने धावू
लागला.
तोवर शंभूराजां नी आत वा ात आवराआवर केली होती. ते रं गोबा ा मातेचा
िनरोप घेत होते. इत ात राजां ा कानावर पाख याचे ते अशुभ खंकाळणे आले. तसे
ां चे काळीज चरकले. ां नी ओळखले, िनि तच वा ाला वेढा पडू लागला आहे .
 णभर शंभूराजां नी िजजाऊंचे, िशवरायां चे आिण जगदं बेचे रण केले. हाच व
होता हया जंगलरानातून फरार ायचा. रानपाखरासारखी भरारी मारायचा. ां नी
कवी कलशां कडे पािहले. ां चा हात छातीजवळ नीट बां धला गेला होता. तरी अजून
ां ा दं डातून र िठबकत होते. चेह यावर अस वेदना िदसत हो ा.
किवराजां नीच झटकन शंभूराजां चे पाय पकडले. ते धाय मोकलत रडत ओरडले,
‘‘राजन, आपण िनघा, नाही तर कैद ाल. कुछ भी करो, पहले िनकल जाईयेऽऽ’’
आता कृत तेचे दोन अ ू वाहायलाही वेळ न ता. रं गोबाने बाजूची तलवार
शंभूराजां ा हाती िदली. कृ ाबाईंनी राजां ा डो ाव न इडािपडा टळो णून
भाताचे दोन मुटके इकडे ितकडे फेकले. ‘‘पाख या ऽ’’ अशी आप ा घो ाला
आरोळी ठोकत शंभूराजे वा ा ा पाय या उतरत वेगाने बाहे र धावले. आप ा
ध ाला ार ायला तोशीस नको, णून पुढचे पाय ओणवे करत ते मुके जनावर
वा ाबाहे र उभे होते. राजां नी पटकन पुढे उडी घेऊन मां ड ठोकली. लगाम खेचून
समोर पािहले मा ...
एका वेळी महापुराचे पाणी फुटू न यावे आिण ाने अ ा प रसरालाच वेढा
ावा, तसे वा ाबाहे र, कण रा ा मंिदराकडून, समोर ा ंगारपूर ा वाटे कडून,
पलीकडून नावडी ा अंगाने, मागून नदी ा बाजूने घोडीच घोडी अंगावर चालून
येताना िदसत होती. वैरी खुणे ा िशळा मारत होता. पठाण, द नी मुसलमान आिण
गणोजी िश ां सोबतचे शेदोनशे नादान — दीड हजार घो ां चा वा ाला वेढा पडला
होता. चौफेर भालेबर ा आिण तलवारींचे रान माजले होते. दु कािलयाचे मदन
करायला गेले ा ीकृ ालाच कािलयाने िगळले होते! दै वगती ा लाटे पुढे मानवी
य िन ळ ठरले होते!!
बिलदाना ा भावनेने, रणमदा ा उम ने शंभूराजां चे अंग अंग पेटून गेले.
हातातली तलवार नाचवत ां नी जाग ा जागी आपला घोडा वतुळाकार िफरवला.
परं तु एवढी सश फौज असूनही ा ढा ा वाघाला काढ ा लावायचे कोणाला
धाडस होईना. लां बूनच मुकरबखानाने दोर टाकून राजां ना जखडवायचा य
चालवला. इत ात इखलासखानाने माग ा अंगाने आप ा धारदार जमदा ाचा
जोरदार घाव घो ा ा पु ावर मारला. तशी र ाची िचळकां डी उडाली. ते जनावर
जोराने खंकाळले. पाय झाडू लागले. राजां नी ितकडे दु :खी नजर टाकली. ितत ात
साठस र पठाण एकाच वेळी राजां ा अंगावर तुटून पडले. ातील एकाने भा ा ा
काठीचा जोरदार तडाखा खु ावर मारला तसे शंभूराजे अस कळे ने बेजार झाले.
तसेच उभे रािहले. राजां ा हातची तलवार गळाली.
वै याने दावा साधला!
स ा ीचा शंभूराजा कैद झाला!
ते क ण पा न कृ ाबाईंनी दु :खाने दगडावर डोके आपटले.
रं गोबा भोवळ येऊन बािलंगावरच खाली कोसळले.
राजाला काढ ा पड ाचे पा न गद त उभा असलेला गणोजी िशक आनंदाने
रडत होता. मधूनच डोळे पुसत हसत होता. हे खरे की खोटे हे न कळू न ाची
अव था वे ासारखी झाली होती.
गे ा तीन रा ी जागी असलेली गिनमां ची फौज आता ‘‘अ ा हो अकबर ऽऽ’’
क न हषाने आरो ा ठोकत होती. काहीजणां नी आजूबाजूला उ ा असले ा
ब ां ना का ां नी झोडपून काढले. बाजूची घरे आिण सरदे सायां ा वा ाला सु ा
आग लावली.
अचानक गवसले ा ा दौलतीचे काय करायचे? वै याची फौजसु ा गोंधळू न
गेली होती. राजां ा आिण किवराजां ा अंगावर घोंगडी टाकली गेली. चोर ां नी
ऐवज पळवावा तशी ा दोघां ची मुटकुळे उचलून ां ना दोन कोस गावाबाहे र पळवले
गेले. डा ा हाताला व णेचे पा होते. ा नदीिकना यावर मुकरबखान थां बला.
आप ासोबत फ सहाशेसातशे घोडे ार ायचे, बाकीची दमलेली घोडी आिण
दम ाभागले ां ना, तसेच गणोजी ा दोनशे साथीदारां ना मागे ठे वायचा िनणय झाला.
ां नी आहे ा जागीच थां बून पहारा लावायचा होता. पाठीमागून आ मण आ ास ते
रोखून धरायचे होते. मुकरबने आप ा सहका यां ना ‘‘जो असेल तो खाना फ करा
—’’ असा कूम िदला. आप ा डग ात, जीनसामानात जे िशळे पाके अ उरले
होते, ते घोडे ारां नी उ ा उ ाच खाऊन टाकले. बाजू ा नदीत घो ां ना पाणी
पाजले. माणसे जनावरे शार झाली.
शंभूराजे आिण कवी कलश अवाक् झाले होते. आपण ात आहोत की स ात
आहोत, हे काहीच ां ना कळत न ते. इखलासखानाने पुढे होऊन हातपाय
बां धले ा राजां ा आिण किवराजां ा ीमुखात िचडून फटके मारले. तो राजां ा
ीमुखात मा लागताच किवराज इखलासखाना ा तोंडावर जोराने थुंकले.
ाबरोबर आप ा कमरदाबात दाबून ठे वलेला चाबूक इखलासखानाने बाहे र काढला.
ा ा कोयं ाने शंभूराजां ा आिण किवराजां ा मुंडण केले ा डो ावर,
गालावर ाने तडाखे मारले. दोघां ाही डो ावर आिण तोंडावर कोयं ां चे
काळे िनळे वण उठले. दोघां नाही दोन घो ां वर बां ध ात आले. ां ा अंगावरचे
शाही कपडे फाडले गेले. ा जागी ां ा अंगावर मुसलमान सैिनकां चे िहरवे डगले
चढव ात आले.
टोकदार दाढी नाही, लां ब, मुलायम, रे शमी, खां ावर मागून ळणारे केस
नाहीत, डो ाचे चकचकीत मुंडण, ावर ता ा जखमां चे गोंदण, अंगावर िहरवे झगे
ा वेषां तरामुळे शंभूराजे आिण किवराज दोघेही इतके वेगळे िदसत होते की,
कोणालाही ां ची मूळ ओळख पटणे अश होते.
शंभूराजां ा या पाकडे पा न गणोजी अगदी पोट ध न हसला. आपली
जळकी नजर उडवत बोलला, ‘‘वा ऽ वा ऽऽ रायगडचे राजे संभाजीराजे! बे ा,
िशम ात ा सोंगापे ाही साजरा िदसतोस की रे .’’
‘‘गणोजी, पागल ऽ हशीखुषी साजरी करायचा हा वखत नाही! आगेका र ा
िदखाईये ऽ—’’ मुकरबखाना ा कर ा आवाजाने गणोजी भानावर आला. ाने
आजूबाजू ा पवतद या पािह ा आिण ाचे अवसान गळ ासारखे झाले. तो
घाब न बोलला, ‘‘खानसाहे ब, ा दू रवर िदसणा या पवताचं टोक ओलां डून
िदवसाउजेडी येथून बाहे र पडलेलंच बरं . नाही तर मधमाशां चं पोवळं फुटावं तसं मराठे
अंगाचं लचकं तोडतील मा ा!’’
‘‘लेिकन गणोजी ऽ खुदाची खैर णून सापडलेली ही िशकार सहजी पचणारी
नाही. कुछ भी करो, दे र राती ा आत मला क हाडचा आमचा मोगली तळ गाठायचा
आहे .’’
‘‘िफकीर का करता मुकरबिमयाँ ? क हाडची वाट आम ाच िशरकाणातून जाते.
या मा ामागं.’’
अिजबात न थां बता शार झालेली आठनऊशे घोडी पुढचा माग कात लागली.
नायरीजवळ शा ी नदीवर पलीकडे जा ासाठी एक लाकडी साकव होते. ते
शंभूराजां नीच बां धून घेतलेले होते. नदी ओलां डून घोडी पलीकड ा बाजूने पुढे नेटाने
धावू लागली. राजां नी आपली दु :खी नजर शा ी ा वाहाकडे टाकली. तो वाह
ां ा लाड ा येसू ा माहे रातून, ंगारपुरातूनच खाली वाहत येत होता. ाची
आठवण येताच नकळत ां ा सुजले ा डो ां तून अ ूंचे चार थब ओघळले.
आता सासर ा वाटा, रा ा ा वाटा, सौ ाचे र े, सुखाची वळणे,
इ िम ां चे उं बरे , ती मंिदरे , पा ाने भरलेले घाट एकेक क न सारे पाठीमागे पडू
लागले होते. समोरची, छातीइत ा उं च गवताची काटे री वाटही सरता सरत न ती.

िनवळी ा माळावर धनगरां ची आठ तरणीताठी पोरं उभी होती. डो ाला

तां बडीभडक वा िनळी पागोटी, प ेदार िमशा, हातात घुंगरा ा काठया आिण
ेका ा कमरे ला दोन िदवस पुरतील एव ा भाकरी बां धले ा. समोर ा
माळरानाव न मध ा गवतात हरवले ा वाटे कडे ां चे ल होते. िदवसभरात
पा णे कधीही येतील, आठनऊशे लोकां ना पुरतील एव ा भाक या बां धून तयार राहा,
असा िनरोप होता. गे ा दोन िदवसां पासून रोज एव ा लोकां ा भाकरी थापून
िनवळीजवळचा धनगरवाडा र ावर उभा राहत होता.
दोन िदवसां मागे गणोजी िश ाचा कारभारी गोवधनपंत त: िनवळीला येऊन
पोचला होता. जयनगर बंदराजवळ िह यां चे काही इराणी चाचे चोरटा ापार करतात.
ां ना पकड ासाठी िश ाची एक टोळी जयनगराकडे दबा ध न बसली आहे . ा
परदे शी सौदागरां ना पकडून कराडव न साता याकडे ायचा खु शंभूराजां चाच
कूम आहे , असे गोवधनपंतां नी सां िगतले होते. या िनिम ाने िश ाचे आिण
शंभूराजां चे भां डण िमट ाची खबर थािनक लोकां ना समजली होती. लोक खुषीने
आपसात हातावर टाळी दे त बोलत होते— ‘‘शेवटी बायकोचा भाऊ आिण लो ापे ा
मऊ!’’
गोवधनपंत एक कंजूष गृह थ णून भावलीम े ात होता. पण आता मा
ाने भलताच हात सैल सोडला होता. भाकरी बडवणा या धनगरणींपुढे ाने एव ा
ओंजळीओंजळीने िशवाई मु ा टाक ा हो ा की, काही आयामाया गमतीने बोल ा,
‘‘सरकार, भाक या दोनतीन िदसां ाच पािहजेत का येका मिह ा ा?’’ ातच
गोवधनपंताने कोठून तरी बळकट दोनशे घोडी पैदा केली होती. तीही िनवळी ा
ओ ाजवळ आत आडोशाला झाडाला आणून बां धली होती. ामुळे ब तेक मोठीच
िशकार असणार याचा गावक यां ना अंदाज आला होता.
धनगरां ा तर ाबां ड आठ पोरां ची िनवड वाटाडे णून कर ात आली होती.
तो जंगली घाटर ा खूपच अडचणीचा होता. धो ाचा होता. िकमान आठदहा काटक
आिण धडधाकट माणसे एक आ ािशवाय ा आडरानात कोणीही घुसायचे धाडस
करत नसे. वाघां ा डरका ा ऐकत आिण रानडु करां ा कळपां ना बगल दे तच या
घाटाने वर चढावे लागे. िचत कोणी ापारी हजारपाचशे बैलां ा पाठीव न या
घाटाने माल घेऊन वर चढत आिण पलीकडे पाटण आिण कराडकडे िनघून जात.
घाबरलेले ापारी हा आडर ा प रचयाचा असूनही िनवळी ा आिण नेरदवाडी ा
पोरां ना वाटाडे णून सोबत घेत. मगच पुढची वाट धरत.
कालपासून वाटाडे खोळं बून बसले होते. आयामाया पाटी पाटी भाकरी बडवून
येणा या पा ां ची वाट बघत ित त बस ा हो ा. बस ा बस ा पोरां ा गमती
चाल ा हो ा. गोवधनपंत हा घाट कधी चढू न गेले आहे त का, असे कोणीतरी गंमतीने
िवचारले. ते ा दु सरा एक पोरगा हसत बोलला, ‘‘पंतां चं सोडा वो! पण ा गणोजी
िश ा ा आ ापण ानं सुिदक हा घाट दे खलेला नाय.’’
दु पारचे ऊन रटरटू लागले. इत ात उं च गवता ा पोटातून एकावेळी
आठनऊशे घोडी ितथे धावत धावत आली. समोर ा चढणीने सवानाच घाम फुटला
होता. गोवधनपंताने गडबड केली. ओ ात ा दोनशे घो ां ची दावी सोडली. तां डा
बाहे र काढला. मुसलमान सैिनकां नी घो ाव न पटापट खाली उ ा ठोक ा.
धनगरणींनी आप ा भाकरीने भरले ा दु र ा पुढे के ा. दम ाभाग ा ारां नी
उ ा-उ ाच चटणीभाकरी पोटात ढकलली. ां ची घोडी खूप मली होती िकंवा
जखमी झाली होती आिण तीनचार िदवसां ा क ाने पूण िशणून गेली होती, अशा
घो ां ना बाजूला काढलं गेलं. पंतां नी न ा दमा ा घो ां चे लगाम ारां ा हाती
िदले.
ा वाटा ा पोरां ची नजर सौदागरां ना शोधत होती. अखेर ां ना ते दो ी
सौदागर ीस पडले. अितशय बळकट, उं च आिण ं दाड पाठी ा घो ां वर ां ना
जाम जखड ात आले होते. ा दोघां ची मूळची गोरीपान तोंडे माराने आिण सुजीने
बग ळ िदसत होती. ां चे हात ां ा पाठीवर काढ ां नी बां धले होतेच. िशवाय
ां नी रडू नये, ओरडू नये, णून मोठाली धडपी ां ा तोंडात खोचून ती मागे
ां ा कानाजवळ बां धली गेली होती. घो ां ा तोंडात लगाम बां धावेत तशीच ती
जाम बां धणावळ होती. धनगरां ची पोरे मो ा कौतुकाने ां ा डो ां कडे पाहत
होती. एक दु स याला सां गत होता, ‘‘िशरपा ग ा, खरोखरी ा िह यां पे ा डोळं
चमक ात बघ ा दोघां चं.’’ मधूनच ा दोघां चे डोळे अ ूंनी गळत होते. उ े गाने,
सुडा ा भावनेने जळतही होते. आटतही होते.
थोडीशीच उसंत िमळाली असेल नसेल तोच घो ावर बसलेला गणोजी िशक
ओरडला, ‘‘खानसाहे ब चला, उठा होऽ नाही तर मा ाच ग ाला चाप लावाल.’’
इखलासखान आिण मुकरबखान दोघेही बापलेक हसले. खरे तर ां नाच खूप घाई
होती. बघता बघता िनवळीचे रान पाठीमागे टाकून घोडी नेरदवाडी ा िदशेने झेपावू
लागली.
गणोजीइतकाच मुकरबखानही खूप धा ावला होता. असे जंगली रान ाने
याआधी पािहले न ते. कमरे इत ा उं च गवतात जे ा वारा िशरायचा आिण गवताचे
रान हलायचे, ते ा माळावर ह ीच गडाबडा लोळताहे त असा भास ायचा. डा ा
बाजू ा टे कडीपलीकडे ंगारपूरचे रान होते. ा बाजूचे उं च, खडे डोंगर आिण
पवतराने बघून मुकरबखानाला घाम फुटत होता.
अचानक लां बून घो ां ा टापां चे आवाज ऐकू येऊ लागले. बघता बघता
समोर ा गवतातून प ाससाठ घो ां चा जथा अंगावर धावून आला. मुकरबखान
हबकला. इखलासखान दचकला. कोठून आली ही मरा ां ची झुंड? अजून मागे
गवतात िकतीजण लपले आहे त? बापलेक घाब या नजरे ने एकमेकां कडे बघू लागले.
सा या अर ालाच घो ां चा गराडा पड ाचा ां ना भास झाला. मराठा पथकाने
अचानक वाट अडव ाचे पा न खानाचे पथक घाब न जाग ा जागी थां बले.
घो ात घोडी िमसळली. ती आकसून, खोळं बून जाग ा जागी थबकली. सारे
गां ग न अंगाला अंग घासत उभे रािहले. आता मुकरबखानाचे डोळे तर पां ढरे च झाले
होते. गणोजी ा घशाला कोरड पडली होती. ाने पुढ ा अंगाला उ ा असले ा
सूयाजी भोसलेला पािहलं. ते ंगारपूरचे ग ीचे पथक अस ाचे ाने ओळखले.
आप ासोबत उरले ा आप ा बे ातील पंधरावीस मरा ां कडे पा न
गणोजीने डो ाने इशारा केला. ाने बबी ा दे ठापासून आरोळी ठोकली, ‘‘संभाजी
महाराज की जयऽऽ’’ ा आरो ां नी सूयाजी भोसले घोडा फेकत पुढे धावत आला,
ाने गणोजीला ओळखले होते. तो सामोरा होत िवचा लागला, ‘‘काय गणोजी
भावोजी इकडं कुठं ?’’
‘‘हे आपलं इकडं — इकडं — चाललोय उं जला.’’
‘‘अहो पण तु ी इकडं कसं? अन संगं ही माणसं कुणाची? तु ी तर णे
मोगलाईत गेला होता?’’
गणोजी आपला घोडा पुढं काढत सूयाजी ा जवळ गेला. ां ा खां ावर थाप
मारत बोलला, ‘‘अरे सूयाजी, र ाची नाती इतकी क ी असतात, य रं ? अधूनमधून
ायचा भां डणतंटा, पण णून स ी बहीण महाराणी असताना मोगलां ा पदरी
कायम जायची हरामखोरी आ ी कशाला क रे बाबा?’’
‘‘बरं , हे घो ावरनं लादू न कोणाला घेऊन आलाय?’’
‘‘हे – हे होय? इराणी सौदागर आहे त दोघेही. जयनगर बंदराजवळ पकडलं
हरामखोरां ना! िह यामाणकां चा चोरटा ापार करतात. नेतो लबाडां ना आिण करतो
हजर शंभूराजां ा पायाजवळ!’’ गणोजी बोलला.
‘‘तसं असंल तर थां बू नका, दाजी. झट ानं ा पुढं, िदवसाउजेडी डोंगर
उत न जा. पलीकडं वाट अडचणीची हाय.’’
सूयाजीचं पथक मागं पडलं. घोडी पु ा जोशानं पुढं धावू लागली.
ब याच रानवाटा कातर ा गे ा.
 एकदाचा मळे घाट जवळ आला. ा घाटा ा चढणीला जशी जनावरं लागली,
तशी मुकरब ा फौजेला आप ा बापजा ां ची याद येऊ लागली. शंभूराजां ना आिण
किवराजां ना घेऊन जाणारी बळकट घोडी सोडली, तर बाकीचे सारे ार घो ाव न
पायउतार झाले. करवंदी ा काटे री डहा ा, पायाखालची तुटकी जमीन, म ेच
फुटलेले िनसरडे दगड, पावसा ात पा ा ा वाहाने जागोजाग खोलगट पडलेले
चर. मोक ा घो ां ना आिण पायउतार ारां ना ा चढणीने अगदी घाईस आणले
होते. अनेकां चे पाय मुरगळले. ठे चा लागून अंगठे फुटले. ा अ ं द वाटे ने पुढे
िनघताना घोडी अनेकदा चरचरा वाकली, हगली आिण मुतलीही.
तासदीड संपला तरी चढण संपत न ती.
णा णाने, कणाकणाने आपला मुलूख मागे पडत चालला होता. सारे शरीर
दो यां नी आिण साखळदं डां नी घ बां धलेले. तोंडात लगामासारखा धडपा. डोळे फ
उघडे . राजां नी काय िन कसे बोलावे? एखादा कडा अंगावर ढासळू न पडावा,
अघिटता ा अचानक हम ाने मती बिधर होऊन जावी, ते ा बोलणा याने तरी काय
बोलावे?
गे ा चार िदवसां ा जा णाने मुकरबखानाचे िशपाई अगदीच मेटाकुटीला आले
होते. जर बरीचशी घोडी िश ा ा मदतीिशवाय जागोजाग बदलली गेली नसती आिण
िश ानी आिण नागोजीन वाटे वर जागोजाग भाकरतुक ां चा बंदोब केला नसता,
तर मा हया आिटं ा रानाने मुकरबखानाची फौज के ाच िगळू न टाकली असती.
सहया ी ा हया काटे री कडे पहाडातून ां ना वाटाच गवस ा नस ा. भुकेने
माणसेजनावरे के ाच तडफडून मेली असती. तीनशे वषापूव हयाच िवषारी रानाने
जशी मािलक उ ुजारची सात हजाराची अ ी फौज िगळू न सफाचट केली होती,
तसाच मुकरबचाही न ावा झाला असता.
तो भयाण, भयकारी मळे घाट चढणा यात खानाचे अनेक असे अनुभवी ार
होते, ां नी शहजादा आ मबरोबर रामद याचा कु िस घाट पािहला होता. ा
ारां चे पायजमे भीतीने ओले ायची पाळी आली. कदािचत अशा भयंकर वाटे ने पुढे
ने ात गणोजीचा दु सरा काही डाव तर नसावा? घाट चढता चढता काहीजण
गणोजीकडे टवका न पा लागले. मुकरबखान त: मजबूत हाडापेराचा आिण
काटक शरीरय ीचा होता. ाचा डावा पाय दोन वेळा मुरगळला. पाया ा िशरा आिण
मां स आत पू झा ासारखे ठसठसू लागले. भयंकर वेदनेने ाचा जीव जजर झाला.
ाने गणोजीला िचडून िवचारले, ‘‘गणोजी, ही वाट न ी कुठे जाते? कराडकडे की
जह मकडे ?’’
‘‘थोडी सबुरी बाळगा, खानसाहे ब. फ याच वाटे नं आपण ित ीसां जेपयत
कराडात पोचू शकतो. दु स या कोण ाही वाटे नं िनघालो असतो तर मराठी पथकां नी
आ ा सवाना खरं च जह मम े धाडलं असतं. िशवा आिण संभा हे या रानात दे व
आहे त, खानसाहे ब.’’
घायकुतीला आलेले मुसलमान ारिशपाई आिण ां ची दमछाक होऊन गेलेली
घोडी पा न ती धनगराची पोरं मनातून खुदुखुदु हसत होती.
 ही िबकट वाट ां ा रोज ा पायाखालची होती. ामुळे ते वाटाडे बकरी ा
कोकरासार ा उ ा मारत सवात पुढे धावत होते. चढणीला जसा उशीर होऊ
लागला, तसे गणोजी िश ा ा काळजाचे मा पाणी पाणी झाले. आप ा हातून
थोडीशीही चूक घडली आिण दगाफटका झाला तर आपण मेलोच, हा संभाजी काही
आपणाला िजवंत ठे वणार नाही, या भीतीने गणोजी पुरता गां ग न गेला होता.
दु पार पूणत: टळली. सायंकाळचा वारा सुटला. िन ं आभाळ ओलां डून सूय
पि मेकडे झुकला, तरी पायाखालची वाट सरत न ती. पूणत: दमूनभागून,
अितक ाने आं बून गेलेले मोगलां चे ार है राण झाले. ां ा जळ ा नजरा गणोजीला
खाऊ की िगळू क लाग ा. मुकरबसु ा िश ाकडे काहीसा बाव या संशयी
नजरे न बघू लागला. कोणा ा कमाची वाट न बघता म ेच घो ां नी बसकण
मारली. दमले ा सैिनकां नी जिमनीवर अंग टाकले. िभ ी पा ानं भरले ा
कात ा ा िपश ा पथकातून िफरवू लागले. ा संधीचा फायदा घेऊन गणोजीने
मुकरबखानाला एका झाडा ा बुं ाआड बाजूला ओढले. तो हात जोडून खानाला
बोलला,
‘‘सरकार ऽ कशाला ही फुकटची िबलामत िज ी ठे वता? उगाच दगाफटका
ायचा. ऐका, नका जोखीम घेऊ.’’
‘‘तो ा करना चाहते हो?’’
‘‘सरळ सं ाची आिण ा कपटी कलुशाची आपण इथंच मुंडी कापू. ती सहज
पळवत नेऊन पातशहाला पेश क .’’
‘‘नही ऽऽ, ये मुमकीन नही.’’ मुकरब गरजला, ‘‘सं ाला िज ा पकडून ायचा
िवडा मी पातशहाजवळ उचलला आहे .’’
‘‘खानसाहे ब, िजंदा काय आिण मुदा काय! कामाशी मतलब!’’ वैतागून गणोजी
सां गत होता.
‘‘नाही गणोजी, गे ा आठ वषात पाच लाखाची फौज िजथे थकली होती, ितथे ा
मुकरबखान नावा ा द नी मुसलमान सरदाराने कामिगरी फते केली. माझा अलम
दु िनयेत िकतना बडा नाम होगा! पातशहा तर खुषीने पागल होईल.’’
ारिशपायां ा पायां ना असं वेदना होत हो ा, पण घो ावर लादले ा
शंभूराजां ा आिण कवी कलशां ा काळजावर जळवां चा नाच सु होता. ां चे
सवाग र ीने असे करकचून बां धलेले होते की, ाने अंग काचत होते. चढण
चढणा या घो ां ा हालचालींबरोबर अंगाभोवती बां धले ा दो यां ना ओढ लागत
होती. र फुटत होते. िजवा ा तडफडीने हातपाय झाड ाचा वेडा य ा
दोघां नी के ाच सोडून िदला होता. ग डाचे पंख अजगराने िगळत सुटावे, ा ा
काटे री िजभे ा तडा ातून ग डाची फ मान उरावी, शरीराचा सारा भाग, पाय,
पंख ा ा जब ात अडकावेत आिण ा इव ाशा दु दवी डो ां नी बाहे रचे बुडत
चाललेले जग पाहावे, तशीच अव था शंभूराजां ची आिण किवराजां ची झाली होती.
पायाखालची िवषारी वाट संपत आली. मळे घाटा ा मा ावर मराठयां चं
ग ीपहा याचे शेवटचे ठाणे आहे , याची पूण क ना किवराजां ना होती. तोंडात
लां बलचक धड ा ा साप ा बां ध ा गे ा हो ा. पण मघापासून किवराजां ा
दातां नाच बु ी फुटली होती. हळू हळू उं दरासारखे ां नी तोंडात बां धलेले फडके
कुरतडायला सु वात केली होती. घाटावरचे ठाणे जवळ येऊ लागले. वर ा
मा ावर ा िशपायां चे आवाज कानावर येऊ लागले. तसा कडसारीने दबकत वर
जाणारा मुकरबखान घाबरला. ाने गणोजीकडे पािहले. गणोजीने, आपण थ राहा,
असा डो ाने इशारा केला.
आता एकदा घाटमाथा संपला की, दोनअडीच तासां त कराड येईल. कराडला
मोगलां चा पंधरा हजार सैिनकां चा तळ होता. तेथूनच पुढे मोगलाई सु होत होती.
एकदा आपला राजा ितथे पोचला की संपले सारे ! कलशां नी कान टवकारले. आता
दयात जहाज बुडाले होतेच. मा अशा वेळी बुड ाला पा ावर तरं गणारे एखादे
फळकूट िदसावे, ते पकड ासाठी ाची उलाघाल ावी, तशी कलशां ा
काळजाची धडपड चालली होती. तोंडात बां धलेली फड ाची सापती तुटली होती.
आप ा शरीरा ा अणुरेणूत जेवढी णून ताकद उरली असेल ती सव एकवटू न
किवराज कलश ओरडले,
‘‘वाचवाऽ, वाचवाऽ! मा ा शंभूराजाला वाचवाऽऽ!’’
कलशां चे ते घातकी ओरडणे इखलासखानाने ऐकले मा . ाने आप ा
हातात ा चाबकाचा कोयंडा दो ी हाताने पकडून ाचा असा जोरदार टोला
कलशा ा मुंडण केले ा मा ावर हाणला की, र ाची िचळकां डी
इखलासखाना ाच दाढीवर उडाली. ाच णी किवराज मू त झाले. ां ची मान
बाजूला कलंडली. खालचे आवाज ऐकून मा ावरचे ठाणे जागे झाले, ‘‘कोण रं , कोण
आहे त ते?’’ व न आरो ा ऐकू आ ा. मुकरबखान धा ावला. तोच गणोजी
िश ाने तार रात आरोळी ठोकली,
‘‘संभाजी महाराज की जय ऽऽ’’
ठाणेदाराने सवाची बारकाईने चौकशी केली. चौकशी कर ासारखे होतेच
काय? गणोजीराजे रायगड ा महाराणींचे— येसूबाईंचे स े थोरले बंधू होते.
ठाणेदाराची नजर र ाने, धुळीने माखले ा, घो ावर लादले ा ा दो ी
सौदागरां कडे गेली. कलशां ा डो ावर र ा ा ता ा खुणा हो ा. पण भोवळ
येऊन ां ची मान एकीकडे कलंडलेली. शंभूराजां ा अंगावरचा मुसलमानी झगा.
मुंडण केलेली डोईदाढी. ित ावर साकळले ा र ा ा अनेक िनळसर खुणा. धूत
गणोजीने वाटे त ा दोघां ा उर ासुर ा भुवयाही भाद न घेत ा हो ा. शंभूराजे
आप ा मुलखाला ओळखत होते, पण ां ा बग ळ पाला, ा सुजले ा,
सफाचट चेह याला कोणीही ओळखू शकत न तं.
‘‘मग गणूभावजी, तुमी काय संभूराजां कडं चाललात?’’ ठाणेदाराने िवचारलं.
‘‘होय, ग ा. ा दो ी सौदागरां ना घालतो राजां ा पायावर! हे मोगलां चं
पथकबी फुटू न आप ा रा ात येतंय. ते बघून शंभूराजे भारी खूष होतील.’’
गणोजीनं खुषीनं सां िगतलं.
‘‘जावा तर िबगा ान. िदस बुडाय ा आधी डोंगर उतरा.’’ ठाणेदाराने स ा
िदला.
आता समोरचा पाथरपुंज गाव जवळ येऊ लागला होता. साव ा लां बत हो ा.
सूय मावळतीकडे झुकत होता. गेली आठ वष महारा पठारावरील ेक नदी ा
खो यात, खोलगट द यात, कडे पठारात, बु हाणपुर ा मोगलाईत, इतकेच न े तर
कनाटका ा धरमपुरी, िजंजी, मदु रा ते सोलापूर ा सपाटीत िजथे ितथे हजारो बहा र
मरा ां ना ेरणेची संजीवनी दे णारा, र ाचे पाणी क न िशवरायां चे गौरवी जहाज
तारणारा िहं दवी रा ाचा सौदागरच आज कराल काळा ा दाढे कडे ओढला जात
होता.
गेली कैक वष शंभूराजां साठी आईची मां डी झालेला स ा ी आता वेगाने मागे
पडत चालला होता. दू रवर ा अंधारात कराड ा मोगली तळावरचे पेटलेले पिलते
िदसू लागले होते.
■
 २१.

ेय िन िधंड

१.

पाथरपुंज ा माळावरचा धनगरवाडा. वाटाडे झालेली ती पोरं मो ा खुषीत

होती. ेका ा कनवटीला सो ा ा तीन तीन मोहरा. ा पोरां त इ ा, िप या आिण
धाक ा ही वयानं थोराड होती. िप याची मावशी पाथरपुंज ा धनगरवा ात राहत
होती. मोठी बि सी िमळा ा ा आनंदात िप याने मावशीला कोंबडा कापायला
लावला होता. घरात कोंब ाचा झणझणीत र ा िशजत होता. तोवर वाटे वरच पोरां नी
गो ां चा डाव मां डला होता. मटणभाकरी खाऊन पु ा मळे घाट उतरायचं पोरां नी
न ी केलं होतं.
पण मघापासून काही गावकरी घाबरे घुबरे होऊन गावाकडे पळत होते. वाटे त
एकमेकां ा कानां त काहीतरी कुजबुजत होते. ा गूढर हालचाली आिण पळापळ
बघून पोरां ना कसलीशी शंका आली. ां नी डाव मोडला.
पलीकड ा मो ा िपंपळाखाली पाथरपुंजचे सातआठ शेतकरी घोळ ाने उभे
होते. ते गंभीर श ां त आिण दब ा सुरात आपासात काहीतरी कुजबुजत होते.
‘‘लय वंगाळ झालं —’’
‘‘असं ायला नगं होतं रं दे वा! थोरलं राजं जाऊन दहा वष झाली, तोवर ा ा
पोराची अशी वाट लागावी!’’
िप या िधटाईनं पुढं होत गावक यां ना िवचा लागला, ‘‘काय वो पावणं, एवढं
कानात तोंड घालून काय बोलताय?’’
‘‘आप ा शंभूराजाचा ा ा मे ानं घात केला रे , पोरां नो. राजां ा
बैलासार ा मुस ा बां ध ा. पातशहा फरफटत ओढत घेऊन गेला रे ऽऽ!’’ तो
शेतकरी रडत आपले पा ाने भरलेले डोळे पुसत बोलला, ‘‘आज सां ापारी ा नीच
गणोजी िश ानं शंभूराजाला दगाफटका क न पकडून नेलं. दु पारी ाच वाटे ने गेले
ते सारे .’’
ा शेतक याचे बोल कानावर पडले मा , तशी ा धनगरा ा पोरां ची तोंडे
पां ढरीफट पडली! ती घाबरीघुबरी होऊन एकमेकां कडे बघू लागली. कसाबसा धीर
धरत धाक ा ओरडला, ‘‘काय तरीच काय बोलताय, राव? आ ी दु पारी होतोच ितथं.
गणोजी शंभूराजां ना न ं , िह या ा दोन सौदागरां ना पकडून घेऊनशान गेलाय.’’
गावक यां नी ा पोरां कडे दु ल केले. मा ां चे गंभीर बोलणे सु च होते. ती
भयंकर बातमी आजूबाजू ा रानात वण ासारखी पसरत होती. शेतकरी हवालिदल
झालेले. यापोरे रडू लागली होती. आप ा घरातलेच कोणी िज ा ाचे
दगाव ासारखी सवाची थती झाली होती. ते झपा ाने बदलणारे वातावरण पा न
धनगरां ची ती लेकरे हबकली. गळू टू न गेली.
अजाणता आपण िशवाजीमहाराजां ा राजपु ाला— शंभूराजाला
संकटात आणले, रायगड ा राजे राला पकडून िदले, दु नाचे वाटाडे झालो, ही
क नाच ां ा मनाला सहन होईनाशी झाली. पोरां ा डो ां समोर दु पारचा
घो ावर बसलेला तो सौदागर उभा रािहला. ाचे िवल ण भेदक आिण चमकदार
डोळे ां ा मन:च ूंसमोर पु ा अवतरले. तशी ती रानपाखरे बेजार झाली.
आठहीजण बाजू ा आडोशाला पळाले. िप याने ितथ ा जां भळी ा बुं ावर आपले
डोके थाड थाड आपटले. धाक ाने आप ाच थोबाडात मा न ायला सु वात
केली. काहीजण ितथेच रानमातीत गडबडा लोळू लागले. एकादोघां नी ा ाने माती
तोंडात भरली. िप या उठला. ाने कनवटी ा ा सुवणमोहरा बाहे र काढ ा.
गणोजी आिण मुकरबखानाने िदलेली ती बि सी ाला सापा ा का ासारखी िवषारी
वाटू लागली. सवानीच आपाप ा हातातली नाणी दू र िभरकावून िदली. व न थोडे
हलके वाटलं, पण काळजा ा लग ात घुसले ा प ा ापा ा गां धील माशा काही
के ा ां ची पाठ सोडायला तयार न ा.
पोरे एकदु स या ा ग ात गळा घालून रडू लागली. वयाने सवात लहान
असणा या िबर ाने िप याला िवचारले, ‘‘दादा, काय करायचं रं आता?’’
गालफडात चाप ा मा न घेत आिण ं दका फोडत िप या बोलला, ‘‘दे वा
म ारीराया, काय झाला नायचा ो घोटाळा?’’
‘‘तो कु ा गणा िशका— ाचा सैतानी कावाच आ ां ला कळला ाई!’’
‘‘पोरां नो, एक वेळ आपुण आप ा आयबाला भर ा िविहरीत ढकलू, पण
आप ा शंभूराजां ा अंगाला कोणी बोटबी लावता कामा नये—’’ पोरं ओ ाबो ी
रडत आपसात बोलू लागली.
इ ा मो ानं रडायला लागला. ाचा तर मामा कापूरहोळात राहत होता.
ितथली धाराऊ शंभूराजां ची दू धआई होती. ित ा दु धावरच राजे लहानाचे थोर झाले
होते. ा आठवणी काढत इ ा सां गू लागला,
‘‘आप ाच आयामायां ा दु दावर राजा ानाचा मोटा झाला. आन् आज
आप ाच हातानं आमी ा ा ग ाला नखं लावावीत?’’
िबर ा रडत रडत सां गू लागला, ‘‘पोरां नो, मी पण मा ा आई ा मां डीवर ती
ओवी लय येळा आइकली.’’ िबर ा डोळं पुसत, ं दके दे त त:च ती ओवी गाऊ
लागला —
 “ओठ कोरडं शंभूबाळाचं
पा ा धाराऊला फुटतो गं
ग रबा ा ओसरीवरी
बाळ िशवबाचा वाढतो गं !’’
आसवां चा पिहला पूर आटू न गेला. ा आठही पोरां ची कानिशले आिण धम ा
गरम झा ा. जणू ां ा दे हातच शेको ा पेट ा हो ा. हात िशविशवू लागले.
सवानी िप याला िवचारलं, ‘‘सां ग दादा, आता काय करायचं?’’
‘‘गध ां नो, काय करायचं णून काय पुसता रं ? म ां ा कोंढरात हळू च
घुसले ा लां ड ावर झडप घालनारी आिण िज ा लां ड ाचा जबडा फासटू न ाला
िजवं मारनारी आमी धनगराची ेकरं ! आप ा डो ां ना गुंगारा दे ऊन सैतान
आप ा राजां ना घेऊन गेले ा सा यां ची हाडं तोडू ऽ’’
‘‘चला ऽ चला.’’ बाकीचे सारे एक सुरात गरजले.
‘‘आपून ा गणोजी ा कारभा याला, पंतालाच ठार मा .’’ िबर ा बोलला.
‘‘कशाला पंतिबंत? ग ालाच हात घालूया. ा ग ा िश ा ाच नरडीचा घोट
घेऊया.’’
पोरं तहानभूक िवसरली. ती धरतीची आठ लेकरे द याडोंगर, झाडी, ओहळ
पालथी घालत कराड ा िदशेने ा पळू लागली. ां ा पायां ना दहा ह ींचे बळ
आले होते. ां ा छा ा धडधडत हो ा. उरातली सुडाची भावना धगधगत होती.
िशवाजी आिण शंभूराजां ा आठवणींनी डोके ग झाले होते. तो रायगड, ते
िपतापु ां चे रा ािभषेक, स ा ी ा द याखो यां नी थमच पािहलेले जनते ा राजां चे
सोहळे , ा पाल ा, ा आबदािग या, ा पोरां पैकी ितघेचौघे तर आप ा बापा ा
अगर काका ा खां ां वर बसून लहानपणी रायगडावर गेले होते. ां नी शंभूराजां चा
रा ािभषेक त: ा डो ां नी पािहला होता. ां ापैकी अनेकां ा आजोबां नी
िशवरायां ा रा ािभषेकावेळी रायगडावर गजाचा खेळ मां डला होता. नाचत नाचत
मोठाले ढोल वाजवले होते. ां ा चुल ामाल ां नी ंगारपूर ा रानात छो ा
शंभूराजाला खां ाव न िमरवला होता.
धरती ा ा लेकरां ना वतने माहीत न ती. ां ना ाथाचा िवषारी वाराही
िशवला न ता. ां ासाठी िशवाजी आिण संभाजी ा गो ी णजे जीव की ाण
होता! सूय आिण चं होते! आप ा ा दो ी छ पतीं ा अ ानेच आप ा
डो ावर शडी उरली. सरं जामदारां ा, वतनदारां ा जाचातून ां ामुळे ां ची
सुटका झाली होती, स ा ी ा द याखो यात गोकुळ नां दलं होतं, ाच ा िशवपु ाला
आज या रानातून वैरी काढ ा लावून घेऊन गेला! कळत नकळत आपण वै याला
मदत केली. ा जािणवेनं ा पोरां ा अंगाची आग आग होत होती!
न थां बता, न थबकता ती आठ लेकरं रा भर धावत होती. ां ा कमरे ा
कातडी करदो ात बां धलेले कोयते िशविशवत होते. हाता ा मुठी घ दाबत,
आपलेच दात करकर चावत, वा या ा पाठीवर ार होऊन ते ालाच िवचारीत होते,
‘‘कुटं , कुटं हाय ो सैतान, ग ा िशका?’’
 कराडचा मोगलाई तळ डाराडूर झोपला होता. बाजू ा कोयने ा पा ातून
थंडगार वारा वाहत होता. तळावरील पहारे करी आिण चौकीदार तेवढे जागे होते.
जागोजागी मशाली पेट ा हो ा. शेळी ा खां ड ात लपून बसले ा लां ड ाला
शोध ासाठी जसा शार धनगर हळू हळू पावले पुढे टाकतो, तशी ती पोरे दबकत
दबकत पुढे झाली. ते ा एका पहारे क याने हटकले,
‘‘काय रे कुठं चालला?’’
‘‘आमाला गणोजी िशक सरकारां नी बलीवलंय जी—’’
‘‘कुठून आलात?’’
‘‘आज शंभूराजां ा िशकारीवर िशक सरकार आलं तं. ां ना वाट दाखवायला
आमीच तो की!’’ इ ा बोलला.
तो पहारे करी थोडासा गोंधळला. काय करावे हे च ाला कळे ना. इत ात
समोर ा रा टीतून काल ापैकी एक मुसलमान ार पहाटे चाच इराकती ा
िनिम ाने उठून बाहे र आ ाचे िदसले. ाची नजर ा पोरां कडे गेली. तसा तो हसून
पहारे क याला बोलला,
‘‘अरे , ले जाओ उनको गणोजी के पास, वे सब हमारे ही छोकरे है .’’
तळावर कमालीची सामसूम होती. मुकरबखाना ा सोबत आलेले साताआठशे
जण तर अ रश: मेटाकुटीला आले होते. ां नी आपली दमलीभागली हाडे जिमनीवर
अंथरली होती.
ते दो ी पहारे करी एका तंबूसमोर थां बले. ां नी आतून बंद केलेला ा तंबूचा
कापडी दरवाजा ा पोरां ना दाखवला. ाबरोबर ती पोरे एकदम तार रात गरजली,
‘‘िब बा ा नावं चां गभलं.. िब बा ा नावं चां गभलं ऽऽ’’ ा आरो ा ठोकतानाच
ां नी सोबत आले ा पहारे क यां वर झडप घातली. आप ा िचवट हातां नी ां ा
हातात ा िदव ा िहसकावून घेत ा. झटापट झाली. िदव ां ा जाळाने ा
पहारे क यां ा दाढीचे केस करपले. आप ा डो ां ची बुबुळे बाहे र पडू नयेत या
भीतीने पहारे क यां नी पाठीमागे धूम ठोकली. पोरां नी मा जळ ा िदव ा समोर ा
तंबूवर फेक ा.
बघता बघता तंबू धाड धाड करत जळू लागला. कापराने जसा पेट धरावा तसे
कनातसामान जळू लागले. आत घो ां साठी ठे वले ा वैरणकाडीने पेट घेतला. तसे
धुराचे लोट बाहे र उसळू न येऊ लागले. ‘‘भागोऽ, भागो ऽ आग आग ऽ’’ एकच िग ा
उडाला. तंबूतून ‘‘या अ ाऽऽ’’, ‘‘वाचवा रे ऽऽ’’ अशा क ण िकंका ा बाहे र ऐकू
येऊ लाग ा. ा पाठोपाठ आगीतून आपले अंग बचावत काहीजण समोर ा
दरवाजाने बाहे र पडू लागले. तोवर पोरां नी कनाती ा बळकट का ा िहसकावून
हाताम े घेत ा हो ा. ां नी समो न ओरडत येणा या लोकां ना झोडपून मागे
लोटायला सु वात केली.
तंबूला लागले ा आगीपे ा ा धनगर पोरां ा उरातली सुडाची आग खूप
भडका घेत होती. ते बबी ा दे ठापासून ओरडत होते, ‘‘ग ा िश ा, ये, बाहे र ये.
तुझी खां डोळीच करतो.’’
 परं तु ा पोरां ा िज ीपे ा मोगलाई तळाची ताकद दां डगी होती. बाजूचे
पहारे करी, ारसैिनक शेकडों ा सं ेने पुढे धावले. ा आठ रानपाखरां ना ता ाळ
जेरबंद केले गेले. लवकरच आगही आटो ात आणली गेली.
आत ा बाजूस झोपले ा अनेकां नी अचानक आगीचा भडका पा न पलीकडे
नदी ा अंगाला उ ा घेत ा हो ा. आपला जीव वाचवला होता.
ा आगीने घोटाळा केलाच. ितथे तीन मुडदे कोळसा होऊन पडले होते. ती
काळीकु , धुरकटलेली ेते ओळखू येत न ती. ां ा अंगावरची व े आिण डोईचे
केस जळू न गेले होते. डो ां ची बुबुळे बाहे र पड ाने ां ा खाचा भयंकर िदसत
हो ा. ेतां ा अंगावरची कातडी जागोजाग लोंबून पडली होती. मुसलमान
ारिशपाई एक दु स या ा कानात हळू च बोलत होते — ‘‘एक गणोजी होगा, दु सरा
नागोजी, भला ये ितसरा अंजान फौजी कोन होगा?’’
आग आिण दं गा दो ीही शां त झाले. पण मुकरबखाना ा गोटाकडे मा
कोणीही जागे न ते. एवढा दं गाफसाद होऊनही ठाणेदाराने गे ा अनेक िदवसां ा
जा णाने अितशय थकले ा मुकरबखानाला उठवायची िहं मत केली नाही.

