СОДРЖИНА

I. Електро магнетизам...............................................................................................3
1. Основи на електромагнетизмот............................................................................................3
1.1. Особина на квантизираност на електрицитетот............................................................5
1.2. Поим за електрицитет.....................................................................................................6
2. КУЛОНОВ ЗАКОН И СУПЕРПОЗИЦИЈА НА ЕЛЕКТРИЧНИ СИЛИ.............................................7
2.1. Кулонов закон..................................................................................................................7
2.2. Проводници и изолатори..............................................................................................10
3. ЕЛЕКТРИЧНО ПОЛЕ И ВЕКТОР НА ЈАЧИНА НА ЕЛЕКТРИЧНО ПОЛЕ....................................12
3.1. Електрично поле............................................................................................................12
3.2. Вектор на јачина на електрично поле..........................................................................14
3.3. Суперпозиција на електрично поле.............................................................................18
3.4. Линии на вектор на јачина на електрично поле..........................................................19
4. ГАУСОВ ЗАКОН......................................................................................................................22
4.1. Флукс на вектор на јачина на електрично поле...........................................................22
5. ПОТЕНЦИЈАЛ НА ЕЛЕКТРИЧНО ПОЛЕ И ЕЛЕКТРИЧЕН НАПОН...........................................24
5.1. Поим за потенцијална енергија во електростатичко поле.........................................24
5.2. Електростатички потенцијал.........................................................................................27
5.3. Разлика на потенцијали................................................................................................30
5.4. Електричен напон..........................................................................................................31
5.5. Определување на потенцијал од распределба на електрично поле.........................32
5.6. Еквипотенцијални површини........................................................................................34
5.7. Определување на вектор на јачина на електрично поле од распределба на потенцијал
...............................................................................................................................................37
5.8. Електричен дипол..........................................................................................................40
6. ПРОВОДНИЦИ ВО ЕЛЕКТРИЧНО ПОЛЕ................................................................................43
6.1. Основни особини на проводници................................................................................43
6.2. Услови за електростатичка рамнотежа........................................................................43
6.3. Врска помеѓу електричното поле и распределбата на електрични полнежи на
површината на проводникот...............................................................................................47
6.4. Електростатичка индукција...........................................................................................49
7. ДИЕЛЕКТРИЦИ ВО ЕЛЕКТРИЧНО ПОЛЕ................................................................................53
7.1. Основни особини на диелектрици...............................................................................53

1
 7.2. Појава на поларизација.................................................................................................53
7.3. Видови на поларизација...............................................................................................55
7.4. Вектор на електрична поларизација............................................................................58
8. МАГНЕТНО ПОЛЕ..................................................................................................................60
8.1. Магнетна сила и магнетни појави................................................................................60
8.2. Закон за магнетна сила помеѓу два струјни елемента................................................66
8.3. Сила помеѓу две подвижни пунктуални оптоварувања..............................................69
9. МАГНЕТНО ПОЛЕ И ВЕКТОР НА МАГНЕТНА ИНДУКЦИЈА...................................................71
9.1. Вектор на магнетна индукција и Био-Саваров закон..................................................71
9.2. Линии на вектор на магнетна индукција.....................................................................75
10. СИЛА ВО МАГНЕТНО ПОЛЕ.................................................................................................80
10.1. Сила и момент на сили врз струјна контура во магнетно поле................................80
10.1.1. Момент на сили врз струјна контура во магнетно поле....................................81
10.1.2. Сила и момент врз недеформабилна рамна контура во хомогено поле.........83
11. АМПЕРОВ ЗАКОН................................................................................................................86
12. ФЛУКС НА ВЕКТОР НА МАГНЕТНА ИНДУКЦИЈА.................................................................90
12.1. Закон за одржување на флуксот.................................................................................93
13. Кондензатори................................................................................................................93
13.1 Енергија на кондензаторот..........................................................................................96
13.2 Едносмерна струја........................................................................................................98
13.3. Електромоторна сила.........................................................................................101
13.4 Кирхови закони...........................................................................................................103
14. Еднонасочна струја.....................................................................................................104
14.1. Отпор на проводникот........................................................................................106
14.2. Вектор за густина на струја.................................................................................110
14.3. Конзервација на наелектризирањата. Затворена стационарна струја...........114
14.4. Ленц-Џулов закон...............................................................................................118
14.5. Затворено струјно коло......................................................................................120
14.6. Ослободена енергија во коло на еднонасочна струја......................................122
14.7. Омов закон за нехомогено коло. Киркохов закон............................................126
15. Електромагнетна индукција.......................................................................................131
15.1. Самоидукција......................................................................................................134
15.2. Наjизменична струја...........................................................................................137
15.3. Самоиндукција и RLC-коло.................................................................................140

2
15.4. Извори на струја..................................................................................................146
15.5. Галвански елемент.............................................................................................148
15.6. Термоелектрични појави....................................................................................150
15.7. Полупроводници................................................................................................153
15.8. Електролитичка проводливост..........................................................................160
15.9. Фарадееви закони..............................................................................................160
15.10. Техничка промена на електролизата................................................................162

3
 I. Електро магнетизам
1. Основи на електромагнетизмот

Физиката е наука која ги изучува основните свијства (физички) на телата и

нивната интеракција (силите).

Пред да почнеме со проучување на временски непроменливо магнетно поле,

накратко ќе се потсетиме на некои поими воведени во електростатиката, а кои се од
фундаменатална важност во понатамошното проучување на временски
непроменливото магнетно, како и временски променливото електромагнетно поле. Ќе
се осврнеме на поимите на сила, поле и енергија. При тоа треба да се потенцира дека
разбирањето на овие поими како и создавањето на јасна физичка претстава за нив, е
битен предуслов за понатамошни проучувања во електротехниката.

Првиот поим на кој ќе се осврнеме е силата. Силата е поим близок до нашето

искуство и јасната физичка претстава која ја имаме за неа можеме да ја искористиме и
да ја пренесеме и на поимите за поле и енергија.

Според денешното мислење во физиката, се смета дека во природата постојат

само четири сили кои ги уредуваат сите меѓусебни дејства на материјата во космосот.
Тоа се: прва - гравитационата, втора - електромагнетната, трета - нуклеарната - која го
држи јадрото на атомот во целина и четврта - слабата сила која е одговорна за распад
на некои елементарни честички. Гравитационата сила е најслаба, слабата сила иако е
многу појака од гравитационата е околу 1000 пати послаба од електромагнетната,
додека нуклеарната е околу 100 пати појака од електромагнетната. Како всушност
силата дејствува не е познато. Во Њутновата механика е усвоено дека силата
дејствува по принцип на дејство на далечина. Тоа на пример значи дека Земјата со
својата гравитациона сила дејствува директно на нас без некој материјален посредник.
Ние навистина и не гледаме како Земјата со својата гравитациона сила дејствува на
нас, изгледа како да дејствува директно, не можеме да забележиме никаков директен
материјален посредник на тоа дејство.

Вториот модел на дејство на силата во физиката е со воведувањето на поимот

поле на сили. Тоа ќе го разгледаме малку подетално. Прво ќе го разгледаме поимот за
сила во електростатиката.

Како што е познато, електростатиката, едно од најважните подрачја во науката

за електрицитетот, која ги опфаќа сите макроскопски феномени поврзани со временски

4
непроменливи и неподвижни оптоварувања, се базира само врз еден единствен
експериментален постулат: Кулоновиот закон за електричната сила. Тој сумира низа
експериментални наоди, но ние го сметаме за постулат, значи за неговата точност
судиме врз основа на неговите последици. Кулоновиот закон ја утврдува силата помеѓу
две мали наелектризирани тела. Ќе обратиме внимание на една битна карактеристика
на дефиницијата на силата. Ако набљудуваме осамено наелектризирано тело, околу
него е празен простор и нема појава на сила. Само ако внесеме друго наелектризирано
тело ќе можеме да детектираме појава на сила. Значи силата се манифестира само
како меѓусебно дејство на две тела и постои само кога двете тела се присутни.

Ако во секоја точка во околина на осамено наелектризирано тело донесеме

единечно „тест“ оптоварување и измериме колкава сила дејствува на тоа
оптоварување, за секоја точка можеме да одредиме вектор на сила која дејствува на
тест оптоварувањето како меѓудејство помеѓу тие две тела. Така, на секоја точка од
просторот во околина на наелектризираното тело и придружуваме еден вектор на
сила, а целиот таков простор го нарекуваме поле на сили.

Овој концепт за поле се базира на една клучна претпоставка. Всушност

претпоставуваме дека овие сили-по-единечено-оптоварување, кои всушност
претставувваат способност за дејствување на сила, постојат секогаш во околината на
наелектризираното тело. Ова модифицирање на просторот, воспоставуање на
способност за дејствување со сила, е дејство на само едно тело. Векторот на полето
на сили постои без оглед дали се манифестира како сила на меѓудејство со некое
друго наелектризирано тело или не се манифестира како реална сила бидејќи такво
друго тело нема.

Ако во полето се донесе друго наелектризирано тело, способноста за

дејствување на сила ќе се реализира и сила ќе дејствува на тоа тело. Таквата сила
може да изврши работа движејќи го телото. Значи во полето постои спосбност за
вршење работа или во полето се содржи енергија.

Едно од основните својства на материјата е електрицитетот.

1.1. Особина на квантизираност на електрицитетот

Најмала можна количина електрицитет во природата е онаа која ја носи

електронот. При тоа, електронот и протонот носат по количина ист но разноимен

5
електрицитет. Било која друга количина електрицитет, која може да се најде во
природата, е еднаква на некој цел број помножен со количината електрицитет која ја
носат електронот или протонот.

Апсолутната вредност на количината електрицитет која ја носат

електронот или протонот се нарекува елементарен квант на електичен полнеж.

Елементарниот квант на електричен полнеж се обележува со е. Ако со Q го

обележиме било кој електричен полнеж во природата, тогаш важи:

Q= ±Nе

каде N е некој цел број, а алгебарските предзнаци + и - се однесуваат на позитивни и

негативни електрични полнежи, соодветно. Според тоа изгледа природно
елементарниот квант на електричниот полнеж да се земе за единица на електрицитет.
Но тоа би била многу непрактична единица бидејќи практично секогаш се работи со
многу голем број електрони. Така во меѓународниот систем на единици ЅI е усвоена
единица за електрицитет кулон (С).

1С = 6.24181 х 1018 е .

1.2. Поим за електрицитет

Кога се анализира гравитационата сила се вели дека таа делува помеѓу

материјални тела кои имаат особина која се опишува со физичката големина: маса.
Слично, електричната сила велиме дека делува помеѓу материјални тела кои имаат
особина која ја нарекуваме електрицитет. За таквите тела велиме дека поседуваат
електричен полнеж или дека се електризирани.

Електрицитет или електричен полнеж постои на тела помеѓу кои де-лува

електрична сила. При тоа велиме: ако помеѓу две тела мериме електрична сила,
тогаш тие тела носат електричен полнеж, или се електризирани.

Важно да се разбере дека силата е основна појава која можеме да ја мериме и

врз основа на такво мерење утврдуваме постоење на електричен полнеж.

За разлика од гравитационата сила, која е секогаш привлечна, електричната

сила е, или привлечна или одбивна. Електричната сила помеѓу електрон и протон е
привлечна, а помеѓу електрон и електрон, или, протон и протон е одбивна. За да ги
дефинираме ваквите особини на електричната сила, потребно е да се разликуваат два

6
вида на електричен полнеж, па велиме дека помеѓу истоимените електрични полнежи
делува одбивна сила, а помеѓу разноимените електрични полнежи привлечна сила.
Електроните се носители на едниот вид електрицитет, а протоните на другиот вид.
Електрицитетот на електронот е наречен негативен, а на протонот позитивен.

2. КУЛОНОВ ЗАКОН И СУПЕРПОЗИЦИЈА НА ЕЛЕКТРИЧНИ СИЛИ

2.1. Кулонов закон

Кулоновиот закон се дефинира за сила помеѓу т.н. пунктуални (или точкасти)

електрични полнежи. Пунктуални (или точкасти) електрични полнежи се наоѓаат на
тела со бесконечно мали димензии, значи, кои наликуваат на точка. Но Кулоновиот
закон може да се користи со голема точност и за тела со конечни димензии, кои се
мали во однос на растојанието помеѓу телата.

Кулоновиот закон се искажува со следните три става:

• Силата помеѓу две пунктуални електрични полнежи е одбивна ако се од ист вид или е
привлечна ако се од различен вид.

• Силата на нивното меѓусебно дејство е во правец на линијата која поминува низ

двата пунктуални електрични полнежи.

• Интензитетот на силата е право пропорционален на производот на количината

електрицитет на двата електрични полнежи, а е обратно пропорционален на квадратот
на нивното меѓусебно растојание.

Слика 1. Илустрација на големините во дефиницијата на Кулонов закон

Интензитетот на силата математички може да се изрази со следната релација:

Q 1⋅Q 2 (2.1
F∝ 2
r )

каде се Q1 и Q2 количини електрицитет на електричните полнежи на телата, r е

меѓусебното растојание а знакот  знак за пропорционалност.

7
 Релација на пропорционалност може да се изрази со релација на еднаквост
воведувајќи константа на пропорционалност k:

Q 1⋅Q 2 (2.2
F=k 2
r )

Во ЅI системот на единици, константата k е физичка големина со димензија

2 −2 (2.3
k ( ¿ ) Fl Q
)

Со мерење во вакуум или воздух се добива идентична приближна вредност:

Nm 2
k =9⋅10 9
( )
C2

Вообичаено е оваа константа да се пишува во следниот облик

1 (2.4
k=
4 πε 0 )

Константата 4 се воведува произволно, при што истата се губи во други

релации во електромагнетната тeорија.

Ново воведената константа

ε0 e многу значајна бидејќи ги карактеризира
електричните особини на средината и се нарекува диелектрична константа на
вакуумот или пермеабилност на вакуумот. Нејзината единица е:

F (2.5
ε 0 (=)
m )

каде F е единица за капацитивност и ќе биде воведена подоцна.

Вредноста на 0 треба да се запомни:

0 = 8,854 х 10-12 (F/m)

бидејќи многу често ќе биде применувана во понатамошните анализи.

Горните релации се однесуваат на електрично линеарна средина. Воздухот во

нормални околности е линеарна средина.

8
 Електрично линеарна средина е со непроменливи електрични
карактеристики без оглeд на интензитетот на електричната сила и електричните
полнежи на телата.

Горните релации на пропорционалност и константа на пропорционалност можат

да се дефинираат само во електрично линеарна средина. Ако односите помеѓу силата
и електричните полнежи на телата се менуваат со промена на нивните интензитети,
средината е нелинеарна.

Според тоа интензитетот на силата според Кулоновиот закон може да се

напише:

1 Q 1⋅Q2 (2.6)
F=
4 πε 0 r 2

Слика 2. Сила помеѓу две исто и разноимени електрично оптоварени тела.

Ова е т.н. алгебарски облик на Кулоновиот закон и за да биде потполн треба со

зборови да се објасни правецот и насоката на силата. Користејќи векторско сметање
сите аспекти на овој закон можат да се изразат со една векторска релација:

→ 1 Q1⋅Q2 (2.7)
F12= r
⃗
4 πε 0 r 2 012
→
каде индексот 12 во ознаката на векторот на електричната сила
F12 значи дека

→
силата делува врз Q2 под дејство на Q1 а
r 012 е единичен вектор ориентиран од Q1,
кон Q2.

На сл. 2 се илустрирани два случаја од каде ја гледаме математичката

погодност за обелeжувањe на 2 вида електрични полнежи како позитивно и негативно.
Нeгативниот алгебарски предзнак кој го носи q2; во илустрираниот случај ја определува
→ →
F r
насоката на 12 како спротивна на 012 , т.е. привлечна:

9
 → 1 Q1⋅(−Q2 ) → 1 Q 1⋅Q2 → (2.8)
F12= 2
r 012 = )(−r 012 )
4 πε 0 r 4 πε 0 r 2

Иако Кулоновиот закон е дефиниран за пунктуални електрични полнежи, тој се

применува и за eлектрично оптоварени тела со конечни димензии. Неговата примена е
дотолку поточна колку е поголем односот на растојанието помeѓу тeлата и нивнитe
димензии, т.е. ако e задоволен условот r » d1 и r » d2, сл. 3.

Слика 3. Однос на растојание и димензии на телата во Кулонов закон.

2.2. Проводници и изолатори

Како што е речено, сите тела се делат на две врсти:

- Тела кои пренесуваат електрицитет - проводници

- Тела кои не пренесуваат електрицитет - непроводници т.е. изолатори или

диелектрици.

Проводниците се делат на проводници од прв и од втор ред. Преносот на

електричеството во проводниците од прв ред не е поврзано со никаква хемиска
промена или со пренос на материја. Преносот на електрицитетот во проводниците од
втор ред е во врска со хемиските промени кои доведуваат до раздвојување на
компонентите на местата на кои се спојуваат - допир со други проводници. Во
проводниците од прв ред спаѓаат сите метали, а во проводниците од втор ред спаѓаат
растопени соли, раствори од соли, киселини и алкалии. Изолатори се кристали, соли
масти, воздух, стакло, порцелан, ебонит, каучук, ќилибар и голем број други
материјали.

Во поново време се издвојуваат и полупроводници. Тоа се тела кои имаат мала,

но сепак електро спроводливост која може да се примети и кои сочинуваат посебна
група и по низа на други особини. Во последно време формирана е посебна точка на
гледање на природата на проводниците и на диелектриците.

10
 Во металите (проводници од прв ред) дел од електроните се можат слободно да
се движат помеѓу атомите. Во ненаелектризираниот метал, наелектризирањата кои ги
движат слободните електрони се компензира со позитивните наелектризирања кои се
врзани за основната решетка на металот. Наелектризирањето на металот се сведува
на промената на бројот на електроните во него, за негативно наелектризирање на
проводникот му се додаваат (се спојуваат) електроони, а за позитивно
наелектризирање од проводникот се одземаат (испуштаат) електрони, како резултат на
ова остануваат непотполно компензирани позитивните набои на атомските јадра.

При електромагнетна индукција, електроните се движат кон едниот крај на

прооводникот под влијание на привлечна или одбивана сила, поради тоа на крајот од
проводникот се јавуваат вишок на електрони, што доведува до негативно
наелектризирање, на спротивниот крај се појавува позитивно наелектризирање поради
недостатокот на компензација.

Сите електрони во проводниците се еднакви и поради тоа нивната промена во

проводниците од прв ред не предизвикуваат хемиска промена. Масата на електронот е
толку мала да и при најголеми наелектризирања не може да се забележи промена на
масата на проводникот до кој е дошло присуство на голем број на електрони.

Кај проводниците од втор ред нема слободни електрони, но кај нив постојат
атоми или молекули во кои се јавува зголемено или намалено присуство на електрони.
Таквите наелектризрани атоми или молекули се викаат јони. Преносот на
електрицитетот во проводниците од втор ред се манифестира со движење на јоните,
па со тоа се обавува и хемиска реакција.

Слика 4. Поларизација на диелектрици

11
 Диелектрици-не пренесуваат електрицитет- се составени од молекули кај кои
бројот на позитивни и негативни наелектризирања или од јони кои се слабо подвижни
или ја вршат промена на ориентацијата, или како диелектричен модел може да
послужи материја која е составена од парови кои се разномерно наелектризирани (сл.
4.) (поларни молекули) кои во случај на хаотично ориентирање, претставува да е
диелектрик (целосни или делемично) неутрални. Ако сега на диелектрикот му се
доближи наелектрезирано тело, тогаш во него не доаѓа до придвижување на
електрицитеот, туку вршат одредена ориентација (сл. 4.б), како резултат на ова на
краевите на диелектрикот се јавува наелектризирање, и тоа во спротивен знак на
блискиот крај, а во исти знак на подалечниот крај на наелектризираниот проводник.
Таквата состојба на диелектриците се нарекува поларизација. Оваа состојба се
разликува од наелектризирањето кое се јавува во проводниците при индукција.

Ако поларизираниот диелектрик се подели, по прави (сл. 4.б), тогаш секој дел е
неутрален, само на површината ќе се појави наелектризирање на еден или друг знак.

Кога електричните сили се преголеми, молекулите на диелектрикот можат да

бидат разорани и во тој случај диелектрикот може да спроведува. Оваа појава се
нарекува пробив на диелекрикот.

3. ЕЛЕКТРИЧНО ПОЛЕ И ВЕКТОР НА ЈАЧИНА НА ЕЛЕКТРИЧНО ПОЛЕ

3.1. Електрично поле

Посматраме две тела позитивно електрично оптоварени со Q 1, и Q2. Со мерење

можеме да утврдиме дека тие меѓусебно делуваат со одбивна сила со интензитет F,
сл. 5.

Слика 5. Дејство на електричната сила „на далечина“

Слично како и гравитационата сила, и оваа сила го воспоставува своето дејство

на далечина, низ вакуум, без било каков материјален посредник. Не е познат
механизмот на ваквото пренесување на дејството на силата на далечина низ вакуум,
но во електростатиката можеме да усвоиме дека силата делува на далечина, без да го
објаснуваме механизмот на дејство и врз основа на тоа усвојување понатаму точно да
ги анализираме другите појави.

12
 Но се покажало дека ваквото усвојување доведува до погрешни резултати при
објаснување на општиот случај на временски променливите електромагнетни појави.
Тоа е една од причините зошто во модерната физика е воведен поим со кој
посматраната појава на меѓусебно дејство на електрично оптоварени тела се
објаснува на поинаков начин.

Поинаков начин на објаснување на меѓусебното дејство помеѓу електрично

оптоварените тела се заснива на следното усвојување.

Електрично оптовареното тело го модифицира просторот околу себе,

воспоставувајќи определена физичка појава во просторот, која ја нарекуваме
електрично поле. Ако во просторот во кој е воспоставено полето се донесе друг
електричен полнеж, врз него полето ќе делува со сила.