दु स या िदवशी दु पारी मुकरबखान आप ा गोटातून बाहे र आला. समोर ा

चारपाईवर बसून आळोखेिपळोखे दे ऊ लागला. ा आठ रानपाखरां ना ा ा
गोटाबाहे र मुस ा बां धून उभे केले गेले होते. गोटाला आग लाव ाची िश ा णून
पहारे क यां नी ां ना चाबकाने फोडून काढले होते. मार खाऊन पोरां ची तोंडे सुजली
होती. अंगे फाटली होती. तरीही ते सवजण ताठ मानेने आिण बेडर नजरे ने
मुकरबखानाकडे बघत होते.
घडला कार मुकरबने समजून घेतला होता. नागोजी आिण गणोजी जळू न
मे ाची बातमी ाला सां ग ात आली. ते ा ितकडे दु ल क न ाने
ठाणेदाराकडे ता ाळ चौकशी केली, ‘‘संभा कहाँ है ?’’ राजबंदी सुरि त अस ाची
खा ी होताच मुकरबखान खूष िदसला. ितत ात समोर ा एका कनातीप ाडून
गणोजी आिण नागोजी गडबडीने येताना िदसले. ां ाकडे पाहत मुकरबखान हसून
बोलला, ‘‘गणोजीराजे, मैने सुना, आप तो जल चुके थे.’’
गणोजी गालात ा गालात हसत बोलला, ‘‘आता तरी कळलं न ं खानसाहे ब,
ा सं ाला पकड ाब ल आमचे भाऊबंद कोण ा थराला जातील ते! भ ा
पहाटे आधीच उगाच शंकेची पाल चुकचुकली मा ा मनात. णून तर मी नागोजी-
बाबां ना हलवून जागं केलं. दु स या रा टीत जाऊन झोपलो. बाबा यायला तयार न ते.
सां गा बरं काय प रणाम झाला असता?’’
गणोजी ा दु गा ां वर मुकरबखान हसून बोलला, ‘‘िचंता क नका, गणोजी!
पातशहा तु ां ला जागीर आिण जडजवाहीर दे ऊन मालामाल क न सोडे ल.’’
‘‘पुढचं पुढं बघू, खानसाहे ब. आता आमची जबाबदारी संपली!’’ नागोजी माने
बोलला.
‘‘रा ीची ही नुसती चुणूक होती खानसाहे ब.’’ गणोजी बोलला, ‘‘आ ां ला वतनं
िमळोत वा न िमळोत, पण संभाजीची ही पीडा तु ी इथून लवकरात लवकर पुढं
पळवा. नाही तर लोक आमचं नामोिनशानबी जागेवर ठे वायचे नाहीत.’’
ा बंडखोर पोरां चे काय करायचे णून ठाणेदार मुकरबखानाला िवचा
लागला. ते ा मुकरबला णभर ती मळे घाटाची जीवघेणी चढण आठवली. गणोजीचे
उपकार ा ा लेखी डोंगरासारखे होते. परं तु ा आडरानात कदािचत ा
पोरां सारखे बहा र वाटाडे िमळाले नसते तर? तर कदािचत आजचा िदवस उगवलाही
नसता. औरं गजेबासाठी हवा तो मोहरा सुदैवाने मुकरब ा हाती लागला होता.
पोरां चाही ात खारोटीचा वाटा होता. कृत ते ा ा कैफात खान ठाणेदाराला
बोलला, ‘‘छोड दो, जंगलके पंछी है , जंगलकी तरफही जायगे.’’
जेरबंद पोरे मु झाली. पाय ओढत ती रानपाखरं अधा कासरा अंतर पुढे चालून
गेली असतील नसतील, तोच ां ची पावले अडखळली. ख खी ा डाग ा ां ा
काळजाला थ बसू दे ईनात. शंभूराजां ना जंगलातून गुरासारखे पुढे खेचत आणणारा
ोर ा णजे हाच मुकरबखान आहे ! ाची ती कालची गती, तो वेग, तो आवेश
कशाचाही ा लेकरां ना िवसर पडला न ता. तसा दब ा आवाजात िप या गुरगुरला,
‘‘लेको ऽ ा खानानं आमां ला मोकळं सोडलं. पण आप ा शंभूराजां ना नाय—’’
िप या ा श ाबरोबर ा सवाची पावले थबकली. अंगातले गरम र उसळले.
हातां म े कोणतेही श नसताना ते सारे गरकन मागे वळले. जणू ां ा शरीराचेच
भाले बनले होते.
ापैकी कोणीतरी ए ार केला, ‘‘यळकोट यळकोट जय म ार ऽऽ’’ अन्
डो ां चे पाते लवते न लवते तो ते आठ मानवी भाले मुकरब ा आिण गणोजी ा
नरडीचा घोट ायला सुसाट वेगाने पुढे धावले. ा दोघां चे गळे दाब ासाठी ां चे
हात िशविशवले होते. उ ा शरीराला ेषाचे पंख फुटले होते. पेटले ा ग डासारखी
ती रानपाखरे ा दोघां ा िदशेने धावली मा . खाना ा पाठीमागे काही अंतरावर
ाचा जागता पहारा होता. हातात नं ा तलवारी घेतलेले साठस र हशम तेथे
पिव ात खडे होते, याची ा आठ िजवां ना काहीच क ना न ती.
ते सवजण ा दोघां चा गळा घोट ासाठी जवळ जाऊन िभडतात न िभडतात,
तोच ां ा अंगावर तलवारींचे सपासप वार बसले. िचळकां ा उडा ा. ा गरम
र ा ा स ाने मुकरबखान आिण नागोजी-गणोजींची तोंडेसु ा माखून गेली. ा
अचानक ह ाने णभर धीराचा मुकरबखानसु ा डगमगला होता. ा ितघां ाही
तोंडचे पाणी पळाले होते.
थो ाच वेळात हशम पुढे झाले. ां नी ते आठ मृतदे ह— धडे आिण मुंडकी
उचलली. पो ात बां धली अन् बाजू ा कोयने ा पा ात ते मानवी दे हाचे गोळे फेकून
िदले.
सायंकाळ झाली होती. सूय मावळतीची वाट हळू नेटाने चालत होता. सूयाची
तां बूस िकरणे कोयने ा पा ात उतरली होती. खंडोबा ा ग ात घातलेला फुलां चा
हार वाळू न कोळ ावा आिण वाळले ा फुलां चे िनमा होऊन दे वा ा पायाजवळ
जाऊन पडावे, तशीच ती आठ मुंडकी कोयने ा तां बूस तवंगावर तरं गताना िदसत
होती.

२.

उ ाची ितरीप खूप दाहक होती. दोन ा हरी येसूबाईंचे पथक वािश ी नदी ा
काठी पोचले होते. िचपळू णजवळ ा आमराईम े महाराणी पोचले ा. तेथे
नदीकाठीच ाहारीसाठी पथक थां बलेले. पाठीमागून येणा या राजां चा येसूबाईंना
इं तजार होता. इत ात माग ा वाटे वर दू र झाडीत क ा उठला. पाचसहा घोडी
वेगाने दौडत पुढे आली. तशा महाराणी हस ा. ‘दश ा उघडून ठे व, पिह ा
घासावेळी मी पोचतो’ हे श राजां नी खरे क न दाखवले णायचे!
पुढचा प ा गाठायचा होता. खंडोजी येसूबाईंना णाला, ‘‘हं ऽ मातो ी ा,
राजं आलंच.’’ दश ा सुट ा. महाराणी पिहला घास तोंडी लावणार तोच सवात पुढे
आलेला घोडे ार सपदं श झा ासारखा कळवळू न ओरडला,
‘‘राणीसाहे ब, घात झाला ऽऽ वै यानं घात केला.’’
तोंडचा घास पानावर पडला. खंडोजी, येसूबाई, दासदासी झटकन उठून उभे
रािहले. घामाघूम झालेले, जोराची दौड क न पुढे आलेले घोडे ार एका वेळी बोलू
लागले, ‘‘संगमे रावर वै यां चं आ मण आलंय. आ ी त: गावात हजारभर मोगल
लां बून बिघतलाय.’’
‘‘अन राजे ऽऽ? आपले राजे कुठं आहे त?’’ खंडो ब ाळाने कळवळू न िवचारले.
‘‘राजे वै याला आडवे गेलेत. मोठी झंुबडगद उडालीय. किवबुवां ा वा ा ोरं
मोठी लढाई सु आहे .’’
‘‘ य, राजे िनकरानं लढताना बिघतलं ा. पण अचानक भुईतून उगव ागत
वैरी गट झालाय. आपलं ल र लै थोडं —’’
ितत ात ा दोघा घोडे ारां ा पाठोपाठ दोनशेतीनशे घो ां ा टापां चा
गदारोळ कानावर आला. िचपळू ण ा सराई ा दारातच ते पथक थां बले. संताजीने
आप ा घो ाव न खाली उडी ठोकली. ाचा चेहरा गोंधळलेला होता. अंगावर ा
जा ािन ावर धुळीचे आिण र ाचे डाग होते. ाचा तो अवतार बघून येसूबाई पुढे
धाव ा. ां नी िवचारले, ‘‘संताजी ऽ, काय झालं? राजे कुठं आहे त?’’
‘‘मातो ीऽ, घाबरायचं काही कारण नाही. अचानक सकाळी संगमे रावर वै यानं
झडप घातली होती. चां गले सातआठशे सैिनक होते. आमचं बळ अगदीच अपुरं – पण
चां गलं झालं. आ ी आ मण परतवून लावलं!’’
‘‘अन राजे? राजे कुठं आहे त?’’ ते िवचारतानाही येसूबाईंची छाती दडपून गेली
होती.
‘‘िचंता क नका, मातो ी! ते ेम आहे त. महाराज आिण किवराज मध ा
जंगली वाटे नं तडक रायगडाकडं पर र िनघून जाणार आहे त.’’
‘‘पण राजां ना सोडून, संताजी, तू पुढे आलासच कसा?’’ महाराणींनी िवचारले.
‘‘राजेही ितथं थां बलेले नाहीत. ां ना तुमची लय काळजी. ढगातून पाऊस
गळावा तसा वैरी अचानक उगवला ितथं. अजून िकती वैरी धावून येणार कोणास ठावं.
णूनच राजां नी मला िचपळू णचं ठाणं रोखून धरायचा कूम िदला.’’
येसूबाई सोबतचे वीस-पंचवीस पालखीमेणे गां गर ासारखे िदसले. महाराणींनी
संताजीला केला, ‘‘संताजीऽ, अरे आम ा िशरकाणात— ितथ ा वाटा
आडवाटां त घुसायला वारासु ा घाबरतो, ितथं वैरी कसा घुसला?’’
‘‘मातो ीऽ, ही कीयां चीच ग ारी असणार. पण आता ाचा िवचार करत
िबलकूल थां बू नका. पिहले िनघा. नाही तर मेणे गडाकडे पोचायला वेळ लागंल.’’
भोयां नी खां दे िदले. ते मेणे, पाल ा घेऊन गतीने पुढे धावत गेले. संताजीला चैन
न ता. ाने िचपळू ण ा ठाणेदाराला मदतीला घेतलं. ितथला बंदोब चोख
लाव ात तो िदवसभर म होता.
ितत ात सायंकाळी दोन घोडे ार संगमे राकडून धावत आले. ां चे
काळे िठ र चेहरे बघवत न ते. बातमी सां गताना ां ना रडूच कोसळले, ‘‘सरदार,
घात झाला. आपुण सारे िनघून गेलात, आन् पु ा वै याची नवी पथकं गावावर चालून
आली. ां नी गावाला आग लावलीय. आपला पुरा पराभव झालाय.’’
‘‘—पण राजे कुठं आहे त?’’
‘‘काहीजण णतात – राजे बाजू ा झाडीचा फायदा घेऊन िनघून गेले. काही
णतात – राजां ना आिण किवराजां ना वै यानं ध न नेलं.’’
‘‘ध न? डोसकं िफरलं की काय तुझं?’’ संताजी डाफरला.
नेमकी खबर समजत न ती. संताजी आिण ठाणेदाराचे उ ाउ ाच बोलणे
झाले. मागे काही तरी भयानक कार घडला अस ाची ा दोघां ची खा ीच झाली.
िचपळू णला बसणे शहाणपणाचे ठरणार न ते. हाताशी लगेच उपल असणारा
पाचशे घोडा संताजीने मदतीस घेतला. ‘‘चला िनघा ऽऽ िफरा माघारी.’’ संताजीने
घो ावर मां ड ठोकली. घोडी पु ा संगमे राकडे सुसाट धावू लागली.
डोंगरद या ओलां डत, ओढे ओघळ पार करत संताजीचे पथक भरधाव वेगाने
संगमे रात पु ा माघारी पोचले, ते ा ग अंधार पडला होता. संगमे राची दा ण
अव था बघवत न ती. ा नां द ा सुंदर गावाचा न ाच बदलून गेला होता.
प रसराला दहशत बसावी णून वै याने जाताना आगी लाव ा हो ा. अजूनही काही
मा ा-हवे ा जळताना िदसत हो ा. जागोजाग र ात इत त: ेतां चे सडे पडले
होते. टोळधाड येऊन गे ावर सारा गाव उद् होऊन पडावा, तशीच अव था
झाली होती. गावाम े कोणी माणूसकानूस िदसतच न ते. काही ातारे आिण लंगडे
जीव पळता येईना णून लपून रािहले होते इतकेच. ‘‘अजूनही औरं ाची पथके
पाठीमागून येणार आहे त—’’ अशी भुमका कोणीतरी उठवली होती. ामुळे बाजू ा
जंगलात, आगरात लपलेले जीव अजून गावात परतायला तयार न ते.
संताजीचे दळ आ ाचे कळताच काही ातारी, दु बळ माणसे धाडसाने बाहे र
आली. ां ाकडून प ी खबर समजली, ‘‘राजां ना आिण किवराजां ना वै यानं िजवंत
ध न नेलं ऽऽ!’’ ती खबर ऐकताना त सो ावर कोणी कोळशाचे पाणी ओतावे,
तसा संताजीचा चेहरा काळािनळा झाला. ाला जोराचा ं दका फुटला. ितत ात
पलीकड ा वाटे ने िग ा करीत पाचशे घोडा धावत आला. हातखं ा ा िदशेने
धनाजी जाधव माघारा आला होता.
धनाजी आिण संताजी एकमेकां ना भेटले. घो ाव नच गडबडीने बोलणे झाले.
धनाजी बोलला, ‘‘संता ऽ, दोन तास मी इकडं ितकडं धावतोय. खूप तपास केला. पण
राजां ना घेऊन वैरी कोण ा वाटे नं िनघून गेला, तेच कळं ना. लोक आपाप ा अंदाजानं
दाही िदशां ची नावं घेताहे त—’’
‘‘पण धनाजी, थां बून कसं भागंल? आप ा सूयालाच वैरी घेऊन गेला रं ! बाकी
माणसां चा दया काय कामाचा?’’ संताजी हळहळत बोलला.
खल झाला. गोवा-र ािगरी ा आिण िचपळू ण ा बाजूचा र ा सोडला तर उरत
होती ती आं बाघाटाकडची वाट. वैरी को ापूर न ितकडूनच खाली उतरला असावा
याची खा ी झाली. तेथून आं बा घाट गाठायलाही दे व ख आिण साखर ाव न
िकमान पाच-सहा तास लागणार होते. र ा अ ं द, वाटा िनसर ा, मागात अनेक उं च
टे क ा, िबकट खंडी, वास मोठा िजिकरीचा होता.
िनधार झाला. धनाजी आिण संताजीसोबत जमलेला सुमारे हजारभर घोडा
आं बाघाटा ा िदशेकडे िनघाला. इत ात ा गद म े कोणीतरी संताजी ा
घो ाजवळ येऊन िचकटले. आप ा रिकबीतला पाय ध न उ ा असले ा ा
हडकु ा ा णाकडे संताजीने बिघतले. चेहरा ओळखीचा होता. हो! संगमे र ा
ठाणेदाराचे कारभारी ंबकशा ीच होते ते. संताजीने गडबडीने िवचारले, ‘‘बोला
शा ीबुवा काय णता?’’
“फ काही णच या मा ाबरोबर.’’
बाजूचा कवी कलशां चा वाडा जळू न खाक झाला होता. आत ा िव वाची धग
अजूनही बाहे र दारात लागत होती. तेथे समोर प ाससाठ ेते िवख न पडली होती.
ापैकी एका ेतावर शाल पां घरलेली. शा ीबुवां नी हल ा हाताने शाल बाजूला
केली. समोरचे पा न संताजी गोंधळू न गेला. िदवसभरा ा पळापळीत, राजां वर
उद् भवले ा महासंकटात आपणाला कोणी िपता आहे , तो िहं दवी रा ाचा
सेनापती आहे , ा कशाचीही संताजीला याद रािहली न ती. दु पार ा लढाईत
शंभूराजां ना वाचवता वाचवता वृ सेनापती ाळोजी घोरपडे कोसळले होते.
आप ा िप ा ा शवाकडे पाहताना संताजी अंतबा गदगदू न गेला.
दु ःखी संताजीला धनाजी आधार ायचा य करत होता. आप ा िप ा ा
मुखाव न संताजीने मायेने हात िफरवला. फारसा वेळ न दडवता ाने आप ा मृत
िप ाचे पोटाशी धरलेले डोके तसेच अलगद खाली ठे वले. आप ा ग ातला पाचूचा
कंठा शा ीबुवां ा हाती दे त संताजी बोलला,
‘‘शा ी महाराज, आम ा आबां सोबत जेव ां चे जमतील ा सवाचे
अं सं ार पार पाडा. िनघतो मी! मला पुढं होऊन वै याचे िदवस घालायचे आहे त
—’’
तासभराची दौड झाली. वाटे त एक गार पा ाचा ओढा लागला. िदवसभरा ा
उल ासुल ा दौडीने, अित माने घोडी अितशय दमून गेली होती. ां ा तहान ा
िजभा पा ाला लाग ा. तशा पाठीवर बसले ा ारां ची पवा न करता ती मुकी
जनावरे ितथेच पा ात बसकण मा लागली. अजून खूप पुढे दौड करायची होती.
वै याशी झुंजायचे होते. सवानी तास दोन तास िवसावा ायचे ठरवले. शेजार ा
धनगरवा ाव न घो ां साठी वाळका चारा आणला. ितथली तीसचाळीस घरे जागी
झाली. गडबडीने नाचणी ा भाकरी थाप ा गे ा. एकदीड भाकरी े का ा
वाटणीस आली. ती चटणीसोबत फ केली गेली.
जनावरां ना दोनअडीच तासां ची िव ां ती िमळाली. तशी ती शार होऊन एका
पाठोपाठ एक क न उभी रा लागली. आप ा ध ां ची िनकड ां नाही समजत
असावी. सर ा पहाटे ला घोडी पु ा पुढे उधळली. तो खडा आं बा घाट चढू न म ावर
यायला दु पार टळू न गेली. म ेच घाटावर मरा ां ची चौकी होती.
धनाजी-संताजी ितथे अचानक पोच ाचे पा न सवाना आ य वाटले. घाटाम े
जागोजाग किवराजां ची पथके पेरली गेली होती. ा फौजेचा शेपटा घाटापलीकड ा
आं बा गावापयत पसरला होता. ितथे कलशां चे कारभारी कृ ाजी का े रे संताजी —
धनाजीला सामोरे आले. ती सात हजारां ची ताजीतवानी उ ाही फौज पा न संताजीला
अचंबा वाटला. ां नी को े रेकडे राजां ची चौकशी केली. ते ा को े रे गडबडीने
बोलले, ‘‘काय सां गता काय सरदार? अहो, मी गेले िक ेक िदवस इथंच मु ामी
आहे . किवराजां नी मला मु ाम इथं नेमलं आहे . या वाटे नं कोणी आलं नाही की गेलंही
नाही.’’
‘‘काय सां गता काय? वै याची फौज इथून वर चढली नाही?’’
‘‘कशी चढणार सरदार? आ ी सहासात हजारजण काय बां ग ा भ न बसलो
आहोत? कसं जाऊ दे ऊ आ ी वै याला? इकडे कोणी िफरकलंच नाही. उलट
किवराजां ा कमां ची वाट बघत आ ी इकडं खोळं बून बसलो आहोत!—’’
ा दोघा त ण मराठा सरदारां चा उडालेला गोंधळ पा न को े रेही घाब न
गेले. राजां वर िबलामत आली आहे . रा संकटात आहे , याची क ना येताच ितथेही
सारे घाब न गेले. राजां चे नेमके झाले तरी काय असावे? मोठा गोंधळ उडाला.
कृ ाजीपंत बोलले, ‘‘थां बा. मघाशीच र ािगरीचा सोनार नरहरपंत िचत– गडा ा
वाटे नं डोंगरमा ानं चालत आला आहे . ाची सून पाटणची. ां ा सोबतची तीस-
चाळीस माणसं आम ाच डे यात येऊन िवसा ाला बसली आहे त.’’
लगेच नरहरपंताला बोलावून घेतले गेले. आप ा सूनबाईंना घेऊन आपण
िचतगड, कुंडीघाटा ा मध ा डोंगरमा ाने तीन िदवसां चा वास क न आ ाचे
ाने सां िगतले. ते ा धनाजीने लगबगीने िवचारले, ‘‘वाटे त माणसं, फौजफाटा, िदसलं
का कोणी ा मध ा प ात?”
‘‘तसं िवशेष कोणी नाही बा!’’ नरहरपंत आपली बग ासारखी उं च मान हलवत
बोलला. म ेच काहीसे आठवून तो पटकन बोलला, ‘‘हां ऽ काल सं ाकाळ ा आधी
पाथरपुंज ा माळाजवळ आपले दाजी िदसले.’’
‘‘कोण दाजी रे ?’’
‘‘आपले गणोजी राजेिशक! आप ा शंभूराजां चे मे णे, दाजी हो.’’
 धनाजी आिण संताजी पटकन पुढे सरकले. ां चा ास वाढला. संताजीने
लगबगीने िवचारले, ‘‘काय, काय करत होता गणोजी ितथं?’’
‘‘काही नाही. सात-आठशे फौज चालली होती कराड ा िदशेनं. दाजी सवात
पुढ ाच घोडावर होते. पण ां ा मागोमाग सारे यवन चाललेले. मराठे अगदीच
थोडे .?’’
‘‘अजून काय काय बिघतलंस?’’
‘‘मी कशाला पुढं जाऊ? आम ा सूनबाईंचा गळा दािग ानं भरलेला. उगा
टलं कशाला आडवाटे ला वाटमारीचं संकट ओढवून ावं? णून दु न झाडीतूनच
ते पथक बिघतलं. पण पथका ा पुढ ा बाजूलाच दोन मारझोड केलेले कैदी
घो ावर लादू न ते लोक घेऊन चालले होते.’’
‘‘कसे, िदसायला कसे होते ते?’’
‘‘मूळचे गोरे पान, बळकट हाडापेराचे. पण खूप मारझोड केलेले. ां ा
तोंडावरही र ाळलेली फडकी आिण अंगभर दो या आिण साखळदं ड बां धले होते.’’
‘‘अ ं?’’
‘‘पथकं पुढे गे ावर मी ितथ ा एका धनगरा ा लेकराकडं बारीक चौकशी
केली. ते ा ानं सां िगतलं, गणोजी दाजीनं ितकडे दयाकडे दोन सौदागर पकडलेत.
ां ना घेऊन ते उं जकडे चालले आहे त.’’
नरहरपंतां ा कथनाव न सारा उलगडा झाला. ऐकणा यां ा मुखावर
ेतकळा पसरली. भावनािववश संताजीला राहवले नाही. ाने धनाजीला कडकडून
िमठी मारत हं बरडा फोडला, ‘‘धना ऽ घात झाला रे ऽऽ! हा ग ा िशका नावाचा
काळसपच आप ा दौलतीला डसला! ानंच राजां ना ध न िदलं—’’
सवा ा डो ां त अ ू उभे रािहले. सैिनक दु :खावेगाने उठू लागले. बसू लागले.
काहीसा गोंधळ माजला. संताजीने आपले गरम अ ू पुसले. तलवारीचे धारदार पाते
ानाबाहे र काढत तो गरजला— ‘‘चल धनाजी. अजून सहा-सात हजाराची फौज आहे
संगं. असंच धावत जाऊन कराडवर हमला चढवू. ा हरामखोर ग ासह मोगलां ना
जाळू न काढू .’’
‘‘संताजीऽ, ऐक. शां तपणे ऐक. ा आड ाितड ा वाटे नं, िग रकंदरातून
आ ां ला कराडला पोचायला िकमान दोन िदवस लागतील. तोवर वैरी काय आपली
वाट बघत बसंल?’’
‘‘ णजे?’’
‘‘पाथरपुंज ा मो ापासून कराड फार लां ब नाही. रा ी जेवणवेळेलाच राजां ना
घेऊन ते वैरी कराडात पोचले असतील. ितकडं आजूबाजूला रिहमतपूर, इ ामपूर,
औंध अशी जागोजाग औरं ानं ठाणी बसवली आहे त. ए ाना ा दु ां नी दहा– पंधरा
हजाराची फौज एक बां धून कराडही सोडलं असेल.’’
‘‘धनाजी, तू असाच आहे स. नेहमीच मा ा उ ाहावर पाणी ओततोस—’’
संताजी रडवेला होत बोलला.
धनाजीने पुढे होऊन संताजीला आप ा िमठीत घेतले. ाची समजूत काढत तो
बोलला, ‘‘संताजी ऽ तू फ भावनेनं लढत जाऊ नकोस. बु ीनं लढत जा, असं
आपले शंभूराजे का णत ते आठव. थोडा िवचार कर. आपले सेनापती आिण तुझे
वडील ाळोजी घोरपडे कालच यु ात ठार झालेत. राजाला मोगल घेऊन गेले.
सेनापती ठार. आप ा मातो ी महाराणी रायगडावर पोच ात की नाही तेही अजून
आ ां ला ठाऊक नाही.’’
‘‘मग काय करायचं?’’
‘‘इथं आं बा घाटात संर णाला दोन हजाराची फौज ठे वू. बाकी ां ना घेऊन
तातडीनं रायगड गाठू. ितथं मातो ींचा स ा घेऊ. संताजी ऽ आप ा राजां ना कराल
काळानं आप ातून ओढू न नेलं. िनदान राजधानी तरी वेळेत वाचवू. तीही गेली तर –
जगबुडीच की रे , मा ा बंधू!!’’
एका हाताने आपले डोळे पुसता पुसता संताजीने आपला दु सरा हात
कमरदाबावर ठे वला. सवानी कंबरा कस ा. कृ ाजीपंतां ा सोबतीला दोन
हजाराची फौज ठे वली. पु ा सारे रातोरात िबकट आं बाघाट उत लागले, ता ाळ
राजधानी रायगड गाठ ासाठी.

३.
ा कातर ित ीसां जेला येसूबाई महाराणीसाहे ब राज ासादातील भ
तुळशीवृंदावनाजवळ बसून हो ा. आप ा आधी पोचू असा दावा करणारे शंभूराजे
अ ािप कसे परतले नाहीत, याची िचंता ां ना होतीच.
इत ात अचानक तीन घोडे ार तेथे येऊन धडकले. ां ा पाठोपाठ येसाजी
कंक आिण इतर मंडळी ितकडे धावत येताना िदसली. ा सवाची अ ंत भेदरलेली
तोंडे पा न येसूबाईं ा काळजाचा ठोका चुकला.
ा ितघां नी घो ाव न खाली उ ा ठोक ा. महाराणींचे पाय ध न ते
मो ाने रडत सां गू लागले, ‘‘राणी सरकार ऽऽ अंगावर डोंगूर कोसळला वो! घात
झाला घात! वै यानं आप ा राजां ना ध न नेलं...’’
‘‘—काय?’’ उ ा दे हावरच वीज कोसळ ासार ा येसूबाई जाग ा जागी
थरार ा. ां ना दासीकुळं िबणींनी आधार दे त साव न धरले.
‘‘कोणी ध न नेलं णता दादासाहे बां ना?’’ येसूबाईंची बगल ध न उ ा
असले ा ताराऊंनी िवचारले.
‘‘मुकरबखानाने.’’
“मरा ां ा राजाला पळवून नेलं? काय सां गता? अहो, ते गाय होते की घोडा?
असं कसं नेलं?’’
णभर आप ा पाठीचा कणाच िपच ासारखे महाराणींना वाटले. ा तशाच
खाली जागेवर बस ा. ां ना दरद न घाम फुटला. भोवळ आली. तशी पळापळ
झाली. पां ढरा कां दा फोडून दासींनी ां ा नाकाजवळ धरला. पण थो ा वेळातच
ा मू ा कैफातून बाहे र आ ा. राजारामसाहे बही आले. ा ध ादायक वातने
तेही मु त झाले.
गेली नऊ वष रायगडचा फड सां भाळणा या युवरा ीं ा अंगातले स े र
उसळले. ां नी हरका यां कडून घडली कमकथा जाणून ायचा य केला.
तोवर तेथे खंडो ब ाळ, जो ाजी केसरकर, राया ा महार अशी बरीच मंडळी
जमली. राया ाला ं दके आवरत न ते. ‘‘उगा ध ाला सोडून ां इकडं आलू ते
कशापायी?’’ —असे णत तो ओ ाबो ी रडत होता.
राजां ना आिण किवराजां ना िशरकाणातील मळे घाटाकडूनच पुढे ने ाचे
महाराणींना समजले. तशी ां ा गोंधळात अिधकच भर पडली. ा बोल ा, ‘‘छे !
छे ! असं कसं होईल? मळे घाट? ा िनिबड अर ातून जायला भूतंही घाबरतात
णे!... अशी भयकारी वाट खानाला सापडे लच कशी?’’
‘‘काय सां गायचं मातो ी? दातबी आपलं आन् ओठबी आपलं !’’
‘‘काय घडलं ते पटकन सां गून मोकळे ा. इकडं ास कोंडतोय आमचा!’’
‘‘आपले– आपले दादासाहे ब गणोजीराजे िशक त: सोबत होते मुकरब–
खाना ा.’’
‘‘छे ! तो ऐन जंगलचा र ा गणोजीदादां ना तरी कुठला माहीत?’’
‘‘ ां नीच वाटाडे पुरवले. खाना ा घो ामाणसां ची व था केली. ां चे
कारभारी गोवधनपंतबी होते सोबत ां ा.’’
डो ां तून झरझर वाहणारे उ अ ू महाराणींनी आप ा पदरा ा टोकाने
पुसले. दु स याच णी ां नी हरक यां ना िवचारले, ‘‘धनाजी, संताजी कुठं आहे त?’’
‘‘महाराणी, कुणाला दखल! राजां वरच िबलामत कोसळलीय. सगळीकडं गडबड
उडालीय. अंधाधुंद माजलीय.’’
‘‘पण मातो ी, घाबरायचं मला कारण वाटत नाही. धनाजीरावही बु ीचे तेज. ते
संताजींना घेऊन इकडं च येतील. आप ा स ािशवाय कोणतीही आगळीक करणार
नाहीत.’’ खंडो ब ाळ बोलले.
ा भयंकर वातने रायगड थरारला. ेक बु जाव न, दे वडीव न माणसे
पळत सुटली होती. राजमहाला ा बाहे र तीनचार हजारां चा जमाव जमला.
‘‘राजे ऽ राजे! शंभूराजे ऽ कुठं गेलात होऽ—’’ बाहे न जनां चे आ ोश,
दु :खा ा आरो ा आिण हं बरडे आत ऐकू येऊ लागले. बाहे रचा तो सुगावा लागताच
येसूबाई महाराणी सावर ा. भानावर आ ा. ां नी आप ा सहका यां ना खूण केली.
‘‘चला खंडोबा ऽ.’’ ‘‘चला ताराऊ.’’
ते सारे महाला ा बाहे र एका उं चव ा ा जागी आले. महाराणींना बघताच
यापोरां ना, वृ ां ना कंठ फुटला,
‘‘आईसाहे ब ऽ आईसाहे ब ऽ आमचे राजे कुठं आहे त?’’
आ ोश करणा या रयतेला शां त कर ासाठी महाराणींनी हात जोडले. ा
बोल ा, ‘‘ऐका ऽ अशी बाजारगद क नका. औरं ाशी आपलं यु सु आहे .
थोडं तरतंबुडतं चालायचंच यु ात.’’
‘‘पण राजे? आमचे राजे....?’’
 ‘‘घाब नका. णभर एखादा डाव उलटला णजे औरं गजेबाचा िवजय झाला
की काय? रायगडा न आता लवकरच फौजा बाहे र पडतील. आ ी सारे वै या ा
अंगावर धावून जाऊ. राजां ना औरं गजेबा ा मुठीतून न े , तर यमा ा दाढे तूनही
घेऊन माघार येऊ!’’
ाही थतीत जमले ा हजारों ा जमावाने राजां चा आिण महाराणींचा जयघोष
केला. ां ना शां त करत येसूबाई बोल ा, ‘‘ ारराऊतां नी आपाप ा जागी िनघून
जावं. आपले पहारे , मोच, बु ज सोडून अिजबात बाजूला जाऊ नका. डबाजी
कराल तर वै याचा फायदा होईल.’’
जमलेला जमाव पां गला. राजारामसाहे ब भानावर आले होते. बंधुराजां वरील
संकटाने ते खूप िव ळ झाले होते. ‘‘आ ां ला वै या ा मुठीतून सोडवून आणणारे
आमचे दादासाहे बच दु ना ा हाती कसे लागले हो, विहनीसाहे ब?’’ ते कळवळू न
िवचारत होते.
‘‘खंडोबा, िकमान दहा-पंधरा हजारां ची ताजीतवानी फौज उभी करायला िकती
वेळ लागेल?’’ येसूबाईंनी िवचारलं.
‘‘इथं पाचसहा हजारां ची फौज आहे . पण सामानसुमान घेणं, श ा ं गोळा
करणं गरजेचं आहे . बाकी फौजा सा या रा ात जागोजाग नेम ा आहे त.’’
‘‘असं करा. आता लागलेच दू त सुधागड, सागरगड, िबरवाडी ा िक ावर
पाठवा. सकाळी ाहरी ा आत फौजा खाली पाचाडला पोचायला ह ात.’’
‘‘मातो ी, िचंता क नका. िद ा वेळेत बां धणी ा माळावर घासदा ासह
दळं तयार ठे वतो. तोवर धनाजी-संताजी येतीलच.’’ खंडो ब ाळां नी सां िगतले.
येसूबाई महाराणी आिण जाऊबाई ताराबाई रा भर जा ाच हो ा.
दु स या िदवशी रणावर िनघायची तयारी सु होती. बरीचशी कामे उरकत आली.
बाकी सारे जण नेमून िदले ा कामिगरीवर िनघून गेले. महाल रता झाला.
येसूबाईंना राजां ा आठवणींनी उमाळा दाटला. ा आप ा भ दे ा याकडे
धाव ा. भवानीमाते ा पायावर जाऊन कोसळ ा. मनातून तो मळे घाट, िशरकाण
आिण गणोजीराजे जात न ते. ‘येसू ऽ तुला रं डकी झा ाचं बघायला खूप आवडे ल
मला.’ —गणोजीं ा ा िवषारी श बाणां ची नुसती सय झाली, तशा महाराणी
थरार ा. कळवळू न अ ुपात क लाग ा, ‘‘दादासाहे ब, दादासाहे बऽ िकती
उपकार केलेत आप ा धाक ा बिहणीवर! अशी भयानक भाऊबीज जगात कुठ ा
बंधूनं आप ा बिहणी ा ओ ात टाकली असेल हो?’’

४.
एखा ा भुर ा चोरा ा हाती कोिहनूर िह यासारखे अमू र लागावे आिण
ाचे र ण कर ा ा भीतीने तो पुरता गां ग न जावा, तशी अव था मुकरबखानाची
झाली होती. शंभूराजां सारखी अ ल िशकार रत पळवणे आिण ती औरं गजेबा ा
ता ात दे णे, ा एकाच ल ासाठी तो रा ीचा िदवस करत होता. ाने दोन
िदवसां ा आतच इ ामपूर, कासेगाव, औंध, िमरज, रिहमतपूर अशा जवळपास ा
मोगली ठा ां न सुमारे पंचवीस-तीस हजारां ची फौज गोळा केली होती.
शंभूराजां ना आिण किवराजां ना म े घालून पथके झपा ाने पुढे चालली होती.
कृ ा-कोयनेचा घाट मागे पडत होता. दु पार ा िव ां तीला समोर ा डोंगरात,
ामगाव ा खंडीत पोचायचे होते. तोपयत कुठे ही अगदी इराकतीला सु ा थां बू
नका, असा खानाचा फौजेला कूम होता.
शंभूराजां चे भावभरे ने आजूबाजू ा मुलखाकडे िफ न िफ न वळत होते.
वसंतगडा ा क ावर आिण नंतर पाय ा ा तळबीड गावावर ां ची नजर थम
खळली, तशी शंभूराजां ना हं बीरमामां ची सय आली. ‘‘मामा, तु ी आज हयात असता
तर?’’ ां ा अंत:करणानेच केला. किवराजां चे मन अखंड आ ं दत होते.
सभोवतीचा प रसर, मागे पडत जाणारी कृ ा-कोयना, आप ा शंभूराजां वर
गुदरलेला संग पा न तर ां चा जीव तीळ तीळ तुटत होता. समोरचे टे काड
ओलां डले. कराडजवळचा संगम मागे पडू लागला. फौज मोगली भाव े ाकडे
वळली. तसा कवी कलशां ा काळजातून उमाळा दाटू न आला. शायरां ा मैफलीत
गायन करीत अस ासारखाच ां नी आपला हात उं चावला. ते मो ाने गाऊ लागले.
“गले िलपट कृ ा नदी कह कोयना िबलखाय
दीदी, लख ये यवन खल िशवा सुवन ले जाय ’’
(धाय मोकलूनी कोयना रडते,
गळा पडते पुसते कृ ामाईला,
सां ग ताई, कुठे दु यवन हे घेऊनी चालले
िशवबा ा ग बाळाला !’’ )
‘‘चलो भागो,’’ ‘‘चलो ज ी करोऽ,’’ मुकरबखान आिण इखलासखान ओरडत
होते. अजूनही अचानक कोठून मरा ां ा टो ा धावून येतील, छापे घालतील आिण
आपले पृ ीमोलाचे यश िहरावून नेतील, या भीतीने ां ची गाळण उडत होती.
सभोवती पंचवीस हजाराची दाटी असूनही ा बापलेकां ा िजवात जीव न ता.
कराड ा मु ामात मुकरबखानाने नागोजी आिण गणोजीला खूप आ ह केला
होता, ‘‘आप दोनो चिलऐन हमारे साथ....!’’
‘‘अडचणी ा जागेतून काढलं न ं बाहे र – आता पुढचं तुमचं तु ी बघा. नाय
तर ा रायगडाकडून फौजेचा लोंढा बाहे र आला तर लेकाचे आ ां ला दगडानं ठे चून
मार ाल!’’ नागोजी बोललो.
‘‘िशवाय पुढं कुठं दु दवानं डाव उलटला तर आ ा दोघां चीबी घरं जागेवर
राहायची नाहीत.’’ गणोजीने सां िगतले.
नागोजी आिण गणोजी पळू न गेले आिण मुकरबखान ा काळजीत भर पडली.
ामगाव ा खंडीजवळ पथके पोचली. तेथून कृ ा खो याकडे नजर टाकत
मुकरब हळू च आप ा पोराला णाला, ‘‘बेटे इखलास, असा बडा फतेह िमळाला की
लोक ज साजरा करतात. हे दोघे बदतमीज भीतीनं पळू न गेले. याचा मतलब अजून
आ ी धो ा ा ह ीप ाड पोचलेलो नाही.’’
राजां ची िभरिभर नजर सभोवताली ा माळरानाव न िफरत होती. णा णाने
रा ातला मुलूख मागे पडत चालला होता. वाटे त ओढे ओहळ आडवे आले की
ाम े जीव गुंतायचा. र ाशेजार ा झाडावेलींना कडकडून िमठी मारावीशी
वाटायची. कुठे चाललो मी? माझा मुलूख मला असा कसा पारखा होऊ लागला?
कमी िवजयाचा िशलेदार असूनही कणा ा रथाचे चाक ऐन महाभारतीय यु ात
मातीत का अडकावे? कवचकुंडलां चे दान दे ताना, आप ा काना ा र ाळ ा
पा ा बघताना काय वाटले असेल ा महायो द् याला? गु दि णे ा नावाखाली
एकल ाचे बोट तोडून घेणारा गु ोणाचाय आिण पाठीत व पातीचा, ग ारीचा
खंजीर खुपसणारा गणोजी या वृ ीम े फरक तो काय?
तो वैराण, ानी आणणारा वास संपता संपत न ता! काळा ा रां जणातील
पाणी उं चबळू न येत होते. प ा ापाने, ताटातुटीने, संतापाने, उ े गाने, पूव ृतींनी
राजां ा दे हाची नुसती त ली त ली होत होती ....
“आबासाहे ब, िकती खोल ही बाणकोटची खाडी!...”
‘‘ णूनच सां गतो शंभू, पाठीवरचा हात सोडू नकोस.”
“आबासाहे ब, आपणच तर सां गता – माशा ा पोराला पोहायला िशकवायचं
नसतंऽ!”
“शंभूराजे! कधी कधी दै वाचे फासे उलटे पडतात. शां त सागरा ा पोटातूनही
लाटां चे डोंगर तयार होतात,
शंभू ऽ, ा पाहा लाटाच लाटा! शंभू, कुठं चाललात शंभूराजे?....’’
“मरा ां ा राजाला दु न घेऊन दू र चालला आहे ऽ... शंभूराजां ना िजवंत
पकडलं—,’’ ा आरो ा रानोमाळ घुमू लाग ा. वाटे तली सारी गावे, वा ाव ा
गोंधळ ा, घाबर ा. सामा रयते ा दयात िशवाजीराजां चे आिण संभाजीराजां चे
थान दे वाचे होते. ती दु वाता ऐकून गावे ा गावे आका क लागली. यापोरे
मो ाने रडू लागली. ां नी या आधी रा ा ा फौजेत ार णून घोडा नाचवला
होता, ां ा अंगाम े तर वणवा पेटला. ानात ा तलवारी उपसून ते आपाप ा
पागेकडे धावले; पण दु ाळाने मातेरे केलेले. पागेत ा रकामी ग ाणी आिण
खुंटाळी बघवत न ती. अशा संगी मां डीखाली घोडी नाहीत, या क नेने ारां चे
काळीज फाटत होते.
मा ावर ऊन रखरखत होते. ा झळा सोसवत न ा. घो ाला लगाम
बां धावा तशी ा दोघां ची आता तोंडे बां धली गेली होती. अंगातून घामा ा धारा
लाग ा हो ा. घशाला कोरड पडलेली. घो ावर राजां ना ानी येत होती. भरले ा
कळशीसारखा काळ िहं दकळत होता....

‘‘ये शंभूदादा, शंभूदादा -”

“चूप वेडाबाई. तु ासंगे मी पारं ा खेळत असलो णून काय झालं? आपलं
ल झालं आहे .
 नवरा-बायको आहोत आपण. दोघेही.
मो े झालो की संसार क .
बरं सां ग, काय पािहजे तुला?”
“ ंगारपुर ा केशव पंिडतां चे योग प रामायण आपण बिघतले.
ात तो दु रावण सीतामाईला पळवून नेतो.
राम िब ारा िकती दु :खी िदसत होता!”
‘‘चालायचच बाळे . अगं िवयोग, ताटातूट
या श ां नाही खूप खोल अथ असतो.”
“पण मला आपली एक शंका येते. बघ
हं संभाजीदादा— समज सीतामाई िबचारी
एकटीच आप ा वा ात बसलीय.
अन ितकडे , बाहे र ा बाहे र कोणा दु
रावणानं रामरायालाच पळवून नेलं तर?”
“छट् वेडपट कुठली! रामालाच पळवून ायचं?
अगं, असं दु रामायण रचायचं धाडस
कराल काळाला तरी होईल का?’’

वाटे त अनेक ग ा हो ा. गावोगावचे इनामदार– कोणी दे शमुख, तर कोणी

दे शपां डे. भयभीत झालेले जानन या जाण ा मंडळींकडे धाव घेत. ां ा दारात,
बािलं ाजवळ आका मां डत होते, ‘‘इनामदार सरकार, घात झाला. करा हो, काही
तरी करा! आम ा शंभूराजां ना वाचवा!’’
इनामदार, वतनदार व न गोंधळू न गेलेले, पण आतून ां ना आनंदा ा
उक ा फुटले ा. चेह यावर भीती. खरे च का संभाजी कैद झाला आहे ? आप ा
माजघरात जाऊन ते खुषीने दा चे घोट घेत होते. गे ा काही वषात िहं दवी रा
आले आिण वतनदारी ा गढीचे वैभव गेले. हम करे सो कायदा— ही बात उरली
न ती. िहं दवी रा हीच जुलमी वतनदारीवरची सं ात होती. ामुळेच
शंभूराजां ा कैदे ची वाता ऐकून वतनदारां ना गुदगु ा ाय ा.
ते भयभीत रयतेला वरपां गी िदलासा दे ाचा य करत होते, ‘‘मंडळी, गडबड
क नका. राजां ना काही होणार नाही. आ ी कशाला आहोत?’’
‘‘अवो पन सरकार, पुसेसावळी ा माळापयत खाना ा फौजा पोच ात.
राजां ना आन् किवराजां ना मधोमध घातलंय. भवतीनं पंचवीस हजारां ची फौज हाय.’’
‘‘िकती णालास?’’
‘‘पंचवीस हजार.’’
‘‘ऐकलंत? ऐकलंत मंडळी? एवढी मोठी फौज वै यासंगं असेल तर तु ी इथं
गोळा झालेले हे प ाससाठ रां गडे क न क न काय करणार?’’
‘‘आ ी जळू न म . गिनमी कावा खेळू. पन आम ा शंभूराजाला सोडवून आणू
—’’
 ा उ ाही त णां कडून ाता यां कडे आिण यापोरां कडे इनामदार नजर
वळवत होते. समजुतीचा आव आणत सां गत होते, ‘‘अशी आगळीक क नका. ा
खानाची बलदं ड फौज आप ा गावावर चालून येईल, तर आपला सारा गावच जाळू न
टाकेल.’’
‘‘मग सरकार, आमी करावं तरी काय?’’ अ ूभर ा डो ां नी तरणेताठे
िवचारत.
‘‘आ ी आहोत की! काळजी कशाला करता? मी मघाशीच बुध ा इनामदार
साहे बां कडं घोडा धाडलाय. ा सरकारां चा स ा घेऊ. थोडा वेळ लागंल, पण सारे
िमळू न राजां ना सोडवू.’’ पेटले ा त णां ा उ ाहावर शारीनं, प तशीर बोळा
िफरवला जात होता.

५.
ितस या िदवशी पहाटे चेच धनाजी आिण संताजी पाचाडला येऊन पोचले. येसूबाई
महाराणीही पाचसहा हजार सै ाची जमवाजमव क न गडाखाली येऊन िस
झा ा हो ा.
अितदु ःखामुळे धनाजी आिण संताजीं ाही चया बघवत न ा. राजमंिदराम े
जाण ां चा खल झाला. येसाजी कंकां शी मसलत क न येसूबाईंनी स ा िदला,
‘‘अनेक गडिक ां वर ा फौजा काढू न आिण खाना ा मागे आं धळे पणानं धावून
कसं चालेल? इकडं दु स या वाटां नी पातशहा ा दलां नी खंडारं पाडली तर घात
होईल.’’
‘‘खरं आहे , मातो ी!’’ खंडो ब ाळां नी कार िदला.
एकूण सातआठ हजाराची फौज घेऊन बाहे र पडायचे न ी झाले. महाराणींनी
घो ावर ठाण मां डले. ताराऊ आिण राजरामां ना मागे ठे वून ‘‘हर हर महादे व ऽऽ’’ चा
गजर करत वाघोली खंडीतून फौजा खाली उत लाग ा. यमा ा दाढे तून आप ा
स वानाला िहसकावून मागे खेचून आणणा या सािव ीचं बळ येसूबाई महाराणीं ा
अंगाम े संचारले होते. धनाजी आिण संताजीची घोडी रणमदाने धुंद झाली होती.
वाघोली खंड ओलां डली असेल नसेल इत ात हं बीररावां चे बंधू है बतराव आडवे
आले. कराडाकडून ते रायगडाकडे च यायला िनघाले होते. वाटे त महाराणी घो ावर
िदसताच है बतराव मोिह ां नी खाली उडी घेतली. येसूबाईंचे रिकबीतले पाय पकडून
ते लहान मुलासारखे ओ ाबो ी रडू लागले. उलट ालाच धीर दे त येसूबाई
बोल ा; ‘‘पुसा ती आसवं. उलट िफरा माघारा. इकड ा ारींना सोडवूनच
रायगडावर घेऊन येऊ.’’
‘‘आता कुठं िन कसं सोडवणार हो महाराणीसाहे ब? परवा िदवशी दु पारीच
मुकरबखानानं ामगावची खंड सोडली. ा ा सोबत पंचवीस हजाराची खडी
फौज आहे ...’’
‘‘अरे रे ! राजे नजरे ा ट ाप ाड गेले.’’ —असं णून जो ाजी केसरकर
आिण राया ा रडू लागले.
आतापयत अनेक घणाघाती आघात झाले होते. तरीही अिजबात न डरले ा
येसूबाई पिह ां दाच हताश िदस ा. ा घो ाव न खाली उतर ा. नाराजीने
ां नी चौफेर नजर टाकली. आभाळ झाकोळू न आले होते. जणू ा दु :खद वातमुळे
ढगां चा वासही थां बला होता.
ां ची ती अव था बघून धनाजी आिण संताजीनेही घो ाव न खाली उ ा
घेत ा. महाराणींपुढे हात जोडत ते बोलले, ‘‘मातो ी, आपण अिजबात िचंता क
नका. आ ी फौजा घेऊन पुढे धावतो. वै या ा का ीतून राजां ना सोडवून माघारा
आणतो.’’
येसूबाईंचा कंठ दाटला. एखा ा ा पोटात क ार घुसावी आिण ा दु :खाचे
कड सोसत ा ा मुखातून श बाहे र पडावेत तशा महाराणी बोल ा, ‘‘आता
ाचा काही उपयोग होईल असं वाटत नाही....’’
‘‘का? मातो ी, का? आ ां ला तरी झेप घेऊदे की पुढं!’ ते दोघे इरे ला पडले होते.
‘‘इकड ा ारींनीच एकदा आप ा का मय शैलीत एक ा सां िगतला
होता. य िक रां चं मह दे वा ा दरबारात असतं, मा ते खाली धरतीवर आले की,
ां चे मातीचे गोळे होतात.’’
‘‘ णजे वो, मातो ी?’’
‘‘कराडपासून पुढे उगवतीकडचा सारा मुलूख सपाट, िबनाअर ां चा, घाटां चा.
ितथं आपला गिनमी कावा चालायचा नाही.’’
‘‘असं कसं, मातो ी? हं बीरमामां ा फौजां नी तर बागलाणपासून कनाटकापयत
घोडा चौखूर फेकला होता.’’
‘‘अचानक पुढं धावून हमला करणं, वै याला है राण करणं वेगळं आिण
पातशहा ा उर ा चार लाखा ा फौजेशी समो न दोन हात करणं वेगळं !’’
वृ अनुभवींचा आिण ईषबाज त णां चा एकि त खल झाला. दु दवाने
मुकरबखान गिनमी का ाची रे षा ओलां डून के ाच प ाड िनघून गेला होता. ही
व ु थती नाका न, तसेच आं धळे पणाने रे टत पुढे जाणे णजे स ा ी ा
अंगाखां ावरचे, मुठीतले िक े गमावून बसणे. महाराणी बोल ा, ‘‘अशा वेळी राजेच
काय तो यो स ा करतील. पण वै या ा मगरिमठीतून राजां पयत पोचायचं तरी
कसं?’’
चचा चालू असतानाच राया ा महाराला ं दका फुटका. तो णाला, ‘‘िनदान
आता तरी मला अडवू नका. पाऊस होईन नाय तर वारा. पण राजां पयत कसं पोचायचं
ते बघीन मी.’’
खंडो ब ाळां नी मसुदा िलिहला. महाराणींनी ावर मु ा उमटवली. सवाचा
िनरोप घेऊन राया ा आपला भाऊ दे वा ा या ासह तेथून बाहे र पडला. कराड ा
िदशेने घोडी उधळली.
आता सूय मावळतीकडे कलला होता. आजूबाजू ा द याडोंगरात अंधार भ
लागला. िलंगाणा िक ाची ताठ मान आज मोड ासारखी िदसत होती. धनाजी
आिण संताजी खूपच िहरमुसले होते. घामाने महाराणीं ा कपाळावरचे कुंकू िव टले
होते. ा दोघा नाराज बहा रां कडे पाहात येसूबाई बोल ा, ‘‘धनाजी, संताजी धीरानं
ा. आमचं कुंकू वाचवाय ा नादात िहं दवी रा ाचा कपाळमो ायला नको!’’