Слика 6. Електрично поле околу Q1 и дејство на електричното поле врз Q2.

Може да се каже дека електричното поле поседува способност да делува со

сила врз друг електричен полнеж донесено во било која точка од полето. Досега
силата помеѓу два електрични полнежи ја посматравме како дејство помеѓу две тела, а
сега силата ја посматраме како дејство на електричното поле врз електричниот полнеж
внесено во него. При тоа прво го определуваме полето кое го воспоставува едното
електрично оптоварено тело, а потоа ја определуваме силата со која полето делува
врз второто електрично оптоварено тело.

3.2. Вектор на јачина на електрично поле

Дали во некој простор постои електрично поле може да се утврди врз основа на
следниот експеримент. Сите други експерименти всушност можат да се изведат од
овој.

13
 Основен експеримент со кој се утврдува дали во просторот е
воспоставено електрично поле е во тој простор да се донесе неподвижно
електрично оптоварено тело и доколку може да се измери електрична сила која
делува врз телото, само тогаш утврдуваме дека постои електрично поле.

Овој експеримент всушност води и до потребна дефиниција на соодветна

физичка големина со која можеме квантитативно да го определуваме електричното
поле.

Ако сакаме квантитативно да го определиме електричното поле во близината на

некој електричен полнеж Q1, (на растојание r) ќе донесеме таму некој друг електричен
полнеж Q2 и ќе мериме сила на Q2.

Но при тоа е важен следниов момент. Електричниот полнеж Q 2 ќe воспостави

свое поле кое ја менува претходната состојба, па наместо да го мериме полето од Q1
ќе го мериме ново настанатото поле, сл. 7.

Слика 7. Дејство на електричното поле на истоимени полнежи

Затоа за определување на електрично поле се дефинира т.н. пробен

електричен полнеж, кој по дефиниција е доволно мал да со своето присуство
занемарливо влијае на постојното електрично поле. Пробниот електричен полнеж ќе го
обележуваме со ΔQ и истото е по дефиниција секогаш позитивно.

Ако сега во некоја точка Р на растојание r од електричниот полнеж Q донесеме

пробен електричен полнеж ΔQ, на ΔQ ќe можeмe да измериме сила F, сл. 8:

Слика 8. Вектор на сила поради електричното поле

14
 → 1 Q1⋅ΔQ → (3.1)
F= r0
4 πε 0 r 2

Ако левата и десната страна на равенката ја поделиме со ΔQ, равенката ја

добива следната нова форма:

→ (3.2)
F 1 Q→
= r
ΔQ 4 πε 0 r 2 0
Гледаме дека векторската големина на десната страна од равенката не зависи
од пробниот електричен полнеж, а ги содржи информациите за електричниот полнеж
кое го воспоставува полето и за положбата на точката во просторот каде сакаме да го
определиме електричното поле. Оваа векторска големина е дефинирана во точка од
просторот Р и сосем одговара на нашите цели како големина која квантитативно го
определува електричното поле во точката Р.

Векторот на јачина на електрично поле го означуваме со Е и е определен

со дефинициона равенка:

→ (3.3)
→ F
E=
ΔQ
→
каде што F е сила која делува на пробниот електричен полнеж ΔQ.

Ако го повториме овој експеримент во секоја точка од просторот, за секоја точка

→
од просторот ќе дефинираме соодветен вектор E . Графички тоа можеме да го
прикажеме со определен број вектори со различни интензитети, во определен број
точки, бидејќи не можеме да цртаме вектори во сите точки од просторот, сл. 9.

Слика 9. Електрично поле во просторот

15
 Можеме да кажеме дека:

Векторот на јачина на електрично поле го карактеризира полето од аспект

на неговата способност да делува со сила врз електричен полнеж внесен во
него.

Можеме да се запрашаме која информација ја знаеме кога ни е познат векторот

на јачина електрично поле во секоја точка од просторот? Кога ни е позната
распределбата на векторот Е во секоја точка од просторот, веднаш ја знаеме силата
која би делувала врз точкаст електричен полнеж донесен во било која точка од полето.
На пример, ако е тоа електричен полнеж Q 1, донесен во точка каде е дефиниран
вектор Е , силата на Q1, е:

→ →
(3.4)
F =Q 1⋅E

Како што рековме, векторот Е има правец и насока на сила која делува врз
позитивен пробен електричен полнеж, а интензитетот му е еднаков на сила врз
единица електричен полнеж. Димензионо значи Е е сила врз електричен полнеж.

→ sila V (3.5)
E (=) =
elektr . polne` m
Единицата во ЅI системот е соодветно:

→ volt V (3.6)
E (=) =
metar m
Кога го пресметувамe векторот на јачина на електрично поле околу позитивно
електрично оптоварено тело, го разгледуваме случајот на сл. 10а.

Слика 10. Вектор на јачина на електрично поле на позитивен и негативен

16
 електричен полнеж

При тоа треба да се запамети дека r0 е секогаш ориентиран од електричниот

полнеж, околу кој се определува полето, кон точката каде се определува полето т.е.
кон пробниот електричен полнеж.

Определувајќи ја прво силата F може да се напише:

→ 1 Q⋅ΔQ → (3.7)
F= r
4 πε 0 r 2 0
И векторот на јачина на електрично поле е

→ (3.8)
→ F 1 Q→
E= = r
ΔQ 4 πε 0 r 2 0
За негативен електричен полнеж, силата е привлeчна (Сл. 10 б)

(3.9)
F 1 Q→
E= = r
ΔQ 4 πε 0 r 2 0
Ако го измериме полето, врз основа на експериментот со мерење на сила врз
пробниот електричен полнеж, во сите точки во околина на посматраниот електричен
полнеж резултатите можеме да ги илустрираме како на сл. 9. Сликата која се добива e
со приказ на векторите Е во неколку точки околу Q, покажува дека векторот Е секогаш
се наоѓа на радијална линија со центар на О, при што интензитетот му опаѓа со
растојанието на квадрат.

Во општ случај електричното поле Е може да има различен интензитет, правец

и насока во секоја точка од просторот каде е воспоставено полето. Посебен случај е
кога Е во сите точки од полето има подеднаков интензитет, правец и насока. Таквото
поле се нарекува хомогено.

Во хомогено електрично поле векторот Е е еднаков во сите точки од

просторот.

Кажавме дека електричното поле е опишано со вредноста на векторот Е во

секоја поединечна точка од просторот. Треба да се знае дека поимот поле не се
применува само за електрично поле. Всушност, најопштата дефиниција на полето вели
дека секоја физичка големина која што има вредности во различни точки од просторот
дефинира поле. Така на пример температурата дефинира поле, бидејќи во секоја
точка од просторот можеме да определиме вредност на температурата. Бидејќи

17
температурата е скалар, ваквото поле е скаларно поле. Друг пример може да биде
брзината на водата во разни точки во некоја река. Бидејќи во секоја точка е дефиниран
вектор на брзината, тоа е векторско поле.

3.3. Суперпозиција на електрично поле

Ако треба да определиме поле во посложен случај од повеќе електрични

полнежи, можеме да го посматраме следниот случај. Определуваме поле во точка Р во
која поставуваме пробен електричен полнеж ΔQ. Според принципот на суперпозиција
ја определуваме резултантната сила како векторски збир на поединечните сили.

→ → → 1 Q⋅ΔQ → (3.10)
F =F1 +F 2 = r
4 πε 0 r 2 01
а полето го определуваме како:

→
(3.11)
→ F 1 Q1 → 1 Q2 → → →
E= = r 01 + r 02=E1 + E 2
ΔQ 4 πε 0 r 2 4 πε 0 r 2
1 2

Воопштувајќи го овој резултат за N електрични полнежи:

N
→ 1 Qi → (3.12)
E= ∑ r
4 πε 0 i=1 r 2 01
i

заклучувамe дека принципот на суперпозиција директно важи и за векторот на

јачина на eлeктричното поле.

Слика 11. Суперпозиција на векторот на јачина на електричното поле

18
3.4. Линии на вектор на јачина на електрично поле

Електричното поле во секоја точка квантитативно е карактеризирано со

векторот на јачина на електричното поле. Се поставува прашање како електричното
поле графички да се прикаже на едноставен начин, но кој би овозможил да лесно се
уочуваат основните карактеристики на полето: правецот, насоката и интензитетот на
векторот на јачина на полето.

Веќе покажавме еден начин: со исцртување на вектори во определено

множество на точки во просторот. Тој приказ иако има предности (во дадените точки
дава прецизно и интензитет, правец и насока) не е секогаш погоден, посебно затоа што
не ги прикажува континуално особините на полето во просторот, туку само во
поединечни точки. Како една од најпогодните постапки за графичко прикажување на
полето се покажал концептот на Фарадеј со т.н. линии на сила или линии на вектор на
јачина на поле.

Линијата на вектор на јачина на електричното поле е замислена линија

повлечена на таков начин да тангентата во секоја нејзина точка е со правец
еднаков на векторот на електричното поле во таа точка. Линиите се насочени во
насоката на Е .

Слика 12. Линија на вектор на електрично поле

Во општ случај, бидејќи Е може да е со променлив правец од точка до точка,

обликот на линијата на Е е обично крива. Ако донесеме пробен електричен полнеж во
некоја точка и му овозможиме слободно да се движи, пробниот електричен полнеж
точно ќе исцртува линија на векторот на електричното поле.

За прецизно цртање на линиите, всушност е потребно да се определи правецот

и насоката на Е во точката каде треба да помине линијата. Во посложени случаи, со
повеќе електрично оптоварени тела, обликот на линиите не е секогаш очигледен, па
тогаш треба прво да се определи резултантното поле, па дури потоа да се знае
правецот и насоката на линијата. На сл. 13 се илустрирани два едноставни случаи.

19
 Слика 13. Линии на векторот на електричното поле околу осамен
(а) позитивен и (б) негативен точкаст електричен полнеж.

Досега видовме како со помош на линиите на Е се прикажува правецот и

насоката на полето. Но потребно е да се прикаже и интензитетот на Е. Единствено
изразно средство кое преостанува е густината на линиите и тоа се користи за приказ
на интензитетот. Бидејќи се работи за замислени линии можно е низ секоја точка од
полето да се повлече линија, но наместо линиите да се цртаат произволно густо,
погодно е нивната густина да се поврзе со интензитетот на полето. Договор кој затоа
постои е следниот:

Слика 14. - Определување на интензитет на Е

врз основа на густина на линии Е

Бројот на линии кои поминуваат низ единица површина нормална на

линиите е право пропорционален на интензитетот на полето.

Ако претпоставиме да е Е со ист интензитет на површината Ѕ која е приближно

нормална на Е за односот на бројот на линиите N кои поминуваат низ површината S и
големината на S може да се напише:

N /S ∝ E (3.13)

Всушност, бидејќи ние секогаш ги цртаме линиите во рамнина на цртежот,

густината ќе ја определуваме во однос на некоја должина, сл.14.

20
 Можат да се искажат особините на овие линии кои директно произлегуваат од
нивната дефиниција.

1. Линиите на векторот на електрично поле се непрекинати.

2. Секоја линија (во електростатичко поле) има почеток на позитивниот

електричен полнеж и крај на негативниот електричен полнеж.

3. Линиите никогаш не се сечат.

Доколку некогаш зборуваме за изолиран (осамен) електричен полнеж и ги

цртаме линиите на векторот на електричното поле, кои праволиниски одат во
бесконечност, сметаме дека таквите линии завршуваат (или отпочнуваат) на
електричните полнежи во бесконечноста.

21
 Третата особина произлегува директно од фактот дека Е во секоја точка е
еднозначно определено. Кога линиите би можеле да се сечат тоа би значело дека Е во
таа точка има два правци, т.е. не е еднозначно определен.

Покрај тоа на овие замислени линии можеме да им придружиме и уште две

фиктивни особини кои помагаат да полето приближно го цртаме. Со овие особини им
се придружува својството на линиите да меѓусебно искажуваат сила и тоа:

4. Линиите како да тежат да се скратат, и

5. Линиите како да тежат да се одбијат меѓусебно.

Овие две особини се контрадикторни меѓусебно, но рамнотежа на овие две

дејства може да помогне да се сфати приближно распределбата на полето. Покрај тоа
овие особини ги илустрираат и силите помеѓу електричните полнежи: привлечни
помеѓу разноимени електрични полнежи и одбивни помеѓу истоимени.

Слика 15. - Недефинираност на Е во пресечна точка на линиите на Е.

4. ГАУСОВ ЗАКОН
4.1. Флукс на вектор на јачина на електрично поле

При дефинирање на поимот на флукс на вектор, се воспоставува релација

помеѓу векторска големина и определена површина. Бидејќи секоја површина има две
страни, а векторот е ориентиран, потребно е да се означат страните на површината, да
се знае кон која страна e ориентиран векторот.

Позитивна насока на нормалата на површината, се означува со единичен

вектор ⃗n чиј правец е нормален на површината. При тоа за затворена површина

позитивната насока е секогаш ориентирана кон надвор, а за отворена површина,
насоката може да се определи произволно.

22
 Слика 16. Позитивна насока на површините

Вектор на рамна површина се дефинира врз основа на релацијата, сл. 16(б):

→ → (4.1)
S =S⋅n
Кога површината не е рамна, тогаш е можно да се дефинира вектор на
елементарната површина dЅ, сл.16 (а):

→ → (4.2)
d S =dS⋅n
Посматрамe случај на хомогено електрично поле. Нека во такво поле се
постави рамна површина S, за која е позната позитивната насока на нормала означена
→ → →
со n . Површината ја претставуваме со вектор S =Sn .

Флукс на вектор на јачина на хомогено електрично поле низ рамната

површина Ѕ е скаларен производ помеѓу векторите Е и Ѕ. Флуксот го означуваме
со  и е дефиниран со следната релација:

→ → (4.3)
ψ=E⋅S =ES cosθ
Флуксот претставува производ на нормалната компонента на векторот Е на
површината и износот на површината. Се гледа дека флуксот е скалар кој има
→
позитивна или негативна вредност во зависност од аголот помеѓу Е и dS (означен
со  на сл.17).

Единицата на флуксот е:

ψ=Vm (4.4)

23
 Слика 17. Определување на флукс на електричното поле

Гаусовиот закон во вакуум го формулираме со следниот став:

Вкупниот излезен флукс на векторот на јачина на електрично поле низ

произволна затворена површина во вакуум е еднаков на вкупниот електричен
полнеж опфатен во затворената површина поделено со пермеабилноста на
вакуумот.

Математички се изразува со:

→ → (4.5)
∮ E⋅dS =Q/ε0
S

каде е Q алгебарска сума на електричниот полнеж опфатен со S. Треба да се

примети дека S може да биде било каква замислена затворена површина, со
произволен облик.

5. ПОТЕНЦИЈАЛ НА ЕЛЕКТРИЧНО ПОЛЕ И ЕЛЕКТРИЧЕН НАПОН

5.1. Поим за потенцијална енергија во електростатичко поле

Од механиката е познато дека некоја придвижена маса, затегната опруга или

подигнат товар, можат да извршат работа. Во ситe овие случаи постои способност да
се изврши работа.

Способност за вршење на работа се нарекува енергија. Енергијата е еднаква на

работата која може да се изврши.

При разгледување на поимот на енергија како и на проблеми поврзани со

енергијата битно е секогаш да се има предвид еден од основните природни закони, а
тоа е принципот на одржување на енергијата. Една формулација на овој принцип е:

24
 Енергиjата не може ниту да настане ниту да се изгуби, туку единствено
може да се трансформира од еден вид во друг. Со други зборови: вкупната
енергија кај сите појави останува непроменета.

Енергијата толкувана како способност за извршување на работа, може да се

посматра како способност за дејство со сили, кои таа работа ќе ја извршат. Затоа кога
велиме дека, електрично поле поседува способност да делува со сила врз електричен
полнеж, истото има способност да го придвижи и да изврши работа. Од тоа следи дека
во електричното поле постои енергија. Со други зборови, со самата дефиниција на
полето се усвојува постоење на енергија во него. Бидејќи постоењето на енергијата во
полето е негова основна карактеристика, се јавува и можност да полето, покрај
опишување врз основа на сила, може да се опише и врз основа на енергија. Она што е
од посебна важност е дека, додека силата е векторска големина, енергијата е скаларна
големина.

Во електростатичкото поле не интересира потенцијалната енергија, или со

други зборови енергијата на положба. На сл.18 е илустриран начинот како можеме да
ја определиме потенцијалната енергија во гравитационото поле на тело со тежина G
подигнато на висина h. Потенцијалната енергија е еднаква на работата извршена при
→

подигање на телото. Силите кои ја вршат работата се некои надворешни сили

F str

→
кои ги совладуваат силите на гравитација
F g . Битно е да се уочи дека

потенцијалната енергија може да се определи само ако претходно усвоиме

референтна висина (точка) врз основа на што е еднозначно определена висината на
подигнатото тело h.

Слика 18. Потенцијалната енергија во гравитационото поле на тело со тежина G

подигнато на висина h

Слично на оваа постапка и за секоја електрично оптоварена честичка во

произволна точка во електричното поле може да определуваме потенцијална енергија,

25
определувајќи ја работата која ја извршуваат надворешни сили при нејзино движење
наспроти електричните сили од референтната точка до посматраната точка. Може да.
се каже, дека надворешната енергија потребна да се изврши работата која
надворешните сили ја вршат движејќи електрично оптоварена честичка наспроти
електричните сили (т.е. совладувајќи ги електричните сили) се претвора
(трансформира) во потенцијална енергија.

При тоа е битно дека работата во електростатичкото поле не зависи од обликот

на патот туку само од положбата на крајните точки. Јасно, услов да може да се
дефинира потенцијална енергија во некоја точка од полето е претходно да се
дефинира една рефeрентна точка. При тоа е битен заклучокот дека: Изборот на
референтната точка е сосем произволен.

Слика 19. Потенцијална енергија на електричниот полнеж ΔQ во електрично поле

E помеѓу точките R и P

Избираме произволно една фиксна точка R со координати (хr,уr,zr) која ќе ја

сметаме за референтна, сл. 19. Тогаш пробниот електричен полнеж Q2, кој се наоѓа во
друга произволна точка Р (хp, уp, zp) располага со потенцијална енергија Wp во однос на
рeферентната точка, еднаква на работата на страните сили Astr при пренесување на Q
од референтната точка R до точката Р. Можеме да напишеме:

P → (5.1)
→
A str =∫ F str⋅d l =W p
R

Бидејќи надворешните сили се секаде еднакви со спротивна насока на силите

на електричното поле следи:

→ →
(5.2)
F str =−ΔQ E

Ако замениме во интегралот ќe се појави негативен алгебарски предзнак пред

→
интегралот, кој значи промена на насоката на dl , или промена на насока на патот на
интегрирање, па можеме да напишеме:

26
 (5.3)
→ P → → R → →
A str =F str =−ΔQ ∫ E⋅d l = ΔQ∫ E⋅d l =W p
R P

Тоа значи дека потенцијалната енергија можеме да ја определуваме како

еднаква на работата А, која силите на електростатичкото поле ја вршат при движење
на Q од точката Р до референтната точка R.

R
→ →
(5.4)
W p = A=ΔQ ∫ E⋅d l
P

Јасно е дека потенцијалната енергија зависи од електричниот полнеж Q, од

положбата на точките Р и R, од распределбата на полето, но не од обликот на патот
помеѓу точките Р и R. Значи за дефинирана референтна точка во полето, во секоја
точка од полето може да се определи еднозначна вредност на потенцијалната
енергија, која се однесува на конкретен електричен полнеж Q. Оваа потенцијална
енергија e карактеристика на положбата на точката во полето. Тоа овозможува полето
да се опише со скаларна функција наречена потенцијал.

5.2. Електростатички потенцијал

Врз основа на особината да врз пробен електричен полнеж Q, кој сe наоѓа во
→
некоја точка во елeктростатичкото полe дeлува сила, опишана со вектор F , сe
дефинира функција која го опишува полето, а тоа е векторот на јачина на електричното
поле Е со релацијата:

→ (5.4)
→ F
E=
ΔQ
На сличен начин можe да се користи и особината да во секоја точка од
електростатичкото поле, за дадeно пробeн eлeктричeн полнeж Q, еднозначно е
опредeлeна вредност на потенцијалната eнeргија, дeфинирана во однос на
определена рeферентна точка.

Во секоја точка Р од електричното поле за претходно избрана произволна

референтна точка R еднозначно е определена скаларната големина: електричен
потенцијал, означен со V, која го опишува електричното поле врз основа на
потенцијална енергија, дефинирана со следната релација:

27
 WP (5.5)
V=
ΔQ
Заменувајќи ја потенцијалната енергија со:

R
→ →
(5.6)
W p = ΔQ∫ E⋅d l
P

за секоја точка во полето Р потенцијалот Vp е определен со:

R
→ →
(5.7)
V p =∫ E⋅d l
P

Потенцијалот е еднаков на потенцијалната енергија по единица електрицитет.

Со познавање на потенцијалот во некоја точка веднаш ја имаме информацијата за
вредноста на потенцијалната енергија на произволно Q во таа точка во однос на
референтната точка.

W PM = Δ QV M (5.8)

Потенцијалот во референтната точка е еднаков на нула, што лесно се гледа од

самата дефинициона релација:

R
→ →
(5.9)
V R =∫ E⋅d l =0
R

Обично при поставување на теоретски проблеми во кои се посматраат

електрични полнежи во бесконечен простор, во кој нема други електрични полнежи,
референтната точка се бира во точка во бесконечноста. Тогаш потенцијалот се
определува врз основа на релацијата:

∞ → →
(5.10)
V p =∫ E⋅d l
P

Вака дефинираниот потенцијал се нарекува апсолутен потенцијал. Со оваа

дефиниција потенцијалот е еднаков на работа по eдиница количина електрицитет на
електричните сили при поместување на електричниот полнеж од точката Р до точка на
бесконечно растојание.

При решавање на реални практични проблеми, често се усвојува површината

на земјата за референтна точка и во тој случај тоа е точка со нулти потенцијал. Треба

28
да се запамети дека само кога за референтна точка е усвоeна точка на земјата, тогаш
е земјата на потенцијал нула.

Оваа зависност на конкрeтните вредности на потенцијалот од изборот на

референтната точка, може да се изрази и со ставот, дeка потенцијалот може да се
определи со точност до некоја константа, бидејќи потенцијалите определени за една
референтна точка ќе сe разликуваат за константа од потенцијалите определени за
друга референтна точка. Тоа се гледа и од следните рeлации во кои R 1 и R2 се двe
рeфeрeнтни точки, сл. 20:

R2 R1 R2 R2 (5.11)
→ → → → → → → →
V M 2=∫ E⋅d l =∫ E ¿ d l +∫ E ¿ d l =V M 1 +∫ E ¿ d l
M M R1 R1

Слика 20. Пресметување на потенцијали со референтни точки

При тоа за определување на Vm2 е избран пат помеѓу М и R2 преку R1.

R2
→ →
∫ E⋅dl
R1
Бидејќи се однесува на две фиксни точки R1, и R2 не зависи од патот

R2
→ →
∫ E⋅dl
R1
помеѓу нив = const., така што:

V m2 −V m1=const (5.12)

29
5.3. Разлика на потенцијали

Ако се пресметува разлика на потенцијали на точките М и N во однос на иста

референтна точка, може да се напише (сл. 21):

R
→ →
R
→ →
(5.13)
V M −V N =∫ E⋅d l −∫ E⋅d l
M N

Слика 21. Разлика во потенцијали помеѓу две точки

R
→ →
N
→ →
(5.14)
∫ E⋅d l =−∫ E⋅d l
N R

R
→ →
N
→ →
N
→ →
(5.15)
V M −V N =∫ E⋅d l +∫ E⋅d l =∫ E⋅d l
M R M

N
→ →
(5.16)
U MN =∫ E⋅d l
R

U MN =V M −V N (5.17)

Од тука e очигледно дека ако UMN e позитивен, М е на повисок потенцијал, па

силите на електричното поле можат да извршат позитивна работа движејќи позитивен
електричен полнеж од М во N. Обратно, ако UMN e негативен, тогаш втората точка N е
на повисок потенцијал, па надворешни сили треба да извршат работа за истото
движење.

30
 Покрај тоа, бидејќи е

U MN =V M −V N и
U NM =V N −V M (5.18)

очигледно е дека

U MN =−U NM (5.19)

Ова значи дека ако е потребно да се изврши работа за да позитивен електричен

полнеж се премести од N во М, тогаш иста работа може да се добие од полето кога на
позитивен електричен полнеж му се допушти да се движи од М во N.

Потeнцијалот и напонот имаат иста димензија определена со димензионата

равенка:

V ( ¿ ) U ( ¿ ) EI (5.20)

Единицата за потенцијал и напон не се изведува од оваа равенка, бидејќи нив

им е доделена посебна единица:

V (=) волт = V

Од тука е изведена единицата за јачина на електричното поле. Се гледа од

димензионата равенка дека е:

volt V (5.21)
E(=) =
metar m

5.5. Определување на потенцијал од распределба на електрично поле

Од досегашното излагање е јасно дека при определување на потенцијалот на

една точка во однос на референтната точка, како и при определување на
потенцијалната разлика (или) напон помеѓу две точки, во општ случај, треба да се
изврши потполно иста операција, т.е. следното интегрирање

31
 N
→ →
(5.22)
∫ E⋅d l
M

со тоа што во случај на потенцијал наместо до референтната точка R

интегрираме до точката N.

Ако е потребно да се определи разликата на потенцијалите помеѓу две точки М

и N во околината на пунктуален електричен полнеж, кои се наоѓаат на растојанија rM и
rN од пунктуалниот електричен полнeж, респективно, треба да се определи

N
→ →
(5.23)
U MN =∫ E⋅d l
M

Слика 22. Пресметување на напон во радијално електрично поле

При тоа јасно е дека без оглед на положбата на М и N, патот на интегрирањe

треба да се избере по радијален правец, на сл. 22 од M до N.

N
→ →
M'
→ →
N
→ →
(5.25)
∫ E⋅d l = ∫ E⋅d l + ∫ E⋅d l
M M M'

бидејќи

M'
→ → → →
(5.26)
∫ E⋅d l =0 ⇔ E ⊥ d l
M

При тоа e

→ 1 Q→ (5.27)
E= r → →
4 πε 0 r 2 0 и
d l =dr r 0

32
 така што

N rN (5.28)
1 Q→ → Q → dr Q 1 r Q 1 1
U NM =∫
M 4 πε 0 r
2
r ⋅r
0 0 dr= r0 ∫ 2 =
4 πε 0 r r
M
− |r NM =
4 πε 0 r ( ) −
4 πε 0 r M r N ( )
За да се добие потенцијал во точката М во однос на референтната точка во

1 →0

бесконечност треба r N →∞ со што r N така што

1 Q (5.29)
V=
4 πε 0 r
Тука не ги пишуваме индексите М, бидејќи овој израз важи за било која точка во
полето на пунктуален електричен полнеж. Врз основа на принципот на суперпозиција
овој резултат може да се прошири на произволен систем од N пунктуални електрични
полнежи:

N (5.30)
1 Qi
V= ∑
4 πε 0 i=1 r i

и на произволна распределба на електрични полнежи

1 ρ dV 1 σ dS 1 Q ' dl (5.31)
V= ∫ V= ∫ V= ∫
4 πε 0 v r 4 πε 0 S r 4 πε 0 l r

5.6. Еквипотенцијални површини

Ако електричниот полнеж се движи нормално на правецот на полето, така да

правецот на патот и правeцот на вeкторот на јачина на eлeктрично поле сe под агол од
90 степени, силите на електричното поле нема да извршат работа во ниедна точка
вдолж патот, т.е.

→ → (5.32)
ΔQ ∫ E⋅d l = ΔQ∫ E cos900 dl=0
l

Таков пат се нарекува еквипотенцијален, бидејќи ситe негови точки сe на ист

потенцијал. (Бидејќи eлeктричнитe сили нe вршат работа по ваков пат, не сe мeнува
потeнцијалната внергија на eлeктричниот полнeж кој се движи, па потенцијалот
останува ист).

33
 Еквипотенциjална површина е составена од точки во полето кои се
меѓусебно на еднаков потсенцијал. Еквипотенцијални линии се пресек на
еквипотенцијални површини со рамнината на цртежот.

Да покажеме дека векторот Е е нормален на еквипотенцијалната површина

избираме три точки А, В и С кои се на мали меѓусебни растојанија, како на сл. 23.
→
Дефинираме елементарен вектор
dl1 кој може да се напише од А до В и сметаме
→ →
дека E е константен долж
dl1 . Тогаш може да се напише

→ →
(5.33)
V A −V B =E⋅d l 1 =Edl 1 cos θ1 =0 ⇒θ1 =90 0

→ →
(5.34)
V A −V C =E⋅d l 2=Edl 2 cos θ2 =0 ⇒θ 2=900

34
 Слика 23. Еквипотенцијална рамнина

Бидејќи три точки дефинираат рамнина, следи заклучокот:

Векторот на јачина на електричното поле е нормален на

еквипотенцијалните површини.

Јасно е дека истото важи и за векторот на јачина на електричното поле и

еквипотенцијалните линии. Еквипотенцијалните линии овозможуваат уште еден многу
прегледен начин на графички приказ на електричното поле. Вообичаено е
еквипотенцијалните линии да се прикажуваат заедно со линиите на векторот на јачина
на електричното поле. При тоа посебно е карактеристично што линиите на векторот на
јачината на електричното поле и еквипотенцијалните линии секогаш се сечат под прав
агол.

Ќе разгледаме пример на хомогено електрично поле, кое е претставено со

паралелни линии, на подеднакво меѓусебно растојание. Линијата на полето ги
покажува правецот и насоката на силата која ќе дејствува на позитивен пробен
електричниот полнеж внесен во полето. Ако пробниот електричниот полнеж може
слободно да се движи, тој ќе се движи во правец на линијата на поле, под дејство на
силите на електричното поле. Една поединечна линија на поле не дава информација
за интензитетот на полето. Таа укажува само на правецот и насоката. Меѓутоа ако се
мери работата по единица количина електрицитет потребна да се движи позитивно
пробниот електричен полнеж долж линијата на полето, можат да се определат
потенцијалните разлики вдолж таа линија. Ако се утврди поголема потенцијална
разлика помеѓу две точки на единично растојание, значи дека полето е со поголем
интензитет.

Во хомогено поле, на сл. 24, потенцијалните разлики на единично растојание се

константни, па еквипотенцијалните линии можеме да ги цртаме на подеднакво
меѓусебно растојание. При тоа секогаш треба да се внимава на особината дека
35
еквипотенцијалните линии и линиите на полето се меѓусебно нормални. На цртежот
можеме да ги прикажеме растојанијата на кои се поставени еквипотенцијалните линии
(бидејќи ова е приказ на некој дел од просторот). Ако избереме произволно дека една
еквипотенцијална линија е на нулти потенцијал (референтна точка), потенцијалите на
другите линии можат да се прикажат во однос на неа. На сл. 24 е илустриран пример
каде јачината на полето е Е = 5 V/cm.

Слика 24. Линии на јачина на електричното поле и еквипотенцијални линии на

хомогено електрично поле Е = 5 V/cm

За електричниот полнеж кој се движи по линија на полето спротивно на

насоката на Е, работата која при тоа ја вршат надворешните сили се трансформира во
потенцијална енергија, и тоа значи поголем потенцијал на таквите точки во полето. Од
тука е очигледна особината:

→
Потенцијалот расте во насока спротивна од насоката на векторот E .

Слика 25. Линии на јачина на електричното поле и еквипотенцијални линии на

радијално електрично поле

Набљудуваме нехомогено поле какво што на пример постои во околината на

позитивен пунктуален електричен полнеж Q, на слика 25. Ако позитивен пробен
електричен полнеж слободно се движи во вакво поле, тоа ќе се движи по радијална
линија па такви се и линиите на полето. Нормални на нив, еквипотенцијалните линии

36
се во вид на концентрични кругови. Полето се намалува со квадратот на растојанието
и тоа е изразено со се поретки еквипотенцијални линии како што расте растојанието од
Q.

На сл. 25 илустрирани се вредности на апсолутен потенцијал (во однос на

референтна точка во бесконечност). Јачината на полето приближно може да се
определи со користење на двете скали со вредности: за растојание и потенцијал.

5.7. Определување на вектор на јачина на електрично поле од распределба на потенцијал

Во примерите кои ги разгледавме уочлив е начинот на приближно

определување на векторот на јачина на електричното поле од графичкиот приказ на
распределба на потенцијалот и еквипотенцијалните линии. Од еквипотенцијалните
линии некои информации за векторот на јачина на електричното поле се веднаш
видливи и без пресметки.

Слика 26. Определување на вектрор на јачина во хомогено електрично поле од

распределбата на потенцијалот

Ако на сл. 26 означиме точка А која се наоѓа на некоја еквипотенцијална линија,

тогаш знаеме дека правецот на векторот Е ќе биде нормален на таа линија и дека ќе
биде со насока кон на смалување на потенцијалот. Правецот на векторот ќе биде на
правата низ точките А и В, нормална на еквипотeнцијалните линии. При тоа векторот Е
ќе биде во насока од А кон В во насока на смалување на потенцијалот. Знаејќи ја
разликата на потенцијалот од А до В и растојанието од А до В можеме да обележиме:

ΔV =V A −V B =13−12=1 V ⇒ ΔV =1 V (5.35)

Δl=1cm
Приближно може да се определи:

37
 ΔV V (5.36)
|E|≈ =1
Δl cm
Вака би можеле да постапиме кога e потрeбно од графички приказ со
eквипотенцијални линии приближно да се определи јачината на полето. Слично
можеме да постапиме и кога сакаме да примениме точна аналитичка постапка. Така,
нека посматраме две блиски точки А и В на некое мало растојание dx, на пример, х-
оската (сл. 27).

Слика 27. Определување на компонентата на јачината на електричното поле во

произволна точка.

Ако ги знаеме потенцијалите во точките А и В, тогаш ја знаеме потенцијалната

разлика dV. Ако се претпостави дека потенцијалот расте во насока на х-оската, можe
да се напише:

V B =V A +dV така што V A−V B =−dV (5.37)

Ако векторот Е зафаќа некој агол  со x-оската, тогаш врз основа на

компонентата и растојанието dx може да се напише

V A−V B=E x dx=Ecos θdx (5.38)

При тоа е претпоставено дека

E x е константен долж dx, а тоа е така бидејќи е
dх елементарно растојание. Може да се напише:

∂V (5.39)
E x=E cos θ dx=−
∂x
и на овој начин може да се определи компонентата на јачината на електричното
поле во произволна точка.

Ако се знае потенцијалот во точки, на пример А, В и С, во насоки на х- и у-

координатните оски на произволен правоаголен координатен систем, може да се

38
определат потребните компоненти на векторот на јачина на електричното поле така
што, тој вектор е во потполност определен.

→ → → ∂V → ∂V → (5.40)
E=E x i +E y j =− i − j
∂x ∂ y
Како пример на определување на векторот на електрично поле од потенцијалот,
ќе го анализираме т.н. електричен дипол.

5.8. Електричен дипол

Електричен дипол претставува систем од два еднакви разноимени точкасти

електрични полнежи Q, кои се наоѓаат на мало растојание d. Кога се вели мало
растојание тогаш се мисли на мало во однос на растојанието до точката на
посматрање Р. Потребно е да се определи потенцијалот во точката Р. Овој потенцијал
Vp по принципот на суперпозиција, е еднаков на сумата на потенцијалите од
поединечните електрични полнежи:

Q Q Q 1 1 (5.41)
V= − =
( −
4 πε 0 r 1 4 πε 0 r 2 4 πε 0 r 1 r 2 )

Слика 28. Електричен дипол

За да решението се изведе во погоден облик се дефинираат геометриски

големини илустрирани на сл. 28. Се дeфинира растојание r од срeдната точка помеѓу
електричните полнежи до точката Р. Оската z e низ електричнитe полнeжи,
оривнтирана од (-) кон (+) електричен полнеж. Аголот  е од z-оската кон r.

Кога r1 и r2 се многу поголеми од d, изразот за потeнцијал може да се напише

приближно во друг многу погоден облик. Кога Р е многу далеку r1 и r2 во нeпосредна
близина на диполот можат да се сметаат за паралелни, сл. 29.
39
 Па следи:

2 (5.42)
r 1 , r 2 >> d ⇒ ¿ {r 1 r 2≈r ¿ ¿ ¿
Така за потенцијалот може да се напише:

Qd cosθ (5.43)
V=
4 πε 0 r 2

Слика 29. Апроксимација на електричен дипол

Од тука се гледа дека диполот може да се опише со производ на Qd, но за да се

определи аголот  треба да се знае ориентацијата на диполот. Поради тоа
→
растојанието d се дефинира како вектор d ориентиран од (-) кон (+) електричен
полнеж (Слика 30).

Слика 30. Електричен момент на диполот

→
Производот Q d го карактеризира диполот по интензитет и правец и се нарекува
електричен момент на диполот

⃗p=Q ⃗d (5.44)

→ →
r
Покрај тоа dсоѕ може да се изрази со помош на d и единичниот вектор 0 .

40
 dcoθ=⃗d⋅⃗
ro (5.45)

Конечно за потенцијалот може да се напише

→ →
(5.46)
p⋅r 0
V=
4 πε 0 r 2

Векторот на јачина на електричното поле од електричниот дипол може да се

определи од функцијата на потенцијалот на начин како што е опишано во претходниот
дел. Векторот Е од електричниот дипол обично се претставува во две компоненти
дефинирани на следниот начин. Едната компонента е во правец на r, насочена во
правец кон Р, а втората е нормална на r, насочена во насоката на порастот на аголот 
(Слика 31).

Воведувајќи единични вектори r0 и 0 , може да се напише

→ → →
(5.47)
E=E r r 0 + E0 θ 0
→
при тоа можат да се изведат следните вредности за компонентите на E .

(5.48)
p 2 cos θ p sin θ
Er = Eθ =
4 πε 0 r 3 4 πε 0 r 2

Слика 31. Вектор на електрично поле предизвикано од страна на диполот

Ако диполот се наоѓа во надворешно хомогено електрично поле на него ќе

делува спрег на сили, но вкупната сила ќе биде нула. Ваквиот спрег на сили ќе тежи да
го ротира диполот и да го постави р во правец и насока на Е. Поради еднаквоста на
силите кои се во спротивни насоки нема да настане транслаторно движење туку само
ротација.

41
6. ПРОВОДНИЦИ ВО ЕЛЕКТРИЧНО ПОЛЕ
6.1. Основни особини на проводници

Основна особина на групата материјали наречени проводници е дека во

нивниот состав постои голем број електрично оптоварени честички, кои можат
слободно да се движат низ материјалот. Во овој дел ќе се задржиме на
металните проводници, кои се од посебен интерес во електротехниката.

Според едноставниот усвоен модел на атомска структура на материјата,

оваа појава се објаснува со постоење на голем број електрони од надворшните
орбити на атомите, кои се слабо врзани за атомите, па всушност се наоѓаат во
постојано движење од атом до атом. Ваквите електрони се нарекуваат слободни
електрони. Кога во внатрешноста на проводниците се воспостави електрично
поле, и со најслаб интензитет, силите ќе предизвикаат слободните електрони да
се движат во насока на полето.

Проводниците ги дефинираме со две особини:

• проводниците поседуваат голема залиха на слободно подвижни

електрични полнежи,

• кога во нивната внатрешност постои електрично поле настанува

насочено макроскопско движењe на електрични полнежи, кое го нарекуваме
електрична струја.

Овој модел е доволен да се разбере однесувањето на проводните тела во

електрично поле. При тоа нас не интересираат проводниците во електрично поле
од аспект на електростатика.

6.2. Услови за електростатичка рамнотежа

Ќе ја разгледаме основната претпоставка на електростатиката за

неподвижност на електричните полнежи. Во проводниците не интересира
движење на макроскопски вишок на позитивни или негативни електрични
полнежи, кое може да настане под дејство на надворешно електрично поле. Кога
велиме дека ќе посматраме случај каде електричните полнежи се неподвижни се
мисли дека нема вакво макроскопско движење.

42
 Нека претпоставиме дека некое количество на истоимен електрицитет е
внесено во внатрешноста на проводно тело. Меѓусебните одбивни сили помеѓу
електричните полнежи ќе тежат да ги разнесат во сите насоки, тежнеејќи да ги
оддалечат меѓусебно што повеќе. Кога проводниот материјал би се простирал
бесконечно во просторот, слободните eлектрични полнежи теоретски би се
оддалечувале до бесконечност. Но бидејќи реалното проводно тело зафаќа
ограничен простор, најдалеку што можат да отидат слободните електрични
полнежи е граничната површина на проводното тело. Стигнувајќи на површината
на проводникот тие, во најголем број случаи, не можат да ја напуштат.

Времето за кое се одвива процесот, за кое било количество електрицитет

внесено во внатрешноста на проводен материјал во потполност се распоредува
на површината, е екстремно кратко и за метални проводни материјали е од ред
на величина 10-18 секунди.

Дебелината на слојот во кој вишокот електрични полнежи се сместува на

површината на проводните тела е многу тенок, со ред на величина од еден до
два радиуса на атом, па практично може да се смета дека настанува идеална
површинска распределба на електрични полнежи. Штом електричните полнежи
стигнат на површината се распоредуваат така да настане рамнотежна состојба
помеѓу меѓусебните одбивни сили кои ги буткаат надвор и силите кои не им
дозволуваат да излезат надвор. Во таков случај вкупната сила која што делува
врз секој електричен полнеж е нула и настапува мирување. Оваа рамнотежа ја
нарекуваме елекстростатичка рамнотежа.

Значи, по еден екстремно краток период, во кој во внатрешноста на

проводникот постоело поле и вишок на електрични полнежи, штом настапи
електростатичката рамнотeжа цeлиот внатрешен простор останува без вишок на
електрични полнежи, првиот услов на електростатичка рамнотежа е:

При електростатичка рамнотежа нема вишок електрицитет во

внатрешноста на проводникот (Q = 0).

43
 Слика 32. Распределба на вишок електрични полнежи кај проводниците

Од ова што е досега речено следи дека во внатрешоста на проводникот во

случај на електростатичка рамнотежа не смее да постои ни електрично поле,
бидејќи ако постои би морало да дојде до движење на слободните електрони
(според дефиницијата на проводници). Ова е всушност особина на проводните
материјали и во општ случај се формулира:

При електростатичка рамнотежа електричното поле во внатрешноста

на проводникот е еднакво на нула (Е=0).

Да повториме дека е ова основна особина на проводните материјали, па

не може да се изведе од некои други особини.

Ако се погледне на распределбата на вишокот на електрични полнежи на

површината, тие се наоѓаат во електрично поле, кое делува со сила која ги тера
надвор од површината. При тоа во случај на електростатичка рамнотежа таквото
поле не може да делува со сила која би предизвикала движење на електричните
полнежи. Јасно е дека таквото електрично поле на површината мора да биде
нормално на површината, т.е. тангенцијалната компонента мора да е нула. И тоа
е следниот важен услов на електростатичка рамнотежа:

При електростатичка рамнотежа на површината на проводникот

постои само нормална компонента на електричното поле, или, со други
зборови, тангенцијалната компонента на електричното поле е еднаква на
нула (Еtang = 0).

Тоа покрај останатото, значи и дека линиите на вeкторот на јачина на

електричното поле кои почнуваат (или завршуваат) на проводно тело се под прав

44
агол со површината. Јасно е дека линиите тука имаат еден свoј крај на
површинските електрични полнежи, а во внатрешноста на проводникот ги нема
бидејќи таму важи дека електричното поле е еднакво на нула.