६.
वेळ दु पारची. बाहे र ा माळावर रणरणते ऊन होते. औरं गजेब पातशहाचे
डे रेदां डे असदनगर ा माळावर पडले होते. अलीकडे च पातशहाने अकलूजचे
असदनगर असे नामां तर केले होते. अकलूज, दौंड, चां भारगोंदा हा सारा प रसर
नेहमीच दु ाळा ा छायेम े येत होता. ामुळेच फे ुवारीचे िदवस असूनही इकडे
माळामुरडाने कडक ऊन खेळत होते. िदवसा अनेक जागी मृगजळ िदसायचे.
अलीकडे पातशहा औरं गजेब खूप िबथ न गेला होता. िकती फौज, िकती वष, केवढा
खिजना आिण कसले दु भा ! तो काफरब ा संभा भेटायचे तर नावच नाही.
औरं गजेबा ा िजंदगीतली ही सवात मोठी मोहीम णजेच एक मृगजळ ठरले होते.
पातशहा दरबारात आप ा सरकारकुनां ना काही लेखी सूचना दे त होता. अशा
वेळी पातशहा ा कामाम े कोण ाही कार ा य आणणे हे जणू महापाप
असायचे. उ ासनावर बसलेला पातशहा मघापासून मजकूर सां गत होता. मु शी
ा ा नोंदी घेत होता. कोणीतरी एक दू त मो ा धाडसानेच पातशहा ा जवळ
जाऊन उभा रािहला होेता. ाचे तेथवर जाणे आिण पातशहा ा बाजूलाच खेटून उभे
राहणे हे फंदिफतुरीइतकेच धो ाचे होते. इतकेच न े , तर असे धाडस इतर वेळी
कोणी केले असते, तर पहारे क यां नी ाला मु ासारखा के ाच छाटू न टाकला
असता. परं तु तो दू त तेथवर पोच ापूव च पहारे करी एकमेकां ा कानां म े काहीतरी
कुजबुजले होते. ाबरोबर ा सवाची तोंडे आनंदाने उजळू न िनघाली होती.
तो पैगामच तसा अ ल होता! तंबूबाहे रचे ारसैिनक आनंदाने गडबडा
लोळायचे काय ते बाकी होते. एखा ा िन:संतान पातशहाला पु ा ीचा पैगाम
दे ासाठी ा ा सेवकां नाही हा ा ा अशा उक ा फुट ा नसतील. बाहे न
येणा या ा हा लहरींमुळे दरबारातले इतर मानमानकरी च ावून गेले होते. नेमके
ितकडे काय चाललेय हे च ां ना समजत न ते. अ ावधानी पातशहा जागृत होता. तो
मजकूर सां ग ात गुंगला असला तरी दरबा यां ा हालचालींकडे ाचे बारीक ल
होते. कसली तरी खुषीची खबर दे ासाठी आपले सेवक चेकाळू न गेले आहे त, इतका
अंदाज ा ा अनुभवी नजरे ने के ाच बां धला होता. पण ती खूषखबर असून काय
असू शकते, याचीही खूणगाठ ाने मनाशी बां धली होती. ामुळेच िवचिलत न होता
तो आपले काम करीत रािहला. मा थो ाच वेळात दा पाजले ा उं टासारखे
आपले सेवक खूपच खळीला आले आहे त, हे ा ा ल ात आले. तसा तो परे शान
झाला! अधवट काम बाजूला ठे वत, समोर झुकून उ ा असले ा दू ताकडे पाहत ाने
कर ा सुरात िवचारले, “ ा बात है ?’’
‘‘पातशहा सलामत, ब त ब त खुषी की खबर है !—’’
 पातशहाने दू ताकडे कु त नजरे ने पािहले. तो उपहासाने हसत बोलला,
‘‘इराणम े आम ा बेवकूफ अकबराचं काही बरं वाईट झालं का?’’
‘‘नही, आलम प ाँ ! यापे ाही ब त ब त खुषीकी खबर. तो शैतान संभा
सापडला! कैद झाला!’’
‘‘कौन?’’ पातशहाने गरकन आपली मुंडी वळवली.
‘‘वो शैतान संभा!’’
‘‘काय झालं ाचं?’’
‘‘कैद झाला— सापडला!’’
‘‘कोणाला?’’ पातशहाने अगदी थंड सुरात िवचारले.
‘‘मुकरबखानाला.”
‘‘कुठं ?’’
‘‘स ा ी ा घाटीम े.’’
अिवचिलत पातशहाने ा दू तास अिधक जवळ बोलावले. ाला अगदी
कानाजवळ येऊ िदले. मग मा पातशहाचा तोल सुटला. पातशहा झटकन उठून उभा
रािहला. ाने ा दू ता ा सटासट कानिशलात मार ा.
पातशहाची गोरीपान मु ा रागाने, अिव ासाने फुला न आली होती. ाचा हात
थां बता थां बत न ता. अिण मार खाणा या दू ता ा चेह यावरचे हसूही मावळत न ते,
‘‘तेरी ये िहं मत? आलमगीरची मजाक उडवतोस?’’ ा आचरट दू तास उकळ ा
तेला ा कढईम े फेकून दे ाचा कूम सोडावा, असेच पातशहाला णभर वाटले.
पातशहाची नजर समोर गेली. तर ाचे सव नातू, जवळचे सरदार, अमीर
उमराव सारे जण पातशहा ा तंबूकडे धावून आ ाचे िदसत होते. नमाजासाठी
गुड ावर बसावे तसेच सवजण जिमनीवर झुकले होते. हात उं चावत, डो ां तून अ ू
गाळत सारे एकमुखात ‘‘अ ा हो अकबर, अ ा हो अकबर,’’ असे ओरडत घुसले
होते. हषा ा लाटा उठ ा हो ा, िबना कमाची शहादने, तंबूरताशे अशी मंगल वा े
बाहे र जोरजोराने वाजू लागली होती.
बातमीची खातरजमा कर ाची आता आव कताच उरली न ती. पातशहा ा
चयवर ा रागा ा व रे षा के ाच मावळ ा हो ा. आनंदाितशयाने पातशहाने
आप ा भुं ा डो ावर हात ठे वला. ाचे चंदेरी केस आता िकती पातळ बनले होते.
ा ा डो ावर गे ा सहा वषाम े कोणी िकमाँ श – राजमुकूट बिघतला न ता.
पण ा ख खीचे आता पातशहाला काहीच वाटे नासे झाले. आनंदाने ाची मु ा
गाजरासारखी लालबुंद िदसू लागली होती. पातशहा ाही डो ां तून घळघळा अ ू
वा लागले. तोही ितथेच खाली गुड ावर टे कला. आभाळाकडे नजर करत अ ाचा
धावा बोलू लागला– “ये खुदा, ये अ ा, शायद आमचा आवाज अ ानात बसले ा
फ र ाने ऐकला, णूनच अ ाताला ा नावे केलेली बां ग गापयत जाऊन
पोचली. अ ा! दीनदु िनये ा पातशहा, तेरा लाख लाख शुकर!’’
पातशहाचे अिभनंदन कर ासाठी असदखान जवळ गेला. ते ा ाचा हात
आप ा हाती खुषीने घेत पातशहा बोलला, ‘‘असदखान, अ ातालाचे आ ी
एहसानमंद आहोत! ाने ा पामरावर असे उपकार केले आहे त, आ ां ला अशी
बि सी िदली आहे की, ज ां धां ना डोळे िमळा ावर आिण िनपुि कां ना संतान
लाभ ावरही ते खुषीने इतके पागल झाले नसतील!’’

७.
जसजसे मुकरबखानाचे दल बहादू रगडा ा िदशेने माग कापू लागले, तसा
पातशहा अिधक सावध होऊ लागला. संपले एकदाचे अनेक वषाचे दु चय. खुदाने खैर
केली. अतीव सुखाने मनु मा ाला झोप न ती. तरीही पातशहाला उगाच आप ा
सावलीचेही भय वाटायचे. अनेकदा तो अ थ ायचा. सावध नजर इकडे ितकडे
लावत आप ा तंबूडे यातून बाहे र पडायचा.
भीमे ा िवशाल पा ा ा आजूबाजूला, अ ाड वा प ाड कुठे ही मोठा डोंगर
वा खंडीसार ा आडोशा ा जागा न ा. ामुळेच रा ीबेरा ी अचानक
टोळधाडीसारखी मराठा फौज अंगावर ये ाची सुतराम श ता न ती. मा ाच
वेळी मुकरबखान पातशाही तळाकडे एखादी भेडबकरी घेऊन येत नाही, तर तो बागी
िशवाजी ा पु ाला, काफरब ा संभाजीला काढ ा लावून आपणाकडे खेचून
आणतो आहे ; ामुळेच जोखीम मोठी आहे , थोडीशी गडबड उडाली तरी रं गाचा बेरंग
होऊ शकतो, याचीही ाला जाणीव होती.
पातशहा वजीराला, असदखानला पुन:पु ा एकच िवचारायचा, ‘‘शेख
मुकरबखाना ा िदमतीला िकती फौज आहे ?’’ ावर— ‘‘पंचवीस हजार’’ असे वजीर
उ र ायचा. आप ा मजबूत हे रखा ाकडूनही पातशहा वारं वार ा सं ेची
खातरजमा क न ायचा. आप ा ताकदीची खा ी होऊनही ाला उगाचच धा ी
वाटायची.
शंभूराजे पकडले गे ा ा वातने पातशहा ा सव सरदारां ना आिण सैिनकां ना
खुशीने पागल बनवले होते. संपले आता हे द नमधले दशावतार! आता लवकरच
िनघायचे आप ा उ रे त, या क नेने ां ना आनंदाचे भरते येत होते. जवळपासचे
सरदार, अंमलदार पातशहा ा खुशीम े सामील ायला बहादू रगडाकडे रे ने धाव
घेत होते.
पातशहाने एके सकाळी असदखानाला कूम सोडला, ‘‘वजीरे आझम, इकडे
चां भारगोंदा, अकलूज, पंढरपूर, दौंड ा आजूबाजू ा इला ात एक तातडीचा
जारी करा—’’
‘‘जी, मेरे आका!!’’
‘‘सब काफरोंको बता दो, कोणा ाही पागेत, दारात वा घरात, इतकंच न े तर
वाटे वर वा पगडं डीवर एखादाही घोडा िदसता कामा नये.’’
‘‘लेिकन – लेिकन जहाँ प ाँ ऽ ऐसा कैसा? वो लोग कहाँ भेजगे अपने जानवर?’’
‘‘अजून काही िदवसां साठी ां नी आप ा पागा खाली करा ात. अपने अपने
सभी जानवर, ध े क े हो या दु बले – चाहे तो बाजारम भेज दो. या अपने दू रके
इलाकेम मेहमानक घर – मा कोणीही मरग ाचा ब ा िदवसा वा रा ी घो ावर
ार झा ाचे िदसता कामा नये. िदसले तर ाचा एक पाय वा हात तोडा.’’
कमाची अंमलबजावणी ज ीने झाली. रातोरात आजूबाजू ा गावातली घोडी
परागंदा झाली. एकदा सकाळी मसनदीवर बसले की दु पारपयत शाही तंबूतली
आपली जागा सोडायची नाही, हा पातशहाचा रोजचा खा ा. परं तु गे ा चार िदवसां त
मा औरं गजेब फारच बेचैन िदसत होता. तो तंबूत थां बायचा नाही. चंदनी खवासखाना
ठे वले ा आिण सोंडेपासून शेपटीपयत सुवणालंकारां नी मढवले ा आप ा ह ीवर
तो िदमाखात बसायचा. ा ा आगेमागे पाचपाचशे घोडे ारां चे आिण खोजां चे पथक
धावत राहायचे. पातशहा भैरवनाथा ा मंिदराजवळची मोठी वेस ओलां डायचा. तेथून
ाचा शाही छिबना पूवकडे सर ती नदी ा उथळ पा ात घुसायचा. तेथून ते पथक
पलीकड ा खंडोबा ा िव ीण माळावर पोचायचे. औरं गजेब ह ीव न आप ा
फौजी तळाकडे चौफेर नजर टाकायचा. बहादू रगड ा प रसरातले ऊन ाला
कातावून सोडायचे. ‘अ ा करो, ा जह मी संभाचे येणे हे सु ा मृगजळ न ठरो’, या
िवचाराने पातशहाला कापरे भरायचे.
दु पारनंतर पातशहाची ारी नदीतीरा ा उं च तटापलीकडून फेरफटका
मारायची. जे ा ाचा छिबना दमडी मिशदीसमोर पोचायचा, ते ा मिशदी ा
जो ावर बसलेला ितथला ातारा फकीर आप ा हातातली काळपट िचलीम
आप ा करप ा ओठात धरायचा. झुरके ओढता ओढता शहे नशहाकडे पा न
छ ीपणाने हसायचा. बहादू रगड आिण बाजू ा प रसरात राहणा या सुमारे चार ल
िजवां पैकी तो फाटका फकीर हाच एक असा बेमुवतखोर मनु होता, जो इतरां सारखी
पातशहाला झुकून ताजीम दे त न ता. फकीर असूनही पातशहापुढे कधी िभकेची
झोळी पसरत न ता. उलट ाने त: दमडी दमडी गोळा क न ती दमडी मशीद
बां धून काढली होती. ा फिकरा ा बेदरकार चेह याकडे बघताना आलमगीराला
िशवाजीची याद यायची. िशवाजी नावा ा एका िहं दू जमीनदाराने अशीच
दमडीदमडीने माणसे गोळा केली होती. िहं दवी रा ाचे एक मंगल मंिदर बां धले
होते. अचानक िशवाजी संपला णून पातशहाने आनंदाने डोळे िमटले होते. पण ते
उघ ापूव च एक िवपरीत घडले होते. संभाजी नावा ा ग डाने रा मंिदरा ा
कळसावर आपले बलदं ड पंख पस न ठाण मां डले होते. ाचे पंख जाळ ासाठी
आसुसले ा शहे नशहाला दि णेतून अखंड भटकंती क न आप ा आयु ाची
आठ वष जाळावी लागली होती! ाची पातशहा ा मनावरच न े , तर ा ा
फौजेतील माणसा-जनावरां वर एवढी चंड दहशत होती की, खरे च तो िगर दार झाला
आहे का, असेल तर तो खरे च आप ा फौजेपयत पोचणार आहे का, अशा नाना
शंकां नी शहे नशहाला घेरले होते.
भीमे ा िन ाशार पा ात पातशहा ा फौजेचे ितिबंब िदसायचे. पातशहाचा
ह ी ितथ ा चाँ दिबबी ा महालासमोर थां बायचा. तसे हशम धावत पुढे जायचे.
िभंतीसार ा ख ा भासणा या ह ी ा अंगाला िश ा टे कायचे. पातशहा कु यात
खाली उतरायचा. तसाच लगलग चालीने वर चढू न ा महाला ा आगाशीम े जाऊन
उभा राहायचा. तेथून कधी भीमे ा िवशाल पा ाकडे , तर कधी उल ा बाजूला
ह ीं ा मोटां कडे नजर टाकायचा. म ेच तो महाला ा दारात ढासळलेले भ ावशेष
पाहायचा. ितथेच पूव कधीतरी एक सात मजली महाल गडप झाला होता णे! ाच
जागे ा पोटात फार मोठा खिजना लप ाची वदं ता सा या बहादू रगडभर पसरली
होती. ितथ ा गु धनाचे हं डे उकर ाचा वेडा य काही बहादु रां नी केला होता.
परं तु ितथे कुदळ मारली की भयानक चम ार घडतात. मो ा जंगली चाव या
भुं ां चे णे थवे ा थवे अंगावर धावून येतात. अंग अंग फोडून काढतात. एक मूख
समजूत णून पातशहा ितकडे दु ल करत असे.
ा िदवशी पातशहाचे पाय ा आगाशीम े बराच वेळ तले होते. ा
िढगा याखाल ा गु धना ा ओसाड जागेकडे ाने डोळे लावून पािहले होते. ा
रा ी पातशहाला भयंकर पडले—
त: पातशहा ा हाती एक मोठी लोखंडी पहार होती. तो त:, ाचा वजीर,
ाचे शहजादे , ाचे पोते, ाचे सरदार ते खंडहर मो ा क ाने उपसत होते. कडी
मेहनत क न, घामाघाम होऊन ते सारे ितथ ा गु धना ा संदुकीपयत एकदाचे
जाऊन पोचले. संदुकी ा आत अ ावधी िकंमतीचे िहरे जवाहरात चमकत होते.
ातला सवात तेज:पुंज िहरा पातशहाने त:कडे िहसकावून घेतला. तेवीस वषापूव
आ ाम े पातशहाने दोन पाणीदार डोळे पािहले होते. ाचा िदमाख ाच िह यां ा
भेसारखा होता. ते डोळे काफरां ा शंभूराजाचे होते. तोच अमू िहरा अचानक
हाती गवसला, णून पातशहा अतीव आनंदाने खदखदा हसू लागला. ा ासंगे तो
दमडी मशीदवाला फकीरबाबाही िचरक ा सुराम े हसू लागला. तोच चौफेर भुं ां चे
थवे उठले. ां चा िविच , िवकट गुणगुणाट ऐकू येऊ लागला. एकाच वेळी दहा
िदशां तून ा भुं ां नी पातशहावर झडप घेतली.
‘‘हर हर महादे व, हर हर महादे वऽ’’ असा ए ार सु केला.
िजकडे पाहावेत ितकडे भुंगेच भुंगे! ां नी पातशहाची िद ीची वाट रोखली
होती. भुं ां ा पलीकडे च एका वैराण माळरानावर पातशहाला त:चीच कबर िदसू
लागली होती. ित ावरची िहरवी चादर उडाली. ित ा िचरफ ा झा ा.
ा भयंकर ाने पातशहा ा घशाला कोरड पडली. तो म रा ीचाच
िबछायतीवर उठून बसला. बाहे र सदरे वर आला. ाने आप ा विजराला, सेनापतीला,
शहजा ां ना जागवले होते. सवाकडे करडी नजर टाकत तो इतकेच बोलला,
‘‘असदखान, झु कार, बरामदखा, अभीके अभी तािमली करा. िकमान तीस
हजाराची कडी फौज िक ाबाहे र काढा. आजूबाजू ा शंभरदीडशे गावां त आपले
फौजी घाडा.’’
‘‘लेिकन — लेिकन जूर! तािमली झालीय. कुठ ाही गावात घोडाच काय, पण
मरतुकडं िशंग ही उरलेलं नाही,’’ असदखान बोलला.
“घो ां ना न े , दोन पाया ा ग ां ना — यानेकी िदसेल ा ेक धडधाकट
माणसाला चाबकाने फोडून काढा. ला ाका ां नी बदडून काढा. दोनच िदवसां त
मुकरबखान ा काफरब ाला, संभाला घेऊन येणार आहे . तो दु आम ा तळावर
पोच ापूव एकच खबरदारी ा. आजूबाजू ा पंच ोशीतील कोणीही मरग ा
र ाने ताठ मानेने चालताना िदसता कामा नये. सव नादान मरग ां ना सबक
िशकवा!’’
न ा शाही कमाची तािमली ता ाळ झाली होती. मुकरबखानाची पथके
भीमे ा प ाड ा काठावर येऊन पोचली होती. ा आधीच पातशहाने गावोगाव ा
मरग ां ची हडु ी नरम केली होती. वाटे तली आ ी, िलंपनगावासारखी गावे तर ा
हा ामाराने पार गारठून गेली होती. भीमा नदी ा डा ा आिण उज ा काठावरील
गावागावां तून फ क ह ाचे आिण िव ळ ाचे आवाज ऐकू येत होते. कोणी पु ष
ग ीबोळातून उघ ावर चालताना िदसत न ताच. पण मोकाट कु ीही बाहे र
पडायला घाबरत होती. म ेच गोंगाट करत ती अशुभपणे रडत होती. ां ा अशुभ
िव ळ ाचे सूर ऐकून झाडावरची घुबडे सु ा घाब न पानाआड दडत होती.

८.
संभाजी िजवंत सापडला आहे , तो पातशहाचा कैदी झाला आहे , केवळ या
बातमीनेच बहादू रगड ा ा ल री तळावर केवढे तरी प रवतन घडवले होते.
सवाना हषवायू ायची वेळ आली होती. एक मोठा तमाशा, जुलूस बघायला िमळणार
या क नेने चार चार िदवस लोकां ना नीट झोप आली न ती. वेडे तर ठार वेडे झाले
होते. शहा ां नाही वेडाचे झटके आले होते. ां ा अंगात खोकला अगर बारीक ताप
असे िकरकोळ आजार होते, तेही या खुषी ा वातने ठणठणीत बरे झाले होते!
सवा ा नजरा मुकरबखाना ा आगमनाकडे लागून रािह ा हो ा. कसली ही
अजाशी सैतानी मोहीम! गे ा आठ वषातील िशपाईग ां ा ा अधवट झोपा, ा
लां ब प ा ा दौडी, ते क सायास, रामद या ा घाटातील आिण इतर िठकाण ा
ा घोर यातना, तो ेग.. या सा या संकटां नी उ रे त ा िशपायां चा दि णेत जीव
अगदी गुदम न जात होता. राजपुतां ना तर आप ा मुलखाची े पडायची.
जोधपूरकडची, िबकानेरकडची आपलीशी वाटणारी ती चंदेरी वाळू , तो काटे री मुलूख
आिण अरवली ा पवतरां गातून वाहणारा तो हलकासा थंडगार वारा. अनेक मुसलमान
िशपायां ना तर कधी एकदा आ ाबरे लीकडे आप ा बालबछ ात जाऊ असे झाले
होते. दारात खेळणारी मुले आठ वषात आता िकती बडी िदसू लागली असतील?
घरातून वावरणा या बु ां चे काय झाले असेल?
सवाना रोज ाच ा ल री खा ाचा भयंकर कंटाळा आला होता. याआधी
अगदी काबूलकंदाहार ा मोिहमेत बफात तलवारबाजी क नही ते आठदहा
मिह ां त आप ा िबवीब ां म े परतले होते. पण दि णेची ही मोहीम केवळ
खतरनाक ठरली होती.
एक वेळ पातशहा बुढा ाने अ ाला ारा होईल, तर ाचे भूत उठे ल आिण
फौज हालेल, पण तो िन ात मोहीम थां बवणार नाही, याची फौजींना खा ीच होती.
फौजेत अंतगत कुरबुरी खूप हो ा. पण बगावत करायचे कोणालाही धाडस न ते.
 ां नी असे िवचार नुसते मनात आणले, ां ची म के ह ीं ा पायाखाली िचरडवून
ां चा नारळासारखा बुकणा पाडला गेला.
गे ा दोन-तीन वषात गोवळकोंडा आिण िवजापूर ा पातशहां चे अनेक सरदार
औरं गजेबाला िफतूर झाले होते. ां ना तर लवकरात लवकर आपाप ा जहािग या
पदरात पाडून ायची घाई होती. गावखे ातले शेतकरीसु ा खूष झाले होते. कसे
का होईना एकदा यु थां बणार होते. गे ा सातआठ वषा ा यु ाने शेताम े फारसे
काही िपकले न ते. वेळेत पेर ा झा ा न ा. न े कोरडी गेली होती.
ते सारे न चय आता संपणार होते.
गे ा चार िदवसां त ईदपे ाही फौजेत उ ाहाचे वातावरण पसरले होते.
फौजेतले बाजार तर नुसते खुशीने फुलून गेले होते. लोकां ना िनंदच येत न ती! सवाचे
डोळे मुकरब ा आगमनाकडे लागले होते. वादकां नी ताशां वर कात ाची नवी कडी
चढवली होती. िपपाणी ा पुंग ा बदल ा गे ा हो ा. खेळगडी आपाप ा
खेळाचा सराव करत होते. नमाजाला सारे जण हटकून हजर राहत होते. फौजेसोबतचे
सोनार, दज सा यां ा धं ाला मोठी बरकत आली होती.

आप ा ाणा न ि य असले ा बालिम ाला दु नाने पकडून नेले आहे ही

वाता समज ापासून राया ा महार पार हाद न गेला होता. ‘‘ ाण गमावलास तरी
चालेल रायामामा, पण हा खिलता पोचव आप ा राजापयत.’’ —महाराणींचे ते श
राया ा ा कानात ं जी घालत होते. शंभूराजां ना झाले ा घात-अपघातामुळे
राया ाला काही सुधरत न ते. दे वा ाला सोबतीला घेऊन रातोरात तो घो ाव न
धावत पंढरपूर मुलखाकडे िनघाला. वाटे त तपास करीत ां नी बहादू रगडाचा माग
काढला. पण भीमा खो यातील अव था बघून ते दोघेही पूण गळटू न गेले.
आजबाजूची गावे भीतीने परागंदा झाली होती. पागा ओस पड ा हो ा. घरां ना कुलपे
आिण दारात काटे री िशरी ठोकून रयतेने गाव सोडला होता. कुठे तरी फ भणंग
मोकाट कु ी आढळायची. गावे णजे शानेच झाली होती! िचत काही लोक
शेताबां धा ा, ओ ाओघळीं ा आडोशाने लपून राहत होते.
काही झाले तरी राया ाला बहादू रगडावर पोचायचे होते. ा प रसरातच ाची
एका िभ ा ा पथकाशी गाठ पडली. चाम ा ा िपश ातून पाणी घेऊन जायचे,
फौजेत ा ारराऊतां ना पाजायचे, हाच ां चा मु उ ोग होता. ां नी कुणाकडून
तरी चाम ाची दं डकी िमळवली. मूळ ा फाट ा मुंडाशाबरोबर दं डकी, दाढीचे
वाढलेले खुंट यामुळे का ाकिभ द नी िभ ी पथकाम े राया ा आिण दे वा ा
सहज खपून गेले.
राया ा खबर काढायचा य करत होता. मा दहशतीमुळे कोणीच काही
बोलत न ते. भावनािववश राया ाला रा ी बेरा ी शंभूराजां ची आठवण येई. काळ
नदी ा खो यात आिण िनजामपूर ा डोंगरकडसारीने राजां समवेत केले ा िशकारी
आठवत. तोंडात मुंडाशाचा बोळा घालून तो ं दके दे ई. ाची ती अव था पा न
दे वा ाने ा ाकडची िच ी काढू न घेतली. आप ा कनवटीला नीट बां धून ठे वली.
 िधंडी ा ा िदवशी िभ ीं ा मु खयाला फौजदाराचा िनरोप आला. कोणी तरी
बडे राजबंदी घेऊन पथके आज िक ात वेश करणार आहे त. ां ना जे पथक पाणी
पुरवत होते ा पथकाम े राया ा सामील झाला होता. तेच पथक आत िक ात
जाणार होते. ा गो ीचा ा दोघा बंधूंना खूप आनंद झाला होता.
दु पारी ऊन वाढू लागले. त लीही वाढली. तशी फौजेकडून पा ाची मागणी
वाढू लागली. बाजूने रे ां ा गा ात कात ां ा मो ा पखाली ठे व ा हो ा.
ातून िभ ी चाम ा ा िपश ातून भ न पळत पाणी आणत होते. तहान ा
फौजींना पुरवत होते. पातशहा ा कमानुसार मुकरबखाना ा ागतासाठी ाचे
सारे नामचंद सरदार गावाबाहे र ा माळावर गोळा झाले होते. तंबूरताशे, शहादणे
मो ाने वाजत होती. तोवर ही नेमकी कोणाची िधंड याचा राया ाला प ा न ता. तो
पाणी पुरवत आत िक ाम े घुस ासाठी पुढे चालला होता.
शंभूराजां ा अंगावरील साखळदं ड खळखळले. समोर दोन घाणेरडे उं ट उभे
होते. ा उघ ावाघ ा जनावरां ा पाठीवर जीनसमान न ते. पाचसहाजणां नी दं ड
बे ां सकट राजां ना आचुते वर उचलले. उं टावर बसवले. राजां ची चमकदार बुबळे
इकडे ितकडे गरगर िफरत. समोर हजारो फौजीं ा हाताम े नं ा तलवारी िदसत.
माळावर ल राचे शेकडो डे रे आिण रा ा. म ेच र ा ा दु तफा आ वासून
बघणा या तोफां ा रां गा. तोफदला ा मागे का ाकिभ चेह याचे, तेलकट रं गाचे
गोलंदाज उभे असत. ा दु नगरीम े राजां ा िधंडीची न े , तर जाहीर िवटं बनेची
तयारी चालली होती.
समोर ाच बाजूने ल रां ा ओळीतून िधंड पुढे जाणार होती. दयातून आणखी
काही वाह वाहावेत, तशी िधंड माणसां नी, ब ां नी फुलले ा गावां तून, फौजी
बाजारातून पुढे िनघणार होती. ित ा संर णाची जबाबदारी बहादू रगडाचा ठाणेदार
महादजी िनंबाळकर यां ावर सोपवली गेली होती. मु ाम िशवाजीचा जावई आिण
संभाजीचा मे णा णून महादजीवर औरं गजेबाने जाणीवपूवक जोखीम सोपवली होती
की काय, ते समजत न ते. मा महादजी ही जबाबदारी खूप इमानपूवक पार पाडत
होता. तो बेह ाची व था लावत आगेमागे िफरत होता. परं तु शंभूराजां कडे नजर
ायचे मु ाम टाळत होता.
उघ ा उं टावर बसवले ा शंभूराजां ना र ीदो याने आिण साखळदं डाने जाम
बां धले जात होते. एक रजपूत सरदार अमरिसंग हे काम त: जातीने पाहत होता.
राजां नी गेले अनेक िदवस बंद मे ातून बाहे रचा उजेडच पािहला न ता. गे ा
िक ेक िदवसां त ां चे ना हात मोकळे , ना ां ना नीट ास घेता आला होता! कोणाशी
वाता करायचा तर सवालाच न ता. प र थतीनेच ां ना मुके बनवले होते. आप ा
अंगाभोवती दोर बां धणा या लां ब िनमुळ ा दाढीत ा अमरिसंगाकडे राजां नी पािहले.
ां नी ाचा पटकन हात धरला. ते गिहव न बोलले,
‘‘तू तू – जातीचा रजपूत िदसतोस. आम ा दु गादास ा मुलखातला—’’
‘‘जी हाँ !’’ तो ं कारला.
‘‘दो ा, तुला तु ा दे वतां ची आण. खूप झाली िवटं बना. मु कर आ ां ला या
बदनामीतून – या यातनां तून.’’
‘‘लेिकन! शाही कूम, राजे—’’
‘‘बंधू ऽऽ एक िहं दू णून तुला र ाची शपथ घालतो. िशवाजी ा बछ ाला हे
असं कु ा ा मौतीनं म न ावं, हे शोभून िदसतं का राजपुतां ा र ाला? चल
दो ा ऽऽ कर, एक एहसान कर—’’ कळवळू न राजे बोलले.
‘‘काय क , राजे?’’
‘‘पटकन उचल ती तुझी तलवार. कर झटकन आमची खां डोळी – नको रे थां बू
बंधू!’’
अमरिसंग गिहवरला. ाने शंभूराजां ा डो ां त तरा न उठलेला अ ूंचा
उमाळा पािहला. तसा ाचा हात झटकन आप ा ानावर पडला. तो तलवार उपसू
लागला. तोच ा ा हातावर दु स या कोणा ा तरी राकट हाताचा पंजा पडला. आिण
ती अ थ चुळबुळ ितथ ा ितथे रोखली गेली. शेजारी घुबडा ा तोंडाचा
इखलासखान उभा होता. “ ूं सरदारजी, ा इरादा है ?’’ ाने िवचारले. खरे तर
अमरिसंगला राजां ची खूप दया आली होती. परं तु मु ीची एक अंधुक आशा ितथेच
संपून गेली.
िवटं बनेला आिण मानहानीला दजा रािहला नाही. ा राजा ा अंगावर सवात
महागडे आिण कलाकुसरीचे आप ा हातचे दािगने आिण अंगरखे चढावेत णून
सुरतेपासून पणजीपयत दज झुरायचे, ा शंभूराजां ची आिण किवराजां ची व े भर
र ात उतरवली गेली. ां ा अंगावर िवदु षकां चे च ाप ाचे झगे चढवले गेले.
ा ा ग ाम े िह यापाचूंचे र हार चमचमत, ा ा ग ात गुरां ाही मानेला
जाचेल अशा का ा ा प ा बां ध ा गे ा. ा दोघां ाही डो ावर अ ल
गु े गारां ा डो ावर जशा इराणम े लाकडी टो ा ठे व ा जातात, तशाच
त ेकुलाह णजे लाकडी फ ां ा लां बट टो ा ठे व ा गे ा हो ा. ावर
अनेक छोटी छोटी िनशाणे िचतारली गेली होती. बारीक घुंग बां धले गेले होते. काही
हशम ते दो ी उं ट ध न पुढे चालू लागले. ताशे-तुता या मोठमो ाने वाजू लाग ा.
राजां ना आिण किवराजां ना उं टावर उलटे बसव ात आले होते. ां ना ा जनावरां शी
करकचून बां धले होते. राजां ना आपले हात उं चवायला लावून ाम े भोकाची एक
फळी अडकवली गेली होती. फळीम े दो ी हात गुंतवलेले. ा दोघां ा मानाही
लाकडी खो ात अडकव ा गे ा हो ा. ामुळे ां ना ां ा माना इकडे की
ितकडे वळिवता येत न ा.
एके काळ ा रायगडा ा राजे राला, करोडो होनां ा ध ाला, ब ीस मणां ा
सो ाने बनवले ा िसंहासनावर बसणा या मरा ां ा नरे शाला आिण ा ा मु
धानाला दोघां नाही मरतुग ा उं टां वर बसवले गेले होते. ा िवदु षकां ा भडक
झुली, ती घुंगरे , लाकडी टो ावरचे फुगे – ते दोघे कैदी णजे रां डापोरां ची मोठी
करमणूक बनली होती. उनाड पोरे हाताम े बारीक खडे आिण िचखलाचे गोळे घेऊन
राजां वर फेकून मारत होते. झाडावर बसले ा जखमी माकडां ची वा वानरां ची गंमत
उडवावी तशी ां नी अ रश: ां ची माकडचे ा चालवली होती. िशंगे, कण, ढोल,
तुता या यां चा एकच कोलाहल उडाला होता. िमरवणुकी ा सवात पुढे ठाणेदार
महादजी चालला होता.
आता नपुसकां नाही भलताच जोर चढला होता. हशम मु ाम खोडसाळपणाने
जोरात उं ट पळवत होते. पळवता पळवता ां ना म ेच गरकन वळवत होते. ती उं च
पाठीची जनावरे गरकन िफरली की ा राजकै ां चे झोक जात. अंगाला बां धलेले दोर
आिण साख ा चां ग ाच काचत. राजां ा आिण किवराजां ा डो ां पुढे चां द ा
चमकत. भोवळ आ ासारखे होई. ते एका बाजूला कोसळत, कलंडत. ा मु ा
जनावरां चीसु ा दमछाक होत होती. वारं वार बसणारे हादरे , दचके आिण िहस ां नी
राजां ा शरीराला अनंत वेदना होत हो ा. ा पा न ां ची ख ी उडवणा या
पोरकटां ना हा ा ा उक ा फुटत हो ा.
राया ा पा ा ा िपश ा पुरवत पुढे पुढे चालला होता. जमावातून ‘‘मरग े
ऽऽ,’’ ‘‘दो कैदी’’ असे अ श ा ा कानावर पडले. ब याच उिशराने ‘संभा’ हा
श ा ा कानां वर पडताच राया ा थरा न गेला. तो तसाच गद तून वाट काढत
पाणी दे ाचे नाटक वठवत राजां ा उं टापाठोपाठ झपा ाने चालू लागला. ाने
एका वळणावर शंभूराजां कडे बिघतले. राजां चे अितशय चमकदार पण वटारलेले डोळे
ाने पािहले. नजरानजर झाली. राजे उदासवाणे हसले. असेल कदािचत कोणी
राया ासारखा िदसणारा िभ ी, झाले!
सर ती नदी ा काठचा तो खंडोबाचा माळ या आधी असा कधीच हबकून गेला
न ता. बहादू रगडा ा प रसरातील रिहवासी छातीठोकपणे सां गायचे, णे
खंडोबा ा माळावर दर अमाव ा आिण पौिणमेला भुतां चे छिबने िनघतात; ापुढे
वेताळ आिण हडळी आपले केस वा याला लावून भेसूर नाच करतात. पण आजचा
कबंधां चा नंगानाच खूपच दु दवी होता! आज ती दु दवी िधंड ाच माळाव न ताशेकण
लावून पुढे चालली होती. िशवरायां ा मृ ूनंतर फ नऊ वषानीच ां ा राजहं सी
पु ाचे असे जाहीर िधंडवडे काढले जात होते! ते भेसूर , ते मरतुकडे उं ट, ते
िवदु षकी अंगरखे, मरा ां ा इ ती ा आिण इ ती ा झाले ा ा िचं ा पा न
बहादू रगडची माती थरारली होती. शानात ा आिण माळावर ा ा हडळी, ती
भुते शरमेने बाजूला िनघून गेली होती. त:ला तैमूरां चा वंश समजणा या, िद ी ा
राजगादीची पाचशे वषाची परं परा सां गणा या ा बेछूट, बेवकूफ पातशहाला सारे
चराचर हसत होते.
िधंड पुढे िनघाली होती. नासमज रां डापोरे ही राजां वर थुंकत होती. न शोभणारे
हावभाव करत होती. आप ा राजाची चालवलेली ती माकडचे ा पा न इमानी
राया ाचे काळीज तुटत होते. खो ा ा घ लोखंडी क ा आिण िबजाग या
राजां ा शरीराला बोचत हो ा. सु वातीला राजां ा अंगातून कळा खूप उठत. परं तु
हळू हळू सारे शरीरच बिधर होत गेले. एक लाकूडच बनले. ा दु दवी िजवाला आता
कोणाचे भय, लाज, अगर धा ीही उरली न ती. कोणाब ल चीड नाही, त ार नाही.
डोळे मा गंभीर वटारलेले, नीट समोर पाहणारे .
कोठे , कोठे गे ा ा पाल ा आिण ा अबदािग या? रा रोहणावेळीची
रायगडावरची ती जंगी िमरवणूक! कुठे गेले ते हात, ां नी पालखीत दे व घालून
खां ाव न नाचवावा तसे राजां ना रा भर गौरवले होते. मािणकमो ां नी
लहडलेला तो राजमुकूट कुठे आिण ा नादान लाकडी, िवदु षकी टोपीवर खुळखुळ
वाजणारी ही बेछूट घुंगरे कुठे ! ग ात चमकणा या र मो ां चे ते अलंकार कुठे आिण
शरीरात तणा या, गंजले ा साखळदं डां चे हे दु ओझे कुठे !...
माघ मासातला रखरखता सूय डो ावर अंगार ओतत होता. ा म कावर
दे वासारखी पु वृ ी ायची, ा डो ावर आज फाट ा चपलां चे आिण ख ां चे
हार पडत होते. कसला हा छिबना, कसली ही िधंड? ही तर दे वदू तां चीच कपाळे
फोडणारी शोकया ा!
ते िव ारलेले डोळे िमटत न ते. डो ां ा खोबणीतूनच मन:पटलावर
पूव ृतींची े उतरत होती...
डच, पोतुगीज, इं ज – िफरं ां चे कोणीही ितिनधी रायगडावर िनघाले की
ां ना ां ा वखारीतले व र मु ाम सां गून ठे वत, ‘‘ितकडे जाताच आहात तर
िशवाजीला भेट ाआधी ां ा राजपु ाला, संभाजीला ज र भेटा. संभाजी नावाचा
तो युवराज आहे मोठा शार, लोभसवाणा, हवाहवासा वाटणारा. िशवाजीसारखाच
बु ीचा त ख, तेज:पुंज, का शा िनपुण— तो संभाजी णजे िशवाजी ा
िजरे टोपातला चमकता तुरा आहे !’’ असे अनेक गौरवी उ ार वा यावर िवरत होते.
‘‘आबासाहे ब, िजथे िजथे तुमची गैरहजेरी भासेल ितथे ितथे हा शंभू धावेल.’’ आ ा
मु ामातले ा कोव ा पोराचे ते उ ार िवसरणे काळालाही कठीण जावे. नऊ
वषाचा तो चुणचुणीत पोर िदमाखाने पातशहा ा दरबारात आप ा िप ाची गैरहजेरी
भ न काढ ासाठी धावला होता. पातशहा ा नजरे ला नजर दे णा या ा
राजकुमाराला आज मा िवदु षकी झगा घालून सैताना ा सदरे कडे चालिवले जात
होते.
ा िधंडीत पहारा दे णारे मोगली िशपाईही मनातून तसे दबकूनच होते.
मरतुक ा उं टावर लादलेला हा माणूस संभाजी आहे , हे चां गले माहीत असूनही ां चा
ा गो ीवर िव ास बसत न ता! ापैकी अनेकजण गे ा आठ वषात बु हाणपूर,
सोलापूर, गोवा, चेऊल, क ाण कुठ ा न् कुठ ा भागात, द याखो यात
शंभूराजां ा सै ाशी शौयाने लढले होते. राजां ची ते ाची ती दहशत, तो दबदबा,
ां नी चाळवले ा मोगलां ा िन ा या सा याचा गिनमां नाही िवसर पडला न ता.
तंबूरताशां चे कानठ ा बसवणारे आवाज बहादू रगड ा मु शाही वेशीत
दु मदु मू लागले. छपरावर, आगाशीत यापोरां ची गद वाढली. बहादू रगड ा एका
महालात महारा ातले तीन हलकट, नादान पु ष बाप मे ासारखा अपराधी चेहरा
क न उभे होते. ां ासोबत महारा पठारावरचेच काही ाथ मराठा आिण
ा ण वतनदार, काही शा ीपंिडतही गंभीरपणे ितथे खोळं बून बसले होते.
आभाळात दु पारपासून का ा मेघां ची दाटी झाली होती. ा का ाशार ढगाआड
जणू दे व आिण दानवही रडत होते. इथ ा मातीला सो ाचा मुलामा दे णा या खु
िशवरायां ा समथ पु ाचे असे जाहीर िधंडवडे काढले जात होते, जे दे वािदकां नाही
साहवत न ते.
ा मरतुक ा उं टाव न शंभूराजां नी एक वेळ आभाळात ा कृ मेघां कडे
पािहले. ा का ाशार ढगां त ां ना िजजाऊसाहे बां ा डो ां चा भास झाला. तशी
आटले ा डो ां तून एकाएकी अ ूंची चार फुले ां ा गालावर ओघळली.
िजजाऊसाहे बां नी िशवरायां चे आठ िववाह करताना दू र ी दाखवली होती. महारा
पठारावरील अनेक सरं जामदार घरा ां शी मु ाम सोय रक जुळवली होती. अनेक
घरा ां चा आप ा िशवबाला पािठं बा िमळावा, संकटकाळात हे सरं जामदार आप ा
पु ा ा पाठीशी उभे राहावेत, हा ां चा वहारी िहशोब होता. पण जग दु होते.
मराठे असोत की िबगर मराठे , वतना ा, धनलोभा ा आिमषाने ां ना वेडे केले होते.
ह ी चघळायला सोकावलेली कु ी काही के ा तोंडातले हाडूक सोडत नाहीत,
तशीच या वतनदारां ची अव था होती. ामुळेच डोंगरासारखे उपकार केलेले अनेक
एत े शीय सरं जामदार, वतनदार श ू ा शेजेवर आपली ा लोळवून रकामे झाले
होते.
िधंड पुढे सरकत होती. राया ा राजां ा जखमी, वेदनामय चयकडे पुन:पु ा
बघत होता. ा ा ऐन िवशीम े एकदा सां दोशी ा रानाम े वाघ उठले होते.
दु सरीकडे लावून शंभूराजे िशकारीसाठी पािव ात बसले होते. ते ा जाळवंडात ा
वाघाने राजां ा पाठीवर झेप घेतली होती. ाच णी राया ाने आप ा ती ण
कोय ाने तो ं दाड पाठीचा ा कापून ाचे तुकडे तुकडे केले होते. आता
मोगलां ा, नराधम वेताळां ा मे ाम े आप ा राजाची बुडती नौका राया ा
बघत होता. ा ा डो ाला तो कार साहवत न ता.
िधंड एकदाची बहादू रगडा ा वेशीजवळ पोचली. समोर ा महादरवाजा
उघडला गेला. राजां साठी काहीतरी करायची हीच संधी होती. राया ाचे इमानी र
उसळले. कानिशले गरम झाली. धम ा पेट ा. काय होतेय हे कळाय ा आधीच
ाने एकां डी झडप घेतली. बंदोब ात ा एका राजपुताची ती ण तलवार
िहसकावली. आिण काय होतेय हे कळाय ा आधीच ाने बाजू ा दोन अंमलदारां ना
तलवारीने सपासप कापून काढले.
‘‘राजे ऽ शंभूराजे ऽऽ’’ —अशी आरोळी ठोकून तो पुढे धावला. आप ा
तलवारी ा घावां नी राजां ा अंगातले साखळदं ड तोडायचा वेडा य क लागला.
इत ात ‘‘संभा का आदमी ऽऽ गनीम ऽऽ’’ असा मोगलां नी िग ा केला. उं टाशी
झोंब ाचा य करणा या राया ा ा िदशेने एका वेळी अगिणत तलवारी पुढे
सरसाव ा, राया ाचे म क, ाचे कठीण दं ड, पाठ सव घावावर घाव पडले.
र ाची कारं जी उडाली. णाधात राया ा ा अंगाचे तीस– प ीस तुकडे झाले.
मोगलां ा म ुरीला ा काराचे काहीच वाटले नाही. र ात पडले ा राया ा
महारा ा मां साचे तुकडे तुडवत िधंड पुढेच चालली. काय घडले हे शंभूराजां ा
ल ात आले होते. राया ा ा गरम र ाची चळक ां ा पायां वर सां डली होती.
ख या िशवाजीला, संभाजीला आिण ां ा िहं दवी रा ाला घडवणा या िमकां ा
इमानी र ाने केलेला तो शेवटचा मुजरा होता! ा सव गोरग रबां ा क साहसाची
सय शंभूराजां ना झाली. ां चे काळीज कृत ते ा भावाने भ न आले.
■
 २२.

भीमेकाठी िभजली गाथा!

१.