Во врска со потенцијалот на точките во проводникот можат да се изведат

два важни заклучоци:

1. Бидејќи во внатрешноста електричното поле е еднакво на нула,

потенцијалната разлика помеѓу било кои двe точки во внатрeшноста e
нула, па ситe точки во внатрешноста се на ист потенцијал.

Слика 33. Еквипотенцијални површини кај проводник со вишок електрични

полнежи

2. Бидејќи Е е нормален на површината на проводникот, површината на

проводникот е еквипотенцијална површина.

Така, може воопштено да се искаже следен услов на електростатичка

рамнотежа

При електростатичка рамнотежа потенцијалот е константен на

површината и во внатрешноста на проводникот (V = соnѕt).

Тоа значи дека кога се цртаат еквипотенцијалните линии околу проводно

тело, една еквипотенцијална линија е самата линија која ги означува границите
на телото, а најблиските еквипотенцијални линии обично приближно го следат
обликот на телото.

На сл. 33, потенцијалите површината на проводното тело и на три

еквипотенцијални линии се обележени со V1 V2 и V3. Потенцијалот V0 на
површината е еднаков секаде во внатрешноста.

45
6.3. Врска помеѓу електричното поле и распределбата на електрични полнежи на
површината на проводникот

Анализата на проводно тело на кое постои вишок електрични полнежи

можеме и квантитативно да ја спроведеме. Дека полето кое постои на
површината, како и она во околниот простор, е предизвикано од површинската
распределба на електрични полнежи σ на површината на проводното тело Ѕ,
можеме да го покажеме поставувајќи го Гаусовиот закон за произволна површина
S' која го опфаќа проводникот:

(6.1)
∮ E⋅d S '= ε1 ∮ σ⋅d S
→ →

S 0 S

Ваквата општа релација ни овозможува само општ заклучок: дека околу

проводно тело со вишок на електричeн полнеж во просторот мора да постои
електрично поле и тоа почнувајќи од самата површина на проводникот бидејќи Ѕ'
можеме да ја прислониме на бесконечно мало растојание до Ѕ.

За да се изведе релација помеѓу Е во поедина точка на површината и

површинската густина на електрични полнежи σ, треба да се избере мала
Гаусова површина, која ќе ја опфаќа таа точка. Бидејќи во општ случај
површинската распределба на електрични полнежи σ може да се менува од точка
во точка по површината и соодветниот вектор на електричното поле Е можe да се
менува во секоја точка, треба да се определи релација која ќе важи за секоја
точка поединечно.

Затоа поставуваме елементарна Гаусова површина во облик на цилиндар

(призма) со произволен облик на површината на основата Ѕ, паралелна на S, со
едната основа во вакуум, а со другата во проводникот (при тоа сметаме дека и
висината на цилиндарот е бесконечно мала), сл. 34.

Низ делот од површината на цилиндарот во проводникот електричното

поле е нула, па и скаларниот производ Е · dЅ = 0. Исто е и на обвивката на
цилиндарот во вакум каде dS' и Е се под прав агол. Останува само основата
нацилиндерот Ѕ во вакуум каде Е е нормален на Ѕ (ако Ѕ е мала и блиска до
површината на проводникот), па следи:

(6.2)
∮ E⋅d S = Qε ⇒ En ΔS= ε1 σΔ S
→ →

S 0 0

каде Еп е нормална компонента на Е на S.

46
 Од тука слeди релацијата:

σ (6.3)
En =
ε0
Оваа релација заедно со прeтходниот заклучок за тангенцијалната
компонента на полeто ги дефинира важните т.н. гранични услови на
раздвојната површина помеѓу проводникот и вакуумот.

Слика 34. Елементарна Гаусова површина во облик на цилиндар (висината на

цилиндарот е бесконечно мала)

Слика 35. Големина на векторот на електричното поле во зависност од

површинската распределба

На површината на проводникот од страна на воздухот важи:

Et = 0 En = /0 (6.4)

каде е Еt, тангенцијална и Еn нормална компонента на површината на

проводникот. (Јасно во проводникот двете компоненти се еднакви на нула).

Да разгледаме еден пример, илустриран на сл. 1.35. Посматраме идеално

тенка бесконечна рамна површинска распределба на електрични полнежи , сл.
1.35 (а). Со едноставна примена на Гаусовиот закон може да се определи

47
електричното поле, кое е во целиот простор хомогено, со интензитет на векторот
на јачина на електричното поле.

En = /20 (6.5)

Нека понатаму посматраме поле околу бесконечна рамна проводна плоча,

електрично оптоварена на двете површини со константна површинска густина на
електрични полнежи , сл. 35 (б). Електричното поле е хомогено во целиот
простор надвор од проводната плоча со интензитет на векторот на јачина на
електричното поле Е.

Во вториот случај интензитетот на полето е два пати поголем. Може да се

постави прашање, од каде доаѓа до оваа разлика, кога наизглед површинските
електрични полнежи од двете страни како да немаат меѓусебно влијание, бидејќи
во проводникот електричното поле е еднакво на нула.

Она што всушност се случува може да се анализира на сл. 35 (в). Полето

во внатрешноста на проводникот е нула бидејќи меѓусебно се поништуваат
полињата од површинските распределби на електричен полнеж на двете
површини на плочата. Но надвор од проводникот нивното дејство се собира,
резултирајќи во двојно поголема вредност за полето. Од тука ќе извлечеме важен
општ заклучок:

Електрични полнежи на површината на проводникот така се

распоредуваат да го поништат полето во внатрешноста на проводникот.

6.4. Електростатичка индукција

Граничниот услов En = /20 на површината на проводникот покажува дека,

ако постои површинска распределба на вишок на електрични полнежи тогаш овие
површински електрични полнежи се извор на електрично поле на страната на
вакуумот, определено со вектор Е нормален на површината и интензитет En =
/20. Обратното исто така мора да важи, надворешно поле со вектор Е нормален
на површината на поводникот ќе предизвика распределба на површински
електрични полнежи  = 0 Е , сл.36.

Ако постои надворешно електрично поле, на површината на

проводникот ќе бидат индуцирани (предизвикани) електрични полнежи.

48
 Овој процес може да се анализира и на следниот начин. Посматраме
хомогено надворешно поле Еа, сл. 36 (а). Во таквото поле се вметнува рамна
проводна плоча поставена со површината под прав агол со линиите на
надворешното поле Еа, сл. 36 (б). Површините на проводната плоча, на сл. 36 се
сами за себе еквипотенцијални, на овој начин се поклопуваат со соодветните
замислени еквипотенцијални површини на полето, па распределбата на
надворешното поле не е пореметена, па од двете страни на плочата
надворешното поле останува непроменето.

Слика 36. Електрично поле од површински електрични полнежи

Слика 37. Електростатичка индукција во електрично поле

Појавите кои ги уочуваме можеме да ги објасниме на следен начин.

Полето кое досегнува до левата страна на металната плоча индуцира негативни
електрични полнежи на површината според релацијата  = 0 Еа. Овие
електрични полнежи потекнуваат од обилната залиха на слободни електрони со
каква располага проводниот материјал. Бидејќи плочата била неутрална пред да
се внесе во надворешно поле, појавата на негативните електрични полнежи на
левата страна ќе остави исто толку позитивни електрични оптеретувања во
материјалот. Единствена стабилна позиција на позитивните електрични полнежи
е на десната страна од плочата бидејќи електричното поле во сите точки во
внатрешноста мора да биде еднакво на нула. Било какви позитивни електрични

49
полнежи (а тоа можат да бидат само атоми на кои им недостасува електрон) во
внатрешноста ќе бидат неутрализирани со слободни електрони во кусото време
додека не дојде до електростатичка рамнотежа. Вишокот позитивни површински
електрични полнежи на десната страна ќе предизвикаат електричното поле кое
продолжува надесно од плочата, според релацијата:

En=σ /ε 0 (6.6)

Следната илустрација на сл. 37 (в) дава уште еден увид во овој процес.
Кога негативните и позитивните електрични полнежи се индуцирани на
површината, индуцираното поле Е1, кое е генерирано во проводникот го
поништува надворешното поле, така да тоталното електрично поле во
проводникот е нула, т.е.

Ергоv = Еа - Еi = 0 , па индуцираното поле е Еi = - Еа

Значи сликата која сега ја имаме за проводник, кој се наоѓа во надворешно

електрично поле, е таква да слободните елктрони во внатрешноста на металот за
екстремно кратко време се распоредуваат на површината, воспоставувајќи
внатрешно електрично поле точно такво да го поништи надворешното електрично
поле во внатрешноста на проводникот.

Појавата да на површините на проводни тела се индуцираат

(предизвикуваат) електрични полнежи под дејство на надворешно
електрично поле се нарекува електростатичка индукција.

Овој поим го опфаќа како индуцирањето на електрични полнежи на

неутрални проводни тела, така и на индуцирањето на дополнителни електрични
полнежи на веќе електрично оптоварени проводни тела, исто како и појавите на
прераспределување на електрични полнежи, под дејство на надворешно
електрично поле.

Претходно разгледавме пример во кој вметнувањето на проводно тело во

поле не го пореметува полето, но тоа е така само ако површините на проводното
тело се поклопуваат со еквипотенцијалните површини на полето. Бидејќи
најчесто тоа не е случај, доаѓа до пореметување на полето. Еден пример за тоа е
илустриран на сл. 38, каде е прикажана проводна топка во хомогено поле.

50
 Слика 38. Проводна топка во хомогено електрично поле

Како друг пример би можело да се посматра изобличувањето на полето

околу произволно електризирано тело А, сл. 39 (а), кога во негова близина се
донесе друго електрично неутрално проводно тело В, сл. 39 (б).

Слика 39. Изобличувањето на електричното полето поради неутрално проводно

тело

При тоа е важно да се уочи и дека новите индуцирани електрични полнежи

на телото В создаваат поле во просторот на телото А, па и на телото А
електричните полнежи ќе се прераспределат така да го поништат тоа поле.
Конечната рамнотежна распределба на површинските електрични полнежи на
двете тела ќе биде таква да создаде нула поле во внатрешноста на двете тела.

При цртање на линиите, во претходните примери е приметно дека секогаш

изгледа како да проводно тело ги привлекува линиите кон себе и при тоа треба
да се внимава дека секогаш линиите завршуваат на површината на проводните
тела под прав агол.

Со затворање во метална обвивка е возможна потполна заштита на

внатрешниот простор било од надворешно електрично поле или од
електрично поле од електричните полнежи на металната обвивка. Метална
обвивка со ваква намена се нарекува електростатички заклон или Фарадеев
кафез.

51
 При практичните изведби, често се покажало дека доволна заштита пружа
и проводна структура во вид на метална мрежа.

7. ДИЕЛЕКТРИЦИ ВО ЕЛЕКТРИЧНО ПОЛЕ

7.1. Основни особини на диелектрици

Основна карактеристика на голема група материјали, кои се нарекуваат

изолатори или диелектрици, е, во нормални услови, електроните од
надворешните орбити да се цврсто врзани за матичниот атом или молекул. Тоа
не значи дека слободни електрони воопшто нема, бидејќи и покрај цврстата врска
со атомот, некои електрони успеваат да се ослободат, но такви електрони се
малку. Како резултат на тоа, диелектричните материјали имаат на располагање
многу малку електрони за да се воспостави електрична струја, под дејство на
електрично поле и затоа се класифицираат како електрични изолатори.

Илустративно е да се споредат времињата потребни некој вишок

електричен полнеж, сместен во внатрешноста на проводник и на диелектрик, под
дејство на меѓусебните одбивни сили, да стигне на површината. За металите тоа
време е екстремно кратко, од ред на големина 10 -18 секунди, а за диелектрик,
каков што е на пример лискунот, тоа време е приближно 12 часа. Значи, некој
електричен полнеж сместен во внатрешноста на диелектрик може да се смета за
многу слабо подвижен, или дури за неподвижен. Односот на слободно
подвижните и неподвижните електрични полнежи ја определува суштинската
разлика помеѓу проводниците и диелектриците.

7.2. Појава на поларизација

Кога диелектрик се внесе во електрично поле, нема движење на слободни

електрични полнежи, но настанува мало поместување на електроните во рамките
на атомот, така што поединечните атоми се однесуваат како мали диполи. Ќе го
разгледаме тоа малку подетално. Според едноставната слика на атомот која ја
усвоивме, електроните кружат по своите орбити околу јадрото и можат да се
претстават како негативно оптоварен облак, т.н. електронски облак, кој го
опкружува јадрото, сл. 40. Според овој модел, електронскиот облак е претставен
со сфера, во чиј волумен е рамномерно распределен вкупниот електричен
полнеж, кој го носат сите електрони. Како што е познато, електричното поле од
ваква оптоварена сфера е идентично со поле од пунктуален електричен полнеж,

52
еднаков на вкупниот електричен полнеж на сферата, сместено во нејзиниот
центар. Центарот на сферата се нарекува и електричен центар на облакот.

Слика 40. Модел на атомот и негова поларизација во електрично поле

Атом на диелектрик кај кој електричниот центар на електронскиот

облак се поклопува со јадрото се нарекува неполаризиран атом.

Ако таков атом се внесе во надворешно електрично поле, под неговото

дејство ќе дојде до поместување на електричниот центар на електронскиот облак.
Растојанието помеѓу електричните центри на вкупниот позитивен и негативен
електричен полнеж на атомот ќе го обележиме со d, сл. 40. Ваквиот атом може да
се претстави со еквивалентен електричен дипол со момент

⃗p=Q ⃗d (7.1)

Атом на диелектрик кој може да се еквивалентира со електричен

дипол се нарекува поларизиран атом.

Истата појава може да се набљудува и кај молекулите, кај кои исто така
настанува изместување на позитивниот и негативниот електричен центар, па и
тие можат да се посматраат како диполи со пунктуални електрични полнежи +Q и
-Q во соодветните електрични центри на растојание d. Оваа појава се нарекува
поларизација.

7.3. Видови на поларизација

Досега набљудувавме појава на поларизација под дејство на надворешно

поле, но постојат диелектрици чии молекули имаат постојан момент на дипол.
Всушност, диелектриците се делат на две групи, во однос на електричните

53
особини на нивните молекули. Појавата на поларизација кај овие два вида
молекули во основа е различна. Тие два вида молекули се нарекуваат поларни и
неполарни молекули.

Поларните молекули имаат постојан момент на дипол.

Тие се електрично неутрални, но центрите на позитивниот и негативниот

електричен полнеж се постојано на некое растојание. На пример NaCl е поларен
молекул. Во едниот крај на диполот е негативниот јон на хлорот, а во другиот крај
позитивниот јон на натриумот. Ваквите молекули можеме да ги илустрираме како
на сл. 41. Ако ја набљудуваме состојбата на поларните молекули, кога
диелектрикот се наоѓа во простор во кој нема надворешно електрично поле, ќе
утврдиме дека поларните молекули се ориентирани случајно во сите насоки.
Оваа случајна ориентација настанува поради хаотичното термичко движење на
молекулите.

Слика 41. Поларни молекули

Покрај тоа, како што веќе спомнавме секој систем тежи кон состојба на
минимална енергија, а кога диполите би биле усмерени нивните полиња би се
суперпонирале и би создале заедничко макроскопско поле во кое би се содржала
енергија. Вака кога се многу голем број диполи со случајни ориентации, нема
никакво заедничко макроскопско електрично поле, бидејќи нивните дејства
меѓусебно се поништуваат.

54
 Слика 42. Ориентација на диполите во надворешно електрично поле

Кога диелектрик се внесе во надворешно електрично поле диполите тежат

да се ориентираат во насока на полето. До оваа појава доаѓа поради дејството на
спрег на сили кој се јавува на секој дипол, кој тежи да го ориентира векторот на

моментот на диполот ⃗p во насока на векторот на јачина на електричното поле

⃗E . При тоа нема да дојде до потполна ориентација на сите диполи поради
термичкото движење (сл. 42).

Втората група диелектрици е со молекули кои немаат постојан сопствен

диполен момент.

Молекули кои немаат сопствен диполен момент се нарекуваат

неполарни.

Слика 43.Неполарни молекули и нивна ориентација во надворешно електрично

55
 поле

Во отсуство на надворешно поле ваквите молекули се електрично

неутрални и можеме графички да ги прикажеме со кругови, сл. 43. Но, под дејство
на надворешно електрично поле, т.е. под дејство на силите кои делуваат на
јадрото и на електронскиот облак во спротивни насоки доаѓа до појава на
поларизација на молекулите, така да секој молекул може да се претстави како
електричен дипол. Ваквите диполи слично како и во случај на поларните
молекули се насочуваат во правец на полето (сл. 43).

Значи без оглед што во основа помеѓу поларните и неполарните молекули

постои разлика во начинот како настанува поларизација на молекулите и двата
вида подеднакво се однесуваат во надворешно електрично поле: настанува
појава на огромен број ориентирани молекуларни диполи.

Појавата на макроскопски голем број насочени електрични диполи во

диелектриците се нарекува поларизација на диелектриците. За таквиот
диелектрик се вели дека е поларизиран.

Поларизацијата во случај на поларни молекули се нарекува диполна

поларизација, а во случај на неполарни молекули електронска
поларизација.

Постои уште еден вид на поларизација, кој се јавува кај кристалните

диелектрици. Кристалите се состојат од позитивни и негативни јони кои влегуваат
во состав на кристалната решетка. Во отсуство на надворешно електрично поле
положбата на јоните во решетката е таква да нема надворешно поле. Под дејство
на електричното поле доаѓа до поместување на јоните со што настанува
поларизација.

Поларизацијата кај кристалите се нарекува јонска поларизација.

Користејќи го поимот на поларизација можеме квалитативно да ги

опишеме појавите во диелектриците кои се наоѓаат во електростатичко поле. Но,
за да можат квантитативно да се определат ефектите на овие појави, потребно е
тие да се опишат со соодветни физички големини. На пример, потребно е да се
пресмета електричното поле кое настанува при појавата поларизација. При тоа,
бидејќи диелектрикот нема слободни електрични полнежи, полето кое настанува
е резултат на постоење на елементарните диполи, бидејќи се тие единствен
извор на поле во диелектрикот. Како и во сите досегашни слични ситуации за

56
макроскопската анализа е потребно да се воведе физичка големина, која ќе ја
карактеризира средната вредност на дејството на голем број диполи.

7.4. Вектор на електрична поларизација

Определувањето на средната вредност на дејството на голем број

електрични диполи се изведува за мал (елементарен) волумен dv . При тоа, врз

основа на макроскопскиот пристап, и во најмалите волумени кои ги разгледуваме,
се содржи огромен број на честички. Ќе набљудуваме еден таков мал волумен

dv во диелектрик со поларни молекули кога нема надворешно електростатичко

поле (сл. 44).

Слика 44. Диелектрик со поларни молекули без надворешно електростатичко

поле

Диполите се ориентирани во сите насоки и секој дипол е карактеризиран

со момент на дипол
⃗pi . Барајќи начин да го определиме нивното заедничко
дејство, можеме векторски да ги собереме векторите на моментите на диполите.
Резултатот на векторското сумирање на моментите на N-те диполи, кои се

содржат во dv , ќе даде резултат нула, сл. 44.

Ако сега погледаме каков е случајот кога диелектрикот се наоѓа во

надворешно електростатичко поле, ќе забележиме дека диполите тежат да се
ориентираат во насока на полето. Ако во овој случај извршиме векторско
сумирање на моментите на поединечните диполи, ќе добиеме резултат различен
од нула. Овој резултантен вектор на сумата на поединечни моменти ни дава
определена квантитативна претстава за ориентираноста на диполите (сл. 45).

57
Слика 45. Диелектрик со поларни молекули со надворешно електростатичко поле

За ист диелектрик и исто dv резултантниот вектор ќе биде со поголем

интензитет ако е насоченоста на диполите поголема. Покрај тоа, резултантниот
вектор е со правец и насока, кои се некоја средна вредност на правците и
насоките на поединечните моменти. Јасно е дека тоа ќе биде правецот и
насоката на надворешното поле. Но, оваа векторска сума се однесува на

конкретен волумен dv , па и интензитетот ќе и се менува со промената на овој

волумен. Значи потребно е да се определи величина независна од волуменот.

Погоден начин да се направи тоа е да се дефинира вектор на

поларизација на следен начин:

Среден диполен момент по единица волумен се нарекува вектор на

густина на електрични моменти на диполи или пократко вектор на
поларизација дефиниран со следната релација

∑ ⃗p i (7.2)
⃗P= vo dv
dv

∑ ⃗pi
При тоа vo dv се однесува на сите диполи во волуменот dv .

За да векторот на поларизација Р не зависи од волуменот, истиот треба

да е определен за најмал можен волумен (математички тоа е бесконечно мал).
При тоа е јасно дека макроскопски најмалиот волумен ќе содржи многу милијарди
атоми. Векторот на поларизација е дефиниран во секоја точка на просторот,
околу која можеме да замислиме дека е формиран мал волумен.

58
8. МАГНЕТНО ПОЛЕ
8.1. Магнетна сила и магнетни појави

Основните поими за магнетни појави се познати од проучување на

физиката. Тука ќе се задржиме само на некои воведни напомени.

Од античко време е познато дека помеѓу една железна руда, наречена

магнетит и парчиња железо се јавува привлечна сила. Ваквата сила се нарекува
магнетна сила. Сите појави поврзани со магнетната сила се нарекуваат магнетни
појави. Најкарактеристични магнетни појави се:

 Појава на природни постојани магнети: тела од магнетит (или од други

материи во природата кои ја имаат истата особина), кај кои магнетните
појави се јавуваат спонтано.
 Појава на вештачки магнети: предмети од железо (како и некои други
материјали) во близина на природни магнети се стекнуваат со магнетни
својства.
 Појава на магнетни полови: тоа се зони на магнетите каде магнетните
сили се најизразени. Секој магнет има два пола кои се поставени на
спротивните страни на магнетот. .
 Појава на ориентирање на полови: магнетот секогаш се поставува според
магнетниот правец север-југ. Страната која е свртена кон магнетниот
север е магнетен северен пол, а страната свртена кон магнетниот југ е
јужен пол на магнетот.
 Привлекување на разноимени полови и одбивање на истоимени: помеѓу
разноимени полови се јавува привлечна, а помеѓу истоимени одбивна
магнетна сила.
 Неиздвоивост на еден пол; без оглед на каков начин и на колку ситни
делови да се подели магнетот, не е можно да се издвои еден магнетен
пол; секој магнет секогаш ги има двата пола.

Сé до откривањето на врската помеѓу магнетните и електричните појави,

се сметало дека се тие меѓусебно независни и дека помеѓу овие појави нема
никаква врска. Врската помеѓу електричните и магнетните појави е откриена дури
во XIX век, а подлабоко е објаснета со развојот на атомската теорија дури во XX
век.

59
 Денес се смета дека сите т.н. магнетни појави потекнуваат од електрични
оптоварувања во движење. Така и магнетните појави кај постојаните и
вештачките магнети се објаснуваат како резултат на движење на електроните во
рамките на атомите на тие материјали.

Прва појава која е забележана, која укажувала на оваа врска, се

експерименталните наоди кои покажувале дека магнетните сили се јавуваат и
помеѓу проводници кои спроведуваат струја.

Електричната сила помеѓу две наелектризирани неподвижни тела би

можеле и практично да ја измериме. Основниот закон на електростатиката,
Кулоновиот закон, ја определува силата помеѓу мали меѓусебно оддалечени
оптоварени тела. Бидејќи силата помеѓу подвижни оптоварувања е многу
посложена, вака едноставен закон за сила, како основа на проучување на
магнетните појави не може да се постави во рамките на електротехниката.

Меѓутоа, магнетните сили помеѓу оптоварувања во движење можеме да ги

мериме посредно со мерење на сили помеѓу стационарни струи, знаејќи дека
стационарната струја е организирано насочено движење на огромен број
електрични оптоварувања.

Електричната сила се мери како меѓудејство помеѓу мали

наелектризирани тела, па соодветно магнетната сила би требало да се мери на
изолирани мали елементи на стационарна струја. Но, како што е познато, таков
изолиран елемент не може да се оствари бидејќи стационарната струја мора да е
затворена.

Барајќи соодветен елемент на стационарната струја, кој би бил основа за

дефиниција на магнетната сила, се покажува погодно да се набљудува сила
помеѓу два тенки затворени проводници со струја, кои ќе ги наречеме струјни
контури, обележани со С1 и С2 и карактеризирани со насока и големина на
струите I1 и I2.

60
 Слика 46. Струјни контури

Во овој момент не навлегуваме во тоа како се одржува струјата во

контурите (тоа практично може да се изведе на повеќе начини). Покрај тоа се
претпоставува дека на површината на проводниците нема стационарно
електрично оптоварување, па силите кои се јавуваат помеѓу контурите се од
исклучиво магнетен карактер.

Помеѓу контурите дејствува привлечна или одбивна магнетна сила, како

што е илустрирано, со што контурите наликуваат на магнети.

Слика 47. Делување на сили помеѓу струјните контури

Така доаѓаме до она што всушност би можело да биде соодветно на мало

наелектризирано тело во електростатиката, а тоа е струен елемент дефиниран
како мал праволиниски дел од струјната контура.

Слика 48. Дефинирање на струен елемент

Елементите на контурата
d l̄ 1 и
d l̄ 2 се вектори со интензитет еднаков
на должината на елементот и насока еднаков на референтната насока на

61
струјата. Струјниот елемент е дефиниран со момент на струјниот елемент

еднакво на Id { l̄¿ .

Веќе на прв поглед е јасно дека математичкиот облик на законот за

магнетна сила мора да е посложен од законот за електрична сила бидејќи во овој
случај се работи за сила (изразена со вектор) која е резултат на зависност на три
вектори: струјниот елемент -извор на сила е вектор, струјниот елемент на кој
делува силата е вектор и единичниот вектор на растојанието помеѓу нив. За
разлика од ова, законот за електрична сила изразуваше зависност од само еден
вектор - растојанието помеѓу наелектризираните тела.

Слика 49. Закон за магнетна сила

Оваа меѓузависност на три вектора се изразува на многу концизен начин

со примена на векторско сметање. За тоа е потребно да ја погледаме претходно
формулацијата на векторскиот и двојниот векторски производ.

При тоа треба да се има во предвид дека сметањето со вектори е

незаменливо во теоријата на електромагнетните полиња, се една од особините
да овозможува концизно поставување на најопшти закони.

На кратко ќе повториме неколку основни дефиниции од векторското

сметање, со цел пред се да ги дефинираме ознаките.

Векторот е карактеризиран со две вредности големина (интензитет) и

насока

A⃗ =⃗a0 A (8.1)

каде A=|⃗A| е интензитет на векторот, а

⃗A ⃗A (8.2)
⃗a 0 =
| Ā| A
е единечен вектор кој ја определува насоката и истиот е
бездимензионална величина. Векторскиот производ по дефиниција е:

62
 A⃗ × ⃗B =⃗a n|AB|sinθ AB (8.3)

каде:

θ AB е помалиот агол помеѓу A⃗ и B⃗ со насока од A⃗ кон B⃗

⃗a n е единечен вектор нормален на рамнината која ја одредуваат A⃗ и

B⃗ , насоката се одредува по т.н. Максвелово правило на десна рака, прстите

на десната рака се свиткани во насока на ротација на аголот θ AB , а палецот

покажува во насока на ⃗a n . Двојниот векторски производ се дефинира со

изразот

(8.4)
A⃗ × ( ⃗B ×C⃗ )
каде заградата значи да се одреди прво резултатот на операцијата

векторски производ помеѓу векторите B⃗ и C

⃗ , а потоа помеѓу векторот A⃗

и векторот резултат на операцијата B⃗ ×C⃗ .

Слика 50. Векторски производ на два вектрори

63
 Слика 51. Двоен векторски производ

Ако го погледнеме двојниот векторски производ во тродимензионален

простор, на прв поглед неговата примена не изгледа едноставно.

Но забележувајќи некои негови карактеристики, примената на оваа

операција може да стане појасна. Може да се примени следниот идентитет од
векторското сметање:

(8.5)
A⃗ × ( ⃗B ×C⃗ ) =B⃗ ( ⃗A⋅C⃗ )−C⃗ ( ⃗A⋅⃗B )
Ова правило во литературата од англиско говорно подрачје е наречено
„BACK-CAB“ правило, кој назив е погоден за меморирање на ова правило.

Се гледа дека двојниот векторски производ се сведува на решавање на

два скаларни производа A

⃗⋅C
⃗ и A
⃗⋅⃗B кои како резултат даваат скалари, и
конечно на одземање на два вектора. Ако се пресметаат прво скаларните
производи:

s 1=AC cos θ AC s 2 =AB cos θ AB

(8.6)

се добива

A⃗ × ( ⃗B ×C⃗ ) =B⃗ s1 −C⃗ s2 (8.7)

Се гледа дека една важна особина на двојниот векторски производ е: без

оглед каква ориентација има векторот A⃗ , резултатот секогаш лежи во

рамнината на B⃗ и C
⃗ , вториот и третиот вектор во производот. Покрај оваа
уште една информација за резултантниот вектор веднаш имаме: тој не само што

лежи во рамнината на B⃗ и C
⃗ , туку мора и да е нормален на A⃗ , првиот
вектор во продуктот.

64
8.2. Закон за магнетна сила помеѓу два струјни елемента

Сега ќе поминеме на поставување на законот за магнетна сила помеѓу

струјни елементи. И овој закон, како и Кулоновиот, ќе го сметаме за
експериментален постулат, па за неговата точност ќе судиме по точноста на
неговите последици. Овој закон синтетизира низа посредни експериментални
наоди, директни експерименти не се можни, бидејќи, како што е познато,
изолирани струјни елементи, практично, не можат да се остварат. Еден вид такви
посредни експерименти можат да се базираат на мерење на сила на дел од
струјната контура, на пример со живини контакти. Законот за магнетна сила
помеѓу два струјни елементи математички се изразува со следниот израз:

d ⃗l 2 ×( d ⃗l 1×⃗r 012 ) (8.8)

d F⃗ 12=kI 1 I 2 2
r
каде ознаките се илустрирани на следната слика.

Слика 52. Законот за магнетна сила помеѓу два струјни елементи

Експериментално определената константа на пропорционалност k во

вакуум во MKSA систем е еднаква на

k = 10-7 МКЅА единици

Усвоено е да се пишува

μ0 (8.9)
k=
4π

каде
μ0 се нарекува пермеабилност на вакуум.

65
 H (8.10)
μ0 =4 π 10−7
m

Оваа константa
μ0 ги изразува магнетните особини на средината, во
овој случај вакуумот. Истата константа се применуваа и за воздух, бидејќи
воздухот ги има истите магнетни својства како и вакуумот.

Конечно;

μ0 d ⃗l 2× ( d ⃗l 1 ×⃗r 012 ) (8.11)

d F⃗ 12= I I
4π 1 2 r
2

μ0
4π дава информација за влијание на средината,

I1 I 2 се интензитетите на струите,

d ⃗l 2 положба на елементот на кој дејствува силата,

( d ⃗l 1×⃗r 012 ) (8.12)

2
r
дава информација за положбата на струјниот елемент кој делува со сила и
за меѓуположбата на тој елемент и точката каде делува силата, а целиот дел

d ⃗l 2 ×( d ⃗l 1×⃗r 012 ) (8.13)

2
r
дава информација за геометријата на проблемот.

Од анализа на неколку карактеристични случаи можеме да добиеме слика

како оваа сила дејствува. Ќе погледаме како дејствува сила помеѓу два
паралелни проводника.

66
 Слика 53. Дејство на магнетна сила помеѓу два паралелни проводника

Може да се извлече општ заклучок: силата помеѓу струјни елементи со

иста насока е привлечна, додека силата помеѓу струјни елементи со спротивна
насока е одбивна.

Сличен заклучок важи и за струјни елементи кои не се строго паралелни.

Слика 54. Дејство на сила меѓу два струјни елементи

Карактеристичен е случајот кога елементот на кој делува силата е во

оската на изворниот елемент.

Слика 55. Дејство на сила во оската на изворниот елемент

Се гледа дека не е задоволен Третиот Њутнов закон за еднаквост на

акцијата и реакцијата.

Овој дефект на оваа формулација на законот за магнетна сила помеѓу

струјни елементи е затоа што законот го применуваме на физички неостварливи
изолирани струјни елементи. Струјните елементи секогаш ги набљудуваме како
дел на струјно коло. Струјните елементи ќе ги користиме како основни блокови со
чија помош врз основа на суперпозиција ќе проучуваме струјни кола со
произволна геометрија.

Ние спомнавме дека магнетната и електричната сила се од ист извор - од

електричните оптоварувања. Што е всушност изворот на магнетната сила?

67
8.3. Сила помеѓу две подвижни пунктуални оптоварувања

Ако струјниот елемент го претставиме како дел на струјно коло, како на сл.
56, тогаш

Id { ⃗l =NQSdl {⃗v ¿¿ (8.14)

каде се:

S е површина на попречен пресек на проводникот

N е концентрација на слободни носители на оптоварувања

Q е оптоварување на секој носител (Q>0)

⃗v е средна брзина на електричните оптоварувања.

Слика 56. Приказ на струен елеметн

Тогаш законот за сила помеѓу две наелектризирани честички кои се

движат е

μ0 Q1 Q2 (8.15)
F12=
⃗
2
⃗v 2×( ⃗v 1×⃗r 012 )
4π r

каде движењето е во однос на некој фиксен координатен систем.

Значи помеѓу две наелектризирани честички со електрични оптоварувања

Q1 и Q2, кои се движат во однос на некој координатен систем, ќе се јави

⃗F ⃗F
електрична сила e и магнетна сила m . Ако честичките се движат
паралелно и во иста насока, состојбата може да се илустрира како на сл. 57.

68
Слика 57. Дејство на магнетната и електричната сила помеѓу два полнежи кои се
движат

1 Q1 Q2 μ0 Q 1 Q 2
(8.16)
F e= Fm = v1 v2
4 πε 0 r 2 4π r2

⃗F
Треба да се забележи дека m постои само ако и двете честички се

⃗Fm =0 ⃗F ⃗F
движат. Ако било v1 или v2 е 0 тогаш и . За разлика од m , e постои
во било кој случај на меѓусебно движење на честичките.

Ако ги споредиме интензитетите на магнетната и електричната сила тие се

однесуваат како

F m (max ) v1 v2 (8.17)
=μ 0 ε 0 v 1 v 2 =
Fe c2

1
8 =c 2
каде е c=3⋅10 m/ s брзина на светлината, бидејќи
μ0 ε0 и
бидејќи обично брзините v1 и v2 се многу помали од брзината с, следи дека и
интензитетот на силата Fm е многу помала од интензитетот на силата Fe.

Овој резултат е наизглед спротивен од нашето практично искуство кое

кажува дека магнетната сила е значително поголема од електричната. Со
практични експерименти можеме со помош на електрична сила да поместуваме
не повеќе од парчиња хартија, стиропор или слично, а со магнет можеме да

69
подигнеме и потешки железни предмети. Објаснување на овој наизглед парадокс
е во тоа што бројот на електричните оптоварувања кои го создаваат статичкото
електрично поле е многу помал од бројот на оние кои го создаваат магнетното
поле.

9. МАГНЕТНО ПОЛЕ И ВЕКТОР НА МАГНЕТНА ИНДУКЦИЈА

9.1. Вектор на магнетна индукција и Био-Саваров закон

Досега проблемот на интеракција помеѓу елементи на стационарни струи

го решаваме со одредување на магнетната сила. При тоа воедно моравме да ги
третираме и елементот кој дејствува со сила и елементот на кој силата делува.

Овој проблем може многу да се поедностави со воведување на поим на

магнетно поле.

Усвојуваме дека во сите точки во просторот околу произволна струја

постои магнетно поле предизвикано од таа струја. Ако во полето се најде друга
струја, полето ќе делува со сила врз таа струја.

На тој начин проблемот на интеракција на струи се дели на два

поедноставни проблеми:

 одредување на магнетно поле од произволни струи и

 одредување на сили кои дејствуваат во дадено магнетно поле врз струи
кои се во него.
При тоа треба да се спомне дека додека го проучуваме магнетното поле
од стационарни струи, поимот за поле формално можеме да го воведеме и како
помошна големина која во многу ни ја олеснува анализата на интеракција
(меѓусебно дејство) на стационарни струи. Но кога се премине на студирање на
временски променливо поле ќе се види дека концептот на поле има длабока
физичка смисла и дека електромагнетното поле претставува објективна
реалност.

Ако сакаме да воведеме поим за магнетно поле како посредник кој го

пренесува дејството на силата од струјниот елемент кој е извор на сила врз
струјниот елемент на кој силата дејствува, треба да го погледнеме законот за
магнетна сила помеѓу два струјни елементи. Ако го напишеме овој закон во
погоден облик се добива:

70
 μ0 I 1 d ⃗l 1×⃗r 012 (9.1)
d F⃗ 12=I 2 d ⃗l 2 ×
( 4π r2 )
Магнетно поле на погоден начин еднозначно ќе биде определено ако
најдеме еден единствен вектор кој со себе ги содржи сите информации за
изворот вклучувајќи го и дејството на средината. Ако се погледа векторот
определен со изразот во малите загради, се гледа дека тој точно одговара на
нашите барања. Овој вектор се нарекува вектор на магнетна индукција и се

обележува со B⃗ .

μ 0 Id { ⃗l ×⃗r 0 (9.2)
d B⃗ = ¿
4 π r2 (Био - Саваров закон)

Векторот на магнетната индукција d B⃗ од струен елемент во себе ги

обединува информациите за влијанието на средината, за моментот на струјниот
елемент, за растојанието од струјниот елемент до точката во која се одредува
полето. Треба да се примети дека струјниот елемент теоретски има
инфинитезимални димензии, т.е. преоѓа во точка, па растојанието помеѓу него и
точката во полето е еднозначно определено.

Векторот на магнетна индукција од струен елемент d B⃗ , во одредена

точка во потполност го дефинира магнетното лоле од аспект на способноста на
полето да дејствува со сила врз друга струја во полето. Ако е полето познато и во

него е внесен струен елемент со момент

I2 d ⃗l 2 , силата врз него едноставно се
пресметува:

d F⃗ 12=I 2 d ⃗l 2×d B⃗ (9.3)

При тоа веднаш се гледа дека вака издвојувајќи го проблемот на

интеракција помеѓу два струјни елементи, на два полесни проблеми, наместо
директно решавање на силата, при што треба да се одреди двоен векторски
продукт, во двата дела од проблемот е значајно поедноставна операција:
векторски производ.

Определувањето на елементарниот вектор на магнетна индукција во точка

Р во околина на струен елемент со момент

d F⃗ 12=Id { ⃗l ¿ кој е дел од струјна
контура, е илустрирано на сл. 58.

71
 μ 0 Id { ⃗l ×r 0 (9.4)
d B⃗ = ¿
4 π r2

Слика 58. Определувањето на елементарниот вектор на магнетна индукција во

точка Р

Интензитетот на векторот на магнетна индукција е

μ 0 Idl sin α (9.5)

dB=|d B⃗|=
4 π r2
а насоката се одредува по правилото на десна рака (кога свитканите прсти
на десната рака покажуваат во насоката на помалиот агол од векторот на
елементот кон векторот на растојанието, при што правецот на векторот на
магнетна индукција го покажува палецот).

Промена на интензитетот на d B⃗ во рамнина на d ⃗l на опишан круг со

центарот во d ⃗l е илустрирана на сл. 59.

Слика 59. Промена на интензитетот на d B⃗ во рамнина на d ⃗l на опишан круг

72
 Од друга страна се гледа дека во кругови во рамнини нормални на d ⃗l и

со центар во пресечната точка помеѓу оската на d ⃗l и рамнините, интензитетот

на d B⃗ е константен. Тоа е илустрирано на сл. 60.

Слика 60. Вектор на магнетна индукција

Векторите на елементарната магнетна индукција d B⃗ секогаш лежат во

рамнините како што е нацртано (нормални на оската на d ⃗l ) и претставуваат

тангенти на круговите.

Магнетната индукција има димензија

F (9.6)
B (=)
Il
N
B (=) =T
Во MKSA системот Am .

Векторот на магнетна индукција на територијата на Македонија е

приближно со вредност: 0.35х10-4 Т (вертикална компонента) и 0.2х10-4 Т
(хоризонтална компонента).

Околу енергетски водови магнетната индукција е приближно 10-6 - 10-2 Т,

во близина на електромагнети 0.1 - 1 Т, а можен максимум е околу 10 Т. Уште
поголеми вредности се можни со користење на суперпроводни материјали.

9.2. Линии на вектор на магнетна индукција

Описот на особините на магнетното поле, слично како и електричното

поле, често во многу се олеснува со воведување на концепт на линии на

73
векторот, кој го опишува полето. Тука ќе ги разгледаме линиите на векторот на
магнетна индукција.

Тоа се по дефиниција замислени насочени линии, такви што тангентата во

било која нивна точка е во ист правец со векторот на магнетна индукција.
Линиите на векторот се насочени во насока на векторот.

Значи, експериментално, линиите на векторот на магнетна индукција би

можеле да се утврдат со поставување на магнетна игла или мала рамна струјна

контура и од нивната насока да се одреди правецот на векторот B⃗ со тоа и

тангентата на линијата во таа точка.

Во општ случај, линиите на векторот на магнетната индукција се

определуваат со пресметување. Во случај на струен елемент:

μ 0 Idl sin ϕ (9.7)

B=
4 π r2

Слика 61. Линии на векторот на магнетна индукција

Линиите на векторот на магнетна индукција на струен елемент се кругови

во рамнина нормална на оската со центар на оската која поминува низ струјниот

елемент. Интензитетот на B⃗ на таквата линија е константен што се гледа од

формулата, каде за целиот круг r и ϕ се константни.

Оваа анализа можеме да ја искористиме за друг важен случај: долг тенок

праволиниски проводник, за кој:

μ0 I (9.8)
B=
4π r

74
 Слика 62. Магнетна индукција од долг тенок праволиниски проводник

Линиите се кругови во рамнина нормална на оската и со проводникот.

Насоката се одредува по правило на десна рака.

Како и линиите на сила на електричното поле, така и овие линии обично се

цртаат така што во било кој дел од полето бројот на линии кои поминуваат низ
единечна површина нормална на нив е пропорционален на интензитетот на
полето во таа област. Значи линиите се погусти каде полето е посилно и обратно.

Следен важен случај е струјна контура.

Слика 63. Магнетна поле во струјна контура

Магнетното поле околу струјна контура се простира до бесконечност, но

сите линии мораат да поминат низ контурата.

За намотка во облик на спирала, наречена соленоидна намотка, линиите

се илустрирани на слика.

75
 Слика 64. Магнетно поле во соленоидна намотка

Соленоидната намотка наликува на низ сериски поврзани струјни контури,

па полето има слични особини. За илустрираната намотка, линиите кои
поминуваат само низ дел од намотките се нарекува растурен флукс. За случај на
идеално густо мотање нема растурен флукс. Посебен случај е праволиниска
бесконечно долга соленоидна намотка. Таму сите линии се паралелни и во
внатрешноста на намотката. Надвор од таквата намотка нема поле. Слична на
таквата намотка е торусната (во вид на внатрешна гума од автомобил). Кај
идеална торусна намотка сите линии се во внатрешноста. Всушност, идеалната
праволиниска соленоидна намотка може да се смета за торусна со бесконечен
радиус, при што торусот преоѓа во праволиниска соленоидна намотка.