डो ावर चाँ दता याचे िमनार िमरवणा या एका महालासमो न िधंड पुढे
चालली. ा महालाआड तीन िजवां ना कोंडले गेले होते. तंबूरताशे आिण शहादणां चे
आवाज ा ितघीं ा कानावर आले. समोर ा िभंतीला मानवी धडकेने जर भोक
पडले असते तर तसाही य ा ितघींनी केला असता. राजे कैद झाले आहे त. ां ा
मुस ा बां धून पातशहा ां ना बहादू रगडला घेऊन येत आहे , ही वाता ऐक ापासून
तर ा ितघी एकसार ा आ ं दत हो ा.
पातशहा ा कुमानुसार इखलासखान आिण हमीदु ीखान राजां ची आिण
किवराजां ची िधंड वाजवत िदवाण-इ-खास जवळ आले. ते ा पातशाही दरबाराला
म ामिदनेसारखे उ वी प आले होते. दरबाराम े पातशहाचे सारे अमीर–
उमराव, शहजादे , पोते, सगेसोयरे झाडून उप थत होते.
ितत ात मुकरबखान, इखलासखान आिण बहादू रखान पातशहासमोर दाखल
झाले. ां नी आप ा ध ाला ताजीम िदली. पातशहाने ा बापलेकां ना
िहरे जवाहारात, उं ची भेटव ू दे ऊन मालामाल क न सोडले. ते दोघे झुकूनच थोडे से
बाजूला झाले. ते ा पातशहाने समोर नजर फेकली. साखळदं डाने पूण बां धले ा
अव थेत शंभूराजे आिण कवी कलश समोर उभे होते.
तो दे खावा पा न पातशहा भलताच खूष झाला. ाची ती स िदत अव था पा न
दरबारातील अनेकजणां ा डो ां त आनंदा ू उभे रािहले.
पातशहाला राहवले नाही. अितशय भावनािववश होऊन तो आप ा र जिडत
उं ची िसंहासनाव न उठला. कव ाची माळ पोटाशी धरत एक एक पाऊल टाकत
पाय याव न खाली उतरला. सारा दरबार ा ाकडे औ ु ाने पा लागला.
पातशहाने मनोभावे जिमनीवर आपले डोके टे कवले. अ ातालाचे अंधुक िच
डो ां पुढे आणले. पातशहाचे मूळचे तां बूस नाक आता तर लालेलाल िदसत होते.
ाचे पातळ ओठ थरथरले. सोनेरी दाढीतले बाल लवलवले. ा अतीव हषानंदाने तो
मनातून काहीसा बाव नही गेला होता.
अ ातालाची क णा भाक ासाठी भावनािववश झाले ा पातशहाला लोक
थमच पाहत होते. भर दरबारात आप ा िसंहासनाव न पातशहा असा फ
आणखी एकदाच खाली उतरला होता. सोळा-सतरा वषामागे जे ा िशवाजी राजां नी
रायगडावर त:चा रा ािभषेक क न घेत ाची खबर पातशहाला दरबारात थम
समजली होती, ते ा ाला त:ची घृणा वाटली होती. शरमेने शहारलेला पातशहा
िसंहासनाव न रागाने ताड ताड चालत खाली आला होता. असाच जिमनीवर झुकून
उ ारला होता, ‘‘या अ ा! िकतना ये बुरा व ! का कारां चे — िकसानां चे ब ेही
िवळे खुरपी घेऊन रानात घास काप ाऐवजी त ावर बसू लागले तर!’’
आजही भर दरबारात पातशहा अ ंत स िदत होऊन, कृत तेने अ ाचा धावा
करत होता. सारा दरबार हे लावून गेला होता. जिमनीवर झुकले ा पातशहाला कवी
कलशां नी पािहले. तशी ां ची नजर ं दावली. साखळदं डां नी ब केले ा कवी
कलशां ची छाती अिभमानाने फुलून आली. ते आप ा रिस ा, पहाडी, प ेदार
आवाजात गाऊ लागले,
‘‘यावन रावन की सभा संभू बं ो बजरं ग
ल लसत िसंदूर सम खूब खे ो रनरं ग
ो रिव सारी लखतही, ख ोत होत बदरं ग
ो तुव तेज िनहार के त जो अवरं ग.’’
(-रावणा ा सभेत जैसे जखडु नी उभे केले हनुमाना
औरं गदरबारी तसाच ठाकसी उभा तू मरा ां ा
पंच ाणा!
शदु रासवे रणरं ग माखला अंगावरी तु ा रे
भा वंता
काज ाचा जळतो टभा सूयिबंब दे खता!
िद मुरत, नखरा नजाकत पा नी झुकली िद ी
मुज या व तु ा औरं ा त उत न येई
खाली)
ानंतर पातशहा एक एक पाऊल टाकत धी ा चालीने ा दोघा खतरनाक
राजबं ां पुढे येऊन उभा रािहला. ते दोघेही औरं गजेबा ा डो ाला डोळा दे त
जळजळीत कटा टाकत होते. अंगावर जखडून बां धले ा साखळदं डां ची ां ना
पवाच न ती. ते पा न इखलासखान ओरडला,
“संभाऽ, पागलऽ तुझे िजंदगी ारी है या नही? – पातशहाको ताजीम दे दो.’’
पण दोघेही अिनि ल नजरे ने औरं गजेबाकडे पाहत उभे होते.
पातशहा पु ा आप ा िसंहासनाकडे वळला. ते ा फौलादखान राजां वर आिण
किवराजां वर आसूडासारखा कडाडला, ‘‘पागलोंऽ पातशहाको सलाम करो. अपनी
िजंदगी बचालो.’’
 परं तु ते दोघेही आप ा वटारले ा डो ां नी दरबाराकडे बघत होते. पातशहाचे
सरदार, सेवक ां ना हाताने खुणावत होते. छु पे इशारे दे त होते. न राहवून फौलादखान
कलशां जवळ गेला. ां ा दं डाला िचमटा घेत कडाडला,
‘‘पागलऽ अपने बापको सलाम कर.’’
खानाचे श कलशां ा िज ारी लागले. किवराजां नी रागाने बेसावध खानाचा
खुबा गवसून लाथ घातली, तसा फौलादखान दणकन पुढे तोंडावर कोसळला. ा
आवाजाने पातशहाने गरकन मागे वळू न पािहले. ते ा काही घडलेच नाही, अशा अथ
अिजजीने हसत, आपला झगा झाडत फौलादखान उभा होता.
औरं गजेबाने झु कारखानाला जवळ बोलावले. िसंहासनाजवळ
झु कारखान जाऊन खाली गुड ावर बसला. पातशहाने ा ा कानाम े कोणती
तरी मह ाची गो सां िगतली, ते ा जवाँ मद खानाने अ ंत आ ाधारकपणे मान
हलवली आिण तो ताड ताड पावले टाकीत वेगाने दरबारातून िनघून गेला.
ा दोन राजबं ां ची रवानगी लागलीच बंिदखा ाकडे केली गेली. बहादू रगडावर
शरबता ा कािहली ा कािहली र ा होत हो ा. िहं दूं ा िदवाळीला लाजवील अशी
िद ां ची आरास सु होती. पातशहाचे मु अ र टळले. आपणही िद ीकडे
िनघून जाऊ, या केवळ क नेनेच लाखो जीव खूश झाले होते.
ा खुषी ा पोटाम े मा एक भीितदायक स ाटा पसरला होता. मोगली आिण
द नी ारिशपाई एकमेकां ा कानात कुजबुजत होते,
‘‘शायद, जह मी संभाची आजची ही रात अखेरची रात ठरणार!...’’
‘‘िबलकूल, ूं नही? दारासार ा आप ा स ा भावाची खाली दोनतीन
िदवसां तच पातशहाने मुंडी छाटली होती.’’
‘‘बराबर आहे िमयाँ . याद है ना, ा गोकलाची? जो बगावतखोर जाट, िकसानां चा
नेता! ाला पकडून पातशहानं ाची बोटी बोटी क न, ाचे तुकडे बाहे र फेकून
िदले होते. मथुरेतली मंिदरं ही बेिचराख केली होती.’’
‘‘सच है भाईजान! िकसी व खुद अ ाताला या काफरां ना माफ करे ल. पण
औरं गजेब पातशहा िबलकूल नाही!’’

२.
सखुबाईंचा दे ारा बहादू रगड ा ठाणेदारणीला शोभेल असाच होता. अनेक
दे वदे वतां ा मूत , टाक, छताव न खाली लोंबणा या सो ाचां दी ा घंटा. िवशेषत:
ाळजाई दे वीची मूत कमरे एवढी उं च होती. महादजी रा ी थोडे उिशराच आप ा
वा ात येऊन पोचले. ां नी दे ा यापुढे गिलतगा होऊन, उघ ा संगमरवरी
लादीवर कोसळले ा आप ा प ीला बिघतले. अंगावर एकही दािगना नाही.
अितशोकाने केस िव टलेले.
महादजींची बाहे र पावले वाजताच बाई जखमी वािघणीसार ा पटकन उठ ा.
ां ा डो ां त संतापाचा जाळ पेटलेला. ा गरज ा, “याऽ याऽ आलात? फार
मोठी बहादु री गाजवून आलात! याऽ ामींना पंचारतीनेच ओवाळते.’’
महादजी दु :खसंतापाने बेहोष झाले ा आप ा धमप ीची समजूत काढायचा
य क लागले. ते ा सखुबाई ेषाने जाबसाल क लाग ा,
‘‘आम ा धाक ा बंधूंची, शंभूराजां ची अशी घोर िवटं बना चालली होती.
नकळती पोरं ही ां ावर शेणगोळे फेकत होती. ते बघून तुमचं र का पेटलं
नाही?’’
‘‘पण सखु-?’’
‘‘तो िशवाजी नावा ा तापी राजाचा पु होता. तो िजजाऊ नावा ा युग ीचा
लाडका नातू होता. ा मातीचा अंश होता. ाला दं श करणा या ा वै याला का
जाबसाल केला नाहीत तु ी?’’
‘‘सखुबाई, ा पातशहा— परमे राला कोण जाबसाल करणार?’’
सखुबाईंचा कंठ दाटू न आला. ं द ां ना वाट मोकळी क न दे त ा बोल ा,
‘‘शंभूराजां चं जहाज बुडतंय. ाला सोडून औरं ाला येऊन िमळा, अशी प ं
आपण सव वतनदारां ना िलिहलीत. राजां ची नेहमीच कोंडी केलीत. ते ा अवा रानं
दे खील िवचारलं होतं आ ी तु ां ला?’’
सखुबाईं ा एकाही ाला महादजींकडे उ र न ते. बाई न थां बता ेषाने
गजत हो ा, ‘‘अहो एक वेळ तो िशवाजीचा पोर आहे , हे जरी तु ी िवसरला असला,
तरी ा ा अंगाम े कोणाचं र खेळतंय? िनंबाळकरां ा लेकीचं– सईबाईचंच
न े ? तो तेज ी तारा णजे िनंबाळकरां चाच नातू आहे , याचा णते मी कसा िवसर
पडला होता, ामी तु ां ला? – िनदान र ा ा हाकेला र का गेलं नाही धावून?’’
सखुबाईं ा सरब ीपुढे महादजी दबून गेले. तेथेच हताश होऊन दे वघराम े
बसले. दु ख या, प ा ापी सुराम े महादजी बोलले,
“सखुऽ तुम ा सरळ सवालाला उ रं ायचा आ ां ला कमीपणा वाटत नाही.
ा भूमीने असे गावग ा वतनदार आिण सरं जामदार खंडीने पैदा केले. पण ाच
मातीमधून कोणी छ पती होऊ शकतो, राजा बनू शकतो ाचा सा ा ार, थम
तुम ाच िप ाला, िशवाजीराजां ना झाला. तुमचे िपता, तुमचे बंधू – िशवाजी आिण
संभाजी काळा ा पुढं कैक योजनं वास करणारे महापु षच होते. हाच फरक आहे
आ ां इतर सरं जामदारां त आिण िशवाजी-संभाजीम े! घड ा संगानं मा आ ी
आज खूप शरिमंदे झालो आहोत.’’

३.
रा ी उिशरा झु कारखान यु ाचा िलबास अंगावर चढवून पातशहापुढे येऊन
हजर झाला. सां गू लागला, ‘‘जहाँ प ाँ , ित ीसां जेलाच माझी अनेक पथके
बहादू रगडाबाहे र पडू लागली आहे त. तािमली सु झाली.’’
‘‘कूल िमलके िकतनी फौज होगी?’’
‘‘मा ाबरोबर येथून वीस हजार घेतो. िशवाय पुणे, चाकण भागात ठाणबंद
असलेले वीस हजार सोबत घेतो. सरळ रायगडावरच जाऊन आदळतो.’’
“शा ासऽ!” फतेहचा आनंद औरं गजेबा ा तोंडावर मावत न ता. तो खुषीने
बोलला, ‘‘बेटे झु ी, अभी तो वैसे आपको करनाही ा है ? संभा ा िगर ारी ा
बातमीने घाबरलेले मरग े आपली जान बचाव ासाठी इदिगद धावत सुटले असतील.
तुझे बस इतनाही करना होगा—’’
“ , जहाँ प ाँ –’’
‘‘आजवर आ ां ला वाकु ा दाखवणा या ा भुताटकीकडे , स ा ी ा
पहाडीकडे पा न थुंकायचं. आिण ितकडचा मुलूख काबीज करायला सु वात
करायची.’’
िधंडीनंतरचा दु सरा िदवस. ाहरीचा वखत टळला तरी ढगां ा का ाशार
पापु यातून सूय आपले डोके बाहे र काढायला तयार न ता. वजीर असदखान,
औरं गजेबाचे सव शहजादे , सरदार, जनाना सवाना एकच खा ी होती. आजची रा
काही वां झ जाणार नाही. पुढे काय घडणार, पातशहा संभाजीबाबत नेमकी कोणती
पावले उचलणार याची अटकळ वा अंदाज वजीर असदखानसु ा बां धू शकत न ता.
ा िदवशी सकाळी आप ा गोटातून जामािनमा क न बाहे र पडू लागला, ते ा
ा ा एका बेगमेने िवचारले, ‘‘अजी उस काफरब ेका ा होगा?’’
‘‘जो कुछ होगा वो आजही होगा.’’ असदखान आप ा बेगमेला बोलला, ‘‘घात
वा अपघात, ह ार कुठलंही असूदे. पण जोवर आपला दु न दफा होत नाही, तोवर
थ बसणं हा आलमगीरसाहे बां चा भाव नाही.’’
अचानक असदखान भूतकाळाम े हरवून गेला. तो बोलला, ‘‘बेगम, दारा
शुकोहला पकडलं गेलं होतं ते ा आमचे शहाजहानसाहे ब िबछायतीवर बीमार होऊन
पडलेले. मा आप ा बु ा बापा ा िजवाला काय वाटे ल याची जहाँ प ां नी िबलकुल
िफ केली न ती. अव ा दोनतीन रोजातच ां नी अ ंत थंड डो ानं आप ा
स ा भावाची– दारासाहे बां ची मुंडी छाटलीच. वर ां चं ते िशर िमठाई ा संदुकीत
लपवून शहाजहान साहे बां कडे पाठवले. अपनों के ये ऐसे हाल. तो गैरों की, संभा जैसे
दु नों की ा बात? संभा िकसी भी हालत म कलका सूरज नही दे खेगा —’’
— बोलता बोलता एका भयंकर क नेने बु ा असदखान घामाघूम झाला. तो
आपले कपाळ पुसत बोलला, ‘‘खुदा करो आिण ा सं ा ा मानेवर तलवारीचं
िनघृण पातं मारायची जबाबदारी वजीर णून मा ावर न येवो.’’
दु पारी हलके ऊन पडले तरी बहादू रगडाभोवतीचे मळभ दू र झाले न ते. हवा
धुंदकुंद होती. माणसे आिण जनावरे फ येणा या रा ीची ती ा करत होती.
एकदाचा छावणीवर अंधार पसरला. िठकिठकाणी पिलते पेटलेले.
िचरागदानां ा काशाने महालमा ा उजळ ा. भीमेकाठी गार चावरा वारा सुटला.
छावणीम े जागोजागी कु ी रडका सूर ध न बरळत होती. दमडी मिशदी ा
क यावरचा तो फकीर खु ासारखा उदासवाणा होऊन हसत होता. सर ती ा
छो ाशा पा ा– पलीकडचा खंडोबाचा माळ जागसूदच होता. ितथले वेताळ, हडळी
वडा ा आिण िपंपरणी ा उं च फां ाव न लोंबत, औरं गजेबा ा छावणीकडे भीतीने
नजर टाकत हो ा. पातशहा ा गादीपयत पोचलेला माणसातला वेताळ आता कोणती
पावले उचलणार याची ा भुताखेतां नाही उ ुकता होती.
अचानक असदखाना ा महालाबाहे र कोणाची तरी पावले वाजली. तो सावध
झाला. तेव ात ाचेच काही ारसैिनक आत धावत आले. ां नी सां िगतले,
‘‘पातशहाने संभा ा बंदीखा ाकडं र ाखानाला धाडले आहे .’’
आप ावरचे संकट टळले णून असदखानाने अ ाचा धावा केला. आता
बहादू रगड ा उ ा तळाचे ल ाखाना ा पुढील चालींकडे लागले होते.

४.

‘‘संभा आिण कलश राजबंदी न े त, लुटेरे आहे त’’ — अशा श ां त

पातशहा आप ा सहका यां ना अनेकदा जाणीव क न दे त होता. ामुळेच
राजबं ां ना बहादू रगडावर ा शाही तु ं गाकडे धाडले न ते, तर बाजूलाच एका
उघ ा मैदानात मे ा आिण वाशानी बळकट लाकडां चा एक बंदीखाना न ाने
उभारला गेला होता. तो चारी बाजूंनी उं च, लां बट गवता ा का ां नी शाकारला गेला
होता. ा बंदीखा ाभोवती पाच हजार उघ ा श धारी है वानां ची फौज रा ंिदवस
तैनात कर ात आली होती. आत बसायला एखादे फाटके जाजमही अंथरले गेले
न ते. उलट नाठाळ रानरे ां ना अगर िपसाळले ा ह ींना बंद करावे, तसे
किवराजां ना आिण शंभूराजां ना आत फेकले गेले होते. ां ा अंगाखाली भाताचे
थोडे फार िपंजर आिण उघडीवाघडी मातीच होती.
ा दोघां नाही काल उघ ा उं टावर बां धून असे वेडेवाकडे पळिवले गेले होते
की, ा अमानुष छळाने ते दो ी मानवी दे ह पूणत: बिधर झाले होते. अंगातले
र मां स णजे जणू ओ ा िचखलां चे गोळे च! ां चे हात पाठीवर साखळदं डाने जाम
बां धले होते. पायाम े जनावरां सार ा बे ा हो ा. काल उघ ा उं टावर बस ाने
ां ा पा भागावरची आिण मां डीची कातडी कमाली ा घषणाने अ रश: सोलून
गेली होती. घडलेले आघात, दु दवाचे िवषारी तडाखे, सारे काही इतके अक त,
इतके कठोर होते, की ापुढे ा िबचा या कातडीची फुणफुण काहीच न ती.
ा दोघां चे डोळे मशालीं ा तां बूसजाळ उजेडात भेसूर, भेदक आिण चमकदार
िदसत होते. ा राजबं ां ची ती दयनीय अव था पा न ाखानाचे काळीज
चरकले. तो नकळत बोलून गेला, ‘‘संभा, बेटे ये तेरी िकतनी हालत! कुठे गे ा तु ा
िहं दूं ा ा तेहतीस कोटी दे वदे वता? कुठे परागंदा झाले आगी ा दयात उ ा घेणारे
तु ा बापाचे, ा िशवाचे मद मावळे ?’’
शंभूराजे आिण किवराज दोघेही मूक होते. चेतनाहीन िदसत होते. ां ची बुबुळे
मा जाळवंडात अडकून पडले ा छा ां ा डो ां सारखी लालभडक िदसत होती.
ते दोघेही ाखानाकडे गुरकाव ा नजरे ने बघत होते.
खानाने सु वातीलाच पातशहाकडून आणलेला अ ंत मह ाचा पैगाम सां गून
टाकला, “संभाऽ पातशहाला तु ाकडून फ दोनच आिण दोनच गो ी ह ा आहे त.
साफ साफ बता दे , कहाँ रखे है तेरे जडजवाहरात, कुठं आहे त तु ा ा र शाळा?’’
शंभूराजां चे ओठ हलले नाहीत. उलट राजे आिण किवराज ाखानाकडे
उपहासाने पा लागले. पिहला सवाल वां झ जाणार याची खानाला खा ी होतीच.
ामुळेच भा ातून अिधक धारदार आिण अचूक बाण काढू न शरसंधान करावे तसा
ाखान बोलला, ‘‘तु ा को ावधी होनां ा खजानापे ा तु ा दु स या एका
उ राने पातशहा सलामत तु ावर खूप िफदा होईल.’’
शंभूराजे मूक होते. ाखान मागे हटायला तयार न ता. ाने अ ाहासाने
िवचारले, “बोलऽ कौन, कौन, है वो लोग?’’
‘‘कैसे लोग?’’ किवराजां नी एकदाचे ओठ उघडले.
‘‘वही नादान सरदार, जे गेली कैक वष पातशहाचं मीठ खातात, पण तु ा
मरा ां शी छु पे संधान ठे वतात. बोलो, कौन है वो बदमाष?’’
ा दोन ां ची खानाने ा दोघां वर सरब ी चालवली होती. िवशेषत: काहीही
क न दु स या ाचे उ र शंभूराजां नी ावेच ावे, णून तो अ रश: घायकुतीला
आला होता. खूप कनवाळू होऊन राजां ना आिण किवराजां ना परोपरीने समजावून
सां गत होता, ‘‘अजून वखत बाकी है संभा, तुझी उमर ती िकती? फ ब ीस!
आम ा औरं गजेब पातशहाची मज सां भाळशील तर अजून आपली ारी िजंदगी
बचावशील. सुन ले नादान!’’
काळा ा अघिटत, कावेबाज कलां नी ा दोघां चे ओठ जणू िशवले होते. ते
दोघेही ताकास तूर लागू दे त नाहीत हे ल ात येताच ाखान अितशय वैतागला.
ाने दरडावले, ‘‘अरे सैतानोऽऽ, याद रखो— पातशहा सलामतने इतकी दया दु स या
कोण ाही दु नावर आप ा उ ा िजंदगीम े दाखवलेली नाही. उलट क ेवादे
मोड ात आिण आप ा र ा ा माणसां नाही जह मम े धाड ातच तो अिधक
मश र आहे . ब या बोलाने कबुली ा— बोलाऽ, तुमचा खजाना कुठं आहे ? तु ां ला
िफतूर असलेले आमचे सरदार कोण कोण?’’
‘‘क न क न काय करणार आहे रे तुझा तो हलकट पातशहा?’’ किवराजां नी
दरडावून िवचारले.
‘‘पागल मत बनो, ा बंदीखा ाम े भुके कु े सोडले जातील. ते तुम ा
र मां साची ल रं करतील.’’
‘‘ णजे आ खर आप ा मदतीला पातशहा आप ा भावां नाच बोलवणार तर!’’
कलशां ा ा बोलाबरोबर ाही थतीत शंभूराजां ना हसू आवरले नाही.
पण गरज मनु ाला हलकट बनवते. ासाठीच की काय, ाखानाने ा
िश ा, ती नादान कुचे ा सहन केली. कलशां नी ाला जवळ बोलावले. कानात काही
तरी गु गू करायचे आहे , असा आव आणला. पण ाखान जवळ येताच ते
ा ा तोंडावर पचकन थुंकले. ा घोर अपमानाने खान अितशय िचडला. ाने
लागलाच आप ा कमरदाबाला हात घातला. ितथला ती ण धारे चा जां िबया हातात
घेऊन ाने कवी कलशां ा िदशेने झेप घेतली. मा शेवट ा णी ाला पातशहाची
याद आली. अितशय मह ाचा राजबंदी आपण ाथबु ीनेच पर र मा न टाकला,
असा अथ कदािचत पातशहा काढणार. आप ा कपटी, धूत, कावेबाज ध ाचा
भरवसा तरी काय धरायचा? ाने त:ला काबूत आणले. ा ा हातचा जां िबया
गळू न पडला.
धम ा, धाकधपटशा यां चा राजबं ां ा मनावर काहीही प रणाम होईना.
आपले इ तही सा होईना. ामुळे ाखान घायकुतीला आला. दादापुता
करत कळवळू न बोलला, “संभाऽ बेटे, तु ा वयाचे दोन बछडे आहे त माझे. ां ची
कसम खाऊन सां गतो, कशासाठी सो ासार ा िजंदगीचं वाटोळं करतोस? गैर िज
दाखवतोस?’’
“खानसाहे बऽ, तुम ा पातशहाची आ ां ला खूप दया येते.’’ एकदाचे राजां ा
मुखातून श बाहे र पडले.
‘‘ ूं?’’
‘‘पराभूत राजा बंदीवान णून हाती आला तरी, ा ाशी बताव करायची
रा वहारात एक रीत असते. पण ा रीतीभातीचा मागमूसही तुम ा पातशहा ा
अंगी िदसत नाही. एखा ा लुं ा कु ा ा ग ाम े िह यामाणकाचे हार घातले
आिण अंगावर िकनखापीची झूल चढवली तरी तो िसंहासनावर जाऊन पोचणार मा
आप ा घाणी ाच पायां नी!—’’
“तोबाऽ तोबाऽ संभा— कैसी बाते करते हो? आलमप ाँ की बराबरी एक कु े के
साथ?’’
“होऽ कु ालासु ा एक दजा असतो. तु ा बेवकूफ पातशहापे ा ते गरीब
जनावर िकतीतरी नेक आिण वफादार असतं!’’
ाखानाला दरद न घाम फुटला. तो पाय आपटत बंदीखा ातून बाहे र
चालता झाला. संभाने आप ा ध ाला बहाल केले ा एक एक उपा ा गाळू न पैगाम
कसा ायचा याचा िवचार तो क लागला.

रा बरीच वाढली होती, गारठाही वाढलेला. दोघां ा अंगाखालची माती

अिधकच थंडगार पडत चालली होती. पहा यावरचे पाच हजार सैिनक जागसूद होते.
वेगाने वाहणारा वारा लाकडी, गवती बंदीखा ात घुस ाचा य करत होता.
बंदीखा ाचे कूड शाकार ा ा िनिम ाने एक थोराड शरीरय ीचा पहारे क यां वरचा
सुभेदार पुढे आला. कुडावर बाहे र ा अंगाने ाने गवता ा काही पढया बां ध ा.
बंदीखा ाचे कवाड उघडून तो आत आला. ाने गवताचे तीन पाचुंदे आत आणले.
आतून काही प ा बां धायचा दे खावा केला. ा ा हाताखालचे दोन हशम णजे
ाचेच खास बंदे होते.
तो सुभेदार तसाच पुढे झाला. ाने झटकन गवता ा प ा सोड ा. ितथेच
ओ ा मातीवर काडां ची हलकीशी िबछायत तयार केली. ठणक ा अधबिधर दे हा ा
शंभूराजां ना आिण किवराजां ना हात िदला. ा दोघां नाही हल ा हाताने पुढे ओढत
ां ना िबछायतीवर झोपवले. अंधारात ाचा चेहराही ओळखू येत न ता. पण ाचे
थरथरते हात मा खूप मायाळू , कनवाळू होते. ा दोघां नाही ा सुभेदाराने तेथे नीट
झोपवले, आिण एकाएकी ाला भ न आले! तो धाडकन तसाच मातीत बसला.
शंभूराजां चे पाय ध न तो मुसमुसून रडू लागला. ा ा उ आसवां नी शंभूराजां ची
गा े जणू काही भानावर आली होती. राजे कातर आवाजात उ ारले, ‘‘बंधू,
िमयाँ खान!’’

५.
“जहाँ प ाँ ऽ ‘रामशेज’ असा श जरी अजून कोणी उ ारला तरी आमची उं ट-
घोडी थरथर कापतात. मु ा जनावरां ची ही त हा, तर फौजींचं काय?’’ असदखान
बोलला.
‘‘वझीरे आझम, आपण िशक खा ीत की काय?’’ पातशहाचे तपिकरी डोळे
उ झाले.
‘‘मुझे बस इतनाही कहना है , मेरे आका, रामशेजसारखे मरग ां चे साडे तीनशे
िक े आहे त! ते िजंक ासाठी उरलेली िजंदगी वाया घालव ाऐवजी संभाशी गोड
बोलावे. ां ा गडदु गाचा क ा पहले हािसल करावा, हजरतऽ”
औरं गजेबाने ाखानाकडे ाथक नजरे ने बिघतले. तसा खान बोलला, “मेरे
आकाऽ, संभा आिण तो कवी कलश जातीचे बदमाष आहे त. खु शहे नशहां ना गाली
दे तात.’’ पातशहा आप ा सहका यां चे स े शां तपणे ऐकत होता. श तो मत दशन
करत न ता. मा ‘‘संभाचा ज ीने न करता ा ाशी गोड बोलावे. ज र तर
थो ाशा धाकाने, थोडीसी ार मोह त दाखवून ाचे िक े काबीज करावेत,’’
अशाच िवचाराचा फार मोठा वग पातशहा ा सरदारां म े होता. दि णेत आठ-नऊ
वषाची िजंदगी गुजरली ते खूप झाले. आता यु नको की संघष नको. लाग ा पावली
उ रे कडे िनघून जाऊ, अशाच िवचाराने सवाना बेताब केले होते.
अलीकडे पातशहाची मन: थती खूप चां गली होती. आप ा प रवारासोबत तो
खा ाचा आनंद घेईच. ासाठी ना ाने काका असले ा असदखानालाही तो
आ हाने बोलवी. म ेच ाला हा िवनोदाचीही लहर येई. ा ा िवनोदावर मा
ा ा ब -बेगमां ची पंचायत होई. ा ाचा नूर पा न, तोलूनमापून हसत. एकदा
पातशहाने िवचारले, ‘‘उदे पुरी जे ा गोधुली बेला— काफरां ा भाषेत ित ीसां ज
होते, ते ा काफरां ा औरती काय करतात?’’
उदे पुरीला काही उ र दे ता आले नाही. ते ा पातशहाने ाथक नजरे ने
असदखानाकडे बिघतले. तसा असदखान सहज बोलून गेला, ‘‘अशा वेळी ा औरती
इदिगद िफरणारे मुगमुग आिण भेडबकरींना कोंडतात.’’
ावर मुदपाकखा ात हा ाची लहर उठली. आप ा शहजादीकडे
अिभमानाने बघत पातशहा बोलला,
‘‘िजनतउि सा, िबिटयाँ , तूच सां ग ा सवालाचा सही जबाब.’’
‘‘अ ाजान, िहं दू औरती ित ीसां जेला आप ा दे वापुढ ा िदयां ा वाती
पेटवतात. ाला नम ार करतात. अंगणाम े येऊन आप ा घरध ाची राह
दे खतात. घरा ा आसपास जे ा ां ा शोहरचा घोडा खंकाळतो, ते ाच ां ा
कलेजात खुषीचा दया उसळतो.’’
‘‘िफर संभाला िगर ार क न िकती िदवस झाले?’’ औरं गजेबाची चया
कस ाशा रह मय आनंदाने फुलून आली. आपला पातळ ओठ िमजाशीने
दातां खाली दाबत तो बोलला, ‘‘संभाची आप ा बेगमेवर िकती मुह त आहे , ाचे
फ अफसाने आ ी ऐकून आहोत. आप ा औरती ा नावाचे िश े आप ा
िशयासतीम े वापरत होता णे हा मूख संभा! खैर, संभाची राणी आता पागल िहरनी
जैसी यहाँ वहाँ दौडती होगी, बेताब होगी—’’
“ ा कहना चाहते, हो अ ा?’’ शहजादीने िवचारले.
‘‘आज नही तो कल. लेिकनऽ आप ा शोहर ा िजंदगीची इ ीजा, भीक मागत
ती जंगलची िहरनी इकडे ज र येईल.’’
‘‘अ ाजान?’’
‘‘हां , िबिटयाँ ! वो अकेली नही आयेगी, ती सा या गडदु गा ा चा ा घेऊन
येईल.’’ अिभमानाने चौफेर नजर टाकत पातशहा बोलला, ‘‘संभाकी िजंदगीकी खातीर
बेताब होकर मेरे पैरोमे अपना नाक रगडे गी वो. ज र आयेगी वो!’’
औरं गजेबा ा जागृत नजरे तून एकही बाब सुटत न ती. शहजादी िजनतउि सा
अकारण अलीकडे अ थ िदसत होती. िवशेषत: काफरब ा संभाजीची िधंड
काढ ापासून आप ा शहजादीची बेचैनी वाढ ाचे ाला आढळू न आले होते. गेली
दहा वष दु गाबाई राजबंदी या ना ाने पातशहा ा कैदे त िदवस काढत हो ा.
आप ा शहजादीला दु गाबाई आिण कमळजाब ल खूप आपुलकी अस ाचे
औरं गजेबाला माहीत होते.
उदे पुरी असो, नवाबबाई अगर औरं गाबादी महल, आप ा कोण ाही बेगमेपे ा
पातशहा िजनतचे खूप ऐकतो, ित ा श ां ना मान दे तो, ही गो तशी सवानाच माहीत
होती. खाना घेता घेता िजनतने आप ा बापाला िवचारले, ‘‘अ ाजान, ा संभाला
जीवे मारायचा इरादा िदसतो तुमचा!...’’
‘‘अभी तक नही मालूम,’’ असे णता णता पातशहा भानावर येऊन िवचा
लागला, “ ूं? आपको ा तकलीफ है ?’’
‘‘बस्! ऐसेही अ ा!’’
पातशहा अलीकडे दु स या एका कारणासाठी भलताच खूष होता. तो आप ा
शहजादीला बोलला, ‘‘भरे बाजारम जैसा मुगा नाचता है – झुटी िपसे लावलेला,
लाकडा ा चोचीचा मुगा, तसा िशवा ा ा नापाक ब ाला आ ी चौकाचौकां तून
नाचवला. वाटलं, कदािचत हे मरग े बगावत क न आम ा अंगावर धावतील.’’
‘‘बगावत कसली, जहाँ प ाँ ?’’ शहजादी ा मुखाम े घास अडखळला.
राजनीती ा माम ाम े आपण बोलावे की बोलू नये या िवचाराने ती थबकली. पु ा
न राहवून बोलली, ‘‘तरीही अ ा मला वाटतं... — आपण रहम करावा.’’
‘‘कैसा रहम िबिटयाँ ?’’
‘‘ ा संभाला पुरी िजंदगीभर कैदखा ा ा बोळकां डात फेकून ा. पण ाला
जीवे नका मा !’’
“ ं ऽ” औरं गजेब गु ात उ रला, ‘‘दे खगे. लेिकन वो नादान है बडा हटे ला.
मोडे ल पण वाकणार नाही—’’
‘‘अ ाजान, आदमी हसीखुशीने जगतो ते ा ाला कशाचे काहीच वाटत नाही.
पण एकदा मौतचा दरवाजा बिघतला की, मोठमो ा शैतानां चीही घाबरगुंडी उडते!’’
‘‘नही, शहजादी. हा िशवाचा छोकरा बडा ह ी आहे . आ ी तर या जह मीपुढे
पुरे है राण झालोय. ा दोघा बदमाषां चे इतके हाल झाले. नरकापे ाही ादा यातनां नी
ां ना आपला जीव नको नकोसा वाटत असेल. पण ते दोघेही बदमाष वाकायला,
झुकायला तयार होत नाहीत. आपली िशवलेली तोंडे ते उघडतात फ आ ां ला
िश ाशाप दे ासाठी.’’
‘‘लेिकन अ ाजानऽ, दु गा, राणू, कमळजासारखे र ेदार आम ा
बंदीखा ात आहे त. ा र ेदारां कडून ाला सुखा ा चार गो ी का समजावत नाही
आपण? आपली र ाची माणसं भेटली की, बडे बडे पहाडसु ा िपघळू न जातात.
संभा तर णतात शायर आहे .’’
औरं गजेबाने मो ा गवाने आप ा शहजादीकडे बिघतले. पातशहाची चया
चमकली. ाला जुना इितहास आठवला. या आधी जे ा दु गादे वी आिण राणूबाई
अहमदनगर ा कैदे त हो ा, ते ा अनेकदा शंभूराजां नी पंधरा-पंधरा हजाराची फौज
पाठवून नगर ा िक ाला भगदाड पाडायचा य केला होता. ामुळेच ा
राजबं ां ना औरं गजेबाने पुढे कायमचे बहादू रगडावर आणून ठे वले होते. आप ा
प ी ा आिण बिहणी ा ेमापोटी शायर संभा िकती पागल होतो, याची क ना
पातशहाला होतीच. आिण आता तर दहा-अकरा वषा ा अंतराने संभा ा ा
ि यतमां ना ा ापुढे उभे केले तर?
— न ीच संभाची पोलादी छाती िवतळू न जाईल! राजगादीपे ा आप ा
िदलवरां ा सहवासासाठी जखमी पाखरासारखा तो झु न जाईल. वा े ल ा
करारावर ा या करे ल. एकदाचे कोडे सुटले, अशा आनंदात पातशहा
खाजगीकडून बाहे र पडला.
शहजादी ा मुखावर कौतुकाने हात िफरवत उदे पुरी बेगम बोलली, ‘‘िबिटयाँ ,
हजरतां पुढे बोलायचं कोठून धाडस येतं तुला?’’
‘‘नही, अ ीजान! कोणाचंही दु :ख बिघतलं की, माझा कलेजाही दु :खाने
िपळवटू न जातो!’’ ही गो िजनतने उ ारली, ावेळी सलीमगडा ा तटबंदीआड
आज कैद भोगणा या आप ा थोर ा बिहणीची झेबुि साची ितला कषाने
आठवण झाली. ित ा डो ां त आसू उतरले.

६.
ा रा ी िजनतउि साला काही के ा नींद येत न ती. आप ा बापा ा
गतायु ाचा पट ित ा डो ां समोर उभा राहत होता. आपला िपता एक जाग क
आिण द रा कता ज र असेल, पण ाची िजंदगी ौया ा का ाकु रं गाने
माखून गे ाचे ितला ठाऊक होते. फ पंधरा वष झाली असतील ा गो ीला.
िशखां ा पाच ा गु ला, तेग बहादू रला औरं गजेबाने हालहाल क न ठार मारले
होते. ापे ा ां चे िश भाई मितदास, सितदास आिण दयालिसंग यां ा ा
िदवसाढव ा ह ा ाने घडवून आण ा हो ा... ा आठवणीने अजूनही
ऐकणा यां ा अंगाचा थरकाप उडायचा! ा जहरी ा ृतींमुळे िजनतउि सा है राण
होऊन जायची.
दयालदासना िद ी ा चां दणी चौकात भर िदवसा तेला ा उकळ ा
कढईम े फेकून िदले होते. तो गुरासारखा ओरडता ओरडता िजता करपून खलास
झाला होता! ां ा उरले ा अधवट दे हावरची कातडी आपोआप सोलली गेली होती.
दयालदासां चे ते भयावह शव पातशहाने चां दणी चौकाम े िकतीतरी िदवस तसेच
टां गून ठे वले होते. ा िदशेला िभतीने पाखरे ही िफरकत नसत.
सितदासां ा ह ेची त हा तर अजूनही अमानुष होती. ां चा िजवंत दे ह चां दणी
चौकातच एका खां बाला घ बां धून उभा केला होता. सितदासां ा माग ा बाजूला
एकजण आिण समोर ा अंगाला एकजण असे दोन ह ारे उभे केले होते. ां ा
हाताम े अितशय अणकुचीदार वाघनखे अडकवली गेली होती. पातशहा ा
इशा यानुसार एकावेळी ते दोघे सैतान मागून आिण पुढून ा िजवंत दे हाला ओरबडू
लागले. िचटाचे कापड फाडावे, तसा तो दे ह टरटरा फाटत होता. मां साचे गोळे
ओरबाडून, िहसकावून काढले जात होते. र ा ा उमा ात तो मानवी दे ह
गुरापे ाही अिधक िजवा ा आकां ताने ओरडत होता! ा क ण िकंका ा ऐकून
चां दणी चौकातील दोन यां चे गभपतन झाले होते.
पातशहाशी काही ना काही समझोता घडावा णून राणू आिण दु गादे वीची वाट
शहजादीने दाखवली होती. पण आप ा बापा ा ौयाचा ितला चां गला अंदाज होता.
ातच सितदासाचा खां बाशी बां धलेला, वाघनखां नी ओरबडलेला, र ाळलेला
हं बरता, िजवंत दे ह ित ा मन:च ूंसमोर उभा राहत होता; आिण दु स याच णी
आप ा अ ाजान ा जागी एक काटे री जमदाडा घेतलेला नररा स खडा अस ाचे
ितला िदसत होते. ते ाब ितला जागवत होते आिण ती भीतीने घामाघूम होऊन
दु लईम े बेचैन होऊन तगमगत होती!

७.
एका तपामागे याच बहादू रगडावरील बंदीखा ाम े िमयाँ खान दु दवाने अडकून
पडला होता. आप ा दोन बेटींची शादी हो ात आिण ां चे आयु उभे कर ात
संभाजीराजां नी ाला िकती मदत केली होती, त: ा िजवावरची जोखीम घेऊन
ाला कारावासाबाहे र कसे पाठवले होते, ा सा या गो ी ा ा म काम े
अजूनही ता ा हो ा. ामुळेच राजां चे हाल बिघतले की, िमयाँ खानचे काळीज तीळ
तीळ तुटे.
 बंदोब ा ा िनिम ाने तो ा दु गधीने भरले ा बंदीखा ात अनेकदा जाई.
ते ा आत वेश करणा यां त ा ाच िजवाभावाचे हशम असत. राजां ना आिण
किवराजां ना जमेल तेवढा फलाहार पुरव, कुठे ां ची सेवाशु ुषा कर, याम ेच
िमयाँ खान त:ला ध मानत होता. ा जालीम बंदीखा ात राजां चे आिण
किवराजां चे कान, डोळे सारे काही तोच होता. ामुळेच बहादू रगडाबाहे र ा बात ा
राजां ना समजत हो ा.
एकदा िमयाँ खान हळू च शंभूराजां ना बोलला, “राजेऽ, काय वा े ल ते क न
तुम ा ा बं ा सेवकानं तु ां ला बहादू रगडा ा पोलादी कुसाबाहे र काढलं असतं.
पण—’’
‘‘िमयाँ खान!’’
‘‘होय, शंभूराजे! इथून बाहे र पड ात कसोटी नाही. पण ा भुईकोटा ा चारों
तरफ शंभराभर कोसां पयत फ मोगलां चाच अंमल आहे . जुलमी पातशहानं कोणा
मरा ा ा पागेत घोडा ठे वू िदलेला िदलेला नाही. तर ाता ा पोरां ना गावागावां तून
झोडपून काढलं आहे . अनेकां ना पळवून लावलं आहे . अवतीभवतीचा सारा मुलूखच
दु ना ा क ात आहे .’’
‘‘जाऊदे खानसाहे ब! िजंदगीचं एवढं काय? काही माणसां ा ज वेळाच अशा
चम ा रक असतात णून सां गू. अशी माणसं जग ापे ा आप ा मरणानेच मोठी
होतात! ाच भावळीसाठी जगदं बेनं आमची िनवड केली असेल, तर दोष तरी
कोणाला दे णार?—’’
राया ा महाराने िधंडीवेळे ा बंडाळीत आपले ाणपु शंभूराजां ा पायावर
वािहले होते. ाची ती बेहोषी बघून ा ा भावाने, दे वा ाने आधीच महाराणींची ती
िच ी त: ा कनवटीला घेतली होता. योगायोगाने दे वा ाची आिण िमयाँ खानची भेट
झाली आिण ती िच ी व दे वा ाही यो थळी पडले होते.
ा िदवशी रा ी ा पहा यावेळी िमयाँ खान अंमलदार या ना ाने
बंदीखा ाजवळ बंदीखा ाजवळ पोचला. ाचे मदतनीस हशम ा ा सोबत
होतेच. ामुळेच ां नी आतून बंदीखा ाचा दरवाजा बंद केला. सह फौजीं ा
क ा बंदोब ातही केवळ िमयाँ खानमुळेच येसूबाईंचा खिलता शंभूराजां पयत येऊन
पोचला होता. आप ा लाड ा महाराणींची अ रे वाचताना शंभूराजां चे डोळे भ न
आले. महाराणींनी कळिवले होते,
“राजेऽ िचंता नसावी. आ ी मोठं सै बां धायला सु वात केली आहे .
पातशहा ा बहादू रगडावर येऊनसु ा जंग करायची आ ी इकडं तयारी चालिवली
आहे . आपण िनि ंत असावं. औरं ा ा मगरिमठीतून आ ी तु ां ला बंधमु
के ािशवाय कसं थ रा ?’’ येसूबाईं ा पुढ ा ओळींनी मा राजां चे दय
कालवून सोडले. महाराणींनी िलिहले होते, ‘‘राजे, आप ा कैदे ची वाट आम ा
माहे रातून जावी, हे आमचं केवढं दु भा ! राजे, आप ा येसूला माफ करा.’’
—राजां नी बराच वेळ िचंतन-मनन केले. िमयाँ खानने आत आप ा हशमां ा
मे ातून वेषां तरे क न त ख बु ीचे दोन िवजापुरी ा ण आणले होते. ां ना
राजां नी सां िगतले, ‘‘आ ी सां गू तो सारा मजकूर कानात साठवा. येथून बाहे र गे ावर
तो आठवा. आिण आम ा दयीचे बोल जसे ा तसे रायगडाकडे धाडा.
मजकुरासोबत आ ी आमची खुणेची अंगठी दे तो. मग सारे श इ त थळी
बयाजवार पोचतील.’’
शंभूराजां नी मजकूर कथन केला—
“येसूराणीऽ िजवाला उगा वंगाळ वाटू न घेऊ नका. आला संग कोणाही
मनु ाची गती थां बवणारा आहे . मती गुंग करणारा आहे . पण अजूनही वेळ गेलेली
नाही. अजूनही अ र े टळतील अशी उमेद वाटते. मा येसूराणी, उगाचच आप ा
माहे राला दोष दे ऊ नका—’’
पुढची अ रे सां गताना राजां चे दय खूप कळवळू न गेले, ‘‘गणोजीं ा
पाजीपणा-ब ल आप ा िशककुळालाही दोष दे ऊ नका. आ ी रायगडावर स ा
हणासाठी चाललो होतो, ते ा आम ा पाठीशी तुमचे िपता िपलाजीराव िशक
क ासारखे उभे ठाकले होते. महारा ाची सवात कत द महाराणी णून ा
येसूबाईंनी रायगडाचा रा कारभार सात-आठ वष सां भाळला, ितला ज दे णा या
कुळाला कोण बोल लावेल? येसूराणी, कुळे वाईट नसतात, पण मनु ाणी मा
दगाबाज, गूढ, अक त असतो! चालायचंच. मातीम े िकडे राहणारच आिण भ
महालां नाही मो या असणारच! मा तु ी अशाच िहं मतीने उ ा राहा. आम ाकडून
पुढील इशारा येईपयत स पवतावर ा अंगाखां ावरचे आपले अिजं , बेलाग
िक े कोण ाही प र थतीत गमावू नका.
‘‘आम ा िचंतेनं तुमचं काळीज पोख न गेले असेल. मा आमची अिजबात
िफकीर क नका. आम ा आबासाहे बां नी महारा ा ा भाळावर िहं दवी रा ाचं
गोंदण गोंदलं आहे . ासाठी तानाजी, बाजी, शेलारमामासार ा अनेक वीरां नी
ाणां ची आ ती िदली. िहं दवी रा ाचं हे गोंदण अबािधत राख ासाठी महाराणी
संगी आप ा कपाळावरचं कुंकू पुसायची तु ी तयारी ठे वा! मा कोण ाही
प र थतीत गडदु गाचे ताबे दु नाला िमळू दे ऊ नका.’’