Линиите на векторот на магнетна индукција немаат почеток ни крај ни во

една точка од полето. Тие се линии затворени сами во себе. Доколку некоја
линија е праволиниска, па се протега до бесконечност, претпоставуваме дека во
бесконечост сепак се затвора сама во себе. Тоа може да се сфати и како
последица на фактот дека во природата не постојат магнетни оптоварувања
(налик на електричните) на кои линиите би имале почеток и крај.

Слика 65. Линии на вектор на магнетна индукција во торус

76
 Линиите на векторот на магнетна индукција можат да бидат многу корисно
средство за приближна графичка анализа на голем број практични проблеми со
магнетно поле.

Основните особини на линиите на векторот на магнетна индукција се:

 линиите немаат почеток ни крај ни во една точка од полето и се затвораат

сами во себе.
 линиите никогаш не се сечат.
 При тоа, на веќе спомнатите особини можат да им се придружат и
следните замислени карактеристики на линиите, кои можат да бидат многу
корисни за приближно определување на обликот на линиите:
 линиите како да тежат да се одбијат една од друга и затоа дивергираат
при оддалечување од изворот на полето
 линиите како да се изложени на затегање и како да тежат да бидат што е
можно пократки.
Овие две особини се контрадикторни помеѓу себе и ако ги замислиме
спротивставените сили кои тежат да ги одалечат и истовремено да ги скратат
линиите можеме прибижно да ги цртаме линиите во посложени ситуации.

Покрај оваа, следната замислена карактеристика е корисна при

приближното определување на линиите:

 линиите како да тежат да поминуваат по пат на најмала отпорност така

што линиите полесно се згуснуваат во материјал со магнетни својства како
што е меко железо.
Како пример на последново својство може да служи поле на соленоид во
чија близина е парче меко железо и бакар.

Слика 66. Магнетни својства на материјалите

77
 Имајќи ги во предвид горните особини можат да се анализираат
приближно и проблемите на магнетни сили. Така на пример, за два тенки
праволиниски паралелни проводници со струја во иста насока, линиите би
изгледале како на сл. 67.

Слика 67. Линии на магнетна индукција на паралелни проводници со струја во

иста насока

Овде може да се направи интересна паралела со електричното поле.

Додека електричните сили ги привлекуваат разноимените извори со цел да го
поништат полето, магнетните сили привлекувајќи ги изворите како да тежат да го
засилат полето.

10. СИЛА ВО МАГНЕТНО ПОЛЕ

10.1. Сила и момент на сили врз струјна контура во магнетно поле

Тука ќе го разгледаме проблемот на одредување на сила и момент врз

струјна контура во магнетно коло. Тоа е вториот дел од проблемот на
интеракција помеѓу струите кои ги сметаме за извор на магнетно поле и струите
врз кои магнетната сила дејствува. Кога го воведовме поимот магнетно поле
рековме дека во една единствена векторска големина, вектор на магнетна
индукција, се вклучени сите податоци кои се однесуваат на изворот на полето и
влијанието на средината. Сега сметаме, дека ни е позната распределбата на
магнетното поле кое дејствува со сила врз струјната распределба која е внесена
во тоа поле.

78
 При тоа не мораме да имаме било каква информација за изворот на
полето. Информациите за изворот всушност и не ни се повеќе потребни, па на
проблемот му пристапуваме сосем општо, без оглед што е извор на тоа поле,
било да е од некоја проводна структура со струи или од постојани магнети.

Кои информации всушност ни се на располагање кога имаме зададена

распределба на векторот на магнетна индукција?

Слика 68. Дејство на векторот на магнетна индукција врз произволен струен

елемент

Ако набљудуваме една точка во магнетно поле и во таа точка го знаеме

правецот, насоката и интензитетот на векторот на магнетна индукција, со тоа ние
веднаш знаеме дека ако во оваа точка се внесе произволен струен елемент со
произволна насока, силата која на него ќе дејствува ќе се наоѓа во рамнината
нормална на векторот В.

За да се одреди точниот правец, насока и интензитет на силата на

конкретен струен елемент, потребен е векторот на моментот Id { ⃗l ¿ на струјниот

елемент во точката Р. Тогаш силата лесно се одредува како

d F⃗ =Id { ⃗l × ⃗B ¿ (10.1)

Гледаме дека со воведување на поимот поле се постигнати две значајни цели:

 еден потежок проблем (кој вклучува манипулација со три вектори во двоен

векторски производ) е сведен на два полесни проблеми (и двата
вклучуваат примена на обични векторски производи)
 решавањето наместо да се однесува на поединечни случаи станува
општо, во првиот проблем не водејќи сметка на што ќе делува силата, а во
вториот не водејќи сметка што е извор на полето.

79
 Ако во зададено магнетно поле се наоѓа струјна контура со произволен
облик, вкупната сила можеме да ја одредиме по принципот на суперпозиција со
собирање на силите на сите струјни елементи кои се содржат во контурата. При
тоа ако должината на струјните елементи се намалува, собирањето преоѓа во
интегрирање.

⃗F ≃ ∑ Id { ⃗l × ⃗B ¿ ⃗F = Id { ⃗l × B⃗ ¿ (10.2)
∫
dolzprovodnikot и dolzprovodnikot

При тоа треба да се води сметка дека се работи за векторско собирање

односно интегрирање.

10.1.1. Момент на сили врз струјна контура во магнетно поле

Кога анализираме влијание на магнетно поле врз затворена струјна
контура, мораме покрај силата да го разгледаме и постоењето на момент на
сили. Иако е овој поим познат од физиката ќе се задржиме кратко на неговата
дефиниција во механиката.

Ќе дефинираме момент на сила ⃗F во однос на точка Р во просторот. Да

претпоставиме дека ⃗R е вектор кој ја поврзува точката Р со точката Ѕ каде

дејствува векторот на силата Р, како на слика 69, каде е илустриран пример од
механика каде дејствува сила на едно тело врзано за оска на ротација.

Слика 69. Момент на сили врз струјна контура во магнетно поле

Интензитетот на векторот на моментот M⃗ е

M =RF sin θ RF (10.3)

при што насоката на ротација и правецот и насоката на M

⃗ се врзани со
правилото на десна рака (прстите укажуваат на насоката на ротација, а палецот

на насоката на M
⃗ ). Така

80
 M=
⃗ ⃗R ×F⃗ (10.4)

Да посматраме сега произволна недеформабилна струјна контура со

струја I која се наоѓа во магнетно поле B⃗ .

Момент на елементарна сила d F⃗ која делува на елемент d ⃗l во однос

на оска ОО' е

(10.5)
d M=⃗
⃗ r ×d ⃗F =⃗r ×( Id { ⃗l ¿¿ ⃗B )
Резултантниот момент на контурата е даден со векторското собирање на
елементарни моменти т.е. векторско интегрирање.

(10.6)
∫ ¿ dolz ¿ ¿
provodnikot ¿

Слика 70. Магнетно поле во струјна контура

10.1.2. Сила и момент врз недеформабилна рамна контура во хомогено

поле
Ќе го разгледаме важниот случај на кружна струјна контура во хомогено
поле (кога е контурата кружна јасно е дека е истовремено и рамна).

81
 Слика 71. Струјна контура во магнетно поле

Ако ја пресметаме вкупната сила на контурата

(10.7)
⃗F =∮ Id { ⃗l × B⃗ =I ∮ d ⃗l ×B⃗ =0¿
C ( )
C

Но иако вкупната сила на кружна контура во хомогено поле е еднаква на

нула, ќе видиме дека постои момент на сили.

Нека е контурата со радиус b и со струја l во хомогено поле B⃗ . Погодно

е полето B⃗ да го разложиме во две компоненти: паралелна и нормална

компонента на рамнината на контурата

B⃗ = ⃗B p+ B⃗ n (10.8)

Слика 72. Момент на сили во струјна контура

B⃗ n нормалната компонента на полето тежи да ја прошири контурата

(или да ја намали ако е l во спротивна насока), но нема резултантна сила која би
ја покренала контурата.

82
 B⃗ p паралелната компонента предизвикува сила (нормална кон нас) на

елементот
d ⃗l 1 и спротивна (нормална од нас) сила на симетричниот елемент во

однос на замислената оска низ центарот на контурата

d ⃗l 2 и нормална на

полето B⃗ . Овие две сили се еднакви и меѓусебно спротивни d F⃗ 1 =−d ⃗F2 , па

вкупната сила е нула, но овој спрег од сили тежи да ја сврти контурата.

Елементарниот момент d M⃗ од силите d F⃗ 1 и

d F⃗ 2 во однос на оската х е:

dM
⃗ =2l ⃗r ×( d ⃗l × ⃗B ) =2⃗a IrdlB sin ϕ=2⃗a IB sin a
p x p x p

dx=dlsin a
d M⃗ =⃗a x IB p rdx
(10.9)
S
M=2
⃗ ⃗a x IB p ∫ rdx=2⃗a x B p
po polukrug 2

M
⃗ =⃗a IB S
x p

Слика 73. Пресметување на момент на сила во струјна контура

Референтната насока на обиколување на контурата С го дефинира

векторот на површината S по правило на десна рака. Векторски може да се
напише

M=I
⃗ ⃗S ×B⃗ (10.10)

Може да се напише B⃗ наместо

B⃗ r според

⃗S × ⃗B =⃗S ×( ⃗Bn + B⃗ p ) =⃗S ×B⃗ n + ⃗S ×B⃗ p =⃗S × ⃗Br (10.11)

83
 Дефинираме вектор на магнетен момент m
⃗ на рамна струјна контура со
следната релација:

m
⃗ =I ⃗S (10.12)

Од тука следи:

M
⃗ =m×
⃗ ⃗B (10.13)

Моментот M⃗ тежи да ја ротира контурата така да нејзиниот момент

m
⃗ и векторот на магнетна индукција B⃗ се поклопат. Тоа е илустрирано на
следната слика.

Слика 74. Дејство на магнетно поле врз струјна контура

При тоа може да се покаже дека контурата не мора да биде кружна туку
може да биде со произволен облик, па површината S во горните равенки е
површина на контура со произволен облик.

11. АМПЕРОВ ЗАКОН

Магнетното поле од стационарни струи зависи од геометријата на
распределбата на струите, магнетните особини на средината и од јачината и
насоката на струите. Без оглед на можната комплицираност на геометријата на
распределбата на стационарните струи, векторот на магнетната индукција
теоретски може да се определи со примена на Био-Саваровиот закон и
принципот на суперпозиција. Но, без оглед на комплицираноста на магнетното
поле за векторот на магнетната индукција важи еден многу едноставен закон кој
дава врска помеѓу векторот на магнетна индукција и струјата која го индуцира

84
магнетното поле. Тоа е т.н. закон за циркулација на векторот на магнетна
индукција или Амперов закон.

Формулација на законот:

Циркулација на вектор на магнетна индукција во вакуум по било кој

затворен пат е еднаква на

μ0 помножено со вкупната струја која
поминува низ површината ограничена со тој затворен пат.

Математичкиот израз е:

(11.1)
∫ ⃗B⋅d ⃗l =μ0 ∑ I
C niz C

∑I
каде niz C е алгебарски збир на сите струи кои продираат низ површината
ослонета на контурата С.

Законот може да се изведе од Био-Саваровиот закон за општ случај

(доказот е сложен и нема тука да го изведуваме). Но, овој закон може и
непосредно експериментално да се потврди.

Ова е всушност еден од најзначајните фундаметални закони во теоријата

на електромагнетните полиња.

Дефиниција на циркулација на вектор ни е позната: тоа е линиски интеграл

по затворена контура.

Слика 75. Дефинирање на амперов закон

За секој d ⃗l и соодветен B⃗ , се извршува операцијата скаларен

производ:

85
 B
⃗⋅d ⃗l =B⋅cos α⋅dl (11.2)

Изведувајќи ја оваа операција по целиот пат и сумирајќи добиваме

приближен резултат:

∑ B⋅cos α⋅dl (11.3)

C

Точен разултат се добива како граница на процес во кој делчињата на

патот се намалуваат:

dl→0 (11.4)
∑ →∫
па се добива:

(11.5)
∮ ⃗B⋅d ⃗l =∮ B⋅cosα⋅dl
C C

Ако како пример разгледаме бесконечно долг прав проводник со струја I.

Слика 76. Амперов закон за бесконечно долг прав проводник со струја I

Од примена на Био - Саваровиот закон

μ0 I
B= ⋅
2π r

α =0 cos α =1

μ
∮ ⃗B⋅d ⃗l =∮ B cos α dl=∫ Bdl=B∮ dl= 2 π0 rI 2 πr=μ 0 I
C C C C

Ако го погледаме примерот илустриран на слика 77, затворениот пат С се

состои од четири дела: радијални делови а-b и с-d и делови од круг b-d и а-с.
Јасно е дека скаларниот производ под интегралот ќе биде нула на радијалните
делови.

86
 Слика 77. Амперов закон за затворена контура во магнетно поле

b d
π
a−b ¿ } ¿ ¿ a= ⇒cos α=0⇒∫ =0 ∫ =0 ¿
2 a c

b−d : dl=r 2 dϕ α =0 ⇒cos α =1

d
μ μ
∫ 2 π0 rI r 2 dϕ= 2 π0 Iϕ
b 2

c− a: dl= r 1 dϕ α = π ⇒cos π =−1

a
μ0 I μ0
−∫ r 1 dϕ=− Iϕ
c 2 π r1 2π

b c d a

∫ +∫ +∫ +∫ =0
a b c d

Алгебарскиот предзнак на струјата е позитивен ако референтната насока

на струјата е иста со позитивната насока на површината низ која продира. Како
што е познато, позитивната насока на нормала на површината е врзана со
референтната насока на обиколување по С со правилото на десна рака. Една
илустрација на оваа конвенција е дадена на слика 78.

87
 Слика 78. Референти насоки на обележување

Обликот на Био - Саваровиот закон кој досега го разгледувавме

овозможува директна примена на произволен систем од тенки проводници со
струи, но лесно може да се изведе поопштиот облик на законот погоден за
произволно дефинирана распределба на струја.

12. ФЛУКС НА ВЕКТОР НА МАГНЕТНА ИНДУКЦИЈА

Флукс на векторот на магнетна индукција B⃗ се дефинира во однос на

некоја површина Ѕ и тоа со следната релација:

Φ=∫ B⃗⋅d ⃗S (12.1)

S

каде:

∫
 S е површински интеграл на површината S од скаларниот производ на

векторите B⃗ и d ⃗S

 d ⃗S е вектор чиј интензитет е елементарната површина dS при што

позитивната насока на нормалата на површината Ѕ се одредува по
следниот договор.
За затворена површина S позитивната насока на нормалата п (п -
единичен вектор) е ориентиран кон надвор

88
 Слика 79. Дефинирање на референтни насоки

За отворена површина S која е ограничена со контурата С, произволно се

дефинира насока на обиколување по контурата и нормалата п се определува по
правило на десна рака.

Нека површината S која е ограничена со контурата С се наоѓа во магнетно

поле опишано со вектор на индукција B⃗ . Нa елементарната површина d ⃗S

познат е векторот на магнетна индукција B⃗ .

Скаларниот производ B⃗⋅d ⃗S можеме да го објасниме на следниот начин:

Ако векторот B⃗ се разложи на

B⃗ n (нормална) и
B⃗ p (паралелна)

компонента на d ⃗S тогаш:

B⃗⋅d ⃗S =B cosα dS=Bn dS (12.2)

Ако ги сумираме сите скаларни производи на d ⃗S и соответните вектори

B⃗ на целата површина Ѕ се добива флуксот Φ

Φ=∫ B
⃗⋅d ⃗S =∫ BdS cosα (12.3)
S S

89
 Слика 80. Пресметување на флукс на вектор на магнетна индукција

Ако се работи за хомогено поле со вектор на магнетна индукција B⃗ и

рамна површина S:

Φ=B⃗⋅⃗S (12.4)

Зависноста на флуксот од положбата на површината S во дадено поле е

илустрирано на сл. 81.

Слика 81. Вредности на флуксот во зависност од векторот на магнетна индукција

Флуксот на векторот е скаларна големина и може да биде позитивен и

негативен во зависност од меѓуположбите на векторите на полето и површината.

Флуксот може да се замисли како да го определува бројот на линиите на

векторот на магнетната индукција кои поминуваат низ површината Ѕ. Кога е

површината нормална на векторот на магнетна индукција B⃗ , најголем број

линии поминуваат низ површината Ѕ, а кога е коса тој број е помал.

Единица за флукс е Вебер во ЅI системот Φ(=)Wb .

90
12.1. Закон за одржување на флуксот

За флуксот на векторот на магнетната индукција важи многу значајниот

закон за конзервација (одржување) на флукс кој е еден од основните закони на
теоријата на електромагнетни полиња. Според овој закон, вкупниот (сумарниот)

флукс на векторот на магнетната индукција B⃗ низ било која затворена

површина е еднаков на нула.

(12.5)
∮ ⃗B⋅d ⃗S =0
S

(кругот на интегралот значи дека се работи за затворена површина).

13. Кондензатори
Капацитет на кондензаторот е количеството електричество Q што
кондензаторот може да го прими (складира) по единица од потенцијалната
разлика ∆ V помеѓу кондензаторските плочи

Q (13.1)
C=
ΔV
[C ]
[ F ]=
Единица за капацитет e: [V ] .

Ако просторот помеѓу плочите на кондензаторот се пополнат со

диелектрик, наместо воздух или вакум, електричниот капацитет на
кондензаторот се зголемува повеќе пати зависно од диелектрикот.

C=εC 0 (13.2)

ε− диелектрична константа

C0 − капацитет на кондензаторот без диелектрик

Вредноста на диелектричната константа зависи од природата на

диелектрикот и условите под кои тој диелектрик се наоѓа (температурата,
притисок, итн.). Диелектричната константа е бездимензионална величина.

91
 Табела 1. Диелектрична константа

Материјал ε Материјал ε Материјал ε

Вакум 1 Парафин 2,1 Ебонит 2,5

Воздух 1,0006 Лискун 6-7 Нафта 2,0

Сумпур 4,0 Стакло 5,5-7 Вода 81

Восок 7,8 Порцелан 5,7-7,7

Слика 82. А 12-V батерија поврзана со паралелни кондензатори

|V B−V A| ΔV (13.3)
E= =
d d
Q (13.4)
G=
A

σ Q (13.5)
E= =
ε0 ε0 A
E− јачина на електрично поле

G− густина на количество електричество на единица површина

A− површина

92
Бидејќи електричното поле помеѓу плочите на кондензаторот е хомоѓено
(униформирано) вредноста на потенцијалната разлика помеѓу плочите е:

Qd (13.6)
ΔV =Ed=
ε0 A
Ако ова се замени во равенката (13.1) следува:

Q Q ε A (13.7)
C= = ≫ C= 0 =C0
∆ V Qd d
ε0 A

Капацитетот на кондензаторот со паралелни плочи е

пропорционален со површината на плочите а обратно пропорционален од
нивното меѓусебно растојание.

Слика 83. Диелектрик во кондензаторот

Q
C=
V 1 −V 2
(13.2a)

C=εC 0

93
13.1 Енергија на кондензаторот

Процесот на наелектризирање на кондензаторот може да се

претстави со префрлање на бескрајно мало количество електричество од

една на друга плоча +dQ , во стартот плочите на кондензаторот биле

неутрални. На тој начин количеството електричество на двете плочи на
кондензаторот за целиот процес на наелектризирање е константен. Ако

потенцијалот на едната плоча е V 1 а на другата V2 тогаш извршената

работа е:

dΠ =( V 1 −V 2 ) dQ (13.8)

dQ=CdV

dΠ =( V 1 −V 2 ) CdV

Ако V 2 =0

∫ dΠ =C ∫ VdV
0

2
CV
Π=
2
Работата е еквивалентна на енергијата на кондензаторот W.

2 2 (13.9)
CV 1 1Q
W= W= QV =
2 ; 2 2 C

1
W= C ( V 1 −V 2 )2
2
Ако количеството електричество на плочите на кондензатор во
вакум и кондензатор каде помеѓу плочите има диелектрик е еднакво,
разликата во енергијата настанува поради разликата на потенцијалот на
плочите на кондензаторот,

Wε 1
=
W ε

94
Односно енергијата на кондензаторот се намалува ε− пати кога
кондензаторот се пополнува со диелектрик.

 Сериски врзани кондензатори

1 1 1
= +
C C1 C2

 Паралелно врзани кондензатори

C=C 1 + C 2

Слика 84. Типови на кондензатори

95
13.2 Едносмерна струја

Јачината на струјата I се дефинира како број на количества електричества

dQ во единица време dt .

dQ (13.10)
I=
dt
Во SI системот единица за јачина на струја е

[C ] (13.11)
[ A ]=
[S]
Правецот на струјата е спротивен на правецот на движење на електоните.

Слика 85. Kоличествата електричества низ средината

При движењето на количествата електричества низ средината се ствара

отпор. Омов закон:

ΔV (13.12)
R=
I

Количествата електричество (C 1) се движат од повисок кон понизок

потенцијал.

96
Единица за електричен отпор во SI е:

[ Ω ]=
[V ]
[A]
Отпорот на проводникот е:

l (13.13)
R=ϑ
A
ϑ− специфичен електричен отпор

l− должина на проводникот

A− напречен пресек на проводникот

Табела 2. Отпорност и температурни коефициенти на отпорност на разни

материјали

Материјал Resistivity (Ωm) Температурен

коефициент ∝ [ (° ∁)−1 ]

Сребро 1,59∗10−8 3,8∗10−3

Бакар 1,7∗10−8 3,9∗10−3

Злато 2,44∗10−8 3,4∗10−3

Алуминиум 2,82∗10−8 3,9∗10−3

Платина 11∗10−8 3,92∗10−3

Карбон 3,5∗10−6 −0,5∗10−3

Силикон 640 −75∗10−3

Стакло 1010−1014

Сулфур 1015

Кварц 75∗10−16
Германиум 0,46 −48∗10−3

97
  Сериски врзани отпорници

R=R 1 + R2 (13.14)

 Паралелно врзани отпорници

1 1 1 (13.15)
= +
R R1 R 2

13.3. Електромоторна сила

Електромоторна сила ε е максималната волтажа (напон) што може
да го даде батеријата на потрошувачите во колото.