८.
जे ा कैदखा ाकडे दु गाबाई, राणूबाई आिण राजां ची दहा वषाची राजकुमारी
कमळजा िनघा ा, ते ा आप ा ि य ी ा जबरद ओढीने ां चे काळीज
था यावर न ते. एका दशकाचा िवजनवास आिण जीवघेणी ताटातूट हा एकूण कारच
भयंकर होता. दु पातशहा ा काळजाला पाझर फुटे ल, कदािचत उ ा तु ी तुम ा
ि यतम शंभूराजां ना भेटू शकाल, असे आद ा रा ी िमयाँ खानने दु गाबाईंना सां िगतले
होते. ते ापासून ा ित ी िजवां ना रा भर झोप कसली ती आली न ती.
आज ा ितघीही कमाली ा ओढीने पुढे िनघा ा हो ा. ा बंदीखा ाभोवती
पाच हजार पहारे करी आप ा नं ा तलवारी नाचवत जागता पहारा दे त होते.
गवतप ां चा तो बंदीखाना भयंकर अ होता. मोकाट ह ींना बां ध ासाठी
सु ा अर ात असा कोणी बंदीखाना तयार केला नसेल. ा ितघींना नदीकाठ ा
बाजूने ितकडे नेले गेले. ते ा तेथील अवकळा पा नच ा खूप भयचिकत झा ा.
धडधड ा दयाने ा ितघी पुढे पा लाग ा. समोर ा मातीवर एक फाटके,
मातकट पटकूर अंथरले गेले होते. जेणेक न मातीवर पटकूर आहे की पटकुरावर
माती असा पडावा. तेवढे च सुख. तेथेच अितशय मून गेलेले शंभूराजे आिण
किवराज ानीत कूडिभंतींना टे कून बसले होते. राजां ा अंगावरची व े फाटलेली,
िवटलेली होती. हातापायां ना साखळदं ड होते. िधंडी ा ा भयंकर कारावेळी
हातापायां ना झाले ा जखमा, मोक ा उं टावर बसवून िदवस िदवस नाचव ाने
मां डीची िनघून गेलेली कातडी, अंगावर जागोजाग साकळलेले र , काळे िनळे डाग
आिण जखमा. ा सा या कळा-वेदनां ा टा ां नी शरीर जागोजाग िशवले गेलेले.
ते दोन जीव तसेच ानीत, बेहोषीत पडलेले. ितथे अंधारा ा आडोशाला
दु गधीही बसलेली. िह यामाणकां ा िह यामाणकां ा माळां नी वाकले ा, सजवले ा
घो ाव न रायगडावर रपेट मारणा या आप ा धाक ा बंधूराजां ची राणूसाहे बां ना
आठवण झाली. आिण ाच राजकुमाराला ां नी आज या अव थेत बिघतले, तसा
ां ा पोटात भीतीचा गोळा गरगर िफ लागला. ा दु :खाने खाली वाक ा.
नदीत ा एखा ा उं चव ा ा जागेवर वास अडकून पडावे, सभोवार महापुराचा
वेढा पडावा आिण अलीकड ा काठावर अडकवलेली गाय मोठमो ाने हं बरावी
तशा राणूआ ा ओरड ा, “शंभूऽ... बाळराजाऽ... शंभूराजाऽऽ!...”
एका दशका ा अंतराने राजां ा कानावर ती गोड हाक पडली होती. आप ा
भिगनी ा ा आत कळव ाने शंभूराजे धाडकन उठून उभे रािहले. णभर ां ा
अंगात ा कळावेदना कुठ ा कुठे पळू न गे ा. अंगावर ा बे ा हषाने
खळाळ ा. राजे पुढे धावले. ां नी राणूआ ां ना िमठी मारली. रायगडचा राजकुमार
आिण िशवाजीराजां चा पु असले ा आप ा कुंकवा ा ध ाची िभका यापे ाही
िविच झालेली ती अव था पा न दु गाबाईंचाही धीर सुटला. ां नीही राजां ना, ा
मले ा मां सा ा गो ाला िमठी मारली. ा धाय मोकलून ‘‘राजे ऽ राजे’’ असा
आकां त क लाग ा. दहा वषाची कमळजा आजवर मरा ां चा राजा असले ा
आप ा बापा ा शौया ा कहा ा ऐकून होती. पण आप ा िप ावर ओढवले ा
व ाघाताची ती दु दवी त हा पा न तीही दु :खाने मोडून गेली होती. राजां ा शरीराचा
िदसेल तो भाग कवेत घे ाचा य करीत, ा ि यजनां ा मे ाला िमठी मारत
कमळजाही रडू लागली, “बाबाऽ! बाबाऽ!...” बकुळफुलां चे झाड सोसा ा ा
वा यात सापडावे आिण ा ा सवागाव न फुलां चा सडा खाली ओघळू न पडावा,
तसा बराच वेळ ा चार िजवां चा अखंड अ ुपात सु होता.
दु :खाची पिहली सर सवाना िचंबओली िभजवून गेली. राणूआ ा आिण
दु गाबाईंना अजून ं दके आवरत न ते. राजे बोलले, “राणूआ ा, िकती िकती कराल
काळ हा? ा दु दवानं आ ां ला कोठून कोठे िफरवून आणलं? नाही तर आ ासाहे ब,
ा दु औरं गजेबा ा कातडीत भु ा भ न ाचं मां स घारी– िगधाडां ा पु ात
टाकायचे आिण मनु ाबरोबर दे वािदकां नां ही मु करायचे इरादे होते आमचे!’’
 ‘‘शंभूराजे, काय बोलावं तेच समजत नाही! एक ना एक िदवस हे दु पव संपेल,
आ ी रायगडावर येऊ, सुवणिसंहासनावर बसले ा आम ा बंधूराजां ना पा , असे
एकमा आ ी उराशी बाळगून होतो. ा धुंदीतच आ ी एका दशकाचा दीघ
बंदीवास ि य मानला होता, राजे!’’
राजां चे डोळे ओलावले. ते क ण रात बोलले, ‘‘माफ करा आ ासाहे ब
आिण दु गाराणी! तुम ासाठी आ ी काहीच, काहीच क शकलो नाही—’’
‘‘शंभूराजे, असं बोलू तरी नका. खूप खूप लढलात आपण. अगदी भरले ा
मेघासारखं कोसळू न पडलात आपण ा पापी औरं ावर!’’ राणूबाई बोल ा.
‘‘आ ी जरी राजबंदी या असलो तरी आ ां ला इथ ा लगबगी ा
हालचालींव न बाहे र ा वा याची िदशा समजत होती!’’ दु गाबाई बोल ा,
‘‘इतकंच कशाला, शंभूबाळ, औरं ा ा छावणीसंगे िफरताना आमचे डोळे िन
कान उघडे च होते. गे ा सातआठ वषात तुम ा धडा ानं औरं गजेबाची माणसंच
काय पण जनावरं ही धा ावून चाचपडत होती. आभाळात चां द ा जरी चमक ा,
तरी पातशहा ा जनावरां ना ा जागी मरा ां ा भालेबर ा िदसाय ा!—’’
शंभूराजां नी आप ा काळजातली वेदना बोलून दाखवली; ‘‘दु गा, राणूआ ाऽ,
बाळ कमळजा, तु ा ितघींना रा ात ने ासाठी आ ी िजवाचा अगदी आटािपटा
केला होता. अनेकदा अहमदनगर ा िक ा ा भोवतीने आम ा दहा-दहा, वीस-
वीस हजारां ा फौजां नी चकरा काढ ा हो ा. त: हं बीरमामां नीही कडोिवकोडीचा
य क न पािहला. शेवटी िक ात जाणारा खंदक खोद ाचीही आ ी गु
योजना आखली होती. पण वै याला धो ाची जाणीव झाली आिण ानं तु ां ला इकडे
बहादू रगडाकडं हलिवलं. दे वानं आिण दै वानं खैर केली असती, िनदान चार-दोन
मिह ां साठी तुमची पावलं आम ा राजधानीला लागली असती, तर आ ी ध झालो
असतो!’’
िकती बोलावे? काय बोलावे? —सवाची अव था पावसात ओ ािचंब िभजले ा
वेलींसारखी झाली होती. आप ा िप ा ा फाट ा पेहरावाकडे , अधवट वाढले ा
डोईदाढी ा केसां कडे पा न कमळजा गां ग न गेली होती. पण ाच िप ा ा
डो ातले तेज ी पाणी पा न ितचा ऊर अिभमानाने भ न येत होता. राजां नी
कमळजाला जवळ बोलावले. आप ा जखमी, मळकट ओंजळीत ितची हनुवटी
पकडली. ितचा एक गोड मुका घेतला. आिण दु स याच णी ां नी आप ा लेकीला
आिलंगन िदले. छातीशी जोराने कवटाळले. ते कळवळ ा सुरात बोलले— ‘‘बाळ,
िकती थोरली झालीस तू! ितथं आता रायगडाकडं आपण सारे असतो तर? – आम ा
लाड ा क ेचं ल ए ाना आ ी कोणा राजकुमाराशी थाटामाटात क न िदलं
असतं. मंगलअ ताबरोबर हषा ा तोफां नी गडगडाट केला असता ितकडं , पोरी!...’’
राणूआ ां नी शंभूराजां ा केसां त मायेनं बोटं रोवली. ितथेही अधवट वाढ ा
केसां त ां ना जखमां चे खोल ण आढळले. ा समजुती ा सुरात णा ा, “राजेऽ,
हे ही िदवस जातील. शां त राहा.’’
‘‘आ ासाहे ब, काळानं असे कठोर तडाखे आ ां वरच का मारावेत? कस ा
 ा अशुभ, घातकी वेळा णाय ा? आम ा ा लेकीला याआधी आ ी कधीच
भेटलो न तो. ितला आज थमच पोटाशी धरताना आनंदानं छाती भ न जाते. पण
कसलं णायचं हे दु दव? जगा ा इितहासात असेल असा कोणी राजा जो आप ा
दहा वषा ा राजक ेला आयु ात पिह ां दाच भेटतो आहे , तेही पु ा कधी न
भेट ासाठी?’’
शंभूराजां ा ा उद् गारां नी सवाचे काळीज कालवून गेले. इत ात
पहा यावरचा फौजदार दु लारिसंग यमदू तासारखा आत डोकावला. खाकरत मो ाने
सां गू लागला— ‘‘ज ी करो. आप सबके िलए वखत ब त थोडा है ...’’
फौजदारा ा ा कठोर इशा याने सवाना दु काळाचा जबडा िदसला. ा
ग य िमलाफातील णभंगुरतेची जाणीव झाली. शंभूराजे दु गाबाईंचा ि हात हाती
धरत बोलले, ‘‘दु गा, एक ी णून, एक प ी णून न े , तर एक मानवी जीव
णून सु ा तु ां ला आ ी कोणतंच सुख दे ऊ शकलो नाही.’’
‘‘राजे, जे लाभलं, वा ाला आलं तेही खूप होतं. िशवाजीराजां ची सून आिण
शंभूराजां ची प ी ा श ां चा लोकां कडून िमळणारा गोड आहे र गसुखापे ा काय
कमी तीचा आहे ?’’
आ ासाहे ब पुढे सरक ा. ां नी गडबडीने िवचारले, ‘‘काय, काय हवं आहे
ा दु रा साला?’’
“राणूआ ा, दु गा, पातशहानं अनेकदा िनरोप धाडला आहे . तुम ासकट
आ ां लाही जीवदान ायला तो तयार आहे .’’
‘‘पण कशा ा बदली?’’ दु गाबाई आिण राणूबाईंनी एकदम िवचारले.
‘‘आ ी आम ा रा ात ा मह ा ा सव िक ेदारां ना इथं बोलावून
ायचं. सव गडदु गा ा चा ा आिण ताबे खाना ा अंमलदारां कडं सोपवायचे. आिण
आपला हा मुलूख, ही माती सोडून दू र िनघून जायचं! िहं दु थान ा दु स या कोण ाही
भागात पातशहा आ ां ला खास जहागीर ायला आिण िजंदगीभर ऐषोआरामाची सोय
करायला तयार आहे .’’
“नाहीऽ, नाही! अिजबात नाही! त:चा ाण गमावलात तरी एकही िक ा
खाली क नका.’’ दु गाबाई ओरड ा.
‘‘आप ा आबासाहे बां ा वचनापासून िबलकूल फारकत घेऊ नका—’’
आ ासाहे ब बोल ा.
शंभूराजे उदासवाणे हसत बोलले, ‘‘दु गाराणी, पातशहा ा मेहरबानीनं िकती
दीघकाळानं भेटतो आहोत आपण. ाची अशीच मज राखली तर आपली सुटका
होईल. सधवा णून उरलेलं आयु काढाल तु ी.’’
दु गाबाईंना जोराचा ं दका फुटला. ा शंभूराजां ना हात जोडत कळवळू न रडत
णा ा, ‘‘नका राजेऽ, थ े तही असं बोलू नका. आम ा मामंजीसाहे बां ा –
िशवाजीराजां ा ेय ां पुढं सधवेपणाची काय तमा? नाही तरी राजेऽ गे ा
दहाबारा वषात वैध ात राहायची सवय जडलीच आहे या शरीराला. उरलं आयु
कसंही काढू .’’
 ‘‘खरं आहे , शंभूबाळ! आमचे ाण वाचोत वा जावोत, पण आम ा ाणां ा
मोहापायी आबासाहे बां ा इ तीला ध ा पोचेल असा कोणताही कौलकरार क
नका.’’ राणूबाईंनी िन ून सां िगतले.
ितत ात ा मोड ा दरवाजावरचे पहारे करी बाहे र ा चौकटीवर लाकडाचे
ठोसे मा लागले. वेळ संप ाचे इशारे दे ऊ लागले. ताटातुटी ा केवळ क नेनेच
सवाचे काळीज चरकले. राणूआ ा, शंभूराजे, दु गाबाई, कमळजा अशा चौघां नीही
कडे क न एकमेकां ना िमठीत घेतले. आवेगाने एकमेकां चे मुके घेतले. “बाबाऽ
बाबाऽ” क न आका करणा या कमळजा ा डो ां तून घळघळ वाहणारे अ ू
शंभूराजां नी बिघतले. ीतीसाठी तहानले ा ा चार िजवां नी एकमेकां ा
मु ां बरोबर एकमेकां चे अ ूही िपऊन टाकले.
ा ितघीही शंभूराजां कडे अ ुभर ा डो ां नी पाहत हळू हळू मागे सरकू
लाग ा. ितत ात बाजू ा कोप यातून कलशां ची हाक आली, “राणूआ ाऽ”
ा हाकेसरशी राणूबाई चमक ा. किवराजां ा िदशेनं झप झप पावले टाकत
पुढे गे ा. कलशां ना ेमाने जवळ करत गिहव न बोल ा,
“किवबुवाऽ सुखात, दु :खात, बदनामीम े आिण आता मरणा ा दारात सु ा
तु ी आम ा शंभूबाळां ची संगतसोबत केलीत. पुढ ा ज ी आम ा शंभूबाळां चे
िम णून न े तर आमचेच स े बंधू णून ज ाला या.’’
दु गाबाई आिण कमळजाने कवी कलशां ा पावलां चे दशन घेतले. किवराजां चा
कंठ दाटू न आला. ते बोलले, “दु गाभाभीऽ राणूआ ाऽ स पवता ा द याखो यां त
अजून औरं ा िवरोधी जंग करणा या आम ा साथीदारां ना ा कलशाचा कोणाकडून
तरी सां गावा धाडून ा.
फाँसी की फाँस गले से लगाय चले हम मौज की चाल सदही
जािन परै अज ँ पग के तल लोहे की कील सतेज गड़ाही
लोभ नही िजनगी का कभी था पै होती जो हाथ ख दु धारी
साथ तु ारे महारण म लडता िनतही बन वीर जुझारी ’’
(म ीत चाललो फाशी ा फंदाव नी
तळपायामाजी खळे अजूनी कुरकुरतात
ग ां नोंऽ िजंदगीचा लोभ कधी न ता आ ा
परी अजून हवी होती तेग हातात
जंगेमैदान जागिवत अजुनी झंुजलो असतो
तुम ाच सहवासात!’’)

९.
उजाडले तरी सूय कुठे आहे , संभाजी हाताशी लागला तरी मरग ां चा मुलूख
कबजात कुठे आहे , अशी अव था औरं गजेबाची झाली होती. ेग ा साथीम े
औरं गाबादी मेहल ाला सोडून गेली होती. ामुळे तो आधीच काहीसा हळवा बनला
होता. एकीकडे नाठाळ संभाला कैद के ाचा आनंद खूप होता, पण दु सरीकडे
शहजादा मुअ मला बंदीखा ात कैदी णून फेकावे लागले होते. शहजादा
अकबरासारखा ारा शहजादा ाला कायमचा पारखा झाला होता. इराण ा शहाची
मदत घेऊन ितकडून िहं दु थानवर ारी कर ा ा व ना करत होता.
झु कारखान आिण शहजादा आझम स ा ी ा पवतरां गाम े वेगाने जाऊन
पोचले होते खरे , पण ा आघाडीव नही अ ापी खुषी ा फारशा वाता येत न ा.
दै वाने औरं गजेबाचे हसेच क न सोडले होते! रा ी ा खा ावेळी पातशहा
अलीकडे न चुकता उदे पुरी आिण शहजादी िजनतउि सा यां ना सोबत ायचा.
ां ाशी त करताना ाला हलके हलके वाटायचे.
पातशहाचा आजचा नूरही फारसा ठीक िदसत न ता. तो त ारी ा सुरात
आप ा शहजादीला बोलला, ‘‘िजनत, खूप कोिशश केली आम ा अंमलदारां नी, पण
तो िनक ा काफरब ा िनघाला ठार उल ा कलेजाचा!’’
“ ूं, अ ाजान?’’
‘‘आखीरकार तो प र काही िपघलला नाही. खुिफया लोगोंसे पता चला, संभाची
औरत, बेहन आिण बेटीही खूप िज ी, घमंडी आहे त. सबके सब फाँ सी के त पे
चलने के िलए तैयार है . लेिकन समझोता नही चाहते.’’
“अ ाजानऽ, धीरज र खए. सारं काही ठीक होईल.’’
‘‘नही, िबिटयाँ . संभा तो शैतानही है . तु ा नजरे ा को ात ा जह मीब ल तू
थोडासु ा रहम बाळगू नकोस.’’
पातशहाचे तसे बाहे रही कालपासून शहाबु ीनखान खूप िबनस ासारखा बाता
करत होता. येनकेन कारे ण संभाला सबक िशकवाय ा गो ी मनात आणत होता.
तोळामासा कृतीची उदे पुरी मघापासून थोडी दू रच होती. ितने पातशहा आिण
शहजादी ा संवादात भाग घेतला न ता. इत ात महाला ा बाहे र काही खोजे
आिण दासी लगबगीने येऊन पोच ा. ां ाशी उ ा उ ा गो ी क न उदे पुरी
आत आली, ते ा ितची चया खूपच लाल िदसत होती.
उदे पुरी रागा ा कैफातच औरं गजेबासमोर येऊन उभी ठाकली. ा ा
डो ाला डोळा दे त ती बोलली, ‘‘पातशहा सलामत, मनु ा ा जुलूमजबरद ीला
काही मयादा आहे त की नाही? एकेकाळी दारासार ा पाक आिण िजंदािदल
शहजा ाशी माझी शादी झाली होती. ाचा क क न ा ा त ासकट आपण
मला िछनून घेतलंत. त बेचारं लकडीचं होतं. पण मा ा जजबातची आपण कधी
परवाह केली नाही. पण ते सारं िगळू न पुरी िजंदगी शहे नशहां ची मज राख ासाठी मी
जुलुमाची शेज सजवत रािहले. केली कधी त ार?’’
‘‘खामोश बेगमऽ तुझे आज ा हो गया है ?’’ औरं गजेब भयंकर संतापून एकदा
उदे पुरीकडे आिण एकदा शहजादीकडे बघू लागला.
‘‘ऐकू दे त शहजादीला. ती काही नासमज लडकी न े . लेिकन हजरतऽ, ा
माणसानं आप ा शोहरचा भर ा बाजारात क केला, ाचीच शेज सजवत
ज भर जुलूम सहन करायला सु ा हौसला लागतो. पण आता ाची अगदी ह झाली
आहे —’’
‘‘लेिकन ऐसा ा आ बेगम?’’
‘‘आपका कु ा शहाबु ीनखान, ऊठसूठ ब ा ब ा बाता कर ात ाची
हयात गेली, संभा डावीकडून येतो आहे असं कळताच उजवीकडे भागणारा चुहा! —
उसकी इतनी मजाल?’’
“ ा आ? बताओ तो सही—’’ पातशहाचा आवाज खूपच वाढला.
‘‘ ा बु ा शहाबु ीनने आज संभाकडे णे पैगाम धाडला आहे . ब या बोलानं
िक ां ा चा ा दे . ताबा दे . नाही तर भर ा बाजारात तु ा औरतींवर हशम आिण
गुलामां ची पोरे सोडू. ां ची अ ू लुटू.’’
‘‘बस् इतनाही? मुझे लगा आपके माथे पे अ ान िगर पडा था.’’ पातशहा शां त
होऊन खाली बसला. उदे पुरी ा रागाचा पारा मा चढतच गेला. शहजादीही रागाने
गोरीमोरी झाली होती. ा दोघींची समजूत काढत पातशहा बोलला,
‘‘इतकी बहस करायचं तु ा दोघींना काय कारण? िकती फ कराल ा
संभाची! कु ा ा और कैदी ा – दो ो बराबरऽ!”
आता मा उदे पुरी ा रागाने प रसीमा गाठली होती. ती सरळ पातशहाला
स ुख बसली. उ ा िजंदगीम े थमच ती आप ा हजरतशी असा वाद घालत
होती, ‘‘ती दु गा— ती राणू. हा काही फ संभाजीचा जनाना न े . ा िशवाजी ा
लेकीसुना आहे त. पातशहासलामत, ा िशवाने िजंदगीभर खूब दं गाफसाद आिण
खूनखराबाही केला. पण ाने कोणा इ ामी माँ बेहेनीं ा अंगाला श केला नाही.
िशवा ा ा सचाईब ल ा ा मौतीनंतर आपण ाची जाहीर तारीफ केली होती. तो
संभा बडा बदफैली आहे . इ बाज, दा बाज आहे अशी गवाह मरग ां चे बडे बडे
शा ीपंिडतही दे तात. पण तशी त ार कोणा मुसलमानाने कधीच केलेली नाही. उलट
इ ाम ा माँ बेहेनना संभाने िजंदगीभर आप ा बापा माणेच इ त िदली आहे .’’
ा जनानी ह ापुढे पातशहा दबून गेला. ाने ता ाळ शहाबु ीन खानाकडे
आपली अ ल आवर ाचा संदेशा पाठवून िदला. ामुळे बु ा शहाबु ीन भानावर
आला.

िदवस पालटत होते. महाडकडून वरचेवर झु कार खिलता पाठवायचा. आज

आपली घोडी िबरवाडीला जाऊन िभडली. उ ा अविचतगडापयत जाऊन आलो.
त ा ा िक ाला वेढा िदला आहे . ते खिलते वाचून औरं गजेब असदखानावर
ओरडायचा, “ ा आपका बेटा मुझे न ा पढनेका तरीका बता रहा है ?’’
झु कार रायगडावर सरळ हमला करायला घाबरत होता. महाराणी येसूबाईही
शरण जायची िच े िदसत न ती. पातशहा ा है राण मनाला अिजबात शां ती वाटत
न ती. संभाजीराजां वरचा ाचा गु ा य ं िचतही कमी झाला न ता. तो
शहजादीकडे पाहत वैतागून णाला, “िजनतऽ आज ा पापी संभाला मुकरबखानाने
कैद क न वीस िदवस झाले. दारासार ा स ा भावाला दोनतीन िदवसां ा आत
क क न जेह मम े धाडणारा हा शहे नशहा औरं गजेब; ा काफराला वीस
िदवस लोटू नही कसा िजंदा ठे वतो, या क नेनं काही बुजुग बावरतात. शहे नशहा
डरपोक िनघाला अशी गैरसमजूत क न बालब े चो न का होईना, हसतात.
आमचा मजाक उडवतात. शहे नशहाची अशी नाच ी याआधी कधीच झाली
न ती.’’
‘‘मेरे आका, तुमचा जीव काही ा संभाम े न े , तर मरग ां ा िक ात
अडकला आहे .’’ उदे पुरी बोलली.
‘‘नही तो ा बेगम? उ ा रामशेज ा िहशोबाने एकेका िक ावर िनशाण
गाड ासाठी जर सहा-सहा वष लागणार असतील, तर ही िजंदगी पुरेल मरग ां चा
मुलूख िजंकायला?’’
“अ ाजानऽ, तर आपण त: का जाऊन भेटत नाही ा संभाला. जे तलवारीनं
जमलं नाही ते तु ी िजभे ा िम ा कटारीनं पैदा कराल. आप ा श ां ची ताकद
आपण अकबरभै ाला िलिहले ा खिल ां तून मी अनेकदा जाणली आहे .’’
‘‘लेिकन िफर भी शहजादी, िहं दु ां का पातशहा बंदीखानेमे जायेगा, वो भी उस
मामुली काफरब ासे िमलने?’’ औरं गजेबा ा कपाळावर ा आ ा खूपच
भीितदायक वाटत हो ा.

१०.
एके िदवशी आप ा महालाम े पातशहाने दं गा सु केला— ‘‘सबके सब
बेवकूफ आहे त. कशाचे पहारे करता? कसला कडा बंदोब ठे वता? दु नां चे काही
जासूद आप ा बहादू रगडापयत पोचले अस ाची खबर आली आहे . ां ची इतकी
िहं मत होतेच कशी?’’ ती असंभा गो खरे च घडली आहे , हे लोकां ा गळी
उतरिव ासाठी औरं गजेबाने कां गावा सु केला होता. ‘‘उस करीमखाँ को बुलावो.
उस शैतान बरामद को बुलावो. वो पागल द गीरखाँ कुठे गेला?’’ औरं गजेबाने
आप ा दहाबारा अंमलदारां ना रा ीचेच महालात बोलावून घेतले. पहा यातील
िढलाईब ल ां ची खूप नाल ी केली. ते ा एकदोघे िहं मत क न बोलले,
‘‘जहाँ प ाँ , आपण हवं तर बंदोब त: येऊन बघा.’’
“ ूं नही? तुमची नादानी बघून आ ां ला आता रा ीचं ग ीवा ासारखं िफरावं
लागणारच.’’ असे बोलून पातशहा थां बला नाही. तो लागलीच बाहे र पडला.
ा रा ी पातशहाने अनेक चौ ापहा यां चे िनरी ण केले. दु स या रा ीही
फेरफटका मारला. ितसरी रा तर बहादू रगडवासीयां ना िन ाचीच वाटली. ा
बाजूला ते खतरनाक राजबंदी बंदीखा ात अडकवले होते, ितकडे सहज तपास करता
करता पातशहा जाऊन पोचला. सोबत फ असदखान होता. तेथे असे पोच ापूव
कवी कलश आिण शंभूराजां ा दं डापायातले साखळदं ड कूडा ा मेढींना नीट बां धले
आहे त िकंवा कसे, राजबंदी िढले तर नाहीत न े , या सा या व थेची पातशहाने
आधीच खा ी क न घेतली होती. मगच ा अंधारगुहेत पाऊल टाकले होते.
 बंदोब ाचे वरपां गी नाटक करत पातशहा ा दोघा राजबं ां कडे येऊन पोचला
होता. ा दोघां चे अ सेवन खूपच कमी झालेले. मारझोडीने ां ा अंगावरची व े
फाटलेली. दशा दशा झालेली. परं तु ां ा ताठ मानेतली गुम आिण डो ां तला
खु स जराही कमी झाला न ता. वजीर पाठीमागे थां बला. िचिडयाघरात बां धले ा
िसंहा ा बछ ाकडे पाहावे, तशी पातशहाने शंभूराजां वर नजर लावली. राजां कडे
गु ाने, ितर ाराने पाहत पातशहा बोलला, ‘‘संभा ऽ जवाँ मद, तीस वष झाली
असतील या गो ीला. मा ा स ा भावाची, शहजादा दाराची अशीच मरतुक ा
ह ीव न िधंड काढली होती मी िद ी ा र ातून. ते ा ा बेवकूफ इसमा ा
बेइ तीवर मी खुषीने खूप हसलो होतो.’’
“पातशहाऽ तूच बेवकूफ आहे स. दारा एक भला, नेक आदमी होता. िहं दू आिण
मुसलमान दोघां चाही ारा शहजादा.’’ मधेच कवी कलश बोलले.
‘‘पागल शायर, मुझे लगता है – तू तु ा जुबानवर ताबा ठे वलेलाच बरा! नाही तर
तुझी ही लाल, चु चु बोलणारी जीभ – मुझे जडसे उखडनी होगी.’’ पातशहा
कडाडला.
कलश थोडे चूप झाले. ते ा पातशहा पुढे बोलला, ‘‘रयतेला भुरळ पाडायची
कला ा दगाबाज दाराला चां गली मालूम होती. ामुळेच दाराचा भर र ातला
जुलूस बघून िद ीतले अनेक मद छाती िपटत होते. औरती िभंतीवर डोके आपटत
हो ा. केवढा रोनाधोना चालिवला होता आम ा बेवकूफ रयतेने. और इधर िशवा ा
भूमीतून िवदु षकाचा िल ास चढवून मी तुला मु ासारखा नाचवत इकडे घेऊन
आलो, ते ा मा ा घो ां चा लगाम खेचायला कोणीही मायेचा पूत पुढं धावला नाही.
बोल, ये तेरी हार है या जीत?’’
‘‘केवळ घातपात! बेवकूफ पातशहा, अशा घातापातां तून, रडी ा डावातून पैदा
केले ा गो ीला तू फतेह मानत असशील, तर तू ग ारां चाच शहे नशहा ठरशील!
िहं दु थानचा न े —’’ शंभूराजे बोलले.
‘‘ये रग, ये म ी—?’’
‘‘का नाही, अजूनही िहं मत असेल तर आम ा अंगावर ा तोडून दाखव ा
बे ा. काढ मैदानात बाहे र तुझा कोणी िसपाहसालार, शहजादा, नाही तर पोता.
होऊन जाऊदे आमनेसामने जंग. आम ा हातात नाचणारी तेगच तु ा सवालाचा
चां गला जबाब दे ईल!’’
पातशहा काहीच बोलला नाही. थोडा वेळ तसाच शां त रा न पु ा नेटाने बोलला,
‘‘संभा, तु ा िधंडी ा वखताला काय कमी दु िनया दे खलीस? कौन कौन आले तु ा
मदतीला? बेवकूफ राजा! अपनी ारी िजंदगी बचा. आरजू, हसरत, मह ाकां ा ा
सा या गो ी णजे छताला अडकवलेली काचेची नकली झुंबरं . एकदा फुटली की
ां ा काचा वेचायला सु ा कोणी थां बत नाही.’’
शंभूराजे चूप होते. मा ां चे तां बूसजाळ वटारलेले डोळे पातशहाव न गरगर
िफरत होते. ां ची समजूत काढायचा य करीत औरं गजेब बोलला, ‘‘दु िनयादारी ा
तराजूम े फ वहार मोजला जातो! जो वहार िशवाजी ा सव जमाईराजां ना
समजला, तशी अ ल शारी तुला कधी येणार? िशवा ा जमाईराजां सारखा
पातशाही फौजेत ा ा राजकुमाराचाही स ान राखला जाईल. मनातला आं देशा
काढू न टाक. आ ां ला आपले मान!’’
‘‘ती नादान िधंड काढू न आपण आमचा िकती स ान केलात हे जगाला चां गलं
ठाऊक झालं आहे —’’
‘‘ती िधंड होती एक सबक, ना फ तु ासाठी. पण अ ातालाने आ ां ला
बहाल केले ा ा स नतशी जे कोण बदमाष नादानी करतील ा सवासाठी.’’
शंभूराजे अिधक काही बोलले नाहीत. पातशहा आतून खूप उि झाला होता.
शंभूराजां ना ाने जखडून वीस िदवस लोटले होते. हाताशी िक ां ा चा ा लागत
न ा. झु कारखानाचा गु खिलता आला होता— ‘‘अजून रायगडचा िक ा
काबीज होत नाही. आ ी महाड ा बाजूला डे रा दे ऊन आहोत. रायगडला वेढा
टाकायची बार बार कोशीस करत आहोत. परं तु धनाजी आिण संताजीचे खुिफयां लुटेरे
रा ी बेरा ी टोळधाडीसारखे धावून येतात. खूप बरबादी करतात. स ा ीत घुस ात
आमची फतेह झाली आहे , पण ां चे िक े हािसल करणे एव ात मुमकीन िदसत
नाही.’’
तो मजकूर हवालिदल करणारा होता. रायगडची राणीही शरण यायचे नाव
न ते. काहीही क न थोडे फार यश िमळणे आव क बनले होते. आप ा लाघवी
भाषेची मोिहनी शंभूराजां वर टाकायचा य करीत औरं गजेब बोलला, “संभाऽ तु ा
बापाचा, ा काफर िशवाचा मला नेहमीच हे वा वाटत आला आहे —’’
शंभूराजां नी औरं गजेबाकडे िबथर ा नजरे ने बिघतले. पातशहा बोलला, ‘‘एका
जंगली चु ाने, मामुली जमीनदाराने मरग ां ची स नत उभी करावी, ही गो िकती
बहादु रीची!’’
“पातशहाऽ मा ा िप ाची दौलत णजे कोणा घमडखोर सुलतानाची राजगादी
न ती. ते गोरग रबां चं, ां ा ेय ां चं रा होतं.’’
काहीशा भाराव ा सुरात औरं गजेब बोलला, ‘‘िकतना खुशिक त तो िशवा,
ानं तु ासार ा होनहार ब ाला ज िदला. तुझा खूब नाझ वाटतो आ ां ला!
आदमी अनुभवानं शहाणा होतो. ठे च लाग ानं सावध होतो. तू तर मला आठ वष
गरगर िफरवलंस. ा अनुभवा ा नतीजा णून मी खुली कबुली दे तो शहजादे , ही
तारीफ न े हकीकत आहे . आप ा बापानंतर मरग ां ा गादीसाठी तू जसा
आम ाशी आठ सालां चा कडा मुकाबला केलास, िक े झुंजवत ठे वलेस, दयाचे
पाणी पेटवलेस, तशी जरी थोडीफार है िसयत मा ा चार शहाजा ां पैकी कोणा
एकाम े असती तर—?’’
शंभूराजां नी खोलवर ास घेतला. ते पातशहा ा डो ां कडे आपली बेदरकार
नजर लावत बोलले, “अवरं गशहाऽ अशी वरपां गी तारीफ कर ाऐवजी तुला काय हवं,
ते साफ िदलानं सां गून मोकळा हो.’’
‘‘तुझा अ ल खजाना कुठं आहे ?’’
‘‘गडा-गडावर.’’
 ‘‘आम ा फौजेतले कोण कोण शैतान तुला सामील आहे त?’’
‘‘माहीत नाही.’’
‘‘घमंडी संभा, अजून होशम े ये. एका बेवकूफ शायरा ा नादी लागून नादान
बनू नकोस. तुला अंदाज नाही. अभीतक आम ा झु कारखानाची चाळीस हजार
घोडी तु ा मुलखात पुरी घुसली असतील. ां नी रायगडाला वेढाही घातला असेल.’’
‘‘बेवकूफ पातशहा, आमचा रायगड िठसूळ माती ा िढगा यां पासून बनवलेला
नाही.’’
‘‘पोलादाचा असला तरी ाला िपघलवून टाका, असा दे ऊनच मी
झु कारला ितकडं धाडला आहे .’’
‘‘प राचा आहे णूनच सां गतो– तो दु भंगणारसु ा नाही.’’
‘‘’बेमुवत काफरब ा, आपली जान बचावो. कोणा ा आिण कशा ा जोरावर
तू इतकी घमड करतोस? तु ा मुलखात, दरीदरीत आम ा फौजा घुसू लाग ा
आहे त. आिण इकडे जरा बारीकीसे जाँ च कर. तु ा मुलखातले सारे वतनदार
आम ा वळचणीला धाव ायला लागले आहे त.’’
‘‘वतना ा तुक ासाठी जी जी करणारे काही वतनदार णजे महारा न े !
मदाचा खरा महारा झुकणार नाही, वाकणार तर नाहीच नाही!’’
पातशहाने आवंढा िगळला. तो पु ा एकदा अ हासाने बोलला, ‘‘संभा,
तु ाकडून मला फ दोनच गो ी ह ात. एक िफतुरां ची फे र आिण
स ा ीत ा सव बळकट िक ां ा चा ा, ता ां सह!’’
पातशहा ा ा आजवाने शंभूराजां ना ाही थतीम े हसू फुटले.
औरं गजेबाची ख ी उडवत संभाजीराजे बोलले, ‘‘मूख पातशहा, अरे स ा ी ा
अंगाखां ावरचे आमचे बळकट िक े ही तर आमची शोभा, साम आिण गंड थळं !
कोणाकडे काहीही मागायची बेवकूफी करतोस? उ ा तू ईद ा चां दकडं जोगवा
मागशील, अ ानात ा सा या चां द ां चा वेल खुडून दे णून! आहे ते मुमकीन?’’
शंभूराजां ा ा जाबसालावर कोप यातून हा ाचे फवारे सुटले. कवी कलश
पातशहा ा बेवकूफीवर मनापासून हसत होते. शंभूराजां कडून आिण किवराजां कडून
होणारा उपमद, उपहास, चालवली गेलेली आपली कुचे ा पा न पातशहा आतून खूप
िबथरला. ाला रामशेज ा िक ाची याद आली. एका रामशेजने साडे सहा वषात
नामोहरम केलेले आपले सव नामचंद सरदार डो ां पुढे उभे रािहले. ा िहशोबाने
मरा ां चे सव बला िक े िजंकायला अजून िकती काळ ावा लागेल? — या
िवचाराने पातशहा मनातून घाब न गेला. तरीही ाने आप ा राजबं ां पुढे आपली
कैिफयत मां डली, “संभाऽ तू एका गो ीचा िवसर पडू दे ऊ नकोस. दयामाया, ार
मुह त अशा झु ा जळवा आ ी आम ा कलेजाला कधीच िचकटवून घेत नाही.
उघ ा स ाचे पुजारी आहोत आ ी. तु ाशी वादा करतो, तु ा सा या ब ा
िक ां चा ताबा तू मा ा अंमलदारां ा कबजात दे . आिण तु ा ा दो ासकट
अ ाशी कर ासाठी ही सरजमीन सोडून तू कोण ाही मुलखात िनघून जा.’’
“वाऽ पातशहा!’’ कवी कलश खदखदू न हसले.
 ‘‘ये मजाक नही है बेवकूफ शायर! हवं तर कुराणे शरीफवर हात ठे वून आ ी
तु ां ला वचन दे तो—’’
पातशहाकडे पाहत शंभूराजे छ ीपणे हसले. ते णाले, ‘‘आम ा गडदु गा ा
चा ा हािसल कर ासाठी तू खूपच बेताब िदसतोस पातशहा! न लढता, सरळ
िक ां चा ताबा तु ाकडे ायचा णतोस?’’
‘‘िबलकूल.’’
“अशी फुकाफुकी आिण िवनासायास मुलूखिगरी करायची, तर तू ितकडं उ रे त
का जात नाहीस? ितथे तु ासार ा ऐतखाऊ अवलादींना िक ां ा चा ा
िमळतातच, पण ाचबरोबर न ां सार ा आप ा ब बेटींचे हात दु नां ा
हवाली क न दौलती बचावणा यां ा अवलादी ितकडे राहतात. आ ा मरा ां चा
उसूलच वेगळा! आ ी मराठे िक ावरील ेक दगडाला आप ा गरम र ाचा
शदू र पिह ां दा फासतो आिण ां चं र ण करता करता जळू न खाक होतो.’’

११.
‘‘मेरे आकाऽ िसयासती ा माम ाम े मी कधीच दखलअंदाजी केली न ती.
पण नऊ-दहा बरस झाले. रोज मोिहमा, रोज न ा जागी पाडाव. पातशहाचा डे रा
असला णून काय झालंऽ? ा खानबदोशीचा आता उबग आला आहे !’’ उदे पुरी
बोलली.
‘‘शाही डे यात राहणा या माणसाची ही हालत! मग रोज जंगे मैदानात ा धूर
आिण धग सोसणा या िशपायां ची काय त हा असेल, बेगम?’’ पातशहाने उलटा सवाल
केला.
बाजार ासले होते. जादा रोजमु यासाठी फौजी बेताब झाले होते. अनेक बेहेडे
वाढीव पगारासाठी अडून बसले होते. ा सा या सवालां ची िचंता पातशहाला सतावीत
होती. उदे पुरी पुढे बोलली, ‘‘आता बाकी काय रािहलं आहे ? संभाही गवसला.’’
‘‘पण ाचे िक े, ाचा नादान मु कुठे कबजात आला आहे ?’’
‘‘तशी ज रत पडली तर संभाला बरोबर ा.’’
‘‘िद ीकडं ?’’
“ ूं नही?’’
‘‘बेगम, हा जंग आ ी अशा चोटीला नेऊन सोडला आहे की, आ ी िन ातून
पळू टलं तरी मुमकीन नाही. आम ा पाठोपाठ मरग े धावत येतील. काय असेल ते
असो. पण संभा ा वा मा ा तकिदरीचा जो काही फैसला असेल, ाची अखेर या
िम ीतच होईल !’’ पातशहा कोरडे उसासे टाकत बोलला.

एके रा ी अचानक पातशहाला उपरती झाली. ाला आठवले, कवी कलश

णजे संभाचा ास आहे , याची क ना मरा ां ा ेक घरात, गावात आिण
पोरासोरातही आहे . नेमका हाच धागा पकडला तर? पातशहा रा ीचाच उठला. ाची
पावले महालाबाहे र पडली. ग ीची पथके सावध झाली. ब तेक शहे नशहा
तपासणी ा कामी बाहे र पडला असावा. फौजेत घाबरगुंडी उडाली. मा पातशहा ा
कु िस बंदीखा ाकडे वळला नाही. ाने ाखाना ा डे यात म रा ी
एक ा कवी कलशां ना घेऊन यायचा फौजदाराला कूम िदला.
किवराजां ची पावले डे यात आली. ां नी समोर ा त ाला रे लून बसलेला
अ थ पातशहा बिघतला, तसे किवराज मनापासून हसले. शंभूराजां ना अलग पाडून
कलशां ना बोलव ामागचे रह ां ा ता ाळ ल ात आले.
आजपयत औरं गजेबाने किवराजां ना आिण शंभूराजां ना धम ा, धाकधपटशा,
खोटी वचने, ता ाळ जीवे मार ाचे इशारे असे अनेक कडू काढे पाजून पािहले होते.
ा कोण ाही औषधीचा प रणाम ा दोघां वर झाला न ता. णून तर औरं गजेब
कलशां ना एक ाला गाठून ही नवी ितरकी चाल खेळू पाहत होता. तैलबु ी ा
किवराजां नी सारा मतलब जाणला.
ाखाना ा डे यात िचरागदाने जळत होती. ा ा तां बूसलाल उजेडात
पातशहाची आिण खानाची मु ा काही औरच िदसत होती. किवराज आत येताच
खानाने डो ानेच खुणा के ा. तसे कलशां ा अंगाखां ावरचे बे ां चे बरे च ओझे
खाली उतरवले गेले. पातशहाची पवा न करता खळखळू न हसत, औरं ाचीच ख ी
उडवत किवराज बोलले, ‘‘लोड एक बेवकूफ पातशहा एक नादान शायरसे सौदा
करनेके िलए खुद चला आया.’’
सलामीलाच किवराजां कडे हसून पाहात औरं गजेबाने सरळ सवाल केला,
‘‘बोलोड किवराज ा चाहते हो?’’
ावर मनमुराद हसत कलश बोलले, ‘‘शायर आिण कवीं ा मदू त म ीचा
बा द भरलेला असतो शहे नशहा! आम ा दु िनयेत िसंहासनाला कवडीइतकंही मोल
नसतं. आमचा कैफ, आमची बेहोषी आिण बेखुदी णजेच आमचं िसंहासन.’’
पातशहाने कवी कलशां कडे दयेने पािहले आिण उपहासाने हसत तो बोलला,
‘‘पागलखा ा ा फटीतून जे लोक बाहे र पळू न येतात, ां नाच दु िनया शायर णून
ओळखते! तूही एक नादान शायर आहे स, बस्.’’
‘‘िबलकूल.’’
‘‘ णूनच तुला जागीर, िहरे जवाहरात अशी कसलीही चाहत असणार नाही.’’
‘‘जी हाँ , अंगावर लाज झाक ाइतका िलबास आिण शंभूराजासार ा दो ाचा
न े फ र ाचा सहवास लाभला की मा ासार ाला अजून दु सरं काय हवं?’’ कवी
कलश बेपवाईने बोलले.
‘‘लेिकन तू खाली शायर नाहीस. एक ब न आहे स. वोभी सीधासाधा ब न न े
तर कनोजका ब न.’’ कलशां ा डो ां त रोखून पाहत पातशहा बोलला.
‘‘पण ाने काय फरक पडतो?’’
‘‘तु ी कनोजवाल आपलं पोट जाळ ासाठी दे वाधमाचं ढोंग रचता. गंगेकाठी
तीथासाठी आले ा या ेक ं ना दौलती ा लालचेनं लुटता. ां ा अंगावरचे गहने
ओरबडून घेता, ा या ेक ं ना बेचा यां ना गंगे ा वाळू म े दफन करता, आिण
 ां ना ज त िमळाली असा उलटा संदेशा ा बदनसीब या ेक ं ा घरी पाठवून
दे ता.’’
‘‘ जूर, तु ां ला काय णायचं आहे ?’’
‘‘तूही ाच कनोजचा एक ब न आहे स. एक भुका ासा ब न!’’
‘‘लेिकन पातशहा—?’’
‘‘तु ाकडं आमचं तसं छोटं संच काम आहे . ा संभाचा मु िदवाण, वजीरे
आझम णून तुला सारे मरग े ओळखतात. ा संभासह तू िगर दार झाला आहे स,
ही खबर चारो तरफ के ाच फैलावली आहे . अभी बस्, आपको इतनाही करना है –’’
‘‘काय?’’
‘‘तु ा त: ा सहीिश ानं मरा ां ा ेक िक ेदाराला एक खुला
कूमनामा धाडायचा. संभाजीनं आपली जान बचाव ासाठी औरं गजेब पातशहाशी
सौदा केला आहे , असं दडपून सां गायचं. ‘उसके मुतािबक िक े खाली करा.
मोगलां ा ता ात ा’ असा कळवायला मला— णजे तुला कवी कलशला
संभाने सां िगतलं आहे , असा झूटा कां गावा करायचा.’’
‘‘खोटे कूम? शंभूराजां ा नावे खोटे कूम?’’ कलश
‘‘हां !, ूं नही? कंब शायर’ ा एका छो ाशा शाही सेवेब ल तुला
मालामाल क . बोलोऽ कौनसी जागीर चािहए तुझे? – बरे ली, ससाराम, कानपूर या
आ ा?’’ आपले इ त साध ासाठी घाईला आलेला पातशहा िवचा लागला.
कलशां नी पातशहाकडे उपहासाने आपादम क बिघतले. पातशहा ा कु त
नजरे ला आप ा िनधारी नजरे ने जाळत किवराज उ रले, ‘‘पातशहा सलामत, आपण
खूप कमीने आहात, हे तुम ा शहजा ा अकबरापासून अनेकां नी आ ां ला सां िगतलं
होतं. लेिकन आज तो मुझे पता चला, की आप तो दु िनयाके सब कमीनोंके, म ारोंके
सरताज हो!’’
‘‘जबान संभालो, बेवकूफ!’’ पातशहा कडाडला.
‘‘अरे , ाथासाठी स ा भावां ा पोटात आिण पाठीत खंजीर खुपसणारा
बदमाष तू. आप ा पंिडत दारासार ा शार भावाचं तू मुंडकं कापलंस. ते धुतलेलं
ताजं मुंडकं एखा ा खेळ ासारखं मां डीवर घेऊन तू ते बराच काळ िनरखत
बसलास, इतका तू है वान! आप ा ज दा ा मातािप ाचं िप ाचं पाणी तोडणारा तू
एक हरामजादा. यारीदो ीचा खरा जलवा काय असतो, हे तु ासार ा िन ठुर
दया ा मनु ाला काय कळणार?’’
‘‘ठहरो, पागल! खामखाह िजंदगी गमावून बसशील—’’
‘‘क न क न माझं काय वाकडं करशील रे , बु ां को ा?’’
‘‘पागल ब न – तुला फां सी ा फं ावर लटकावेन मी.’’
‘‘छोड! अरे शंभूसार ा एका िदलदार दो ासाठी ा नादान िजंदगीचा जुलूस
के ाही आिण कसाही संपला तरी बेह र!’’ कलश गवाने उ ारले.
ा सडे तोड उ राने पातशहा कािहलीत ा रसासारखा गरमागरम झाला. ाने
बाहे र चाबूक, कोयंडे घेऊन उ ा असले ा आप ा खोजां ना आिण फौजींना आत
बोलावले. किवराजां ा अंगावर सपासप आसूड पडू लागले. काही का ाही पड ा.
ां ा म कातून र ाची धार लागली. जखमी जनावरासारखे किवराजां ना तेथून
बाहे र फरफटत ओढत नेले.

१२.
ा िदवशी पातशहाने बहादू रगड सोडायची तयारी केली, ा ा आद ा रा ी
फौलादखान हळू च पातशहा ा कानाशी लागला, “जहाँ प ाँ ड, संभा नही, तो संभाका
िदवाण सही! शेवटी तो कलुशा फुटला आहे . साहे ब ारींना त: भेटून ाला आपला
मकसद खुला करायचा आहे .’’
पातशहाचा त: ा कानां वर आिण डो ां वर िव ास बसत न ता. पण ा
मागाने जरी अखेरीस यश िमळत असेल, तर ते ाला हवे होते. ामुळेच औरं गजेब
कलशां ा भेटीस उ ुक होता. गे ा भेटीतच किवराज मागतील ती जहागीर दे ाची
तयारी पातशहाने दाखवली होती. मा ‘जहािगरी’ ा मं ाने अशी आिण इत ा
लवकर जादू ची कां डी िफरे ल, याची क ना पातशहाला न ती.
अनेक िदवसां ची उपासमार, वेळोवेळी फौजींकडून झालेली बेदम मारहाण,
यामुळे किवराजां ा शरीरावरची रया िनघून गेली होती. दे ह थक ासारखा झालेला.
डो ावर ा केसां त कोंडा भर ासारखे झालेले. अ रां चे शौकीन असले ा
किवराजां ा अंगाला र ाचा, घामाचा कुबट वास येत होता.
पातशहाने कलशां ना आप ा नाकासमोर ा गादीवर बस ाचा इशारा केला.
पण कलश उभेच होते. पातशहा औरं गजेब थोडा गुम तच बोलला,
“ ूं किवराज, कौनसी जहागीर चािहये? आ ा, बरै ली, लखनौ या ससाराम?
बोलो कौनसी?’’
‘‘खाली एक फयाद घेऊन आलो आहे आप ा दरबारात.’’ कलशां चा र खूप
कोरडा होता.
‘‘कैसी और कौनसी फयाद?’’
‘‘शहे नशहाड, माझे तुकडे क न कु ां ा पुढे टाकलेस तरी बेह र, पण
मा ा राजाला राजासारखे वागव.’’
कलशाचे कथन ऐकून पातशहा च ावला. ाने गु ातच िवचारले,
‘‘कशासाठी आला आहे स? तुझी जान बचवायला की संभाची?’’
‘‘भीक आ ी नाही मागत तु ापुढे. फ तैमूर ा थोर वंशाची ऊठसूठ बात
करणा या शहे नशहाला मी इतकंच सां गायला आलोय— बोकड कापणारा क लबाज
खािटक आिण िहं दु थान ा िसंहासनावर बसणारा राजा— या दोघां ा बतावाम े
िकमान काही फरक असावा!’’
कलशां ा ा बोल ाने पातशहाचे ारसेवक थरथर कापू लागले. पातशहाचे
डोळे रागाने असे गरगर िफ लागले की, जणू काही ते कपाळाम ेच घुसत चालले
होते. कलशां ा िजभेची समशेर सपासप वार करतच होती,
 ‘‘केवढी ही घोर िवटं बना! िधंड काय, जुलूस काय. आप ा आसुरी आनंदाचं
असं बेछूट दशन, आप ा े षाचं असं ओंगळवाणं दशन, आप ा दु बु ीचं असं
नतन जगाम े कोणीही स ाधीशाने केलं नसेल.’’
‘‘काफरां चा स ान करायची आमची रीत अशीच असते, बेवकूफ!’’
‘‘पातशहाने दु नां कडून तरी िकमान तहजीब आिण िदलदारी िशकावी.’’
‘‘कोण ा तहजीबचे आिण िदलदारीचे धडे आ ां ला दे तोस, तू पागल शायरऽ?”
पातशहा खेकसला.
‘‘हा शायर थोडा थोडा इितहासही जाणतो. तुमची आिण सुजाची जे ा
जनममरणाची झंुज चालली होती, ते ा पंजाबात िमझाराजा जयिसंग तु ा िवरोधात
लढत होता. ते ा ितथ ा लाखी ा अर ात तु ावर असा कठीण संग उ वला
होता की, तू अचानक ा जंगलात िमझाराजा जयिसंगां ना एकटादु कटा सापडला
होतास. िसंहा ा पं ात एखा ा भेडबकरीचा पाय सापडावा तसा. ाच वेळी
अिजबात दयाबु ी न दाखवता ाने तुझा गळा िचरला असता, तर औरं गजेब नावाचं
हे संकट आज िश कही उरलं नसतं!’’
कलशां ा ा मािहतीने पातशहा बावरला. लगेच त:ला सावरत आप ा
खोजां वर – पहारे क यां वर ओरडला, “बदमाषोंऽ पागलोऽऽ ा दे ख रहे हो? ओढा ा
बेशरम शायराला. ा ा तंग ा तोडून फेकून ा एखा ा गं ा ना ात.
कायम ा.’’
पातशहाचे खोजे, ारिशपाई किवराजां ना फरफटत ओढत नेऊ लागले. ते ा
मागे वळत, दातओठ खात कलश मोठमो ाने गजू लागला,
‘‘अ ाची सेवा फ टो ा िशवायचं नाटक क न होत नाही. पागल पातशहा,
तु ा मदू चे टाकेच िढले झाले आहे त—’’
‘‘अरे , दे खते ा हो कंब ोऽ? पकडो! ले जाओ उस नादान शायरको!’’
पातशहा ा कमाबरोबर सैिनकां नी कलशां वर झडप घातली. तरी फौजीं ा
गद तून तो बाहे र उसळू न येत होता. मो ाने शायरी गात होता—
‘‘पाप कम करके सदा कहता िब ाऽऽह
ढोंग िकया, टोपी िसया िमले नही अ ाह
िनज िदमाग को टाँक लो, पागल है पातशाह ’’
(‘‘पापे क नी, तव ओठ बोलती िब ी ाड
टो ा िशवतो ढोंगी, अशाने का गवसेल अ ा
मदू ला टाके घालाऽ पातशहाच पागल झालाऽऽ”)
ा अधवट ओळी जे ा कानावर पड ा, ते ा तर पातशहा बेभान झाला.
आपली कटयार हाती घेत गरजला, “ ा सुन रहे हो? पिहले ा बेबाक शायरा ा
िजभेचा शडा उडवा. ाची लाल चुरचुरती जीभ कापून टाकाऽ” कलशां ा भोवती
दाटी झाली. सु या-क ारी पुढे धाव ा.
बला शरीरय ीचा एक पठाण किवराजां ा छाताडावर बसला. दु स या
दोघां नी ां चे पाय ऊसाचे कां डे िपळगट ासारखे मागे खेचले. दोघां नी आप ा
राकट हातां नी किवराजां ची मुंडी पकडली. एकाने ां ा तोंडावर जोरकस तडाखा
हाणला. जब ात हात घातला. ा गडबडीत किवराजां चे समोरचे चार दात िनखळू न
पडले. ा धिटं गणाचा हात किवराजां ची जीभ बाहे र खेचायचा य करीत होता. ते ा
कलशां चे डोळे पां ढरे झालेले. ास कोंडलेला. तेवढयात पुढे खेचली गेलेली
किवराजां ची जीभ एका ा क यारीने छाटली. अधवट मुंडी तुटून आपले पंख
फडफडवीत जागेवरच तळमळणा या कोंबडीसारखी ां ची अव था झाली.
किवराजां ा तोंडातून श ाऐवजी र ाचा लोळ गळत होता. ठसके बसून डो ां तून
अ ू पाझरत होते. ास कोंडून तळमळ वाढली होती.

१३.
सुरईतले पाणी पातशहाने घटाघटा घोटले. ा ा दम ाभाग ा काटक दे हाला
थोडी शारी वाटली. ाने आप ा भुं ा डो ाव न हल ानेच बोटे िफरवली. तो
भाराव ासारखा उदे पुरीला बोलला, ‘‘बेगमड, एक बात तु ापुढं बोलून िदलातला
दद भी खुला करतो.’’
‘‘ऐसी ा बात है , मेरे आका?’’
‘‘जी हां बेगम! मा ापे ा ा जह मी संभाचा बाप िकती बडी िक तवाला,
ानं संभासारखा एक बहादू र िशपाई पैदा केला! और हमारे चार, चार शहजादे . बस्!
सारी ग यां चीच गद ऽ! ा संभासारखा असा एखादा होनहार ब ा आम ा पोटी
ज ला असता तर अ ाकडे फ मी दोनच गो ी मािगत ा अस ा, एक जपाची
माळ आिण दु सरी नमाजाची चादर. बस्! या दोन गो ी काखोटीला मा न, एक पाक
फकीर बनून मी म ामिदने ा या ेला कायमचा िनघून गेलो असतो.’’
उदे पुरीने पातशहा ा जीवनातले अनेक चढउतार, यशापयशाचे ण जवळू न
पािहले होते. पण पातशहाची चया अलीकडे ितला बघवत न ती. उदे पुरीला आप ा
ध ाची दया आली. ती बोलली,
‘‘मेरे आका, जशी आपण तम ा बाळगली, तशी अ ानं साथ िदली. िवजापूर
संपले. गोवळकोंडा शरण आला. िशवाचा ब ासु ा सापडला. पण फतेहचा आनंद
काही णावा तसा चयवर िदसत नाही. आखीर ा बात है , मेरे हजरत?’’
पातशहाने कोणतीच िति या केली नाही. जपाची माळ छातीजवळ
घेऊन तो बराच वेळ कुराणातील आयतां चे मनन करीत तसाच बसून होता. ा ा
िच वृ ी फुलव ा ाच उ े शाने उदे पुरी बोलली, ‘‘हजरत, आप ा जवानीतला तो
जंग अजूनही आपले साथीच काय, पण जनावरं ही िवसरली नसतील. ते ब ा
मोिहमेतलं घमासान यु . िदवस मावळतीला चालला होता. ते ा नेमकी हजरतां ची
सायंकाळ ा नमाजाची वेळ झाली. आपण जंगे मैदानातच चादर अंथ न नमाज
पढत होता. ते ा आप ा शरीरा ा डा ा आिण उज ा बाजूने तोफां चे गोळे चाटू न
जात होते. बाणां ा फैरी उडत हो ा. जंगे मैदानात एक आपण सोडलात, तर असं
उघ ावर कोणीही न तं. ह ीं ा, मो ा ा, घो ां ा िकमान ढालीं ा
आडोशाने तरी ेकजण जंग खेळत होता. आपले ान िवचिलत न होऊ दे ता
उघ ावर नमाज पढणारे हसरत बघून बाकी सग ां चे डोळे आसवां नी भरले होते.
सारे फौजी ‘वो दे खो िजंदा पीर’ णत िज ेसुबहानींकडे बोट दाखवत होते.’’
‘‘अ ाजान! अनेक फौजींकडून ही हिककत मी सु ा ऐकली आहे , ’’ शहजादी
िजनतउि सा बोलली, ‘‘गु ाखी माफ, अ ाजान! पण मला सु ा उगाचच भीती
वाटते. आं देशा येते. ा एव ा मो ा यु ाचा अंगार अंगावर घेतानाही तु ां ला कधी
डर वाटला नाही. आिण आज तुमचे ित ी बला दु न िम ीम े िमळू नसु ा
आप ा चयवर रौनक का िदसत नाही?’’
‘‘िबिटया, कुतुबशाही आिण आिदलशाही िम ीला िमळाली. ां चे दो ी पातशहा
आम ा बंदीखा ात येऊन पडले. इकडे मरग ां चा संभा आम ा कैदखा ात
गंजतो आहे , हे ही खरं . पण ा मरग ां ा भूमीत िशवानं आिण संभानं असा कोणता
सुरंगी बा द पे न ठे वला आहे , कोणास ठाऊक! राजा िगर ार झाला, णून आज
मरग ां चं रा संपलेलं नाही. आ ी पाठवले ा झु कारसार ा सेनानीं ा
हाताला यश नाही. झाडा ा शडीवर माकडं बसावीत, तसे ेक िक ा ा
संर णासाठी बु जाबु जावर मरग े ह ारं घेऊन बसलेत. संभा ा ग ात
िगर ारीची पढी बां धून मिह ावर गाठ आली. पण ाची महाराणी— ती डाकन
येसूबाई रायगडाचा ताबा सोडायला तयार नाही. चाबका ा आसुडानं कलशाची आिण
संभाची पाठ फोडली, चमडी लोळवली, तरी ते ताकास तूर लागू दे त नाहीत. हा कसला
फतेह िबिटया?’’
बराच वेळ पातशहा िवचारम होऊन बसला होता. नंतर ाने असदखानाला
खाजगीकडे बोलावून सां िगतले, ‘‘वझीरे आझम, ा बहादू रगडावरची जागाच अशुभ
आहे . इथं महाल गडप होतात आिण इथली िम ी उकरायला गेलं की भुंगे अंगावर
धावून येतात. अन फतेह िमळू नही फतेहची खुषी काही हासील होत नाही.’’
“ जूर?—’’
“हां ऽ असदखान. उ ाच डे रेदां डे बाहे र काढा. आप ा दो ी राजबं ां ना
बंदोब ात सोबत ा.’’
‘‘लेिकन जहाँ प ाँ , िनघायचं कुठं णून िबनीवा ां ना सां गू?’’
‘‘पुणे के आसपास.’’
दु स या िदवशी दु पारीच पातशहाची काही लाख घोडी-माणसं भीमेचा काठ
ध न वर सरकू लागली. तुळापूर आिण कोरे गाव भीमा ा दर ान छाव ा टाकायचे
औरं गजेबाने मनाशी न ी केले होते. ापाठीमागे ाचे िहसाब खूप होते. ाचा
ताळे बंद ा ा धूत मदू म े सु होता. एकदा पु ा ा जवळपास पोचले की, पुणे
आिण चाकण भागावर वचक बसणार होताच, पण उ र कोकणात उतरणा या
वाटां वरही पातशहाची दहशत बसणार होती. जागे ा बदलामुळे घोडीमाणसं शार,
तरतरीत होणार होती. िशवाय झु कारसारखे आपले कंब सेनानी खाली
कोकणात कोणता जंग खेळताहे त, याची जवळू न मािहती िमळणार होती.
 पातशहा ा सोबत ते दोन राजबंदीही होते. ां ावरचे ते शारी रक आिण
मानिसक अ ाचार तसेच सु होते. ां चे ची ार जवळू न ऐकून कदािचत
रायगडावर ा महाराणीचे काळीज फाटे ल आिण आप ा ध ाची जान
बचाव ासाठी तरी ती तुळापूरकडे धावतपळत येईल, तर ा गो ीसाठी पातशहाही
खूप आतुरला होता!
३ माच १६८९ ला पातशाही फौजा भीमा कोरे गाव ा रानापयत येऊन पोच ा.
तुळापूर ा पाठीमागचा डोंगर ध न खाली भीमाकाठाने पातशहाचा तळ पसरला
होता. एकीकडून तेथे वाहत येणारी तुकोबाची इं ायणी आिण दु सरीकडून येणारी
भीमा, ा दोघीं ा संगमावरच तुळापूर वसले होते. दो ी न ां ा म े एक
टे कडीसारखा उं चव ाचा भाग बनला होता. ा मोकावर औरं गजेबाने आप ा
लालबारीचा तळ उभारला होता. ा ा उरले ा तीन लाख फौजेचा, बाजारां चा आिण
बुण ां चा तळ पार वडू बु ु क, वढू खुद, आपटी ते कोरे गाव भीमा गावापयत पसरला
होता.
लालबारीचे डे रेदां डे ा िदवशी तेथे लागले, ाच िदवशी सायंकाळी
औरं गजेबाने िमयाँ खानाला एकां तात बोलावून घेतले. िमयाँ खाना ा कानाम े
औरं गजेब कुजबुजला, ‘‘फौजेतला आमचा सवात िव ासाचा माणूस णून आ ी तुला
पाचारण केलं आहे , िमयाँ खान.’’
‘‘जहाँ प ाँ , आपके खातीर तो जान हाजीर है .’’
‘‘आ ां ला एक आं देशा येतो. न े , आमची खा ीच झाली आहे की, आम ा
छावणीतले काही म ार अजूनही खुिफया तौरपर ा संभाला शामील आहे त.’’
“ ा बात कर रहे हो मेरे आका?’’ िमयाँ खाना ा घशाला जणू कोरडच पडली.
‘‘ ासाठीच आ ी तु ां ला मु ाम बुलावा पाठवला. आमचा कोणावर भरोसा
उरला नाही. कौन है यह म ार उनको आपही ढू ं ढ िनकािलये’’
‘‘िबलकूल, जाती तौरपर कोशीस क ं गा, मेरे आका!’’ िमयाँ खानने सौगंध
खा ी.

तुळापूर ा छावणीतही िदवस पालटू लागले. झु कारखानाकडून फतेहची

बातमी नाही. मरा ां ची महाराणी आिण ित ा फौजा शरण यायचेही नाव नाही.
ामुळे पातशहा खूपच संतापला. ा दोन राजबं ां ना पकडून पूण मिहना लोटला
होता. तरीही राजबंदी िजवंत होते. पातशहा ाच न े , तर सव फौजीं ा डो ां –
समोर ा ू र स कथा पुन:पु ा तरळत हो ा. मथुरेत बेिचराख केलेले ते गोसावी,
तो गोकला, दारा शुकोह, भाई मितदास, भाई सितदास, दयालदास आिण गु
तेगबहादू र.... संभा आिण कलशां ना मारझोड क नही हाती काहीच गवसत न ते.
आप ा छावणीतले सारे मदच न े , तर फौजी बाजारातली रां डापोरे सु ा आपणाला
दु बळा, घाबरट समजू लागली आहे त, आपणाकडे बघून उपहासाने हसत आहे त असा
पातशहाला भास होऊ लागला.
रागा ा भरात औरं गजेबाने एके सकाळी ाखानाला िदला, ‘‘जाऽ ा
कवी कलशा ा डो ां त तापती सळई िफरवून ा कु ाचे डोळे काढा!—’’
खोजे, हशम आिण इतर फौजी ितकडे धावले. कमाची तािमली झाली.
किवराजां चे ते पाणीदार डोळे आिण ात ा चमक ा बा ा नाहीशा झा ा.
ां ा डो ां ा फ भयावह खाचा उर ा.
पातशहा राजबं ां ची रोज बारकाईने चौकशी करायचा. दो ी राजबं ां चा दे ह
तालीमबाजीवर पोसला होता, णूनच ते खूप टणक, धीरोदा होते. ां ा जागी
कोणी दु ब ा मनाचे असते तर ते के ाच हाय खाऊन म न गेले असते. किवराजां चे
आिण शंभूराजां चे अ खूप कमी झालेले.
एके िदवशी सकाळीच औरं गजेबाने शंभूराजां ना आप ा सदरे वर आणले.
ां ा अितशय पाणीदार डो ां कडे बघत पातशहा िवषादाने हसला. आप ा
सरदारां पुढे शंभूराजां ची ख ी उडवत तो बोलला, ‘‘संभाऽ दो ा ा डो ां ा
खाचा बघून तरी तू शहाणा होशील असं वाटलं होतं. पण खैर—’’
औरं गजेबासार ा सैतानाकडे नजर लावणे, हे शंभूराजां ना पाप वाटत होते.
ां चे लालजद डोळे सुडा ा आगीने नुसते िठण ा टाकत होते.
पातशहा गु ात बोलला, ‘‘तु ा दो ाची जीभ आ ी मागेच छाटू न टाकली
होती. तुझी िश क ठे वली होती ती िशक ीची-पराभवाची बात ऐक ासाठी. पण
तुझं तकदीरच खराब िदसतं, ाला तुझे तेहतीस कोटी दे व तरी काय करतील?’’
अितशय दु खावलेला, फतेह िमळू नही हाती काहीही न गवसलेला पातशहा खूप
िचडला होता. भडकला होता. तो दातओठ खात धी ा सुरात गरजला, ‘‘संभाऽ तुला
आता नवी ी दे ाचीच गरज आहे !’’ आधीच ठर ा माणे बाजूला ताप ा स ा
तयार हो ा. ा ालां ा लालभडक कां ां ना औरं गजेबाने एकदा बघून घेतले.
सरदारां ा मे ात माग ा बाजूला भयभीत होऊन िमयाँ खान खडा होता.
पातशहाची ा ावर नजर खळली. ाने करारी श ां त हाक िदली, ‘‘आईये,
िमयाँ खान, सामने आईये—’’
िमयाँ खान समोर येऊन लटपट ा अंगाने उभा रािहला. शंभूराजां चे हात
पाठीमागे बां धलेले. ां चे वटारले डोळे पाहात औरं गजेब खुषीने हसला. तो बोलला,
‘‘वझीरे आझम, संभाला नवी ी दे ाची नापाक कामिगरी बजावायला आ ां ला
एका इमानी मनु ाची गरज होती. आिण िमयाँ खानसारखा इतका वफादार इसम
आम ा ल रात दु सरा कोण भेटणार?’’
िमयाँ खान पातशहापुढे गयावया क लागला. तोच पातशहा लोहारां वर
ओरडला, ‘‘िमयाँ खान नाही णत असेल, तर संभाआधी ालाच ी ा.’’ खाना ा
हातां ना हीव भरले होते. ाने थरथर ा हाताने पोलादा ा ा पेट ा कां ा हाती
धर ा. चार धीमी पावले टाकत तो शंभूराजां जवळ चालत गेला, — आिण
शंभूराजां ा तेज ी डो ां कडे ा त स ा नेता नेता ाने ा कचकन आप ा
पोटात खुपस ा. एकच िग ा उडाला. पातशहा ा इशा याने हशम पुढे धावले.
ां नी िमयाँ खान ा अंगावर तलवारीचे कचाकच घाव घातले. िमयाँ खानाचे र मां स
शंभूराजां ा पायावर ओघळले.
 पातशहा ा इ े माणे हशम पुढे सरसावले.
रां जणातून रवी गोलाकार िफरवावी, तशा ा त , लालजद स ा शंभूराजां ा
डो ां तून िफर ा! चर चर आवाज आला. डो ां त धूर माजला. चयवरची कातडी
थरथरली इतकेच. पण तोंडातून भीतीची, आ ोशाची आरोळी उठली नाही. ा गो ीचे
मा औरं गजेबाला खूप दु :ख झाले.

१४.
िजंजी ा भ िक ा ा पाय ाशी केसोपंत ि मलां चा मु ाम पडला होता.
आज िदवस बुडताबुडताच इकडे ती दु वाता येऊन पोचली होती,
‘‘शंभूराजे कैद झाले आहे त. ां ना औरं गजेबानं साखळदं ड बां धून पकडून नेलं
आहे .’’
ा वृ ाने केसो ि मलां ा काळजाचा ठाव घेतला होता.
केसो ि मलां ा अंगातले इमानी र ां ना ग बसू दे ईना. वर बालेिक ावर
हरजीराजां कडे ती बातमी गेली. ितथे ते वृ पोचताच हरजी आपणास ता ाळ
बोलावतील याची ां ना खा ी होतीच. तरीही ां नी तयारी सु केली. आप ा
पथकां ना हजर राहायचा इशारा िदला. ‘‘कोण ाही णी औरं गजेबाचा बदला
घे ासाठी आ ां ला महारा मुलखात परतावं लागेल. प ा दां डगा आहे . तयार
राहा.’’ ां नी पथकां ा ोर ां ना बोलावून सां िगतले.
केसो ि मलां चे वडील बंधू मोरोपंत िशवरायां ा अ धानां त पेशवे होते. ां नी
राजां साठी लेखणीबरोबर तलवारही गाजवली होती. िपंगळे घरा ा ा इमानी र ाचा
वारसा केसोपंतां नी रामशेज ा िक ावरही चालवून दाखवला होता. दोन वष िक ा
अिजं राखला होता. आप ा िव ासाचे मनु णूनच शंभूराजां नी ां ची रवानगी
दि णेत कनाटक-तािमळ दे शात केली होती. ित ीसां जेचीच वा ाबाहे र घोडी
खंकाळली. “लगेच पु ाकडं परतावं लागेल. ता ाळ मसलतीसाठी वर या. तुमची
वाट बघत आ ी दरवाजातच उभे आहोत,’’ — असा हरजींचा सां गावा आला. ते ा
वृ , काटक केसो ि मल िजंजीचा तो उं च िक ा चढू न लागलेच वर आले. घामाघूम
होऊन हरजी महािडकां पुढे उभे रािहले.
हरजी झोपा ावर खुषीत बसलेले िदसले. ा दालना ा कोप यातून कोणाचा
तरी रड ाचा आवाज ऐकू येत होता. तो ब धा अंिबकाबाईंचा असावा. शेवटी
शंभूराजे णजे ां चे पाठचे बंधू. केसोपंत गोंधळू न समोर ा बैठकीवर बसू लागले.
तोच कोप यात उ ा असले ा आप ा पहारे क यां कडे हरजींनी नजर टाकली. तसे
एका वेळी आठदहाजण केसो ि मलां ा अंगावर धावून गेले. ां ना कैद क न
ओढत बंदीखा ाकडे नेले गेले. केसोपंतां ची इमानी मु ा अपमानाने लाल झाली.
मरा ां चा राजा दू र मायदे शी कैद झाला; ा ा मदतीला धावून जा ाऐवजी
महािडकां सारखा राजां चा स ा मे णा असे घातकी डाव टाकील, असा पुसटसाही
िवचार ां ा मनाला िशवला न ता!
 हरजींनी केसोपंत गेले ा िदशेने हसून नजर टाकली. महािडकां चा कारभारी
आधीच येऊन लेखनसाम ी घेऊन बसला होता. हरजीराजे औरं गजेबासाठी मजकूर
सां गू लागले,
‘‘उपर भगवानका अ ान और नीचे पातशहा मेहरबान, ही
वा व थती आ ी जाणतो. आपण आमचे साडूबंधू गणोजीराजे
िशक आिण महादजी िनंबाळकर यां ावर जशी मज ठे वली आहे त,
तसाच कृपालोभ आ ां वर असू ावा. जरी आ ी िशवाजीचे जामात
असलो तरी आमचे म क िशवाजी ा पोरासारखे, संभासारखे
िफरलेले नाही. सबब खािवंदां नी आ ां वर कृपा ठे वून पातशाही ा
सेवेची दे वदु लभ संधी ावी.’’

१५.
रायगडावर शोककळा पसरली होती. दहा वषापूव िशवाजीराजां ा आक क
िनधनाने राजधानीला धरणीकंपाचा हादरा बसला होता. आता दशकानंतर
मोगलां कडून शंभूराजे िजवंत पकडले गेले, हा दु सरा तडाखा िहं दवी रा ा ा
खूपच वम लागला होता. संभाजीराजां सार ा ेयधुरंधर, रणशूर आिण कत कठोर
राजा ा जीवनाम े अव ा बि सा ा वष असा संग ओढवावा, याचेच जाजनां ना
खूप दु :ख झाले होते.
येसूबाई महाराणीं ा अंगावर तर जणू ां ड कोसळले होते. एखा ा उं च
क ाव न मृग पाय घस न खाली पडावा, ाचा गत ाण दे ह पा न हरणी
वेडीिपशी ावी, आप ा जखमी दया ा ती कळावेदना सोसत थय थय नाचावी,
तशी अव था येसूबाई महाराणींची झाली होती. जो ज ाने राजा होता, वृ ीने राजष
होता, अशा आप ा ाणि य पितराजां ा निशबी हे असे दु दवाचे दशावतार यावेत
ना!
महाराणींना राजां ा ृती दाटू न याय ा. औरं गजेबासारखा ू रकमा थ
बसणार नाही, याची खा ी होतीच. शंभूराजेसु ा कोणतीही तडजोड वा समझोता
ीकारायला तयार न ते. ामुळेच एकीकडे मना ा गाभा यात ती दु मृ ुघंटा
घणघण वाजत होती. कराल काळाचा भीित द दरवाजा करकरत होता. ाच वेळी
महाराणींना रोजचा रा कारभार, प वहार, दे णीघेणी, िक ा– िक ां वर ा
गडक यां ना व सरदारां ना धीर दे णे, िजथे िशबंदी कमी पडे ल ितकडे ती वेळेत पाठवणे
आिण रायगडाला घास िगळू पाहणारे झु काराचे आ मण थोपिवणे ही सारी कामे
पाहावी लागत होती.
महाराणींना राजवाडा खायला उठायचा. चौ ापहारे बघ ा ा िनिम ाने ा
कधीमधी वा ातून बाहे र पडत. सोबत ताराबाई, खंडो ब ाळ आिण इतरजण
असत. ा बु जाबु जां व न रायगडाभोवताली ा अंधारडोहाकडे बघत. ा
अंधारडोहां नाच साद घालावी असे ां ना वाटे . कधी, कधी भेटणार होते राजे? या ज ी
की दु दवाने आता दु स याच ज ी? आभाळकडां व न ां ची नजर मा ावर ा
शीतल चं ाकडे जायची नाही. चुकून चं दशन झाले की, शंभूराजां ा आठवणीने
जीव वेडािपसा होऊन जायचा!
येसूराणीं ा भाळावरचा सौभा सूय अ ाकडे वास करीत होता. ू रकमा
औरं गजेब मागे हटायला तयार न ता. ा ा फौजा बहादू रगड सोडून तुळापुराकडे
आगेकूच क लाग ा ा वाता येत हो ा. जवळपास ा द याखो यात येऊन
रा दु गाचे बु ज ढासळावायचा शहे नशहाचा बेत िदसत होता. ेक
िदवसागिणक अनेक अनुभवी, जाणती माणसे, वतनदार आप ा ाथा ा िश ा
तुक ापोटी पातशहा ा तंबूकडे धाव घेत होती. अशा वेळी स ा ीत ा
द याखो यातले साडे तीनशे िक े वाचवणे, ते झुंजत ठे वणे आव क होते. रा ीचा
िदवस क न येसूबाई महाराणी आ ा संगाला िनधाराने तोंड दे त हो ा.
शंभूराजां चा िमयाँ खान आिण इतर मोगली मंडळींशी आतून खूप दो ाना होता.
ामुळे तुटक आिण ोटक पात का होईना पण वेगवेग ा मागानी
रायगडापयत राजां चे गु संदेश अजूनही पोचत होते. अलीकड ा शंभूराजां ा
संदेशातील िनवाणी ा भाषेने येसूबाई खूप दु :खिव ळ झा ा हो ा. राजां नी िनरोप
धाडला होता, ‘‘येसूराणी, आ ी या आधी कळिव ा माणे किळकाळाशी मुकाबला
करायला स राहा. महारा ा ा कपाळावर आबासाहे बां नी गोंदलेले िहं दवी
रा ाचं गोंदण कायम राह ासाठी संगी आपलं कुंकू पुसायची तु ी तयारी ठे वा.
आ ां ला िवसरा, रा सां भाळा.’’
हतारे िफरले होते. मरा ां वर काळ उलटला होता. तरीही जळ ा घरा ा
िनखा यावर वां गे भाजणा या ाथ अवलादी कमी न ा. ही काळवेळ परतून जावी,
काही तरी चम ार घडून राजां नी पु ा रा ात यावे, अशी येसूबाईं ा मनाला
तळमळ लागली होती. एके िदवशी खाली मुं ा घालून पुनवडीचे बडे ापारी
कां ताशेठ िबहारीमल आले. ां ा सोबत बारामतीकर िजवा ा नाईक, तुकोबा
सोनसाखळे आदी ापारी मंडळी होती. ां ा पे ा पु ात हो ा. गोंवळकोंडा,
िवजापूर ते औरं गजेबा ा बाजारां शी ां चा ापारउदीम सु होता.
ही ल ीपु मंडळी महाराणींना रायगडावर भेटली. हळू च सां गू लागली,
‘‘पातशहाचा खजानवीस ाखान आिण ां ा तीनशे बाजारां शी आमचा रोजचा
संबंध आहे . आम ा तडजोडीने राजां चे ाण अजूनही बचावू शकतील.’’
महाराणींनी ां ावर डोळे रोखले. ती क ना ऐकायलासु ा िकती गोड होती.
कां ताशेठ आिण मंडळी पु ा हळू पण आशादायी सुरात बोलली, ‘‘पातशहा ा
फौजेत, अंमलदारां त खूप ाचार चालतो. आप ाही कानावर असेल—’’
येसूबाई णभरच थां ब ा. लगेच खंडो ब ाळां कडे मोहरा वळवत बोल ा,
‘‘खंडोबा ऽ, यां ना या कामिगरीसाठी हवे तेवढे ा.’’
महाराणी सदरे व न उठ ा. ां ची पावले थबकली. या काराम े आपली
फसवणूकच हो ाची श ता अिधक आहे , हे ां ना चां गले ठाऊक होते. आले ा
मंडळीं ा डो ां त भरवशाचे रं ग िदसत न ते. महाराणीं ा पाठोपाठ ताराबाई
आत ा दालनाम े येत बोल ा, ‘‘विहनीसाहे ब, चोरां ाच िबळाम े जायची
श ता अिधक!’’
‘‘ताराऊ, आ ां लाही समजतं सारं ! पण एखा ा अंधूक श ते ा दां डीव न
जरी राजां चे ाणपाख बचावणार असेल तर —’’
‘‘चुकलंच आमचं विहनीसाहे ब! दादामहाराजां ा ाणापुढे मूठभर ाची काय
मातबरी?’’
रदबदली ा नावे बकोटीला जाडजूड थै ा घेऊन ते महाभाग िनघून गेले. ां ची
अडखळती पावले पातशहा ा छावणीपयत पोचायचा च न ता. ‘ही महाराणी
तरी औरं ा ा तडा ापुढं अजून िकती िदवस िजती राहणार आहे ?’ - वासात ा
महाभागां ची अ दातीब ल टकळी सु होती. मुळे ा काठावरच ा चोरां नी
वाटू न घेतले. ते आपाप ा गढयां कडे आिण पेढयां कडे िनघून गेले.
शंभूराजां ची ती पाशवी िधंड, तो छळ ा सा या दु दवी कथा राजधानी ा
दरवाजापयत येऊन आदळत हो ा. पण आता खरा सवाल एकच होता. असे िकती
िदवस चालायचे? ा वण ातून सहीसलामत बाहे र नेणारी, कमीत कमी िनखा याची
पाऊलवाट कोठून शोधून काढायची? ाद िनराजी, येसाजी कंक, रामचं पंत अशी
बुजुग मंडळी डो ात डोकी घालून बसत होती. सवाचा एकच स ा पडला,
‘‘महाराणी ऽ अशी गोंधळाची प र थती रा दे णं दौलती ा िहताचं नाही. आपण तरी
राजां ा नावे िकती िदवस कारभार पाहाणार?’’
‘‘ च सां गायचं तर, रायगडचं िसंहासन र ठे वणं कोणा ाच िहताचं नाही.’’
येसाजींनी पो स ा िदला.
येसूबाईंनी राजारामसाहे बां ना आिण ताराऊंना पाचारण केलं. ां ना िवचारलं,
‘‘आपला स ा काय?’’
‘‘दादामहाराजां वर येऊ नये ती वेळ आली, ां चे दौलतीवर अनंत उपकार.
ां ची जागती आठवण णून ां ाच िचरं जीवां ना बाळ शा ं ना गादीवर बसवा.
आ ी पाठीशी रा ां ा.’’ राजारामसाहे बां नी श िदला.
कारभारी प ाचे दु ोरके संपले होते, पण ती वृ ी अ ाप न झाली न ती.
राजारामसाहे बां नी मनाचा मोठे पणा दाखवला, पण भाऊबंदकी ा िनखा यावर फुंकर
घालून म रा ा आगीही अनेकजण पेटवायला अजून टपलेलेच होते.
महाराणी येसूबाई बोल ा, ‘‘समतोल आिण सारासारिवचारानंच रा वाचेल.
नको तेथे ाथभावना दाखवणं मामंजीसाहे बां ा लेकीसुनां ना शोभणारं नाही.
औरं गजेबासारखा भोस ां ा तीन तीन िप ां ना पु न उरणारा वैरी आवरणं,
ा ाशी एकिदलानं ट र दे णं मह ाचं.’’
‘‘ ासाठीच आपण आप ा िचरं जीवां चा, बाळ शा ं चा रा ािभषेक लवकर
उरकून ा.’’ सवानी स ा िदला.
‘‘नाही ऽऽ’’ धी ा पण धीट, िनवाणी ा श ां त महाराणींनी नकार िदला. ा
बोल ा, ‘‘सात वषा ा बाल शा पे ा राजारामसाहे ब स ान आहे त. कतबगार
आहे त. ां नाच िसंहासनावर बसवू.’’
 ा िदवशी िनणय झाला, ाच िदवशी छोटे खानी सोहळा आिण िवधी पार
पडले. राजारामसाहे ब िहं दवी रा ाचे ितसरे छ पती झाले. ां नी कृतकृ होऊन
आप ा थोर ा विहनीसाहे बां ना वंदन केले. ां चे आशीवाद घेतले.

िदसामासाने रायगडाभोवतीचा फास आवळला जात होता. झु कारखानाने

आजूबाजू ा अनेक रानवाटा, खंडी अडव ा हो ा. वै याची पथके एक िदवस
रायगडवाडीजवळ चालून आली. िक ाचं संर ण करणारी राजां ची िशबंदी
िचतदरवाजा ा आत ा अंगाला सरकली. अनेक जखमी, र ाने माखलेले
ारराऊत गडावर धावले. ां चे भेसूर चेहरे बघवत न ते. बाहे र जा ाचा एकमेव
माग बंद झाला. असा भयानक फास रायगड राजधानीने आधी कधीच अनुभवला
न ता.
सरकारकून, कारभारी, जानन सारे िचंतेत पडले. िशवरायां चा दु सरा
वारसदारही जर मोगलां ा हाती लागला, तर संपले रा . आटोपला सारा
कारभार. पण ा भयंकर पेचातून बाहे र पडायचे तरी कुठे ?
िचतदरवाजाकडून गडावर महादरवाजापयत येणारी पुसाटीची वाट सोडली तर
दु सरा माग न ता. हा माग वगळता आप ा दू धिप ा लेकरा ा मायेपोटी एक
िहरकणी तेवढी जीव धो ात घालून िक ा उतरली होती. तीही बाजू िशवाजीराजां नी
तासून टाकली होती. रायगडावरचे प ी, वारा आिण पाऊसपाणी सोडले तर ती
िचतदरवाजाची एक वाट सोडता गडाला दु सरी वाटच न ती.
ा िदवशी सायंकाळी ताराऊ आिण येसूबाईंनी जगदी राला अिभषेक घातला.
ित ीसां जे ा पाल ा मंिदराकडून राज ासादाकडे चाल ा, वाटे त गडावर
ा णवाडा होता. तेथेच बाजूला धनगरवाडा. ित ीसां जेची मढरे बऽ बऽऽ करत
आप ा कोठारात परतत होती. छो ा छो ा पंचवीस-तीस कोकरां ना कां बटा ा
मोठमो ा डाल ां आड कोंडले जाते होते. राज ासादात पंत, कारभारी, फडणीस,
पहारे करी सारे िचंता िचंता होऊन बसलेले. मोगलां ा फास ातून
राजप रवार कसा वाचवायचा?
महाराणीं ा कानाम े अजून मघा ा ा कोकरां चा गलबलाट ं जत होता.
ां नी तातडीने ारिशपाई धाडले. ा मोठा ा डाली आण ा गे ा. म रा ी
वाघदरवाजा ा माग ा बु जाव न र ीदोरखंड खाली सोडले गेले. काही
सेवकां ना डालपाटीत बसवून दोराने खाली सोडावयाची धोकादायक तालीम झाली. दू र
रानातून मोगलां ा फौजेतील पेटते पिलते आिण हलाल िदसत होते. ां ा हालचाली
िन हा ा सु हो ा. आता थां बायला वेळ न ता. येसूबाईंनी राजाराम आिण
ताराबाईंना एका मो ा डालपाटीत बसायची आ ा केली. सोबत मोजके ारिशपाई
िनघणार होते. येसूबाई काळजी ा सुरात बोल ा, ‘‘अिजबात वेळ दवडू नका.
चलाऽ, पिहले बाहे र पडा. आप ा बाकी ा िक ां वर अजून जागोजाग िशबंदी
िश क आहे . ितकडे धाव ा. त:चा जीव वाचवा. रा वाचवा. लढते राहा.’’
‘‘पण विहनीसाहे ब आपण?’’ राजारामसाहे बां नी कातर सुरात िवचारले.
 ‘‘नाही ऽ विहनीसाहे ब! आपणही आम ासंगं यायलाच पािहजे. आपण मागे
राहाल तर कैदी ाल.’’ ताराऊ कळवळू न बोल ा. ां चे डोळे अ ूंनी भरलेले होते.
‘‘आ ी मु ामच कैद ायचीच तयारी ठे वलीय. तु ी दोघे ता ाळ िनघून जा.
नाहीतर आपण सारे च कैद होऊ.’’
‘‘ णजे?’’
‘‘आ ी िगर ार हो ात फायदा आहे . द ुरखु शंभूराजां चं कुटुं ब कैद झालं,
या आनंदात दु न चारदोन रोज िढला पडे ल. तेव ा अवधीत तु ी दोघे धो ा ा
रे षेप ाड िनघून जा ऽ’’
येसूबाईं महाराणींचे ते असामा औदाय, अतुलनीय समज पा न राजाराम आिण
ताराऊंना ं दके फुटले. वै या ा फौजा रायगडाचा ताबा घे ासाठी रा ी ाही धाव
घेत हो ा. ां चे आवाज आता जवळ ऐकू येऊ लागले होते. हात उं चावून महाराणींचा
िनरोप घे ाइतपतही सवडही ताराऊ आिण राजारामां ना िमळाली नाही. तोवर दोरां ना
टां गले ा ा डालपा ा बु जां व न खाली सोड ा गे ा.
येसूबाईंनी समाधानानं णभर डोळे िमटले. जगदी राचे आभार मानले.

१६.
‘‘बेवकूफ पातशहा, मौत आली तरी बेह र! पण आ ां ला तुझा धम
ीकारायचा नाही. तु ा मजहबसाठी यु ीनं जाळं टाकू पाहशील, तर ाम े हा
िशवपु कदािपही फसायचा नाही!—’’ शंभूराजां नी सडे तोड जबाब िदला.
‘‘मजहबके वा े म खा भी नही ँ .’’ औरं गजेब कु तपणे हसला.
‘‘खजाना णशील तर आमचा ेक िक ा एक खजानाच आहे . तु ा बु ा
बदनम े अजून खुमखुमी असेल तर बेवकूफ पातशहा, अ ा ा घरी जा ाआधी
िशवाजी-संभाजीचे िक े िजंकूनच दाखव.’’ शंभूराजे आ ाना क भाषेत बोलले.
‘‘संभाऽ, आमचा सवाल मजहब ा, आरजू ा आिण खजा ा ा चाहती
पलीकडचा आहे — आ ां ला िहं दु थानची िसयासत अजून काही वष चालवायची
खुमखुमी आहे च आहे . णूनच एक रा कता या ना ानं आ ां ला तु ाकडून साफ
साफ जवाब हवा आहे — बोलऽ, तुला आिण ा दोन नादान द नी िशया कुमतींना
आमचे कोण कोण ग ार साथीदार खुिफया तौरपर सामील होते? — ा एकाच
सवालाचा जवाब दे शील, तर अजूनही आपली ारी िजंदगी बचावशील.’’
‘‘आम ा मौतीचा फतवा तर काल दु पारीच तु ा काझीने जारी केला आहे .’’
‘‘काझी, मौलवी, फतवा ा सा या बाबी णजे आ ा रा क ा ा
क ारीवरची मखमली आवरणे असतात. हवा तर फतवा खा रज क वा शेवटी
ाचा अंमल करायचा की नाही तेही आम ाच मु ीम े आहे — बोल ऽ बोल ऽऽ
तुला आतून आमचे कोण कोण दगाबाज सामील होते — ा म ार बदमाषां नी गेली
नऊ वष द न ा रानातून दरवेशासारखं आ ां ला गरगर िफरवायला तु ा
सार ा जह मीला मदत केली, ते कोण आहे त?’’
 शंभूराजां चे पोट पाठीशी गेलेले. गे ा काही िदवसां त पोटात अ ाचे कण दे खील
न ते. ां चे ओठ सुकलेले. डो ां पुढे अंधार. कृती तोळामासा झालेली. ाही
थतीम े राजे बेहोषीत हसले आिण पातशहाला बोलले, ‘‘तुला ह ा असले ा
सवालाचा जबाब आ ी कधीच दे ऊ शकणार नाही!—’’
‘‘ ूं?’’
‘‘आ ी आम ा दु नां वर समो न समशेर चालवतो अन आम ा दो ां ा
पाठी मा शाबूत ठे वतो, ा ां ना शाबासकी दे ासाठी! ग ारीचे छु पे खंजर
चालव ासाठी न े !’’
शंभूराजां ा अखेर ा जबाबापुढे पातशहा काळािठ र पडला. कोणतीही
गो शंभूराजां कडून िमळवता आली नाही, याचे ाला वैष वाटू लागले.
बंदीखा ा ा चारी कोप यात धूर ओकणा या मशाली पातशहा ा पुढ ा
हालचालींकडे डोळे रोखून पाहत हो ा. बाजू ा सुरईतले पाणी तो घटघट ाला.
ाने समोर नीट पािहले. पुढ ा मेढीला कवी कलशां नाही आपादम क जखडूनच
टाकलेले.
पातशहाला ितथे अिधक वेळ थां बवले नाही. तो उठला. झपझप पावले टाकत
बंदीखा ातून बाहे र पडला. मशालीं ा उजेडातील शेकडो जाग ा नजरा ा ाकडे
रोखून पाहात हो ा. थोडे अंतर गे ावर पातशहाची जडावली पावलेही अडखळली.
ालाच सवाल क लागली. काय ठरवले आहे स तू? आप ा जाितदु नाला तसाच
िजंदा ठे वायचा?.... काझी मौलवींनी फतवा काढ ावर सु ा?