Слика 86. Електромоторна сила

98
 Слика 87. Струјно коло

ΔV =ε −Ir (13.16)

ε =IR+ Ir

ε
I=
R+ r
R− надворешен отпор

r− отпор на батеријата (бнатрешен)

Тоталната сила на батеријата е:

P=Iε (13.17)

Корисната снага на батеријата е:

P=IV (13.18)

99
13.4 Кирхови закони

Законите на Кирхов го дефинираат движењето на струјата во

сложени струјни кола:

1. Кирхов закон: Количеството на струја што влегува во една точка е

еднакво на количеството на струја што излетува:

∑ I vlez=∑ I izlez (13.19)

2. Кирхов закон: Сума на потенцијалот на дадена контура секогаш е

нула:

∑ ΔV =0 (13.20)
0

100
 Слика 88. Движење на струја низ струјни кола

14. Еднонасочна струја

Омов закон. Поместувањето на наелектризираните честици ја
сочинуваат електричната струја. Носачите на наелектризирања при тоа
можат да бидат различни. Во некои случаи тоа се наелектризирани атоми
и молекули, прилика за спроведување во електролитите или кај
позитивните зраци кои се јавуваат при електрични празнења во
разредените гасови. Во други случаеви струјата е условена со движење на
електрони (струја во металите или кај катодните цевки). Меѓутоа, во секој
случај појавата на електрична струја ја следи некоја одредена општа
појава, на пример појава на магнетно поле.

101
 Не треба да се мисли дека појавата на електрична струја се сведува
на просто механичко движење на наелектризираните честици. Јачината на
електрична струја I која поминува низ некој пресек е физичка величина
добиена со мерење на количината на наелектризирањата кои поминале
низ тој пресек на проводникот во единица време. Ако количината на

наелектризирањата ΔQ која поминала низ пресекот во текот на времето

Δt , тогаш јачината на струјата I е еднаква на:

ΔQ (14.1)
I=
Δt
Кога се менува јачината на струјата I во текот на времето, тогаш
станува збор за еднонасочна струја. За единичната јачина на струја, во
мегународниот систем единица за јачина на струја е усвоена онаа единица
која се добива кога низ некој пресек на проводникот протекува количина
наелектризирања од еден кулон во една секунда; таа единица се нарекува
ампер (А).

1 кулон 3∗109 CGSE−ед. електрич .

1 ампер= ≅
1 секунда 1секунда

Димензиите за јачина на струја I ги добиваме од равенката (14.1):

[ Q ] 3 /2 1/2 −2 (14.2)
[ I ]= =L M T
[t ]
Ако најпрво се разгледа појавата на потекување на струја во
проводници од прв ред- метали, во проводникот се јавува струја само во
случај кога постои област со различен потенцијал. Струјата која се јавува
тече додека потенцијалот во дадена облас не се изедначи. Ако се
разликува потенцијалот на краевите на проводникот и одржува константа,
тогаш низ проводникот тече еднонасочна струја. Јачината на струјата I

која тече во делот на хомоген проводник се потчинува, а тоа

експериментално е утврдено со Омов закон:

V 1 −V 2 (14.3)
I=
R

102
 Овде V 1 −V 2 е разлика на потенцијалот на краевите од
проводникот, а R е величина која го карактеризира дадениот проводник и
се нарекува отпор на проводникот. На тој начин Омовиот закон покажува
дека јачината на струјата е правопропорционална со разликата во
потенцијалот која владее на краевите од проводникот, а обратно
пропорционално со отпорот на тој дел од проводникот.

14.1. Отпор на проводникот

Отпорот во делот на проводникот зависи од природата на
материјалот од кој е направен проводникот, од неговата големина и
обликот. За делот на проводникот кои има константен напречен пресек
S и должина l отпорот е еднаков на:

l (14.4)
R= ρ
S
Каде ρ е величина која зависи само од материјалот на проводникот;
тоа се нарекува специфичен отпор на материјалот. На тој начин, отпорот
во делот на проводникот е правопорционален со должината на

проводникот, а обратнопропорционален со површината на пресекот S .

Од равенката (14.4) имаме:

S (14.4а)
ρ=R
l
Од каде се гледа дека специфичниот отпор ρ е бројно еднаков со
отпорот на проводникот кој има единична должина и пресек еднаков на
единичната површина.

Во CGSE- системот усвоена е единицата за отпорност, опорот во

проводникот кој пропушта струја од една CGSE единица, јачина на струја
кога на краевите од проводникот се наоѓа потенцијална разлика од една
CGSE- единица на потенцијалот. Бидејќи оваа единица практично е
преголема, за единица на отпорност усвоена е отпорноста на оној
проводник низ кој протекува струја со јачина од еден ампер при

103
потенцијална разлика на краевите од еден волт. Таа единица се вика ом
(Ω).

1 волт
1 ом=1 Ω=
1 ампер

Милион оми се нарекува мегаом.

Димензиите за отпор може да се добијат на основа на равенката:

[ V ] −1
[ R ]= =VL
[l]

Усвоено е дека специфичниот отпор во практичниот систем е

единица мерка на основа на дефинициите од равенката; при тоа отпорот
R се изразува во оми, површината на напречниот пресек S во

квадратни сантиметри, а должината l во сантиметри. Вака добиената

единица се нарекува ом-снтиметар. На тој начин единичниот специфичен
отпор го има оној материјал кој пружа отпор од еден ом каде од него е

направена коцка со рабови од 1cm , под услов струјата да биде во

спротивна насока од плочите.

За техничка пресметка на отпорот на проводникот, користењето на

равенката (14.4а), најчесто површината на напречниот пресек на

проводникот S се изразува во квадратни милиметри, а должината на

проводникот l во метри. Во согласност со тие единици специфичниот

отпор при должина од еден метар и при пресек од еден квадратен
милиметар е еднаков на еден ом. Врската помегу оваа техничка единица

за специфичен отпор и единица Ω∗cm е следна:

0,01 cm 2 −4
1 техничка единица за специфичен отпор=1 ом =10 om∗cm
100 cm

Освен големината на специфичниот отпор, често се воведува

инверзна големина:

104
 1
σ=
ρ

Која се нарекува специфична проводливост (проводност) или

електропроводливост.

Специфичниот отпор зависи од температурата на проводникот.

Скоро за сите метали при нормална температура специфичниот отпор се
менува линеарно со температурата:

ρ= ρ0 ( 1+αt ) (14.5)

Каде температурата е изразена во степени Целзиусови,

ρ0

специфичниот отпор при температура 0°C ,α константен коефициент.

Табела 3. Специфичен отпор и електропроводливост на некои проводници

на 0° С

Материјал на проводникот ρ 106 om∗cm σ 10−4 cm−1∗cm−1

Алуминиум 2,53 39,5

Графит 39,2 2,55

Железо чисто 8,96 11,48

Бакар чист 1,55 64,5

Жива 94,3 1,06

За целата низа материјали константата α по бројна вредност е

блиска до вредноста 0,00367, т.е. 1/273, така што равенката (14.5) може да
се напише во следниот облик:

ρ=αρ0 T (14.5а)

Каде T е апсолутна температура. Меѓутоа оваа равенка има

апроксимативен карактер, не важи ниту за висока, ниту за многу ниска
температура. За висока температура коефициентот α расте.

105
 Освен тоа, отпорот на проводникот расте кога проводникот
преминува во течна состојба. При ниска температура опага. На слика 89 е
прикажана зависноста ρ од температурата T за Cu, Fe, Pt и Pb.

Слика 89. Зависност на специфичниот отпор од металот во функција на

апсолутната температура

За многу ниска температура, во интервал 1-7°К, отпорот на некои

метали и легури нагло опаѓа и станува занемарливо мал. Оваа појава прв
ја открил холандскиот физичар Камерлон-Онс 1911 год., која подоцна е
развиена како суперпроводливост. Во областа на суперпроводливост
отпорот практично е еднаков на нула.

Преодот во состојба на суперпроводливост во материјалот се

менува истовремено во целата низа: драстично се менува топлотниот
коефициент (во присуство на магнетно поле) и доаѓа до ослободување,
или апсорција, на топлината. Особено се карактеристични магнетните
промени на суперпроводникот. Материјалот кој се наоѓа во состојба на
суперпроводливост е идеален дијамагнетик во целата внатрешност на

106
магнетната идукција В=0. Коефициентот на магнетизација на

1
x=−
суперпроводникот е 4 π . Изедначувањето на магнетната индукција
со нула која се јавува кај материјалите во суперспроводлива состојба
може да се објасни со појавата на таква струја (на нејзината површина)
која на своето магнетно поле може да изврши компензација со спојното
магнетно поле. Во многу тенок површински слој суперспроводливото тело

(од редот 10−5 ) B≠0 . Силното магнетно поле ја нарушува состојбата

на суперспроводливост. Нарушувањето на суперспроводлива состојба
настанува врз основа на магнетното поле кое произведува струја во
услови на протекување на површината на самиот суперпроводник на
телото.

14.2. Вектор за густина на струја

ΔQ
I=
Јачината на струјата Δt е скаларна величина; дефинирана е
само со величината на наелектризирањето кое се пренесува низ дадена
површина во единица време, независно од тоа во која насока и под кој
агол се движат честиците (кои носат наелектризирања) во однос на
разгледувана рамнина. Очигледно е едека таквата карактеризација на
електрична струја е непотполна; во многу случаеви неопходно е да се знае
насоката во која се движат наелектризираните честици. За дефинирање на
насоката за пренос на наелектризирањата се воведува поимот вектор за
густина на струја.

Струјата може да биде пример за движење како на позитивни така и

негативни носители на електрицитет. Експериментално е докажано дека
спротивното движење на честиците, кои се спротивно наелектризирани,
даваат еквивалентна и идентична струја. Поради тоа доволно е да се
изврши анализа за движењето на било кои честици со ист знак, на пример
позитивни. Во тој случај движењето на негативните честици може да се
замени со движењето на позитивните честици но во спротивна насока.

107
 Ако се земе најпрво посматрањето при движење на хомогена струја
со позитивно наелектризирани честици, т.е. проток на честици во кој сите
честици се движат во една насока, еднаква брзина при што и распоредот
на честиците во просторот е хомоген, односно со константна густина. Ако

се замисли одвоена површина

ΔS0 која се наоѓа внатре во проводникот
низ кој се движат наелектризирањата нормално на правецот на
замислената површина. Под вектор за густина на струја се подразбира
оној вектор чија насока се совпаѓа со насоката на движење на позитивните
наелектризирања, а бројно е еднаков на:

ΔQ (14.6)
i=
Δt∗ΔS

Каде ΔQ е наелектризирање кое се пренесува низ површината

ΔS во време Δt .

Според тоа, векторот за густина на струја е бројно еднаков со

наелектризирањата кој се пренесуваат во единица време низ единична
површина поставена нормално на насоката на движењето на
наелектризирањата. Насоката на векторот за густина на струја се
поклопува со насоката на брзината на движење на позитивните
наелектризирања.

Ако површината ΔS е ориентирана произволно, тогаш треба да се

земе нејзината проекција на рамнина која е нормална на насоката на
движење на наелектризирањата, ќе се добие:

ΔQ (14.7)
i=
Δt∗ΔS cos α
Каде α е агол кој го зафака насоката на движење на позитивни

наелектризирања со насоката на површината ΔS .

Кога протокот на честици е нерамномерен, тогаш се зема многу

мала површина и многу мал временски интервал, што нивните граници на
протокот може да се сметаат како рамномерни. Тогаш бројната вредност

108
за густина на струја во дадена точка на проводникот и во даден момент за
време е дефинирана со равенката:

ΔQ (14.7a)
i=lim¿ ΔS→0 ¿ ¿ ¿
Δt→0 ¿ ΔtΔScosα
Ако со ΔI се означи мала струја која протекува низ мала површина ΔS
тогаш:

ΔQ
ΔI = lim
Δt →0 Δt

Па со ова од равенката (14.7а) се добива:

ΔI
i∗cos α= lim
ΔS →0 ΔS

Величината i∗cos α е проекција на векторот за густина на струја i на

нормална површина ΔS , од каде:

ΔI (14.8)
i n= lim
ΔS →0 ΔS

Т.е. нормалната компонента на векторот за густина на струја е

бројно еднаков на јачината на струјата кој протекува низ единичната
површина.

Поимот густина на струја дозволува поставување поинаква

дефиниција на Омовиот закон. Се подразбира дека струјата предизвикува
движење на позитивни наелектризирања (струјата предизвикува движење
на електрони во проводникот). Слободните наелектризирања се движат во
проводникот во насоката во која дејствува силата на елетростатичкото
поле. Спрема тоа, и векторот за густина на струја е насочен во правец на
падот на потенцијалот, т.е. насочен е таму каде е насочен и векторот на
јачина на полето.

109
 Слика 90. Одредување на нормалната компонентна густина на струјата

Слика 91. Изведување на израз за густина на струја

Ако се земе проводник со цилиндричен облик низ кој тече струја

ΔI , наелектризирањата во тој проводник нека се движат нормално на

неговиот пресек ΔS . Се посматраат два пресека од тој проводник кој се

наоѓаат на растојание Δl еден од друг. Разликата на потенцијалот

помеѓу овие пресеци е V 1 −V 2=−ΔV . Отпорот на тој дел од проводникот

1 ΔI
R=
нека е σ ΔS , каде σ е специфичната проводливост на
материјалот од кој проводникот е направен. Ако за овој проводник се
примени Омовиот закон се добива:

V 1 −V 2 ΔV
ΔI = =−σ ΔS
R Δl

110
А одовде:

ΔI ΔV (14.9)
=−σ
ΔS Δl
ΔI
Но ΔS е еднакво на густината на струјата i , а величината

ΔV
Δl , која го дава падот на потенцијалот на единица должина, е еднаква
на јачината на полето E внатре во проводникот. Имајќи го ова во
предвид равенката (14.9) може да се напише во следниот облик.

i−σE

Претходно беше споменато дека векторот за густина на струја има

иста насока како и векторот на јачина на полето, па според тоа последната
равенка може да се напише во векторски облик:

i=σE (14.10)

Оваа равенка го претставува Омовиот закон за густина на струја.

Ова покажува дека густината на струјата е пропорционална јачина на
електричното поле Е, а насоката и се поклопува со насоката на јачина на
полето. Во проводникот низ кој тече струја јачината на полето се
разликува од нула. А ако е внатре во проводникот Е=0, тогаш во него не
постои струја; кога Е=0, во прашање се електростатички појави.

14.3. Конзервација на наелектризирањата. Затворена стационарна струја

Претходно го добивме изразот кој се поврзува со јачината на

струјата, која тече низ проводник преку мала површина, со густина на
струјата:

ΔI
i n= lim
ΔS →0 ΔS

111
 Одовде добиваме дека јачината на струјата која протекува низ
површината е поврзана со следната равенка:

ΔI =in ΔS (14.11)

Кога струјата протекува низ конечна површина потребно е да се

раздели таа површина на елементарна површина ΔS , па струјата I

која протекува низ целата површина S ќе биде изразена со збирот на

струјата ΔI , т.е.

I=∑ in ΔS (14.12)

Слика 92. Спојни нормали на затворена површина S

Според тоа, јачината на струјата е претставена во реалниот флукс

на векторот на густината на струјата.

За одредување на јачината на струјата која поминува низ замислена

затворена површина која ограничува одредена зафатнина од проводникот,
како позитивна насока на нормалното следење во насока надвор од
ограничената зафатнитна. Тогаш вредноста на аголот може да биде

π
поголема или помала од 2 , а елементарната јачина на струјата, според
112
равенката (14.11), може да се добие како позитивна така и негативна
вредност. Позитивната вредност за елементарна струја означува дека низ

површината ΔS изнесува позитивни наелектризирања надвор од

замислената зафатнина ограничена со површината S . Негативниот

предзнак на елементарната струја означува дека низ дадена површина
ΔS внесува позитивни наелектризирања во истата зафатнина. Ако

збирот на сите елементарни струи кои поминуваат низ површината S е

еднаков на нула, значи дека количината на наелектризирањата внесени во
разгледуваната зафатнина е еднаква на количината на внесените
наелектризирања. Ако пак јачината на струјата која поминува низ
затворената површина се разликува од нула, значи дека количината на
внесени и изнесени наелектризирања не се мегусебно еднакви, т.е. дека
постои промена на количината на наелектризирањата кои се наоѓаат

затворени внатре во површината S . Позитивниот предзнак на струјата

означува намалено наелектризирање, а негативниот означува пораст на

наелектризирањата внатре во зафатнината. Ако со −ΔQ е означено

намалуањето на наелектризирањата внатре во зафатнината на

ограничената површина S со времетраење Δt , тогаш се добива:

IΔt=∑ in ΔSΔt=− ΔQ (14.13)

Оваа релација покажува дека општата промена на

наелектризирањата внатре во некој затворена зафатнина може да се
случи како последица на внесеното наелектризирање надвор или

изнесено на површината S на разгледуваната зафатнина. Равенката

(14.13) има смисла кај законот за конзервација на количина
наелектризирање.

Од равенката (14.13) за струјата I која тече низ затворената

површина добиваме:

ΔQ (14.13a)
I=∑ in ΔS=−
Δt

113
 Ако се воведе поимот линија на струјата, се подразбира онаа линија
која ќе биде тангенцијална на секоја точка од функцијата за густина на
струјата, а насоката и се поклопува со насоката на векторот на функцијата

за густина на струја во таа точка. Изразот ∑ in ΔS претставува проток на

линијата на густина на струја низ затворена површина S . Равенката

(14.13а) покажува дека целокупниот проток (флукс) на линијата на струја
може да биде различен од нула само тогаш кога се намалува количината
на наелектризирања внатре во ограничената зафатнина од дадена
површина. Ако целокупното наелектризирање внатре во дадената
површина се менува, тогаш линијата на струјата само ја пресекува
површината. Линијата на струја може да заврши само онаму каде
настанува зголемување и намалување на наелектризирањето. Кога во
некоја област постои константна количина на наелектризирање, тогаш
линијата на струја во неа е непрекината, т.е. или се затворени или
преминуваат во бесконечни. Просторот ограничен со линијата на струја се
нарекува цефка на струја. По самата дефиниција поимот цефка на
струјата јасно е дека јачината на струјате во било која точка од пресекот
во цевката на струјата секогаш е иста.

Поимот линија на струјата дозволува интерпретација на равенката

(14.13а) по Гаус-Остроградската теорема, како што тоа е направено во
електростатиците. Според Гаус-Остроградската теорема флуксот на
линија на јачина на полето е еднаков на збирот наелектризирања

(помножен со 4 π ) кои се наоѓаат внатре во затворена површина. Според

равенката (14.13а) флуксот на јачина на струја е со еднаква брзина на
опагање на наелектризирањата внатре во затворена површина.

Како пример за отворена линија на струја може да се земе линијата

на струја која се јавува при празнење на кондензатор. Облогата на
кондензаторот кој се празни е на местата каде линијата на струја
завршува, бидејќи на облогите се врши промена на наелектризирањата.
Процесот на празнење на кондензаторот е нестационарен: јачината на
струјата се менува во текот на времето опаѓајки до нула. Незатворената
линија на струја не може да се одржува неодредено долго време, бидејќи
114
облогите на кондензаторот се оштетуваат за конечно долго време.
Струјата која тече стационарно, т.е. константно неограничено долго,
одговара на затворената линија на струја. Во случај на еднонасочна струја
која се одржува помеѓу галванскиот елемент, линијата на струја се затвора
низ внатрешниот дел на колото и така образува затворена крива.

14.4. Ленц-Џулов закон

Експериментите покажуваат дека преминот на електрична струја низ
проводник е следен со издвоена топлина во проводникот. Ова
издвојување на топлина е поврзано со преносот на наелектризирања, па
според тоа и со работата на електричната сила што ја врши преносот.

Ако се разгледа пресек на проводник низ кој протекува

наелектризирање Q за време t : Q=It , поместувајќи се по проводникот

во текот на времето t , тоа наелектризирање преминува некоја разлика

на потенцијалот V 1 −V 2 , а при тоа електричната сила врши работа која е

еднаква на:

A=I ∗t ( V 1 −V 2 ) (14.14)

Силата на полето не може да се предизвика со зголемување на

струјата, па поради тоа се оди на загревање на проводникот. Користејќи го
Омовиот закон изразот за работа може да се напише во следниот облик:

2
A=I R∗T (14.14а)

Каде R е отпор на проводникот со разлика на потенцијалот V 1 −V 2 .

За да се пресмета бројната вредност на топлината која се издвојува

во проводникот, се претпоставува дека јачината на струјата е изразена во
ампери, времето во секунди, разликата на потенцијалот во волти; во тој
случај е лесно да се увиди дека равенката (14.14) ја покажува работата
изразена во џули. Реално, при премин на струја со јачина од еден ампер
во текот на една секунда се врши пренос на количина наелектризирања од
еден кулон.

115
А0 =1џул

Имајќи во предвид дека 1 џул е еквивалентен со 0,24саl за количина

топлина ослободена во една секунда во проводник со потенцијална

разлика на краевите од V 1 −V 2 волти, низ кои тече струја со јачина од

еден ампер, се добива изразот:

Q=0 . 24∗I∗t ( V 1−V 2 ) (14.15)

Овој израз со помош на Омовиот закон може да се напише во следниот

облик:

Q=0.24∗I 2∗R∗t (14.15a)

2 (14.15b)
( V 1−V 2)
Q=0 . 24 t
R
Отпорот во овој случај мора да се изрази во оми.

Количината топлина Q издвоена на дел од проводникот низ кои

поминува струја, е пропорционална со времето на поминување на струја
t , отпорот на тој дел од проводникот R и квадратот на јачината на
2
струјата I .