१७.
ती अमाव े ा आधीची रा होती. भीमेकाठी गारठा पडला होता. िम काळोख
पडलेला. बाजू ा नदीम े मोठाले डोह. ा ा पृ भागाव न वारा िभर िभर वाहात
होता. तुळापूर ा माग ा टे कडीप ाडून म ेच को ां चा क ा उठे . कुठे एखादे
कु े गळा काढू न रडे , तर बेवारशी झा ासारखी एखादी िटटवी मधूनच नदी ा
डोहाव न िटं व ऽ िटं व असा ककश आवाज करत अ ाड प ाड उडत जाई. मेढी,
गवत आिण बां बू ा मेखां पासून बनवलेला नदीकाठचा तो बंदीखाना. रानटी जनावरे
डां बून ठे वावीत तसे किवराजां ना आिण शंभूराजां ना आत डां बले गेले होते. ा दोघाही
दु दवी िजवां ना गेले अडतीस-चाळीस िदवस नीट आं घोळ िमळाली न ती.
िमयाँ खानाचे काही साथीदार अजूनही बंदीखा ा ाच नोकरीवर होते. ध ाला
िदले ा श ा माणे ते होईल ती राजां ची शु ुषा करत होते. ा दोघा राजबं ां नी
अंगाला खूप खाज सुटते, बदबू येते, अशा त ारी वेळोवेळी के ा हो ा. ामुळेच
अधेमधे कधी तरी िभ ी पा ाची भां डी घेऊन येत. गायी शी ा अंगावर पा ातून
पाणी मारावे तसे चार िदवसां तून दोघां ा अंगावर पाणी फेकले जाई. अलीकडे
वेळोवेळी झाले ा मारझोडीमुळे दोघां चेही दे ह चां गले फुणफुणत होते. डो ावरील
केसां चे पुंजके खोजां नी आिण पहारे क यां नी वेळोवेळी ओढलेले. केसां ची मुळे तुटून
तेथून ती वेदना अ ािप सुटत हो ा. अनंत यातनां ा जळवा अंगाची आग आग
करत हो ा. किवराजां ना तर जीभही न ती. वेदनेला वाचाच उरली न ती!
म रा उलटू न गेली. डोहा ा पा ावर वा याची एक झुळूक िनमाण झाली. ती
काही काळ तेथेच गडबडा लोळू लागली. बघता बघता ा िभरिभर वा याला एक
मानवी आकार िनमाण झाला. कसलीशी क ण, वेदनामय शीळ घात ाचा आवाज
करत तो वा याचा झोत नदीची दरड चढू न वर आला. बघता बघता तो बंदीखा ा ा
फटीतून लीलया आत घुसला.
तो सळसळता वारा शंभूराजां ा दे हाभोवती खेळू लागला. एखा ा वै ाने
डो ावर हात ठे वावा, जखमा तपासा ात, तसा वारा राजां ा म काभोवती िफ
लागला. ां ा सवागाशी लगट क लागला. ां ना िम ा मा लागला.
शंभूराजे ानीतून जागे झाले. कोण कोण िफरवत आहे मायाळू बोटे आप ा
केसां तून अशा काळो ा अवसे ा रा ी? कोणा ा पावलां चा हा आवाज? ा
जखमी, वेदनेनं जजर झाले ा आप ा दु ब ा दे हाला कोण आप ा कवेत घेते
आहे ? कोणाचा हा शरीरगंध िन हा उ ास —? हवाहवासा वाटणारा! ओळखीचा!!
शंभूराजां ची गा े फुलून आली. जखमी, ने हीन डो ां तून िचकट व वा
लागला. ते पुरते मोह न गेले. अंगात ा ती वेदनां चा क ा अनंत आनंदलहरींनी
घेतला. तोवर समोर ा अ हाताचा तळवा राजां ा भ भाळाव न िफ
लागला. गालाला चुंबनाचा श झाला. हा मानवी दे ह, ाचा सोनचा ासारखा गंध,
ा शातली अपूव माया — समोर ा ा भासमूत ा कवेत आपला दे ह झोकून
दे त शंभूराजे आनंद ं दका फोडत बोलले, ‘‘आबासाहे बऽ, आबासाहे ब ऽऽ आलात
अखेर ा रा ी आप ा शंभूबाळाला भेटायला?”
कपाळावरचा तो हात आता राजां ा पाठीव न िफ लागला. ती भासमूत
अिधक जवळ िबलगली. ितने राजां ना घ आिलंगन िदले. समो न का गभ
आवाज कानावर पडला, ‘‘शंभू ऽ लेकरा, िकती दु ही दै वगती!’’
‘‘आबासाहे ब, आपण?’’
‘‘होय, आ ीच!’’
‘‘आबासाहे ब, आपण अखेर भेटलात. आ ी ध झालो. ा शंभूकडून काही
गु े घडले अस ास माफ करा.’’
‘‘लेकरा, असं बोलू तरी नकोस. घो ा ा पाठीवर आपलं िसंहासन लादू न असा
एखादाच महायो ा दे श-धम-मातीसाठी आठ-आठ वष जंग छे डू शकतो! यश-
अपयशा ा तडा ां ची पवा न करता अव ा ब ीस वषा ा उं बर ावर
औरं ासार ा किळकाळाशी तू िदलेली कडवी झुंज केवळ अि तीय आिण अद् भुत
आहे , बेटा शंभू!’’
‘‘आबा, अंगाम े िजतकं बळ होतं, िजतकी श ी होती, िततकी सारी, आ ी
पणाला लावली होती!....’’
‘‘झोपेचं सोंग घेतलेले मतलबी कुंभकण तु ा ा महासाहसाकडे दु ल
करतील, पण स ा ी ा ेक दरीत, वाटाआडवाटां वर, घाटागवंडां वर, महारा –
भूवर ा दू रदू र ा दे शात, बु हाणपूर ा वेशीपासून ि चनाप ी ा तािमळ
दे शापयत ा पाषाणां वर, मातीवर तू आिण तु ा सह सहका यां नी र सां डले, ती
माती आिण ते पाषाण कसे िवसरतील? असा कृत पणा दाखवायला ा काय
मनु जाती आहे त?—’’
‘‘आबासाहे ब ऽ आ ी तो बदनाम—’’
‘‘नको ऽ नको, धीरो म राजकुमारा. बलदं ड महारा पु ा, अशी मादाची
भावनाही मनात आणू नकोस. व न आभाळातून, चां द ां ा डो ां नी गेली आठ-
नऊ वष सारं पाहात होतो आ ी. एक खरीखुरी गो सां गू तुला, शंभू?’’
‘‘आबासाहे ब—?’’
‘‘ ा ज मृ ू ा दु परमे री खेळाने आमचे हात जखडले आहे त णून.
अ था गा ा महादरवाजां ना ढु स ा मा न आ ी तेथून के ाच बाहे र पडलो
असतो. हातात ख घेऊन मा ा महापरा मी लेकरा, तु ा मदतीला आ ी त:
कधीचे धावून आलो असतो!...’’
‘‘आबासाहे ब, ा कोंडले ा िदशा— आ कीयां चे काळजावरचे घातकी वार
— जीव अगदी भां बावून गेला होता! काळाने हातामधले श नेले. ने नेले.’’
‘‘शंभूराजा! अंधकारा ा काटे री वाटा तुडवताना तु ा चयवर िनराशेचा एखादा
ओरखडाही तू कधी येऊ िदला नाहीस. आता िदला ा कोप यातसु ा अपराधीपणाचे
पुसटसे कणही ठे वू नकोस. आज ना उ ा, कधी ना कधी तु ा कायापुढं सवाना
आदरानं म कं झुकवावी लागतील. आप ा बु बळानं आिण बा बळानं तू पाच
लाख माणसां ा आिण चार लाख जनावरां ा मोगली महापुरास आठ वष तुंबा
घातलास. कदािचत दु दवानं अव ा पाच-सहा मिह ात तू पातशहा ा रे ापुढं
मोडून पडला असतास. ा पापी औरं ाची जीत झाली असती. आिण हाताम े
िजझीया कराचे काटे री श घेऊन आले ा मोगलां चा महापूर ा दे शात फुटला
असता, तर तुकोबा-रामदासां चा आिण िशवाजीचा महारा कुठे िन िकती उरला
असता?’’
शंभूराजां नी राजां ा खां ावर मान टाकली. ा माये ा उबीने ां ना ध ध
वाटत होते!
‘‘शंभू, मा ा बहादू र पु ा! औरं गजेब णजे अनेक रा केतूंना व गाळ क न
दै वानं बनवलेला एक दु ू रकमा! जगात ा एका बला श ीशी तू िकती
िहं मतीनं ट र िदलीस. या आधी हा महादै िद ी िकंवा आ ा ा राजमहालात
बसायचा, ते ा ा ा नुस ा िनरोपानेही दि णेत ा राजवटी चळाचळा कापाय ा.
कुतुबशाही, आिदलशाहीसार ा कुमतींना तर ा ा सावलीचा, पडछायेचाही
धाक वाटायचा. शंभू, तु ासकट आ ां ला िबनगुमान ा रा सानं आ ापयत
जायला जुलमानं भाग पाडलं होतं. पुरंदराचा तो नामु ीचा तह णजे आम ा
िजंदगीतले ते अपमानपवच होते. पोराऽ, असा हा अ ंत घातकी, कपटी, मदम श ू
आपला सेनासमु घेऊन जे ा महारा ावर चालून आला, ते ा ा दया ा लाटा
बघूनच एखादा जीव घेऊन दू र पळू न गेला असता. पण अिजबात भां बावून न जाता,
आप ा पाठीपोटाशी स ा ी ा रां गा बां धून ा दु ाशी तू कडवी, दीघ झुंज िदलीस!
‘‘जे ा अनेक जाण ां ा तलवारी गंजून पड ा हो ा, बु वंतां ा े ला
चळ भरला होता, मदाची पावलं िवकलां ग झाली होती, सामा रयत दु ाळा ा
तडा ानं मोडून पडली होती, ते ा उरली-सुरली माणसं एक बां धून, िशरावर
कोसळलेले कडे दू र करत संकटां ा िग रकंदरातून तू र ा खोदलास. एव ा मो ा
फौजेशी, इत ा कमी साधनािनशी आिण इतकी वष दीघ झंुज दे णारा दु सरा महामद
शोध ासाठी इितहासाची पानं उलटीसुलटी करावी लागतील. खरं सां गू शंभूऽ,
आ ां ला तर वाटतं— तुझा भिव कालीन परा म ानी ध नच आम ा
तुकोबामाऊलींनी केवळ तु ाचसाठी ा ओळी िल न ठे व ा असतील–
पु ावा ऐसा गुंडा
ाचा ितही ं लोकी झडा!”
‘‘बस्! बस्! आबासाहे ब, मृ ू ा महामंिदराकडे आमचा वास सु हो ापूव
आपण भेटलात. आप ा ा श ां नी आ ां ला इतकं तृ बनवलं आहे की, आता
अंगावर सह मरणां चा वषाव पडला तरी बेह रऽ!”
‘‘शंभूऽ, आज ा िशवाजीचे काळीज तीळ तीळ तुटते ते फ दोन गो ींसाठी.
आ कीयां नीच असा दगलबाजीचा खोडा घालून तु ा परा मी वा चे पाय
तोडावेत ना! दु सरं खूप खूप वाईट वाटते ते दै वगती ा दु खेळाब ल!–’’
‘‘आबासाहे बऽ!’’
‘‘होय शंभूराया. आम ाही िजंदगीम े कसोटीचे ण काय कमी उगवले होते?
कुिटल अफजलखाना ा भेटीसाठी आ ी पालखीतून िनघालो होतो, पण भोयां ा
पावलां बरोबर मृ ू आम ासवे वाटचाल करीत होता. तेथून केवळ सुदैवाने बचावलो.
आग या ा बंदीखा ाभोवतीचा तो सह यवनां चा भूतमेळा काय कमी थरारक होता?
तेथूनही पोरा तु ासकट सहीसलामत सुटलो! जालनापूर िजंकून येताना
संगमनेरजवळ ा जंगलात रणम खाना ा मगरिमठीतून तर बाल बाल बचावलो
होतो! थोड ात बचावलो नाही तर जे दु दव तु ावर संगमे रात ओढवले, तेच
आम ावर संगमनेरात ओढवणार होतेऽ!’’
िशवाजीराजे अडखळले. ां ना जोराचा ं दका दाटू न आला. शंभूराजां ा
मुखाकडे , िवशेषत: ां ा डो ां ा खाचां कडे बघताना ते पुरते हाद न गेले होते.
शंभूराजां चे मले, जखमी िशर आप ा छातीशी कवटाळत ते उद् गारले,
‘‘शंभूऽ, आम ा िजंदगीम े दै वगतीनं, तकदीरानं स ा ा ा संदुका ा
संदुका भ न आम ा पायावर ओत ा हो ा. पण आज खूप वाईट वाटतं ते एकाच
गो ीसाठी. ात ा चारदोन मुठी जर ाच दै वगतीनं मा ा शंभूबाळासाठी राखून
ठे व ा अस ा तर—’’
‘‘आबासाहे ब!—’’
‘‘पोरा, कुठं , कुठं गेले ते तुझे गिहरे , तेज ी डोळे ?’’
‘‘आबासाहे ब, केवळ वतना ा भुकेसाठी आप ा भूमीत ा अनेकां नी शेवटी
दगाफटका केला. आज मृ ूआधी ने गेले ते एका अथ बरं च झालं! वतना ा
ाथासाठी चटावलेला हा मेलेला महारा बघ ापे ा डोळे गेलेले काय वाईट?’’
‘‘खरं आहे तुझं पोरा! दु ाळा ा तडा ाशी रयतेनं दोन हात केले. सामा
गोरगरीब लोक आप ा िहं दवी रा ासाठी तु ा झ ाखाली उभे रािहले. ां नी
अगरब ीसारखा दे ह जाळला. पण इथ ा वतनदारां नी, ाथाने बरबटले ा
जाण ां नीच तुझा घात केला. अ था संगमे रापासून ते तुळापुरापयत ा दीघ
वासात सवानी िमळू न एक दगडफेक जरी केली असती, तरी पातशहा के ाच
परलोकवासी झाला असता! पण ाथासाठी इथ ा जाण ां नाच राजा मरावा, रा
बुडावं आिण वतनं तेवढी िटकावीत, असंच वाटत होत. तु ावर ओढवलेला हा
दै वघात णजे ा सा याचाच प रपाक आहे !—’’
‘‘आप ा श ां नी िकती कोडी सोडवलीत, आबासाहे ब!’’
‘‘बा महारा ा! साफ पूण जीवन कसं जगावं हे ा िशवाजीनं तु ां ला िशकवलं
असेल, पण दे शधम आिण मातीसाठी मरावं कसं याचा बोध रयतेनं आम ा
शंभूराजां पासून ावा! हे महारा ा, ा िशवाजी ा गौरवा ा नादात, आम ा
शंभूराजां ा बिलदानां कडे दु ल करायचा माद क नकोस. शंभू, आप ा
परा मानं तू गाठलेला कळस पा न एकच सां गावसं वाटतं. काही वषामागे िससोिदया
वंशाशी असलेलं आमचं नातं शोध ासाठी आ ी आम ा बाळाजी िचटिणसां ना
राजपुता ात पाठवलं होतं. पण झंुजार शंभूराया, ा िदवशी तु ा परा माची गाथा
जनां समोर येईल, ते ा आप ा पूवजां ा वंशावळींचा शोध ायला कोणी
राज थान ा वाळू कडे धाव ाचा मूखपणा करणार नाही. उलट बाहे रचेच महायो े
ा पोलादी स पवतां शी आपले नातेसंबंध जुळतात का, याचा शोध घे ासाठी इकडे
धाव घेतील.’’
‘‘आबासाहे ब, आप ा श ां नी आ ी पावन झालो. मृ ू ा उं बर ावर आज
आम ा काळजात कोणतंही श उरलेलं नाही. उलट मृ ूला िमठी मार ासाठी
आ ी अधीर झालो आहोत. ा संभाजी ा मृ ूने मेलेला महारा जागा होणार
असेल, गवताला भाले फुटू न आलमगीर पातशहाची कबर इथे दि णेतच गाडली
जाणार असेल, तर असा मृ ू आ ां ला भा दायीच वाटे ल!’’

१८.
नदीकाठा न पाखरां चे आवाज आले. भ ा सकाळी गार वारा जोराने वाहत
होता. राजां ा डो ां पुढे अंधार. िदवसरा ीचा वास चराचरा ा हालचालींव नच
फ जाणून ायचा. पहाटे पहाटे ां ना िकती शां त झोप लागली होती. िविहरी ा
तळातून बुडबु ां चे आवाज यावेत, तसे राजां ा मुखातून श बाहे र पडले,
‘‘किवराज—?’’
किवराजां नी फ कान टवकारले. ां ा तोंडात जीभ न ती. डो ां ा
सरोवरातील बुबुळं नाहीशी होऊन फ खाचा उरले ा. ा दोघा राजबं ां ना आता
अ पा ाची वासना उरली न ती. पातशहाचे धिटं गण ां ा लां ब केसां ची झुलपे घ
पकडून ां ना िहसके दे त. जुलमाने जग ापुरते कसंबसे चंबूभर दू ध पाजत. ते दोघेही
कमालीचे कृश झाले होते. शंभूराजां चे डोळे ही त सळईने जाळू न, खुडून
नेलेले.अनंत यातनां ा जुलमाने हे दो ी मनु दे ह थकतील, मृ ूला घाब न
िजंदगीची भीक माग ासाठी गडबडा लोळतील अशी अपे ा औरं गजेबाने मनातून
ठे वली होती. ाच लालसेने शंभूराजां ची जीभ अजून काटली न ती, इतकंच!
शंभूराजे उदासवाणे हसले. ां नी ‘‘किवराजऽ’’ असा श उ ारताच दु सरा
एक फाटका, मानवी र मां साचा िजवंत गोळा ां ाकडे सरकला. राजां नी
चाचपडत कलशां चा तळहात आप ा हाती धरला. ते बोलले,
“पानी केरा बुदबुदा अस मानूस की जात
दे खत ही िछप जाएगा जों तारा परभात
मनु ाचं जीवन पा ावर ा बुडबु ासारखं णभंगुर. पाहता पाहता
पहाटतारा जसा अचानक, अक ात लु होऊन जातो, तशीच मनु ज ाची अखेर
होते. ाब ल खंत कसली िन खेद तरी कसला! आ ी एका अथ स ागी. काल राती
वा याचं प घेऊन आमचे आबासाहे ब आले. कडकडून भेटले. िकती तरी वेळ आ ा
दोघां चं िहतगुज चाललं होतं. ा आनंदडोहात आ ी आकंठ बुडून गेलो होतो. ा
एकाच भेटीनं हे शरीर इतकं पावन झालं आहे णून सां गू!— आता येऊदे के ाही
ा यमदू तां नाऽ!’’
किवराज पुढे सरकले. राजां चा खडबडीत, थकला हात ां नी आप ा
गालाजवळ धरला. ां चे मन उचंबळू न आले. ा कोंदट, रा सी बंदीखा ात आता
ा पाशवी बे ाही समाधानानं हसू लाग ा. शंभूराजे णाले,
‘‘मृ ू असतो एक ह ी पा णा. हाकलून िदला तरी दे वडीवर ठाण मां डून
बसणारा एक ह ी मेहमान. आता ानं के ाही यावं— िबजलीचा लोळ बनून,
धरणीकंपाचं-ला ाचं प घेऊन िजभ ा चाटत वा राज सादाचे खां ब मा ावर
कोसळवत! किवराज, आता ा दे हाला मृ ूची तमा वा भीती रािहली नाहीऽ!’’
बोलता बोलता शंभूराजां ा नािसकेतून उ ास वा लागला. हाता ा मुठी
वळ ा. बैचैन होऊन राजे णाले,
‘‘उरली होती तम ा फ एकाच गो ीची. ा पापी औरं गजेबाची मुंडी छाटू न ती
िचतदरवाजा ा उं बर ाखाली एकदा गाडली असती आिण हसत हसत गा ा
िश ा चढू न िनधा मनानं वर गेलो असतो! आज आ ां ला दु :ख होतं ते एकाच
गो ीचं. ा हातां नी दू र कावेरी ा महापा ां त घोडी घातली होती; ि चनाप ी ा
गिव पाषाणकोटा ा तटबं ां ना सु ं ग लावले होते; पोतुिगजां ा ाइसरॉयला
आपली जान बचाव ासाठी होड ात बसून जीव घेऊन दू र पळायला भाग पाडलं
होतं; नाठाळ िस ीं ा शेप ा तोडून ां ना जंिज या ा िबळातच वळवळत ठे वलं
होतं; मोकाट ान फ दु नच गुरगुरत िफ न जावेत, तशा औरगंजेबा ा पाच
लाख फौजेला स ा ी ा पवतराजीत ानं घुसू िदलं नाही; एखाद– दु स या
िक ावर ा िनशाणालाही हात लाव ाची मोगलां ची िहं मत झाली नाही, ाच
शंभू ा पाठीत आ कीयां नी बगावतीची िवखारी कटयार घुसवावी! खैर, ा शंभूनं
िजंदगीभर मरणाला कधीच मोजलं न तं. मृ ू ा तटबंदीला आ ी अनेक-वार
ढु स ा िद ा. उलट मृ ूलाच आमची आिण आम ा बहादू र माणसाजनावरां ची
इतकी धा ी असायची की, तो अनेकदा आडोशाला पळू न जायचा. रणां गणात मृ ू
भेटला असता, तर ाला उघ ावर िमठी मा न, जळू न खाक होताना साता ज ाची
ध ता वाटली असती! पण आज मृ ू हा असा चोरािचलटां ा घातकी पावलानं,
दबतदचकत यावा, याचंच खूप दु :ख होतं.’’
दु पारी अचानक वाहणां चे धाड धाड आवाज ऐकू आले. ां ची काटे री कुरकुर,
अ कुजबुज आिण वेगवान हालचाली याव न शंभूराजां नी ओळखले. ते मृ ूदूतच
होते. राजे सावध झाले. पण ती भय द पावले पलीकडे च थां बली. कानावर कवी
कलशां ा बाजूचीच झटापट ऐकू आली. सैताना ा ा दू तां नी किवराजां ना जखडले
वाटते. पावले दू र िनघाली. डो ां ा खाचां ना ी न ती, पण राजां ा शरीराची
सारी रं े स ा दो ासाठी आ ं दत होती.
शंभूराजां नी कठोर सुरात हाक िदली, ‘‘थां बाऽऽ. इकडे याऽऽ.’’
ा हाळीची जरब खूप धारदार आिण ती ण होती, िजने ा यमदू तां चेही पाय
लटपटले. ते यां ि कपणे कलशां ना घेऊन राजां ा पुढे आले. दोघां ा ासां ना
एकमेकां ची ओढ होती. शंभूराजां नी ‘‘किवराजऽऽ’’ क न हं बरडा फोडला. तसे ते
दो ी दे ह एकमेकां कडं ओढले गेले.
दोघां चेही हात पाठीवर बां धलेले. एकमेकां ना िमठीत ायची ा दो ी दे हां ना
खूप आस होती. परं तु ते श न ते. गारगोटीवर गारगोटी घासली की ातून िठण ा
बाहे र पडतात. तसे ते दो ी दे ह एकमेकां त जणू िजवािशवाचा सेतू बां धत होते. ां चे
ास, ं कार यां नी ाराच गोफ तयार केलेला. किवराजां ना िजभेअभावी बोलता येत
न ते. ामुळे ा दे हाची िवल ण तडफड चालली होती. पंख तुटलेला जटायूही
असा तळमळला नसेल!
शंभूराजां नी आ ं दत िवचारले, ‘‘किवराजऽ, चाललात आपण मृ ू ा
महामंिदराकडे ? आम ाही आधी? िकती भा वान आहात आपण?’’
किवराजां ा दे हाची तगमग तगमग झाली. औरं गजेबा ा दु क ारीने िजभेचा
शडा कापून नेला होता. पण ां ा तापले ा नसा, फुललेली रं े, अंगावर सरस न
उभा रािहलेला काटा, ां चा अवघा दे हच बोलू लागला. ासां नाही श फुटले, ‘‘होय
राजन, आहे च मी भा वानऽ! णून तर तुम ा आधी धावलो ा गमंिदराकडे .
दे वा ा दरबारात ा फुलां ा पर ा लुटून आणतो आिण तुम ा मागावर अंथरतो!
इत ा िदवसां ा अित माने आपली पावले भेगाळली असतील, थकली असतील.
िमळो ां ना तेवढाच िदलासा—’’
ा शाचे सुख तरी कुठे दीघकाळ िमळणार? ा यमदू तां नी किवराजां ना
खेचून दू र केले. कलशां ना तसेच ओढत नदीकाठावर नेले गेले.
— दु पारीच औरं गजेबा ा धिटं गणां नी कारभार आटोपला होता. किवराजां चे
हात, पाय असे एकेक अवयव तोड ात आले. ते र मां स नदी ा दरडीवर
िभरकावले गेले. पंधरा मैलां ा प रघात पसरले ा पातशहा ा तळावर खूप स ाटा
पसरला होता. कवी कलशां ना हालहाल क न मार ाची खबर सव झाली होती.
फौजी तळाने अनुभवले होते, कवी कलशां ावर होणारे अ ाचार ही जणू
शंभूराजां वर के ा जाणा या ेक अ ाचाराची रं गीत तालीमच असायची!
पातशहा ा फौजेत काम करणारे गरीब मराठी िभ ी, पाणके, वाढपी चो न रडत
होते. िशवाजीराजां ा मृ ूनंतर अव ा दहा वषाम े ां ा पु ावर, रा ा ा
दु स या छ पतीवर ओढवलेला हा दु :खद कार ां ना खूप िभववत होता.
पातशाही तळावर सजेची अंमलबजावणी कर ासाठी एक वेगळे फाशीत
होते. पण ितकडे किवराजां ना िकंवा शंभूराजां ना न ने ाचा िनणय पातशहानेच घेतला
होता. िजथे िजथे आिण जे ा जे ा संधी गवसेल ते ा पातशहा शंभूराजे आिण कलश
हे मामुली कैदी आहे त, फाशीत ाकडे ही ां ना घेऊन जायची ां ची औकात नाही,
असे अ हासाने सां गत होता. ाचाच प रणाम णून कलशां ा दे हाचे तुकडे भीमा
नदी ा दरडीवर पडले होते.
ित ीसां जेची खबर बाहे र पडली. संभा ा िश ेचा अंमल द ुरखु आलमगीर
पातशहां ना बघायचा आहे . ासाठी ते नदीकडे िनघाले आहे त. ती गो समजताच
गोटा ा दारातच असदखानाने ां ना रोखून धरले,
‘‘जहाँ प ाँ , संभा मामुली कैदी अस ाचं आपणच सां गता. ाची औकात ती
काय, की िश े ा अंमजबजावणीसाठी त: िक ाऐ-आलमनी ितथे हजर राहावं?’’
पातशहाने काहीच िति या केली नाही. तो थां बलाही नाही. ाची अंबारी
वेगाने काळो ा नदीतीराकडे चालली.
पातशहा दरडीवर पोचला. भीमे ा पा ात सूयाचा गोळा दडत होता.
आजूबाजू ा सव रा ां ना, गोटां ना, पागां ना ने फुटले होते. सवा ा नजरा
नदीतीराकडे च लाग ा हो ा. डोणीडोणीत पाखरे िचडीचूप झालेली. दोन चुकार
िटट ा टींवऽ टींवऽऽ करत वेगाने पा ओलां डून पलीकडे गे ा. साखळदं डां नी ब
केलेले शंभूराजे भीमे ा उतरणीवर उभे होते. ां ा डो ां ा खाचातून
मेणासारखा व पाझरत अस ाचा भास होत होता. डोईदाढीचे दीड मिह ाचे बाल
ताठ झालेले. ते यो ा ा िदमाखात उभे होते. रापलेली चया उ ादान, हषाने
माख ासारखी िदसत होती. इत ा संकटां नंतर, वादळवा यां ा जीवघे ा
तडा ानंतरही मान आिण पाठीचा कणा ताठ होता.
भीमे ा पा ात अंधार पाझ लागला. दरडीवर मोगलां ा िदव ा आिण
हलाल पेटले. मशालीं ा उजेडात, मृ ू ा उं बर ावर उभे असतानाही शंभूराजां ा
चयवर एक और िदमाख होता. ते पा न ा मृ ुंजयी अमाव े ाही काळजाचा
थरकाप उडालेला!
पातशहा िधमी पावले टाकत पुढे गेला. हाताम े आखूड पा ां चे पण मजबूत,
अितशय धारदार जमदाडे आिण कु हाडी घेतलेले पाच दै ितथे उभे होते. पाठीमागे
ता ुरता खां ब उभारला गेला होता. ावर अजून कलशां ा र ा ा ता ा खुणा
हो ा. पातशहाने आप ा नजरे चा इशारा करताच ातले दोन दै गडबडीने पुढे
झाले. ां नी एक खोल घळईची काळी टोपी उलटी क न राजां ा मुंडीम े
अडकवली. ितचे बंध ते ग ाजवळ रवाजा माणे बां धू लागले. तसा पातशहा
कडाडला,
‘‘चलो ऽ हटो बेवकूफो, कै ाला आँ खेच नाहीत, तर ते बां धता कशाला?’’
— ाबरोबर ती टोपी दू र फेकली गेली.
औरं गजेब त: ा खां बाजवळ जाऊन उभा रािहला. ाने ा धिटं गणां ना
थोडे से दू र हो ाचा हाताने इशारा केला.

खां बाशी जखडले ा ा दे हाकडे औरं गजेब उ ादाने बघत होता. ाच

नरदे हाने पाच वष पातशहा ा डोईवरचा िकमाँ श िहसकावून घेतला होता. नाराजीने,
अपमानाने आिण वैफ ाने औरं गजेबाला द नदे शी गरगरा िफरवले होते. तोच
िज ी, बगावतखोर दे ह आप ा मुठीत यावा याचे पातशहाला खूप समाधान होते.
ंखलेने खां बाशी जखडले ा ा दे हाकडे पाहत औरं गजेब बोलला,
‘‘संभाऽ जह मी! तू तु ा बापापे ा आ ां ला दसपट परे शान केलंस,
सतावलंस. आमची एकही गुजा रश कबूल केली नाहीस! िकमान तु ा तोंडून
शरणागतीचे ल ऐकावेत, या एकाच इरा ानं आ ी तुझी जुबान शाबूत ठे वली होती.
ितचाही तू इ ेमाल केला नाहीस. आम ाशी गेली कैक सालं ग ारी करणा या
बगावतखोरां ची नावंही सां गायला तू तयार होत नाहीस. तु ा डो ां ा खोबणीतून
तुझी नजर काढू न आज पुरे सात िदवस लोटले; तुला अंधारा ा दयात ढकलून िदलं,
तरी तु ा घमंडी पायां ना अजून कपकपी सुटत नाही! मौत ा दारात तुझा
जानवरासारखा जुलूस काढू नही रायगडा ा िशखरावर बसलेली तुझी राणी गडबडून
जात नाही. ती दु गा ा, िक ां ा चा ा घेऊन तुझी िजंदगी आम ापुढं सर
फटकत नाही. स ा ी ा पहाडासारखी तु ा दोघां ची िकती ही बेगुमानी!! संभा, तुला
यापुढं आता िजंदा ठे वावा, यासाठी वजह तरी काय उरली आहे ?–’’
मृ ू ा उं बर ावर जराही न डगमगता तो महायोगी धैयाने तसाच उभा होता.
कमालीचा ताठ, अिवचल, हा नाही की ं नाही! जीवन-मरणा ा क ने ाही कैक
योजने उं च जाऊन, तो पोचला होता. पातशहाचे ल र, कैदखाना आिण ा ा
रा सी चाली या सा या गो ी ाला खूप मामुली वाटत हो ा. ा ा काळजा ा
क ाम े मा जगदं बेचा, जगदी राचा आिण िशवरायां चा अखंड धावा सु होता.
पातशहा आपली दमदार आिण करारी पावले टाकत ा ल लनतेजस वीरा ा
अगदी जवळ जाऊन कुजबुजला,
‘‘संभा, काफरब ा, आ ी गे ा आठ सालातला जंगे मैदानावरचा तुझा जलवा
दे खला आहे . ाला दाद दे ासाठी तुझे कैक गु े माफ करायची आिण तुला राजबंदी
णून उमरकैदे त ठे वायची चाह आम ासार ा शहे नशहा ा उराम े पैदा झाली,
तर ात गैर ते काय? इस वा े एक और आखरी मौका ले ले! बता दे , कुठं आहे त
तुझे िहरे जवाहरातसे लबालब खजाने?— इतना तो बता दे . कौन, कौन है वो ग ार? जे
िजंदगीभर पातशहाचं नमक खातात आिण दु नां ची शायरी गातात?’’
पातशहा ा ा दरडावणीचा काहीही उपयोग झाला नाही. शंभूराजां ा मुखा-
वरची ती बेदरकारी, ती ताठ मान अगर पाठ ा म ूर पातशहापुढे जराही झुकली
नाही. तसा औरं गजेब वैफ ाने, काहीसा ासून, कसनुसा हसत बोलला,
‘‘संभा, केवळ खुदाची खैर णून एका बेसावध व ाला तू आम ा एका
बाट ा द नी सरदारा ा हाती लागलास. नाही तर तू जंगली पंछी, बहता वारा.
तुला यापुढे मा िजंदा ठे वायचा गु ा आ ी हरगीज करणार नाही. ोंिक इस बार
अगर हम तु े िजंदा छोड दे ग, तो हमे पूरा यकीन है की, तू बचेगा तो हमारा खा ा
ज र करे गा! ये बात जैसे तुम जानते हो, वैसे हम भी खूब जानते है —’’
अिधक न थां बता पातशहाने आप ा धिटं गणां कडे गुरकावून बिघतले. ां ा
हाती जमदा ां ची आिण कु हाडींची धारदार पाती होती. मशालीं ा तां बूस काशात
ती कमालीची लखलखत होती. बाजूलाच भीमेचा काळाशार डोह. ते सैतानी
आप ा डो ां समोर घडू नये या भीतीपोटीच जणू उजेड अंधारा ा आडोशाला
पळू न गेला होता. आज काहीसा लवकरच सूया झाला होता. कुठे तरी कु ां चा
कलकलाट चाललेला. ‘‘जगदं ब, जगंदबऽ’’ राजे तोंडात ा तोंडात पुटपुटू लागले.
डो ां ा खाचात ने कमळे न ती. परं तु राजां ा मन:च ूसमोर अनेक ां चा
िझरिझरीत पडदा हलू लागला.
.....पुरंदरावर कोसळ ा पज धारा. िहं दवी रा ा ा छ पतीं ा पोटी
पु र ज लेले. ते आनंदसोहळे , वडापारं ां ना बां धलेले ते झोपाळे . ा
गो यागोम ा, तेज ी बाळाला पाळ ात घालून, सुवणक ां ना हलकासा झोका दे त
धाराऊ, िजजाबाई आिण सोयराबाई गात हो ा —
“नीज नीज रे शंभूबाळा
िशवबा ा वे ाळा
नीज नीज रे शंभूबाळ’’
बाजूलाच िबछायतीवर ाईत सईबाई बसले ा. आप ा ीण डो ां नी ा
आप ा गो यागोम ा राजकुमाराकडे लिडवाळपणे बघत हो ा.
ा बाणकोट ा खाडीत ा लाटा. िशवरायां ा खां ाचा आधार घेत पोहणारे
कुमार शंभूराजे, आप ा इव ा अंगावरचे व ालंकार सां भाळत पातशहा ा कठोर
नजरे ला नजर दे त आ ा ा दरबारात खडा असलेला नऊ वषाचा तो कोवळा
राजकुमार, ंगारपुरात पाठ िशकताना वगमै ीण येसूशी मौजमजा, बु हाणपूर ा
वेशीपासून ते खाली कावेरी ा पा ात कोसळले ा ि चनाप ी ा िभंतींचा िढगारा,
स ा ीसह दि णे ा हरे क द याखो यात, िग रकंदरात, सा ा सा ा
ओढाओधळीकाठी दे श, धम आिण मातीसाठी ठार झालेले सह साथीदार-
दु ाळाला दाद न दे ता तगलेली जनावरं – पोट पाठीशी लागले असतानाही िज ीने
पातशहािव उभे रािहलेले ते भालाईत, ते तलवारबाज, आठ वषा ा अखंड
संघषात ठार झालेली मां डीखालची अनेक घोडी— काय, काय आठवत न तं
शंभूराजां ना?
आपले कोणतेही णणे ऐकायला संभाजी तयार नाही, हे पा न पातशहा भयंकर
संतापला. ाने फरशधारी पथकाला बाजूला केले. बोटात वाघन ा घातले ा
है वानां चे एक पथक शेजारी तयार होतेच. पातशहाने ां ना इशारा केला. तसे हशम
पु ा पुढे धावले.
— शंभूराजां ना खां बाशी घ बां धले गेले. दोन बलदं ड शरीराचे रा स पुढे झाले.
एकाने पाठी ा वर ा मण ापासून आिण दु स याने समो न ग ापासून
शंभूराजां ा अंगात वाघन ा घुसव ा. ा रा सां ना जोर चढावा णून तंबूरताशे
जोरजोराने वाजवले जाऊ लागले. तसे ते दो ी रा स ‘‘दीनऽ दीनऽऽ’’ करत बबी ा
दे ठापासून ओरडू लागले. राजां ा अंगाम े ती ण वाक ा वाघन ा घुसवून जोराने
खाली खेचून ओढू लागले. राजां ची चा टरटरा फाटू लागली. कातडी सोलली जाऊ
लागली. आतडी तुटू लागली. ा दोघां ा हातावर र ाचे उमाळे फुटू न र ा ा
धारा खाली सां डू लाग ा.
शंभूराजां नी जीव बचाव ासाठी हं बरडा फोडला नाही. पण दातात दात तवून
तो अ ाचार सहन कर ाचा ते य करीत होते. व ा ा िचं ा करा ात तशा
ां ा र मां सा ा िचं ा होत हो ा. तो लोळागोळा होणारा मानवी दे ह जाग ा
जागी थरथरत होता. अंगातून र ाचे उमाळे लागलेले. महादे वा ा िपंडीव न
अिभषेकाचे दहीदू ध पायदळी पडावे, तसे र राजां ा पायाभोवती गोळा झालेले.
ां ा बक यासार ा सोल ा गेले ा दे हाकडे बघून औरं गजेब खदखदा हसत
होता. राजां चे फाडलेले िजवंत शरीर जाग ा जागी थडथड उडत होते.
तो िजवंत दे ह सोलून ते दोघे है वान बाजूला झाले. ा बरोबर पातशहाने ा
फरशधारी पाच धिटं गणां ना इशारा केला. ा दै ां चे हात थरथरले, पण णभरच.
दु स याच णी ते शंभूराजां वर तुटून पडले. एकाने आप ा हातात ा कु हाडीचे
धारदार पाते जोराने राजां ा मानेत घुसवले. तशी र ाची एक िचळकां डी उडाली.
मुंडी अध तुटली. खाली ओघळू लागली. ा पाठोपाठ दु सरा एक जोरदार घाव
बसला. िशर धडावेगळे झाले.
पातशहा ा समोर खोजां नी तबकात राजां ची मुंडी धरली. औरं गजेबाने ती
हाताम े घेतली. ा गरम िशराव न, र ाने माख ा दाढीव न ाने खुषीत हात
िफरवला. काही वषापूव आप ा थोर ा भावाची — दाराची मुंडीही ाने अशीच
अगदी थंडपणे चाचपून बिघतली होती.
असदखाना ा हवाली मुंडी करत पातशहा गरजला, ‘‘ ा काफरब ा ा
मुंडीत भा ाचं टोक घुसवा. हे मुंडकं दि णेत गावोगाव नाचवा. दहशत बसवा. हा
औरं गजेब जोवर िजंदा आहे , तोवर ा द न ा िम ीम े दु सरा कोणी संभा पैदा
होता कामा नये!’’
औरं गजेबाने ा दै ां ना पु ा इशारा केला. दु स याच णी ते सारे शंभूराजां वर
तुटून पडले. कु हाडींची धारदार पाती नाचली. खां बाला जखडले ा दे हातून र ाचे
पाट वा लागले. मां साचे तुकडे खाली मातीत कोसळले. र मां स इत त: पडले.
भीमामाई शहारली! काळोखात बुडालेला सखा स ा ी दु :खानं हे लावून गेला!!
शाही कूम झाला. ानुसार ते गरमागरम तुकडे , र गोळे एका बु ीत जमा
केले गेले. मुडदे फरासां नी ते लागलेच भीमे ा काठावर फेकून िदले. काही र गोळे
नदी ा पा ात तर काही दरडीवर जाऊन पडले.
आप ा उ ा िजंदगीतली एक महान कामिगरी पार पाड ा ा कैफात
पातशहा समोरची दरड चढत झपा ाने काळो ा रा ी वर आला. ा एका
फतेहसाठी आलमगीराने िकती र , घाम आटवला होता! लाखो माणसाजनावरां ना
पागल क न सोडले होते. भुके मारले होते. रोगराई ा तोंडी िदले होते.
दमलाभागला पातशहा तुळापूर ा भीमे ा काठावर येऊन उभा रािहला. ा
का ाकु अवसे ा रा ी नदी ा काळपट डोहाकडे धा ाव ा नजरे ने बघू
लागला. तोवर पातशाही तळावर नौबतीने फतेहचा इशारा िदला होता. खुषीने
एकावेळी शेकडो तंबूरताशे वाजू लागले. हजारो मोगल सैिनक फौजी बाजारातून नाचू
लागले. मशालींचाही नाच सु झाला. ‘‘संभा मर गयाऽ संभाका क िकया ऽ — ’’
असे जोरजोराने ओरडत ारराऊतां ा िग ा सु झाला. ती अमाव ेची रा
णजे दै ां ा जलशाचीच रा ठरली. अ ानात फतेह ा चं ोती उजळ ा.
हषाचे आपटबार फुटू लागले.
काठावर उभा असलेला पातशहा उगाचच दचकून नदी ा अंधा या पा ाकडे
पुन:पु ा बघत होता. ितथे काळोखपा ात संभा खडा तर नाही ना या शंकेने णभर
ाला भेडसावले. पण ईद ा सणासारखा फौजेत सव ज ोष सु होता. शंकेला
जागा उरली न ती. संपला काफरब ा संभा अखेर संपला! गेली आठ वष आप ा
लाखो माणसाजनावरां ना ाने दे माय धरणी ठाय क न सोडले होते, तो संभा अखेर
संपला. ा जह मी िशवाचा म ूर काटा संपला!
औरगंजेब मो ा समाधानाने मनापासून हसला. खदखदा हसला. पुन:पु ा
हसला. िमळालेले यशच इतके अक त आिण असा होते की, कोणाही पातशहाने
िवदु षकासारखे पोटभर हसून ावे. हळू हळू हा सरले. पिहला कैफ िजरला.
पातशहा ा अंगात ठासून भरलेला एक ू र है वान आलमगीराचे अित– िहं सा क
प बघून त: दू र पळू न गेला. पातशहा ा सवागात एक अनाम रतेपणा भरला. तो
गां ग न गेला. ाला आता आप ा फतेहचीच भीती वाटू लागली. रतेपण खायला
उठले. बैचेन क लागले. जर खरे च संभा संपला असेल तर यापुढे लढायचे तरी
कोणािव ?
‘‘पातशहा सलामतऽ चिलये; हजरत चिलयेऽ—’’ ा हाकां नी पातशहा दचकला.
भानावर आला. शहाबु ीनखान, ाखान, हसन अिलखान असे अनेक बडे
सरदार आिण दरकदार नदीतीरी धावले होते. आप ा ध ा ा ा िद जयासाठी
ां ना ाची वाहवा करायची होती. ाखान चेकाळू न बोलला,
‘‘चिलये हजरत, तु ां ला मुबारक बात दे ासाठी आपली सारी फौज ितकडं
बेताब बनली आहे . तेथेच आप ा सव नामचंद सरदारां नी फतेहचा बडा दरबार
भरवला आहे .’’
 ‘‘ ासाठी मरग ां चे बडे बडे ब न जमीनदार आिण नेक मराठा वतनदार
ितकडे खास मौजूद आहे त. चिलये, उनसे मुलाकात कीिजए.’’ हसन अिलखान
बोलला.
पातशहा कसनुसा हसत बोलला, “ ा िमलना मराठोंके उन कु ोंसे? वतना ा
लालचेने आलेले कु े— उनकी ा पवाह?’’
‘‘लेिकन, लेिकन जहाँ प ाँ —’’
‘‘फ मत कीिजए, उन नादानोंका. ां ना आज हाकलून िदले तरी उ ा पैरोम
पूंछ डालके िफर वािपस आ जायगे वो नामद!’’
‘‘लेिकन जहाँ प ाँ , फौजेचे एक ज री काम आहे आपणाकडे .’’ इखलासखान
पातशहा ा भुं ा म काकडे पाहत बोलला, ‘‘आपके सरपर िकतने सालोंसे ताज
नही—’’
‘‘अं?’’
‘‘जी हां , मेरे आका, चिलये आपऽ सालोसाल आपले भुंडे म क बघताना आ ां
फौजींना त:ची लाज वाटायची. संभाचा खा ा के ािशवाय डो ावर िकमाँ श न
घाल ाची सौगंध आपण पाच सालामागेच घेतली होती. खास क ाण ा
सोनाराकडून आज अधा करोड िकमती िहरे जवाहारतनी मढवलेला िकमाँ श— राज-
मुकूट आ ी आणला आहे साहे ब ारींसाठी!’’
‘‘हां ऽ हां , जूर! चिलए, आज तो िकमाँ श तु ां ला पुरे शानशौकत के साथ पेश
करायचा आहे .’’ एकदम पाचसहाजण बोलले.
‘‘इसकी ा वजह है ?’’ ख पातशहाने िवचारले.
‘‘आप ा जबरद बहादु रीब ल. आप ा एका िनहायत नापाक, नादान
दु नाला आपण आज िजंदा क केलात. आपने तो ब त बडा सवाब हािसल िकया
हजरतऽ!’’
आप ा साथीदारां नी चालवले ा ा शंसेचा पातशहाला उबग आला. तो
चालता चालता थबकला. ाला दम लाग ासारखे झाले. खरे बोलावे की बोलू नये?—
ा ातला कठोर शासक आप ा पाप ां ा दरवाजावर कडा पहारा दे त होता.
परं तु ा ा मना ा तळघरात, खोलवर वास करणारा मनु ाणी वला. ानेच
पातशहाचा घात केला. डो ां ा बा ाआड भ न आले ा आसवां ा बुध ां ना
तडे गेले. पातशहा ा पहा याची पवा न करता ा ा डो ां तून हळू च दोनतीन अ ू
खाली ओघळले. गालाव न ते ा ा पां ढुर ा दाढीत िझरपले.
औरं गजेब उदासवा ा सुरात बोलला, ‘‘अरे बेवकूफोऽ, कैसा ज मना रहे हो?
मारणारा मेला आिण मेलेला अमर झाला! िजसने क िकया वो मर गया और िजसका
क आ वो तो अमर हो गया!!’’

१९.
धरणीकंपानंतर ा उद् , कळाहीन िदवसासारखाच तो भयंकर िदवस होता.
भीमा कोरे गाव प रसरातील ब तां शी गावपा ात सुतकी कळा आिण भीितदायक
शां तता पसरली होती. सहा-सात गावां ा रानािशवारात पसरलेला तो तीनसाडे तीन
लाखां चा पातशाही तळ िदवसाही डु ल ा घेत होता. नेहमी संगीत आिण
गा ाबजाव ाला िवरोध करणा या पातशहाने काल मौजमजेला खुली परवानगी
िदली होती. काफरां ा िन:पातािनिम गाणेबजावणे, है दोसदु ा रा भर अखंड सु
होता. आज पहाटे उिशरापयत पातशाही तळ जागला होता.
वढू गावची त हा सवापे ा वेगळी होती. काल ित ीसां जेला शंभूराजां ची िनघृण
ह ा झा ाचे काही मोज ाच मंडळींना समजले होते. बाकी गावातली ब तां शी
तरणीताठी पोरे घराघरात िव ळत पडली होती. दोनच िदवसां मागे पातशाही
फौजेतील धिटं गणां नी ां ना घराघराम े घुसून बेदम मार िदला होता. गे ा पाच-सहा
िदवसां त गाव ा िज ापात पातशाही घोडी यायची. उ ा िपकात घुसून ाची पार
नासाडी क न टाकायची. िवशेषत: ाखाना ा बे ातील जनावरे मोकाट
सोडली जात होती.
ा िव सां मुळे गावकरी िचडले. त ण पोरां नी ला ाका ा घेऊन घो ां ना
दामटले. तो बेडा नदीपार केला. ामुळे ाखान िचडला. ाच रा ी खानाचे
दोनतीनशे घोडे ार वढू वर चालून आले. काफरां ा पोरां चा हा चढे लपणा ां ना
सहन झाला नाही. ां नी ेक घरात घुसून तरणी पोरे आिण बा ा माणसां ना
िहसकावून घराबाहे र ओढू न काढले. ेक आळी ा ना ावर ध न बेदम मारले.
ा गो ीला दोन िदवस झालेले. पोरां ा शेक ा गेले ा पाठी धड झा ा न ा.
अनेकजण लंगडत िव ळत घरात पडून होते. पातशहा ा िवरोधात त ार तरी
कोणाकडे करणार? मुका मार सहन करीत सारे दु ख या अंगाने आपाप ा छपरा ा
आडोशाला िनपिचत पडून होते.
दु पार कलली. गाव ा दामाजी पाटला ा वा ातले धु ाचे मोठे गाठोडे घेऊन
जना परटीण बाहे र पडली. ित ीसां ज ाय ा आधी ितला नदीघाटावर धुणं संपावयचं
होतं. ती भीमा आिण इं ायणी ा संगमा ा बाजू ा डोहाकडे आली. नदी ा पा ात
म े फाका पडलेला. पलीकड ा तुळापूर ा काठा ा वर जागोजाग फौजी िबचवे
आिण रा ा उ ा हो ा.
ा बाजूला थोडे िनवळशंख पाणी आिण धुलाईसाठी मोठासा खडक जनाला
िदसला. तशी ती ितकडे झपा ाने गेली. पाटलाची बाराबंदी खंगळू न धुऊ लागली.
जनाची तीस वषाची उमर होती. माहे र पाबळ आिण सासर वढू . लहानपणापासून ितने
गोंध ां ा मुखातून िशवाजीराजां चे पोवाडे ऐकलेले. ामुळे रायगडा ा प रसरा-
बाबत ितला खूप आकषण होते. ल ाआधी ती आप ा बापाला दोनतीन वेळा बोलली
दे खील होती, ‘‘ता ा, मला ितकडं रायगडाकडं पाचाडिबचाड गावचा नवरा का
क न दे त नाय?’’
“इत ा लां ब कशाला ग खुळे?’’ बापाने िवचारले.
‘‘ितथं नां दली तर एक ना एक िदवस िशवाजी आिण संभाजी राजां चा पोशाख
धुयाला िमळं ल की! ज ाचं क ाण झा ासारखं वाटं ल!’’
 जना ा निशबात वढू च होतं. गावची परटीण या ना ानं दामाजी पाटला ा
घरची र ड कापडं धुवायला िमळायची. रोज ासारखेच इमानेइतबारे ितचं काम
सु होतं. तोवर तुळापूर गावचा बैजा धनगर आपली मढरं घेऊन प ाड ा काठाला
आलेला िदसला. कपडे िनमळ धु ा ा उ े शाने जना थोडी खोल पा ात उतरली.
पा ात पीळ भ लागली. ते ा कप ाबरोबर एक िविच व ू ित ा
हाताला लागली. ती दोरीसारखी िगळिगळीत व ू वर दरडीकडं िभरकावत जना
संतापानं ओरडली,
‘‘कोण मेलीऽ माणसं हायेत का जनावरं ? बक याची आतडी पा ात टाकायचा
खोटापणा मी णते का कर ात? ज ळं ां ड ा मे ां चं!’’
जनाचा दं गा ऐकून बै ा धनगर कसनुसा हसत बोलला,
‘‘जनाऽ ते आतडं बक याचं ाय, माणसाचं हाय—’’
‘‘आं ऽ? काय बोलता?’’
‘‘तुला ाईत नाय का? काल राती ा पातशहानं िशवाजी ा लेकराला,
शंभूराजाला इथं नदीकाठाला बक यासारखा कापला. ाचं र मां स ते—ते नीट बघ.
माग ा दरडाला पडलंय.’’
‘‘काय सां गताय काय, मामा?’’
‘‘हात लावू नकोऽ पळ घरला. शंभूराजां ा मां साला िशवू नका, असा पातशहाचा
कूम हाय. खानाची माणसं बेदम ठोकून काढ ाल तुला.’’
धुणे होते तसेच गोळा क न जना पटकन मागे वळली. पाणंदीने ा आप ा
गावाकडे पळू लागली. ितने पाटला ा वा ात आपली धुणेपाटी जवळजवळ खाली
आपटलीच. ितची ती त हा बघून राधाई पाटलीणीने िवचारलं,
‘‘काय, काय झालंय आज तुला? कापडं न धुता तशीच माघारा आलीस ती?
सापिकरडू बिघतलंस का नदीघाटावर?’’
‘‘आप ा गाव ा बा ां नी अंगावर धडु तं नाय घातली णून काय जातं? तसंच
नाग ानं िफ दे त की मे ां ना!’’ जना िचडून बोलली.
‘‘काय बोलतीस काय, ाडा?”
‘‘आयसाब, अवो िशवाजीराजा ा लेकराची आतडी ा पातशहानं आप ा
नदीला वाळत घात ात. ाची लाज कशी नाय वाटत आम ा गाव ा मदाना?
कशाला टावर िमशा ठे वून पीळ भर ात आिण बाजारात छाती काढू न िहं ड ात
रां डुळं मेलं!’’
ती खबर ऐकून राधाई पाटलीणी ा हातचा घास ओघळू न पडला. पाटला ा
वा ाबरोबर सुतारमेटावर आिण गावचावडीवरही ती ध ादायक खबर पोचली. तसं
गावाचं काळीज हलले. महादे वा ा मंिदराम े गोरखनाथबुवा गे ा काही
िदवसां पासून मु ामी होते. ां ाकडे गावातले सानथोर पळत गेले. तर तेही दु :खाने
हे लावून गेलेले. ती बुरी खबर ां ा कानावर आधीच पोचलेली िदसत होती.
ित ीसां जेचे दामाजी पाटील कोरे गावा न गावात परतले. ां ाभोवती माणसं
गोळा झाली. गोपाळ नाक ‘‘जोहार मायबाप-’’ करीत आला. पु ा महादे वा ा
पडवीला न बोलवता गाव गोळा जमला. सारे उदासवाणे. पातशहा ा करणीने
सा यां चे दय हलले होते. भीतीने अंगात ड डी भरली होती. शंभूराजां ा ह ेची
बातमी ऐकून सवानाच वाईट वाटलेले. अनेकां चे डोळे पा ाने भरलेले.
न राहवून गोरखनाथ बोलले, ‘‘बाकी काही नाही. पण राजां ा लेकराचं र मां स
आप ा गाविशवे ा बाजूला पडावं आिण आ ी गप् बसून राहावं याचं दु :ख वाटतंय
—’’
‘‘खरं हाय ाराज तुमचं!’’ मंिदरा ा बाहे र बसलेला गोिवंद नाक हाळी
िद ासारखा लां बूनच बोलला, ‘‘िशवाजीराजानं आप ा लेकराबाळां वर, ा
मुलखावर काय कमी उपकार के ात य? आज ा ा पोराचा आतडीकोथळा
आम ा ह ीजवळ पडावा आिण आमी मूग िगळू न गप् हावं, हे नाय बरं वाटत बगा,
पाटील.’’
दामाजी पाटील भािवक वृ ीचा, पंढरीची िन िनयमाने वारी करणारा.
तुकोबां ा िचरं जीवां ना, नारायण महाराजां ना गे ा काही वषात सरकारातून मदत
होत होती. शंभूराजां ा काळातच दे तून पंढरीला पालखी सु झाली होती.
ित ासंगे दामाजींनी चार वा या के ा हो ा. गोिवंद नाकानं तर ज भर शंभूराजां ा
बहादु री ा िकतीतरी गो ी ऐक ा हो ा. ाचा स ा मावसभाऊ राया ा नाक
आप ा भावाला घेऊन णे बहादू रगडाकडे िनघून गेला होता. ाला शंभूराजां ची
भेट ायची होती. परं तु ते दोघे भाऊ अजून माघारा परतले न ते. ितकडे च कुठे
परागंदा झालेले. असे उ ा गावाचे िशवाजी आिण संभाजीशी नाते होते. ामुळेच सारे
आबालवृ हळहळत होते.
आजचा संग खूप बाका होता. सवाचे णणे ऐकून घेऊन दामाजी पाटील
िनणायकी सुरात बोलला, ‘‘मंडळी, तुम ापे ा शंभूराजां साठी माझं काळीज जा ी
जळतंय! पण करायचं काय? गावा ा भोवतीनं तीनचार लाख फौजेचा तळ पडलाय!
पातशहाची ताकद दां डगी. ानं ा र मां साला कोणी िशवू नये, असं फमान
काढलंय—’’
‘‘खरं हाय पाटील, आज िदवसभर आजूबाजू ा दहा गावातलं फारसं माणूस-
काणूस भाईर नाय पडलेलं. उगाच पातशहाची कळ काढायला नको, ही ां ना भीती.
आप ा गावात ा साठ-स र तर ा पोरा ी चार िदवसां मागं आ ं बेदम ठोकलंय
ां नी की, अजून पोरां नी आं थ णं सोडलेली ाइत. ात गावावर नवी िबलामत
नको. पंच ोशीतली बाकीची सारी गावं गपगार बस ात तर आपुनच कशाला
घो ावर बसायचं?’’
जेवणवेळ झाली होती. गावपाटलानं िनकाल िदलेला. गावकरी आपाप ा
घराकडे परतले. भाकरतुकडा खाऊन अंथ णात पडायची तयारी क लागले.
पण जना परटीण मोठी िज ीची बाई होती. ितची आिण राधाई पाटलीणीची खूप
दो ी होती. जना आज भाकरतुकडा िवस न राधाई ाच वा ावर बसून होती.
राधाईने पाटलां ना जेवण वाढता वाढता पु ा एकदा िवषय काढला, ‘‘शंभूराजां साठी
काय तरी करा कारभारी!’’ खूप आ ह धरला. परं तु मोगली फौजे ा िव पोहायची
दामाजीची इ ा न ती.
शेवटी वा ात राधाई आिण जना उर ा. राधाईने गोिवंदा येसकराकडून
सां गावा िदला. तशा अनेक घरात ा आयामाया, लहानथोर पोरी पाटीलवा ात गोळा
झा ा. गावात ा ा आयामायां समोर हातवारे करीत जना बोलली,
‘‘एवढी दां डगी दु िनया काय ओस पडलीया? आप ाच गावा ा िशवंशेजारी
शंभूराजां ा मां साचं तुकडं का पडावंत? पाटलीणबाई, मी सां गती बगा– आम ा
पूवजां नी गे ा ज ात मोठं पु ाईचं काम के ालं असावं. नून तर िशवाजीचा
बाळ आप ा गावपंढरी ा मां डीवर झोपायला इत ा लां ब आलाय!’’
िशवाजी आिण संभाजी राजां िवषयी अिधक गो ी िनघा ा. ा आठवणींनी
आयामायां ची काळजं हे लावली. रा बरीच वाढली, तरी कोणी तेथून बाजूला हलायला
तयार होईना. मंिदरात ा गोरखनाथबुवाला पाटलीणीने बोलावून घेतले. काही
वषामागे स नगडावर शंभूराजां ची भेट कशी झाली होती; रा ाचा युवराज कसा
धाडसी आिण नेक होता ा आठवणी काढत बुवां नी आपले डोळे पुसले. बाकीचेही
हे लावून गेले. तेव ात ा सा या काराने बेचैन झालेला गोिवंद नाक पु ा ितथे येऊन
पोचला. आप ा हातातली काठी पोटाबर धरत दू र बसून रािहला.
जना ेषानं पेटली होती. ती चव ावर बसत गोरखनाथाला िचडून िवचा
लागली, ‘‘बुवाऽ समजा. मो ा धरणीकंप झाला. ात पुरा गाव गाडला जाऊ शकतू
का नाय?’’
‘‘खरं आहे .’’
‘‘रानात वणवा पेटला तर ितथली गावंबी जळू न खाक हो ात का नाय?’’
‘‘िबलकूल, लेकी.’’
‘‘मंग मी नते. आमी असंच उठून गेलू आिण शंभूराजां चं मां स गोळा क न
आणलं, ाला अ ी िदला, णून पातशहा क न क न काय करं ल? गाव जाळं ल,
इतकंच न ं ?’’
जना ा बोल ानं राधाई पाटलीणसु ा पेटून उठली. ित ा अंगातलं र गरम
झालं. ातच गोरखनाथ बोलले,
‘‘आप ा रीती रवाजा माणं गावात चावडी अगर नदीजवळ कधी कोणा
बेवारशी माणसाचं ेत आढळलं, तरी ते सडलेलं ेत उचलावं; ा ावर अि सं ार
क न मनु दे हाला मु ी ावी, असं शा पुराणं सां गतात —’’
‘‘आिण इथं िशवाजी ा बाळाचं तुकडं बेवारशासारखं नदीत पड ात. आमी
सारे नामदावाणी बां ग ा भ न गप्ऽ!....’’ लां बून गोिवंद नाकचा आवाज आला.
ा जमावाला ेषाची आिण संतापाची जणू चूड लागली. सा या अबला सबला
होऊन उ ा ठाक ा. संतापाने ा पेटून उठ ा.
‘‘चलाऽ नदीकडं चलाऽऽ’’ एकच आरोळा उठली. आयामाया हातात केरसुणीची
दां डी, मुसळे , दां डकी जे सापडे ल ते घेऊन नदीकडे जायला िस झा ा. बाहे र ग
काळोख. पण सा या लेकीबाळी, आयामाया पदर खोचून एकाच िनधाराने तयार झा ा
हो ा.
 वा ातला तो गलका दामाजी पाटला ा कानावर गेला. आत िशणून झोपलेला
पाटील गडबडीने बाहे र आला. तो गुरकावला, ‘‘कारभारणी, काय ो पोरकटपणा
चालिवलात? पातशहानं गावावरनं गाढवाचा नां गर िफरवला णजे कळं ल तुमाला!’’
‘‘कारभारीऽ, िशवाजी ा लेकरां चं मां स घारीिगधडां ना दे ापरास आपण
मे ालं काय वाईट?— असा गाव आिन असा ज हवा कशाला? सां भाळा तुमचा
गाव िन घर! िनघालू आ ीऽ’’
राधाई पाटलीणीनं हातात भा ाची काठी घेतली आिण ती वा ातून तरातरा
बाहे र पडली. ित ाबरोबर जना परटीण, हाताम े कमठा धरलेले गोरखनाथबुवा
आिण वढू गावातली ी श ी झपा ाने बाहे र पडली. गावाची वेस मागं टाकत सारे
नदीकडे धावू लागले. समोर ा फळीत हातातली काठी नाचवत गोिवंद नाक होता.
एकदाचा नदीचा गवंड आला. पातशाही फौजेला सुगावा लागू नये, णून हळू ,
नेटानं या दरड उत लाग ा. आसमंतात काळाकु अंधार होता. आयामायां नी
पाठीमागे सहज वळू न पािहले. तर गावातले सारे पु ष ां ा पाठोपाठ धावत
नदीिकनारी आलेले. ात दामाजी पाटीलही होता. घराघरात जखमी होऊन पडले ा
पोरां पैकी काहीजण लंगडत मो ा इषने मागोमाग धावत आलेले.
दं गाम ी, मौजमजा क न पातशहाचे सैिनक उिशरा पण डारडूर झोपलेले.
गावकरी दबकत दबकत पा ओलां डून प ाड गेले. ां नी काडां ा चुडी
पेटव ा. ां ा फुरफुर ा काशात नदीकाठ चाचपडला. शंभूराजां चे कान, पाय,
हाताचा तुकडा असे एक एक अवयव सापडू लागले. गावक यां नी आपली नेसूची धोतरं
सोडली. ाम े शंभूराजां ा मां साचे िमळतील ते तुकडे वेचून वेचून गोळा केले.
लागलेच सारे झपा ाने पु ा परतले. गाव ा चावडीवर माघारा आले.
पोरासोरां नी आपाप ा घरात धाव घेतली. कोणी शेणकुटं आणली. कोणी
लाकूडफाटा आणला. दहनाची तयारी झाली. पण सवाना एकच पेच पडला—
िचता रचायची कोणा ा जागेत?
दामाजी पाटील तर आता आप ा सा या जिमनीवर पाणी सोडायला तयार होता.
पण ाचा जमीनजुमला कोसभर अंतरावर होता. बाकीचे जमीनमालक घाबरले. उ ा
पातशहाचे दरकदार आले आिण जिमनीचा मालक णून ां नी आपलाच गळा
पकडला तर?....’’
कुळवा ां ची ती भंबेरी गोिवंद नाकला सहन झाली नाही. तो पुढे धावला.
गावाशेजारची आपली जमीन दाखवत बोलला, ‘‘या इकडं या. ही आ ा महारां ची
वतनी जमीन. इथं आम ाच जिमनीत ा दहन शंभूराजां ना! तु ा कुरवा ां ना घर
लागतं. जमीन लागती. आमी महारं , आमां ला तुम ासारकं लाडकोड कुटं अस ात?
समजा, उ ा पातशहाचं संकट आलं, तर कुटं बी िनगून जाऊ! ॉट भ —’’
‘‘अरं , गोिवंदाचा मावसभाव राया ाबी शंभूराजां चा सेवक होता.’’ म ेच
कोणीतरी बोलले.
‘‘नुसता राया ा न ं , दाजी, िशवाजी महाराजां ा पालखीला ज भर भोई
णून कुणी खां दा िदला होता वो? आम ाच जातीनं की! आिन ा शंभूबाळाची गो
काय सां गावी? आमा ारापोरां ा थाटलीत हात घालून घुग या खानारा ो पयला
राजा ता रं बाबां नो! कसं इस आमी ाला?’’
गोिवंदा ाच जागेत टाकोटाक सरण रचले गेले. अं सं ार लवकर आटोपणे
आव क होते. पातशहाचा घाला के ाही ये ाची भीती होती. दामाजी पाटलाने
चौफेर गोफणगुंडे घेऊन गावात ा पोरां ची फौज उभी केली होती. अचानक वै याची
घोडी धावून आली तर ां ना वेशीबाहे र आडवा. गोफणीत ा दगडां नी लोळवा. ाण
गेला तरी अं सं ारात अडथळा आणू दे ऊ नका, असे ां ना बजावून सां िगतले होते.
ानुसार पोरे पहारा दे त गावाबाहे र खडी होती.
गोरखनाथबुवां नी बेलप े, तुळशीप े वािहली.
शंभूराजां ा िचतेला अ ी िदला गेला.
आग धडाधड पेटू लागली.
का ािम अ ानाकडे झेपावू लागली.
ा बरोबर गावक यां ना जोराचा ं दका फुटला. यापोरे धाय मोकलून रडू
लागली. एकमेकां ना िम ा मारत उ ा गावाने आकां त चालवला.
‘‘अरं रायगडा ा राजे राऽऽ कुठून कुठं आलास रं पाखराऽऽ?’’— ‘‘अरे
शंभूराजाऽऽ’’
ा शोकाला अंत न ता. लोक गुरासारखे हं बरत होते!....
धाकटी पहाट ाय ा आधीच िचता िवझवली गेली. राजां ची गरम र ा घेऊन
पु ा सारा गाव भीमे ा काठाकडे धावला. तां बडे फुटता फुटता ती र ा नदीत अपण
केली गेली.
आता उजाडू लागले होते. पाखरे जागी होऊ लागलेली. नदीकाठावरचा जमलेला
तो बहादू र वढू गाव एकमेकां कडे अिभमानाने बघत होता. एक महान काय आप ा
हातून घड ाचे समाधान सवा ा मुखावर होते. िवशेषत: बायाबाप ां ा तोंडावर
मोठी वीर ी झळकत होती.
भीमे ा पा ाकडे पाहत गोरखनाथबुवां नी हात जोडले. मनोभावे ा पा ाला
वंदन केले. बुवां ा आजूबाजूला गावक यां नी दाटी केली. ते ा स िदत होऊन बुवा
बोलले,
‘‘खरं च गावक यां नोऽ, तुम ा पूवजां ची थोर पु ाई णून िशवाजीचा हा
परा मी बाळ िचरिन ा घे ासाठी तुम ा गावमाती ा मां डीवर आला!— ती बघा
प ाडची इं ायणी! काही सालामागं समाजकंटकां नी तुकोबा माऊलींची अभंगगाथा
ित ा डोहात बुडवली होती. त: इं ायणी मातेनं ती पा ाबाहे र आणून िदली
णतात. तशीच काळा ा डोहात िभजलेली आम ा परा मी िशवपु ाची ही गाथा
वर यायला िकती वष लागतील कोणास ठाऊक! पण आज, उ ा, परवा, तेरवा —
काही शतकां ा वासानंतर का होईना, ती वर येईलच! कारण स ाएवढी शा त
गो दु िनयेम े अ नाही! पण जे ा न के ा गैरसमजाचे, बदनामीचे तकलादू पडदे
फाडून ही खरीखुरी हकीगत समाजमनाला कळे ल, ते ा मा शेजार ा दे आिण
आळं दीसार ा इथे वढु गावातही, या ा भरतील! आप ा दे शासाठी, धमासाठी आिण
माती ा अिभमानासाठी मृ ूला िमठी मारणा या ा मदा ा समाधीचं दशन
घे ासाठी ा श थळाकडे दु िनया धावेल!!!’’

समा
 संभाजी : वा व आिण अवा व

१. संभाजीराजां ची रे खा मिलन, क त आिण िवपय बनव ाची पिहली

सु वात कोणी केली असेल, तर ती म ार रामराव िचटणीसां नी. हा बाळाजी आवजी
िचटणीसां चा वंशज. ां नी ही बखर िलिहली शंभूराजां ा मृ ूनंतर त ल एकशे
बावीस वषानी. आपले पूवज बाळाजी आवजी आिण ां चा पु आवजी बाळाजी यां ना
ह ी ा पायदळी तुडवून मार ाब लचा राग म ाररावां ा मनात होता. हे
बखरलेखन हा एक सूडाचाच भाग होता. ही बखर भाषे ा ीने मोठी रसाळ आिण
िच ाकषक होती. परं तु ते सव एकां गी, क त आिण बग ळ िच होते.
२. म ाररावां नी जा ीत जा दु गा ा कवी कलशां ा नावे झाड ा आहे त.
ा अघोरी कापािलकामुळेच राजा आिण रा धो ात आले, हे ां चे मु अनुमान.
परं तु शंभूराजा औरं गजेबासार ा श ूशी आिण ा ा बला सेनासागराशी त ल
आठ वष झंुजत होता, हे म ाररावां ा गावीही नाही.
मु त: शंभूराजां ा कनाटकातील दोन मह पूण मोिहमा, बु हाणपूर
प रसरातील ां ा चमकदार हालचाली, ां नी कुशा इं जां ना घातलेला खोडा,
अरबां शी केलेला दो ाना, पोतुगीजां िव वसईपासून पणजीपयत ा पि म
िकनारप ीवर ेक बंदराम े पेटवलेला संघष, यां ा यो ा नोंदी ाम े
न ा. िशवाय शंभूराजां ना आ कीयां नी आिण ाथ मे ापा ां नी जेरबंद
केले होते, हे वा व. िवशेषत: १६८५ नंतर महारा ाम े पडलेले मोठे दु ाळ आिण
रा ावर पडलेला ाचा मोठा ताण, तसेच गोवळकोंडेकरां ना आिण िवजापूरकरां ना
एक बां धून राजां नी पातशहा ा आ मणािव छे डलेला महासं ाम यां ची दखल
ा बखरीने घेतलीच न ती.
३. रयासतकार सरदे साई यां ची मरा ां ा इितहासलेखनिवषयक कामिगरी
केवळ अि तीय. ँट डफनंतर मरा ां ा मवार इितहासलेखनाची मोठी कामिगरी
ां नीच पार पाडली. इितहासातील अनेक काजळी कोप यां वर झगझगीत काश
टाकला. सरदे साईंनी १९३२ म े ‘िहतिचंतक’ मािसकात ‘भाऊसाहे ब पेशवे यां ा
जीवनवृ ाचे धागेदोरे ’ नावाचा सुंदर लेख िलिहला होता. ‘पािनपत’ कादं बरी ा
लेखनावेळी भाऊसाहे बां ची अिभनव रे खा िचतारताना मला ा लेखाचा चां गला
उपयोग झाला होता.
मा रयासतीम े शंभूकाळ िलिहताना सरदे साईंमधील सा ेपी, िश ब ,
चौकस आिण िचिक क इितहासकार हरवला आहे . बखरींनी िनमाण केले ा
संभाजीराजां ा अस आिण भडक िच णाची व पूव ह े षाची राळ ां ा
संभाजीवरील लेखनावर इतकी गडद जाऊन बसली आहे की, ां नी जवळपास
म ार रामरावां ची काबन कॉपीच काढली आहे . अनेक अस आिण िवपय
िवधानां नी रयासत भरली आहे .
िशवाजीराजां नी शंभूराजां ना प ा ावर कधीही कैदे त वा नजरकैदे त ठे वले
न ते, अशीच ाही अ ल ऐितहािसक कागदप े दे तात. िदलेरखानाकडे जाताना
राजां ा समवेत ां ची दु गादे वी नावाची धमप ी होती, येसूबाई न ा. मा
रयासतकार येसूबाईंना ितकडे पाठवून दे तात आिण वर ां ची सुटकाही ां ना पु षी
वेष चढवून अ ंत ना पूणरी ा करतात. आप ा ‘शककता िशवाजी’ या पिह ा
रयासत खंडात पान . ३४४ वर (अगदी आताची नवीन संदभासिहत ‘पॉ ुलर
काशना’ने कािशत केलेली आवृ ी पहा-) ‘‘सोयराबाई संभाजीकडून मारली गेली.’’
— असे िवधान रयासतकार दडपून करतात. याउलट शंभूराजां ा मंचकारोहणानंतर
सोयराबाई रायगडावर वष दीड वष िजवंत अस ाचे असं पुरावे ते ाही उपल
होते. आताही उपल आहे त.
४. शंभूराजां संदभात उपल असलेली गाडीभर अ ल पोतुगीज साधने, ां ची
आिण कवी कलशां ची अनेक अ ल प े, संभाजीराजे आिण इं जां ा दर ान
झालेले अ ल करार, राजां नी केलेले सं ृ त लेखन, आजही वाराणसी ा ‘काशी
चा रणी सभे’ ा कागदोप ी उपल असलेली ां ची सं ृ त आिण ि जभाषेतील
का े – महाका े या सव बाबींकडे दु दवाने अ ासकां नी दु ल केले. उलट
िशवरायां सार ा युगपु षा ा पोटी ज ाला आलेला एक म पी, िवषयास ,
अितशय तापट असा बेछूट राजकुमार िचतार ाम ेच जणू अ ासकां त धा
लागली होती!
‘काफरब ा संभाजी’ आप ा हाताशी लागत नाही, तोवर मी डो ावर िकमाँ श
(राजमुकूट) घालणार नाही, अशी ित ा औरं गजेबाने केली होती. ा माणे आप ा
भुं ा म काने िहं दु थानचा हा शहे नशहा संभाजी ा शोधासाठी दि णेत वणवण
भटकला होता. या गो ीचे ऐितहािसक पुरावे उपल असतानाही आम ा
नाटककारां ना ाम े कधी ना िदसले नाही. उलट आप ा साव आईस
रागापोटी िभंतीम े िछनून मारणारा दु , कोिप राजकुमार हे ां ना केवढे मोठे
‘dramatic device‘ वाटले. ाचीच री इितहासकारां नी ओढावी, हे केवळ दु दव!
याउलट कुडाळकर बाकरे शा ींना शंभूराजां नी क न िदले ा आिण आजही
उपल असले ा सं ृ त दानप ाम े आप ा साव आईचे वणन हा भावुक
मनाचा राजकुमार ‘‘ ा िटका न िनमळ हो ा—’’ असे करतो. ‘उ कृती
संभाजी’ हा रयासतीचा खंड तर ा ा शीषकापासूनच अस ाने भरलेला आहे .
५. हे सव िव ाराने िलिह ामागचे कारण असे की, म ार रामरावां ा
घोडचुका रयासतकारां नी अंधपणाने ीकार ा. बरे , नाटककारां नी रयासतीकडे
उ म ऐितहािसक साधन ंथ णून पािहले! संभाजी हा एक मराठीतील
एकमेवाि तीय असा िवषय आहे की, या एकाच िवषयावर मायमराठीम े स रा न
अिधक नाटके िलिहली गेली आहे त. बरे , नाटककारां ा ितभेला तरी क नेचे िकती
पंख फुटावेत! रायगडावरील छोटे खानी गंगासागर नावा ा त ात ां नी क ने ा
नावा सोड ा; ा तलावात महाराणी येसूबाई होडीत बसून वास करतात; नावेतून
उत न ा तडक रं गभूमीवर वेश करतात. ां चा वेश रं गमंचावर होतो, तो मुळी
आप ा बदफैली नव याची खरडप ी काढ ासाठीच!
कवी कलश यां ा प रचय वेशाचा पडदा उघडतो, ते ा किवराजां ना रे ा ा
कातडीवर अनु ानास बसवले जाते. रे ाचे ओले वा वाळके कातडे िकती जड आिण
जाड असते! ते अंथरायला िकती लोक लागतील! एकदा अिववेकाने उं ची गाठ ावर
उतरणा या रे खा िच िविच च असणार! एका जु ा ना कम ने मला असे
सां िगतले की, कलशां ा या वेशासाठी आ ी ते ा रे ा ा कात ाजागी
बोकडां ची वाळली कातडी अंथरत असू!
६. ा. नरहर कु ं दकर ‘ ीमान योगी’ ा ावनेत णतात, ‘‘संभाजीने
पोतुगीजां चे तीन चतुथाश रा िजंकून त: ा दे शाला जोडले. कनाटकातील रा
दु ट झाले. सेना मूळ ा दु ट झाली... िशवाजी ा राजकारणाचा िवकास संभाजीत
िदसतो!’’ कु ं दकरां नी १९६० मधेच एक िव ृत लेख िल न शंभू च र ावर खूप
झगझगीत काश टाकला होता. अरबी आिण फास साधनां चा धां डोळा घेऊन सेतू
माधवराव पगडींसारखा े अ ासक संभाजीब ल जीवनभर गौरवाने िलहीत आिण
बोलत रािहला. िशवपु संभाजीने आप ा िहं दु थानी पोतुगीज कुमतीस कसे है राण
क न सोडले, हे पोतुगीज ाइसरॉय कौंट दी आ ोरने आप ा पोतुगाल ा
राजास कळिव ाचे अनेक द ऐवजही उपल आहे त. पण या सव बाबींकडे पूणत:
दु ल केले गेले.
ा. कु ं दकरां नी अ ासाअंती असे मत नोंदवले आहे की — ‘‘संभाजी ा
बदफैलीपणाचा पिहला उ ार १६९० नंतरचा आहे .’’ ी. पगडी यां चेही असेच मत
होते. याचाच दु सरा अथ, शंभूराजां ा िश ी ा बड ाने जी मंडळी दु खावली गेली
होती िकंवा वतने न वाट ाचे आप ा िप ाचे चां गले धोरण ा िशवपु ाने ा
कठोरपणे राबवले, ामुळे महारा ातील बरे च वतनदार, जमीनदार दु खावले गेले होते.
ां नी संभाजीराजां ा मृ ूनंतर ां ा प ातच ां ा बदनामीला मो ा माणावर
सु वात केली.
७. िशवराजां ा अ धानां तील ां चे अनेक धान, सरकारकून दु दवाने
पिह ासारखे पुढे ामािणक रािहले न ते. अथात, बाळाजी आवजी आिण
मोरोपंतां सारखे स ाननीय अपवाद या गो ीला होते. मा राजकारणकुशल अ ाजी
दतो आिण ां नी जागोजाग नेमलेले मोरो दादाजीसारखे अनेक ाथ कारकून
यां ाकडून मो ा माणावर ाचार आिण अ ामािणकपणा घडत होता. ां ा
िवरोधात त ण आिण पाक िदला ा शंभूराजां नी थम आवाज उठवला. पयायाने
दु खावले ा कारभा यां नी राजां चे कान भरले. ामुळेच िशवाजीराजां नी ऐनवेळी
शंभूराजां ना कनाटका ा मोिहमेवर नेले नाही आिण सरकारकून व राजपु यां ातील
संघषाला खरी सु वात झाली. अथातच, दोन िप ां तील मतभेदाचे बीजही याम े
होतेच.
िशवरायां चा पु असले ा आिण महारा ाचा दु सरा छ पती बनले ा
शंभूराजां ा अ ाम े काही सरकारकुनां नी अ रश: िवष कालवून ां ना जीवे
मारायचा अनेकदा य केला. ा राज ोहावर आिण ग ारीवर शंभूराजां नी पुन:पु ा
दया दाखवूनही ाच मंडळींकडून तसाच राज ोह घडला. आप ा राजाला ां नी
पुन:पु ा जीवे मार ाची कटकार थाने केली. णूनच शेवटी शंभूराजां ना ा संबंिधत
सरकारकुनां ना यो ती सजा दे ाचे राजकत पार पाडावे लागले. ा सजा
िमळाले ा मंडळीं ा वंशजां नी संभाजीराजां ा प ात ां ा च र ावर उठवलेली
राळ णजेच महारा ा ा माथी मारलेले खोटे शंभूच र ! पािनपता ा रणां गणावर
भाऊसाहे बां ना काळा ा तोंडी दे ऊन जी मंडळी महारा दे शी पळू न आली, ां नी
त:ची कातडी बचाव ासाठी सां िगतलेला पािनपताचा खोटा इितहास आिण
संभाजीराजां ची जाणीव-पूवक केली गेलेली बदनामी, या दो ीही गो ींमागची वृ ी
एकच आहे !
८. औरं गजेबाचे महाआ मण परतवून लाव ासाठी संभाजीराजां नी सवतोपरी
य केले होते. कुतुबशहा आिण आिदलशहाशीच न े , तर इ े री ा बसा ा
नाईकापयत ां नी दि णेत अनेक राजां शी ेह साधून एक दि णेचा गट तयार
कर ाचा य केला होता. मा कुतुबशहा मुळात गुलछबू वृ ीचा आिण आिदलशहा
वयाने व अनुभवाने अगदीच लहान. तरीही दि ण वाचव ासाठी संभाजीराजे,
हं बीरराव मोिहते, िनळोपंत पेशवे, खंडो ब ाळ, केसा ि मल िपंगळे यां चे य खूप
उ ेखनीय आहे त. औरं गजेबा ा सेनासमु ापुढे जर संभाजीराजां नी आठ वष न
लढता चार-दोन मिह ां त श टाकले असते, तर आजचा महारा कुठे रािहला
असता?
९. कवी कलशां ा िनिम ाने नाटककारां नी एका अ ंत पाताळयं ी आिण
कपटी रे खेचा शोध लावला आहे . परं तु किवराजां ा उपल असले ा
का पं ींव न ा इमानी, राजिन सेवकाचे मन वाचावे. एकीकडे िशवाजीराजां चे
सव जावई औरं गजेबाला जाऊन िमळाले िमळाले होते, तर दु सरीकडे दू रदे शी ा ा
कनोजी ा ण सेवकाने शंभूराजां ची साथ अगदी मृ ू ा महामंिदरापयत केली.
िवशेषत: १६८५ नंतर महारा ातील अनेक मराठा आिण ा ण वतनदार जे ा
वतना ा िश ा तुक ासाठी औरं गजेबा ा पायाकडे धाव घेत होते, ते ा ां नी
असा राज ोह क नये आिण शंभूराजां ची साथ सोडू नये, णून ाच कवी कलशाने
कळकळीची प े ां ना िलिहली आहे त. अशी अनेक अ ल प े आजही कागदोप ी
उपल आहे त. इतकेच न े , तर जुलमामुळे परधमात गेले ा हरसुळ ा
कुलक ाना िहं दुधमात पु ा माघारी ावे, ां चे शु ीकरण करावे, असे याच कवी
कलशाने िलिहलेले प आज पेशवे द राम े उपल आहे . या सव अ ल
ऐितहािसक कागदप ां तील भाषा जर समजावून घेतली, तर नाटककारां नी आिण
बखरकारां नी िचतारलेले कलशां चे दु िच आपोआपच गळू न पड ािशवाय राहत
नाही.
 १०. बुसातीन-उस्-सलाितन’ या ंथात असे टले आहे की, शंभूराजां चे एका
ा ण क ेशी ेम करण होते. ितला भेट ासाठी रा ी ते गडाबाहे र जात असत. ही
मुलगी णजे सुरनवीस अ ाजी द ो यां ची क ा होती, असेही काहीजण मानतात.
‘द िमिलटरी िस म अॉफ मराठाज्’ हा संशोधनपर अ ल ंथ िलिहताना डॉ. सेन
यां नी काही मह ा ा नोंदी के ा आहे त. ां ा अनुमानानुसार िशवकाळाम े ा
ा िक ाचा िक ेदार रोज सायंकाळी त: गडाचा मु दरवाजा आतून
कुलूपबंद क न घेत असे, आिण दु स या िदवशी ात:काळी तो त: चा ा घेऊन
जाई; नंतरच ा ा सा ीने दरवाजा उघडला जात असे. अशा प र थतीत आिण
त: िशवाजीराजे गडावर मु ामास असताना अशी म रा ीची मुशािफरी शंभूराजे
करत असतील, हे केवळ असंभव! गोदावरीची एक लोककथा ी. द. ग. गोडसे यां नी
मोठी रं गवून सां िगतली आहे . इितहास असे सां गतो की, शंभूराजां ना अ ितम सौंदयाची
मोठी दे णगी लाभली होती. ते िशवरायां पे ाही अिधक सुंदर होते, असे सां िगतले जाते.
एखा ा सौंदयवान आिण कतबगार पु षा ा एकतफ ेमात अनेक या पडू
शकतात. पण याचा अथ तो ीलंपट वा इ बाज असतो असे नाही.
११. जे ा शंभूराजे संगमे रात पकडले गेले, ते ा ते बेसावध वा बेिफकीर होते
का िकंवा मानुचीसारखा या भागाम े कधीही न आलेला इटािलयन वासी थापा
मारतो तसे ते ऐयाशीम े गुंतले होते का? मुळात बखरकार आिण इितहासकार या
दोघां नी राजां ा या दौ या ा वेळी कोण कोण सोबत होते, याची यादी िदलेली आहे .
रायगडचा मुलखी कारभार नेटाने सां भाळणा या महाराणी येसूबाई, िहं दवी रा ाचे
सेनापती ाळोजी घोरपडे , रामदास ामींचे प िश रं गनाथ ामी, धनाजी-संताजी
असा कतृ वान आ कीयां चा मेळा सोबत असताना शंभूराजे तेथे इ बाजीम े
कशासाठी रमतील? बरे , संगमे राला पोच ापूव आधी दोनतीन रा ीम े राजां नी
जवळ ा िवशाळगडाचा पडलेला मोठा बु ज पु ा बां धून काढ ाचे इितहासच
सां गतो! हे काम पूण कर ासाठी इतर वेळी काही मिहने लागले असते. ाच वेळी
दू र दि णेत तािमळ ां तात केसो ि मल िपंग ां ा नेतृ ाखाली ां ची अठरा
हजाराची फौज लढत होती आिण आं बा घाटात सातआठ हजारां ची मलकापुरी फौज
उभी होती! मग हा राजपु बेसावध तरी कसा? आज आप ा घराम े
ल कायािनिम फ शंभरदोनशे पाने वाढायची असली, तरी ाची तयारी करताना
आपली कंबर वाकते; ितथे हा अव ा ब ीस वषाचा िशवपु एकीकडे चंड
दु ाळाशी, पातशहाला सामील झाले ा आप ा स ा मे ां शी, आप ा
लबाड, दे श ोही वतनदारां शी एकाकी झंुजत होता! आपली अवधी साठ स र
हजारां ची फौज घेऊन औरं गजेबा ा सेनासमु ाशी झुंज ायला ा िशवपु ाला िकती
तयारी करावी लागली असेल, याची केवळ क नाच केलेली बरी!
१२. संभाजी महाराजां नी दि णेत ा दोन मह पूण मोिहमा के ा, ाची
पुरेशी नोंद डॉ. बी. मु ाचारी यां ाखेरीज अ कोणी घेत ाचे िदसून येत नाही.
अजूनही राजां ा द नधडकेची सा दे णारे अनेक िशलालेख, तािमळ आिण
कानडीतील ब ळ पुरावे उपल आहे त; परं तु ां चा फारसा कोणी धां डोळा
घेत ाचे िदसून येत नाही.
काही मिह ां मागे मी आय. ए. एस. ेणीतील माझे िम ी. आनंद पाटील
(िज ािधकारी, िशवगंगा, तािमळनाडू) यां ासोबत ि च ाप ीला भेट िदली. आज
ि च ाप ी ा शहराचे बोधिच णून तेथील पाषाणकोटाची ितमा वापरली जाते.
आजही ा पाषाणकोटाभोवती वेढा दे ऊन बसले ा कावेरी नदीचे िवशाल पा
पाहताना धडकी भरते. एके काळी याच कावेरी ा जळाम े घोडी घालून शंभूराजां नी
दि णेतला तो पाषाणकोट कसा िजंकला असेल, याची क ना करतानाही अंगाचा
थरकाप उडतो! कुठे म दे शातील बु हाणपूर, कुठे गो ाचा सां त इ ेहां वचा
िक ा आिण कुठे तािमळ दे शातील पाषाणकोट! िशवपु ा ा कतृ ाचा आलेख
असा खूप दां डगा आहे . या सव थळां ना भेटी दे ताना मला खूप समाधान वाटले.
जंिज याजवळ ओहोटी ा वेळी आजही शंभूराजां नी दयाम े बां धले ा ा
सेतूचे काही पाषाण गतकाळाची सा दे त अस ाचे िदसून येते. शंभूराजां चा घात
करणारी िशरकाणातील ती मळे घाटाची िनिबड वाट अजूनही िशवकाळासारखीच
भीितदायक, अंधारी गूढर वाटते. एसटी ा चढउतारासाठी अलीकडे अणु ु रा
घाट फोडून सोपा केला आहे . तरीही तो अनेक वाहनां चे ाण घेतो. ा ा
वळणावळणातून आजही शंभूकाळा ा खुणा सां गणारी ती तुटकी वाट शाबूत आहे .
मगनलाल डे सवा ा ा कपडे पटातील भा ाची व े अंगावर घालून म पी
णून रं गमंचावर नाचणारा संभाजी वेगळा आहे आिण स ा ी ा द याखो यां चा
ढालीसारखा वापर क न, घो ावर आपले िसंहासन लादू न पातशाही फौजेशी
आज संघष करीत, महारा ा ा इितहासात रणावरचे ऊन इतके दीघकाळ
सोसणारा संभाजी खूप वेगळा आहे .
१३. शंभूराजां चा शोका तर खूपच दा ण आहे ! नाटककार आप ा ितस या
अंकात रं गवतात, तसे संभाजी आिण औरं गजेब यां चे एकमेकां समोर येणे तेवढे सहज
जुळवून आण ासारखे नाही. उलट राजां ना घातपाताने संगमे रात पकड ापासून ते
ां ा तुळापुरातील मृ ूपयतचा हा चाळीसबेचाळीस िदवसां चा वास अ ंत
वेदनादायी आहे . दारासार ा आप ा स ा बंधूचीसु ा औरं गजेबाने चार दोन
िदवसां तच वासलात लावली होती. मा औरं गजेबाला शंभूराजाकडून ा ा सव
मह ा ा िक ां चा ताबा हवा होता. ा कालखंडाम े महाराणी येसूबाई, दु गाबाई
आिण शंभूराजां ा सवच कुटुं बीयां वर िकती अ र े ओढवली असतील याची केवळ
क नाच केलेली बरी!
१४. ताराबाईकालीन कागदप ां म े अजाजी यादवां चे अ ल प आहे . ाम े
‘‘मातो ी दु गाबाईंना भेटून आलो’’ — असा उ ेख आहे . दु गाबाई ा
शंभूराजां ा प ी हो ा की उप ी अशी काही अ ासकां ना वाटणारी शंका
ामुळेच गैरलागू ठरते.
१५. बखरकार आिण त ं तर इितहासकार रं गवतात, तशी औरं गजेबाची
कोणतीही शहजादी ते ा ल ा ा वयाची न ती. ामुळे नाटकी प तीने
शंभूराजां नी ितचा हात मागावयाचा च उ वत नाही! िशवाय संभाजी ज भर
 सनाधीन आिण बदफैली होता; परं तु आपला मृ ू डो ापुढे िदसताच िबचारा
धमाला जागला; एका िदवसासाठी का होईना ‘धमवीर’ बनला, असे ां चे सरळधोपट
िच रे खाटणेही यो न े . ज भर सनाधीन आिण बदफैली असलेला मनु
आप ा मूळ वृ ीला ध न पातशहाकडे जनानखा ा ा िक ा मागेल. बाकीची
बडबड करत कशाला बसेल?
काही मंडळी मृ ू संगी शंभूराजां चे िफ ी प तीने एका िदवसात मनप रवतन
झा ाचे जे सां गतात, ती गो च मुळात खोटी आहे ! खरी गो अशी की, युगपु ष
िशवाजीचा कतृ वान पु णून संभाजीराजे ज भर आप ा विडलां ा पु ाईला
जागले होते. औरं गजेबािव अंबरचा राजा रामिसंग याला ां नी िलिहलेले सं ृ त
प ही उपल आहे , ाम े औरं गजेबासार ा वै याला ने नाबूत कर ासाठी
एक हो ाचे आवाहन संभाजीराजे उ रे तील राजां नाही करतात. ां ना मराठा
आरमाराचे मह चां गले माहीत होते. णूनच िशवाजीराजां ा प ात आप ा
आरमारातील एकही गलबत ां नी कमी होऊ िदले नाही. मुंबई बंदराचे मह जाणून
इं ज ग नर केजिवनकडून ां नी मुंबई खरे दी कर ाचा य केला. शेवटी या
िशवपु ाने कराल काळा ा तोंडी आपली त:ची मुंडी िदली, परं तु ावेळी
स ा ी ा अंगाखां ावरचा एकही मह पूण िक ा औरं गजेबाला िमळू िदला नाही!
ि च ाप ीपासून ते बु हाणपुरापयत ां नी तलवार गाजवली होती. ा ेयापोटी तो
आठ वष किळकाळाशी झंुजला, ाच ेयापोटी वया ा अव ा ब ीसा ा वष तो
बाणेदारपणाने मृ ूला सामोरा गेला!

१६. या बृहत् कादं बरी ा लेखनािनिम ा मा ा अनेक सु दां नी सहकाय

केले, ां चे मी आभार मानतो. िवशेषत: थोर संशोधक डॉ. र.िव. हे रवाडकर यां ा
क ा सौ. िशरीन कुलकण यां नी हे रवाडकरां ा सं हातील अनेक ंथ उपल
क न िदले. ा दु िमळ ंथसंपदे चा मला चां गला उपयोग झाला. तसेच डॉ. सदािशव
िशवदे यां नी आप ा सं हातील कागदप े मला उपल क न िदली. ाब ल मी
ां चा शतश: ऋणी आहे . आज महारा ात शंभूसािह ावर सखोल अ ास करणारे
डॉ. जयिसंगराव पवार आिण डॉ. सदािशव िशवदे हे दोघेही तगडे संशोधक आहे त. या
दोघां शी वेळोवेळी झालेली चचा आिण ां नी िदलेले ो ाहन मला िनि तच उपयोगी
पडले आहे . यािशवाय पु ा ा डे न कॉलेज ा ंथपाल सौ. मोरे , तसेच लोकमा
िटळक ंथालय, िचपळू ण येथील कायवाह — माझे िम काश दे शपां डे, सुधागड
पालीचे ी. सूयकां त ताटे आिण ी. सुरेश पोतदार यां चीही मदत मोलाची आहे .
प कार ी. मधुकर भावे आिण उ ासदादा पवार यां नी हा संक िस ीस जावा
णून मला नेहमीच ेरणा िदली.
बहादू रगड (ता. ीगोंदा) येथील भेटीसाठी माझे िम काशक ी. अ ण जाखडे
यां नी पुरेसा वेळ िदला. मा ा ंगारपूर आिण संगमे र भेटीम े ी. मुरलीधर
बोरसूदकर, स वान िवचारे , ीकां त बेडेकर, ंगारपूरचे िदपक े व िवनायक
े आिण आमचे अिधकारी िम िदनकर पाटील, वसंत पाटील ही सारी मंडळी
मो ा उ ाहाने सहभागी झाली होती. मा ा िनिबड मळे घाटा ा मोिहमेम े
स वान िवचारे यां ावर तर सपदं शासारखा कठीण संग ओढवला होता. गो ा न
साधनसाम ी पुरवणारे माझे े िम , माजी क ीय मं ी रमाकां त खलप आिण
नािशकचे लोकेश शेवडे यां चेही मी आभार मानतो. तसेच ी. उ व ठाकरे यां नी त:
हे िलकॉ रमधून घेतलेली जंिजरा आिण रायगड िक ाची दोन मह पूण छायािच े
मला पुरव ाब ल ां चा मी आभारी आहे . या ंथाचे मोल वाढवणारी ब तां शी सव
छायािच े मा ाबरोबर गावोगावी आिण िक ोिक ी िफ न िटप ाब ल मी
छायािच कार वीण दे शपां डे यां ना ध वाद दे तो.
या कादं बरीबाबत माझे िम कादं बरीकार ी. अनंत सामंत, ी. संभाजी जाधव
तसेच मा ा प ी सौ. चं सेना पाटील, बंधू सुरेश पाटील, किववय महे श केळु सकर
यां ासोबत झालेली चचा मला िनि तच उपयोगी पडली. माझे िम गझलकार ी.
िदलीप पां ढरप े यां ाशी झाले ा चचचा मला उदू भाषे ा संदभात चां गला उपयोग
झाला. या कादं बरीची ेस कॉपी तयार कर ाची अ ंत मह ाची जबाबदारी ी.
पंिडत आलुगडे यानी पार पाड ाब ल ालाही मी शाबासकी दे तो.
ी. शंकर सारडा, डॉ. म. द. हातकणंगलेकर, िनमल भ ाचाय, वामन होवाळ,
सुहास सोनावणे, क ाण तावरे , डॉ. सुवणा िनंबाळकर आिण ी. िवलास राठोड, डॉ.
िहकमत उढाण, ा. अशोक गोडबोले, ी. रमेश िकर यां नी मा ावर आिण मा ा
सािह ावर नेहमीच ेम केले आहे . ां चेही ऋण न िफट ासारखे आहे .
िच कार ी. चं मोहन कुलकण यां नी रे खाटनाची जबाबदारी पार पाड ाब ल
तसेच ही बृहत् कादं बरी वेळेत आिण िदमाखात िस के ाब ल मी ी. अिनल
आिण सुनील मेहता या दोघा िपतापु ां चे आभार मानतो. काशनासंदभात मेहता
प िशंग हाऊस ा ीमती चा लता पाटील, अि नी खरे यां नाही मी ध वाद दे तो.
मा ा आजवर ा कादं ब यां माणेच ‘संभाजी’ या कादं बरीचे ागत माय–
मराठीतील, असेच दे शातील इतर भाषां तील माझे असं वाचक करतील, याची मला
खा ी आहे .
ुत कादं बरीम े िलिहले ा तारखा, सनाव ा व इतर प रमाणे इं जी
प तीने मु ाम वाचकां ा सोयीसाठी िदलेली आहे त, याची कृपया वाचकां नी नोंद
ावी.

१७. शंभूराजां ा म ावर न ाने काश टाक ाचे मह पूण काय

पिह ां दा ी. वा. सी. ब े यां ना केले. ानंतर सेतू माधवराव पगडी, कमल गोखले,
िवजय दे शमुखां पासून ते आता डॉ. जयिसंगराव पवार व डॉ. सदािशव िशवदे
यां ापयत मंडळींनी हे काम अ ाहतपणे सु च ठे वले आहे . ातं वीर
सावरकरां – सार ा ां ितकारकां नीही शंभूराजां ा कायकतृ ाचा अनेकदा गौरव
केला आहे .
या कादं बरी ा िनिमतीम े इितहासकार िव. गो. खोबरे कर, तसेच रघुवीर
दे शमुख, पाचाड, इनायतखान दे शमुख, महाड तसेच रायगडावरील िज. प. रायगड ा
सव कमचा यां चे मन:पूवक आभार.
िदनां क २६ फे ुवारी १९०८ या िदवशी सोलापूर येथील दासनवमी ा सोह ात
लोकमा िटळकां नी एक भाषण केले होते. ाम े ा िशवपु ाचे गुणगान करताना
लोकमा ां नी एक िनिमत सं ृ त ोक टला होता. ानेच मी मा ा या
िनवेदनाचा शेवट करतो–
‘‘ धम िनधनं ेयो
गीतावचनं उ लम्
िशवसुतो हौता ं
धमरा कृ े खलु ’’
िव ास पाटील
संदभ साधने
■
ी. िव ास पाटील यांची ंथसंपदा
■