Коефициентот 0,24 кој фигурира во Ленц-Џуловиот закон е

последица на изборот на единици: количината на топлина се мери во
ампери, отпорот во оми. Меѓутоа, ако количината на топлина се изрази во
џули, јачината на струја во ампери, времето во секунди, а отпорот во оми,
тогаш бројниот коефициент од 0,24 според равенката (14.15), (14.15а) и
(14.15б) се заменува со 1 и за Ленц-Џуловиот закон се добива:

Q=I 2∗R∗t (14.16)

Доколку специфичниот отпор на проводникот е помал, дотолку е

помала и количината на издвоена топлина (за иста јачина на струја). Во
области на суперпроводливост специфичниот отпор на проводникот
станува неизмерно мал, така што во проводникот при проток на струја не
се издвојува приметлива количина на топлина. При тоа енергијата никогаш

116
не се губи, струјата која се произведува во проводникот се одржува
неодредено долго, бидејќи за одржување не е потребно доведување на
енергија во спојот.

Ослободената енергија во проводникот игра многу голема улога во

техниката. Работата на фабричките електрични печки и сите можни уреди
за загревање се засновани на Ленц-Џуловиот закон. Електричните
светилки исто така се загреваат со електрична струја.

Слика 93. Сериски врзани проводници

Слика 94. Паралелно врзани проводници

14.5. Затворено струјно коло

Одржувањето на константната струја во проводникот бара
одржување на константна разлика на потенцијалот на краевите од тој
проводник. Изворите кои служат за одржување на константна разлика на
поптенцијалот можат да бидат различни. Еден вид таков извор се
галванските елементи.

117
 Алгебарскиот збир на скокови во потенцијалот кој се добива при

обиколка на колото: ε =ε 1 + ε , се нарекува електромоторна сила

вклучена во коло; Воведувајќи ја електромоторната сила:

IR+IR 0 =ε (14.17)

Равенката го претставува Омовиот закон за затворено струјно коло.

Може да се напише во следниот облик:

ε (14.18)
I=
R+R 0
Од каде произлегува дека јачината на струјата во затворено струјно
коло е правопропорционална со електромоторната сила, а
обратнопропорционална со целокупниот отпор на затворено коло. Ако се

земе во предвид дека IR=V 1−V 2 , тогаш од равенката (14.17) се добива:

V 1 −V 2=ε−IR 0 (14.19)

Т.е. разликата на потенцијалот на краевите е еднаква на

електромоторната сила намалена за падот на потенцијалот во
внатрешниот дел на колото. Доколку е поголем падот на потенцијалот на
внатрешниот дел на колото, дотолку е поголема разликата помегу
потенцијалот на приклучоците на елементите од неговата
електоромоторна сила.

За отворено коло I=0 , па поради тоа потенцијалот на

внатрешниот дел на колото исто е еднаков на нула; во тој случај од

равенката (14.19) се добива: V 1 −V 2=ε , т.е. електромоторната сила е

еднаква на разликата на потенцијалот на краевите (приклучоците) на

отворениот елемент.

Разликата на потенцијалот на приклучоците од елементите

затворени преку некој отпор е секогаш помала од електромоторната сила.
Разликата на потенцијалот на приклучоците од елементите е еднаква на
електромоторната сила на тој елемент, и во тој случај кога струјата која

118
поминува низ елементот е компензирана со некој споен извор на
разликата на потенцијалот.

14.6. Ослободена енергија во коло на еднонасочна струја

Ако се разгледа енергетската релација во затворено коло на
еднонасочна струја, на слика 95 е прикажано затворено коло со
еднонасочна струја кое се напојува од елементите на електромоторната

сила чии внатрешен отпор

R0 ; спојниот отпор е R .

Слика 95. Коло на галвански елементи со споен отпор

Целокупната сила која се ослободува во колото се состои од сила

која се ослободува на спојот и во внатрешниот дел на колото:

W=I 2 R+I 2 R0=I 2 ( R+R0 )

2
Но според равенката (14.17) I ( R+ R0 )=ε тоа е

W=Iε (14.20)

Според тоа целокупната сила која се ослободува во колото се

изразува како производ од јачината на струјата и електромоторната сила
на елементот. Таа сила се издвојува за сметка на било какви извори на
взаемни сили; изворот на таква енергија може да биде хемиска релација
која се случува во елементите. Од тоа произлегува дека колото на

119
еднонасочна струја изградена од сила на раздвојување на позитивната

сила е +Iε .

Ако се анализира како зависи ослободената сила во спојното коло

од величината на спојниот отпор R , преку кој колото на елементи е

затворено, по претпоставка дека даден елемент со електромоторна сила

ε и внатрешен отпор
R0 кои е затворен со спојниот отпор R ; се

одредува, во зависност од R , следната величина: целокупната сила w

која се ослободува во целото коло, сила

Wa која се ослободува во
спојниот дел на колото и коефициентот на корисно дејство η , кој е

бројно еднаков во однос на силата ослободена на спојниот дел од колото

спрема целосно ослободената сила.

Слика 96. Зависност на јачината на струја од спојниот отпор

Јачината на струјата се изразува преку Омовиот закон со следната

релација:

ε
I=
R+R 0

Јацината на струјата е најголема кога R=0 ; јачината на оваа

струја се нарекува струја на краток спој, и е еднаква на:

ε
I ks=
R0

120
 Зголемениот споен отпор на струјата опаѓа и тежи асимптотски кон
нула, кога спојниот отпор тежи кон бесконечност. Целокупната сила која се
ослободува во колото ќе биде:

ε
W=Iε=
R+R0

Тогаш ќе има максимална вредност при струја со краток спој R=0 :

ε
W max =
R0

Со зголемување на отпорот силата опага и тежи кон нула кога

отпорот тежи кон неограничена величинска вредност.

Силата која се ослободува во спојното коло е еднаква на:

ε
W =I 2 R= 2
∗R
( R + R 0)

При јачина на струјата на крајниот спој R=0 , силата која се

ослободува во спојното коло е еднаква на нула.

W a ќе има најголема

вредност кога
R=R 0 , т.е. кога спојниот отпор има иста вредност како и
внатрешниот. Тогаш:

ε
W a max =
4 R0

Т.е. четвртина од силата која ја има на крајот од спојот.

Кога отпорот на спојното коло се зголемува до бесконечност,

ослободената сила во тоа коло тежи кон нула.

Коефициентот на корисното дејство одредено од односот на силата

W a која се ослободува во спојното коло спрема целокупната сила W :

Wa R
η= =
W R+ R0

121
 Кога R=0 , η=0 , со зголемен R коефициент на корисно
дејство η расте и тежи кон 1 кога R тежи кон неограничено големи
вредности, меѓутоа при силата која се ослободува во спојното коло
еднаква е на нула, па поради тоа дефиницијата за максимум на
коефициентот на корисно дејство од практична точка на гледање нема
смисла.

Слика 97. Зависност на силата

W 0 во спојното коло во функција на орпорот R
на спојниот дел од колото (1) целокупна снага (2) коефициент на корисно дејство
(3)

На слика 97 кривата 1 покажува сила

Wa ослободена во
споменатиот дел на колото во зависност од отпорот на спојното коло R ;

кривата 2 покажува зависност на R од целокупната сила W ; кривата 3

го дава обликот на крива на коефициентот на корисно дејство во функција
на истиот отпор R . Како што може да се забележи со порастот на R

расте и η .

122
 Од практична гледна точка најинтересна е силата
Wa која се
ослободува во спојното коло, таа најпрво расте, па откако ќе го достигне

максимумот во точка
R=R 0 , почне да опага.

1
За
R=R 0 , кога W a е максимално: η= 2 .

14.7. Омов закон за нехомогено коло. Киркохов закон

Омовиот закон е применлив за хомогено коло, т.е. коло во кое нема
никаква електромоторна сила и скокови на потенцијалот. Меѓутоа,
појавата на еднонасочна струја во колото е можна само кога постои
електромоторна сила; во галванските елементи електромоторната сила се
јавува како резултат на скоковите на потенцијалот на границите помеѓу
електродите и електролитите во кои се потопени електродите. Скоковите
на потенцијалот се појавуваат на местата на контактот со два различни
метала, како и во случај кога постои температурна нехомогеност. Поради
тоа во општ случај треба да се разгледа коло во кое постојат скокови на
потенцијалот. При одредување на насоката на обвивката на колото
скоковите може да имаат различни предзнаци. Алгебарскиот збир на
скоковите на потенцијалот, во дел од колото го сочинува електромоторна
сила која дејствува на тој дел од колото.

Слика 98. Скокови на потенцијалот на местата на контактот во нехомогено коло

За поедноставно објаснување се зема нехомогено коло кое се

состои од редно поврзани различни проводници А, В,С. Контактите помегу
проводникот се означени со 1 и 2. Потенцијалот на левиот крај означен со
V 1 , а десниот крај со V 2 . Потенцијалот кој има проводник А местото на

123
 ( 1)
првиот контакт означен е со V A , a потенцијалот на проводникот В на

истиот контакт означен е со V (B1 ) ; потенцијалните проводници В и С на

местот на контактот означен со 2 исто одговараат на ознаките V (B2 ) и

( 2)
V C . Ако проводниците А,В,С имаат отпор R A ,R B ,R C , проводниците се
поврзани во ред , па поради тоа низ нив поминува една иста струја. На
секој проводник поединечно може да се примени Омовиот закон:

IR A =V 1 −V (A1 )

IR B =V (B1 )−V (B2 )

IRC =V (C1 )−V 2

Ако се соберат член по член овие равенки се добива:

( 1) ( 1) ( 2)
I ( R A + RB + RC ) =V 1 (V B −V A )+ ( V C −V B )−V 2
( 2) (14.21)

Разликите V (B1 )−V (A1 ) и V (C2 )−V (B2 ) претставуваат скокови на

потенцијалот ε 1 и ε2 кои се јавуваат на границите помегу проводникот

во точките 1 и 2. Збирот на скоковите на потенцијалот ε1 и ε2 ја дава

електромоторната сила која дејствува во даден дел од колото, од каде
произлегува:

( V (B1) −V (A1 ) ) + (V (C2 ) −V (B2) )=ε1 + ε2=ε

Исто и збирот на отпорите

R A +R B+R C во реалниот целокупен отпор на
даден дел од колото- R , т.е.:

R A +R B+R C =R

Имајќи го сето ова во предвид равенката (14.21) може да се напише во

следниот облик:

IR=V 1−V 2 +ε

124
или

V 1 −V 2 + ε (14.22)
I=
R

Изразот (2.22) е Омов закон за нехомогено коло: јачината на

струјата бројно е еднаква на збирот од разликата на потенцијалот на

краевите од колото V 1 −V 2 и електромоторната сила ε поделена со

целокупниот отпор на колото R . При тоа за позитивна електромоторна

сила се смета онаа која дава пораст на потенцијалот во насоката во која

тече струјата.

Ако електромоторната сила е еднаква на нула, т.е. ε=0 тогаш

равенката (14.22) преминува во следниот облик:

V 1 −V 2
I=
R

За затворено коло, каде V 1 =V 2 и каде целокупниот отпор на колото се

состои од збирот на спојниот отпор R и внатрешниот отпор

R0 , се
добива:

ε
I=
R+R 0

Што се поклопува со равенката (14.18).

Општиот Омов закон, изразен во равенката (14.22), овозможува

пресметување на било какво сложено коло. Меѓутоа, сепак
пресметувањето на разгрането коло е доста тешко. Користењето на
систем од две равенки кој го дал Кирхов овозможува олеснување во
пресметувањето на разгрането електрично коло.

За разгрането коло карактеристични се величините: јачина на струја

која тече низ гранките на колото, отпор на поедини делово во колото и
електромоторна сила вклучена во делови од колот. Сите овие величини се
меѓусебно поврзани, па лесно се наогаат една од друга; на пример, од

125
зададениот отпор и електромоторна сила може да се најде насоката и
јачината на струјата која тече во секој елемент од колото.

Прв систем на Кирховата равенка. Секоја точка од која се простира

струја на барем три пороводника се нарекува чвор. Бидејќи сега имаме во
предвид само еднонасочна струја, го поставува условот во било која точка
од колото, па според тоа и во било кој чвор, постоечките наелектризирања
во останатите константи. Одовде произлегува дека количината на
наелектризирања кои се доведени во чвор со еднаква количина на
наелектризирања кои се одведуваат. Ако се прифати конвенкција, струјата
која влегува во чвор се пресметува како позитивна, а струјата која
излегува од чвор како негативна, се вели: алгебарска сума на струја која
произлегува низ чворот е еднаква на нула. Во аналитички облик тоа може
да се напише на следниот начин:

n (14.23)
∑ I k =0
k=1

Каде со n се означува бројот на струја која произлегува низ

посматраниот чвор; таа равенка може да се примени на секој чвор во
колото.

Слика 99. Чвор на коло кое опфака три проводници А, В, С

Вториот систем на Кирхова равенка се однесува на низа затворени

контури кои може да се издвојат од едно сложено коло, и тоа секоја за

126
себе. Ако се разгледа произволна затворена контура АВСА која се состои
од нехомогени делови АВ, ВС и СА. Фиксирана е насоката на обиколка на
контурата, на пример, обиколуваме по насока на движење на стрелките на
часовникот, т.е. пресметуваме за позитивна онаа насока на струјата која
се поклопува со насоката при обиколка на контурата, а за негативна онаа
насока која е спротивна од насоката на обиколка на контурата. Исто така
за позитивна електромоторна струја се пресметува струја чиј потенцијал
во насока на обиколка расте, а за негативната електромоторна сила кога
потенцијалот опага. На секој нехомоген дел од контурата АВ, ВС и СА се
применува Омовиот закон во облик даден со равенката (14.22). Отпорот на

потенцијалот во деловите АВ, ВС и СА се означени со

R1 , R2 , R3

респективно, јачината на струјата која тече низ нив со

I 1 ,I 2 , I 3 и

електромоторната сила на која се наога со

ε 1 ,ε 2 ,ε 3 . Потенцијалните

точки А, В,С се означуваат со

V 1 ,V 2 ,V 3 . По Омовиот закон, напишан за
секој дел од сложено коло, т.е. за делот АВ, ВС, и СА, двоединечно се
добива:

IR1 =V 1 −V 2 + ε 1

IR 2 =V 2 −V 3 +ε 2

IR 3 =V 3 −V 1 +ε3

127
 Слика 100. Затворено коло АВСА

Собирајќи ги член по член овој систем на равенки добиваме:

I 1 R 1 +I 2 R 2+I 3 R3 =ε 1 +ε 2 +ε 3

Како што се гледа, во резултатот потенцијалите

V 1 ,V 2 ,V 3 во точките
А,В,С се отпаднати. Истата постапка може да се примени на било која
контура, тоа може да се напише во општ облик за било која затворена
контура:

m m
∑ I k Rk = ∑ ε k
k =1 k =1

Овде за m е земен бројот на гранки во затворена контура, а за

k е карактеристичен бројот на гранки во колото. На тој начин во било
каква затворена контура произволно избрана во разгранети кола збирот на
проводници е производ од отпорот и јачината на струјата што одговара на
ганките во колото еднаков на збирот на електромоторната сила во таа
контура.

128
15. Електромагнетна индукција
Појавата на електромагнетна индукција се состои во следното: При
промена на флуксот на магнетната индукција низ проводникот се генерира
електрична струја која протекува низ пресекот на тој проводник. Оваа
струја се нарекува индуктивна струја.

На слика 101 е прикажан експеримент на перманентен магнет и

калем.

Слика 101. Предизвикана индуктивна струја во калемот, поместување на

перманентниот магнет

Ако магнетот или калемот се придвижуваат еден во однос на друг во

галванометарот се регистрира протекување на струја низ калемот. Ако тие
се во мегусебно мирување нема генерирање на струја во калемот.

Сличен експеримент може да се направи со два калеми, при

вклучување на струја во едниот калем и при исклучување во другиот калем
во тој момент се генерира индуктивна струја.

129
 Слика 102. Предизвикување индуктивна струја во колото, вклучување и
исклучување на струја во друго коло

Ако затворена проводна контура ротира во хомогено магнетно поле,

тогаш се менува флуксот на магнетната индукција низ површината која е
опфатена од контурите, поради промената на флуксот на геомагнетното
поле се генерира (индуцира) струја во контурата. Ако нема промена на
флуксот на магнетното поле во контурата не се индуцира струја.

Кога не се во прашање магнетици јачината на магнетното поле Н и

магнетната индукција В се еднакви:

H=⃗
⃗ B (15.1)

Ако се работи за магнетици тогаш:

B=μH (15.2)

Односно магнетната индукција е μ− лаги поголема од Н. Во овој

случај и индуцираната струја е поголема, тоа значи дека промената на

флуксот на индукцијата В се предизвикува индуцирана струја.

Индуцираната струја која се појавува во затворена контура има

таков смер што низ површината ограничена со таа контура генерира
сопствен флукс така да може да ја компензира промената на флуксот на
магнетната индукција која е причинител на индуцирана струја (Пендово
правило).

130
  Индуцирана електрична сила ε . Појавата на индуцирана струја
во затворена контура е условена со појава на променлив флукс на
магнетна индукција, односно со појава на електромоторна сила ε

во таа контура. Величината на електромоторната сила ε зависи од

два параметри:
o Брзината на промената на флуксот на магнетската
индукција Φ :
o Интензитетот на магнетската индукција Φ .

dΦ (15.3)
ε=−
dt (фарадеев закон)
Знакот (-) минус во равенката укажува дека зголемувањето на

флуксот на индукција
( dΦdt >0) предизвикува електромоторна сила ε

која дејствува во негативен правец на обиколување на контурата,

намалувањето на флуксот на индукција

( dΦdt <0) предизвикува
електромоторна сила ε која дејствува во позитивен правец на
обиколување на контурата.

131
Слика 103. Смер Лоренцова сила која дејствува во проводникот кој се поместува
во спојното магнетно поле Н

15.1. Самоидукција

Појавата на електромагнетна индукција се генерира секогаш кога

има промена на флуксот на индукција низ површината ограничена од
проводникот. При што е потполно инваријантно на кој начин доаѓа до
промена на флуксот. Ако низ проводник тече променлива струја тогаш и
магнетното поле што го ствара тој проводник исто така ќе биде
променливо. Со тоа се менува и флуксот на магнетна индукција низ
површината која е ограничена со контурата на истиот проводник.
Промената на флуксот на магнетната индукција ќе доведе до појава на
електромоторна сила во самата контура. Оваа појава е наречена
самоиндикција. Самоиндукција има при вклучување и исклучување на
електричното коло.

132
 Слика 104. Вклучување и исклучување на електрично коло

Јачината на магнетното поле, односно векторот на индукција е

пропорционален со јачината на струјата што тече низ дадената контура
(Био-Саваров-Палпаков закон). Според тоа и

Φ=LI (15.4
)
Коефициентот на пропорционалност L се нарекува коефициент на
самоиндикција.

Електромоторната сила на самоиндикција

ε SI e:

dΦ (15.5)
ε SI =−
dt
Ако замениме за Φ од равенката (15.4) се добива:

dI (15.6)
ε SI =−L
dt

133
 Коефициентот на самоиндикција е дефиниран со геометриската
форма на контурата и карактеристиките на средината каде се наоѓа
контурата.

Дадени се две дефиниции за коефициентот на самоиндукција L:

o Од равенката (15.4) следува дека Φ=L ако I=1 (бројно

еднакви)

o Од равенката (15.6) следува дека

ε SI =L (бројно еднакви)
ако промената на јачината на струјата е за единица во текот
на единица време.

Во SI системот единица за самоиндикција е Хенри [H] .

Енергијата на магнетното поле

W m предизвикано од јачината на струјата
I е:

1 (15.7)
W m= LI
2
 Површински ефект (фукоови струи)

На површината на парче метал кој се наоѓа во променливо магнетно

поле се индуцираат струи со голема јачина бидејќи отпорот R на парчето
метал е мал и ќе се индуцитаат струи со голема јачина.

Слика 105. Појава на скин ефект

134
15.2. Наjизменична струја
Ако во затворена контура дејствува променлива електромоторна
сила тогаш во неа ќе се јави наизменична струја.

При вртење на рамка со брзина во магнетно поле флуксот на

магнетската индукција Φ , кој поминува низ површината ограничена со

рамката, се менува во зависност од времето како:

Φ=Φ0 coswt (15.8)

Електромоторната сила која при тоа се јавува е:

dΦ (15.9)
ε =− =ωΦ0 sin wt=ε 0 sin wt
dt

ε 0 =wΦ0 - амплитуда на електромоторна сила

Покрај надворешната елетромоторна сила ε во колото ќе

дејствува и електоромоторна сила на самоиндикција

ε SI , бидејќи

јачината на струјата во контурата се менува. Ако L е коефициентот на

самоиндукција на даденото коло, тогаш:

di (15.10)
ε SI =−L
dt
Според Кирховото правило збирот на електромоторните сили

ε+ε SI мора да биде еднаков на производот на отпорот R и јачината на

струјата I во контурата, односно:

IR=ε+ε SI (15.11)

Ако во равенката (15.11) ги замениме

ε ,ε SI од равенките (15.9) и (15.10)
се добива:

di (15.12)
Ri+ L =ε sin wt
dt 0
Оваа релација е диференцијална равенка која ја дефинира јачината
на струјата во контурата во зависност од:

135
 L− коефициентот на самоиндукција,

R− отпорот и

ε=ε 0 sin wt -електромоторна сила.

Едно од решенијата е ако јачината на струјата е претставена во

периодична функција од времето со иста периода како и
електромоторната сила, односно:

I=i 0 sin ( wt−ϕ ) (15.13)

Ако во равенката (15.13) се замени за i се добива:

ε0 (15.14)
Lw i =
tan ϕ= 0
R ; √ L2 w 2 + R 2
Ако вредностите за φ и i 0 од равенката (15.14) ги замениме во равенката
(15.13) се добива изразот за јачината на струјата:

ε0 Lw (15.15)
T=
√ L2 w 2 + R 2 (
sin wt−arctg
R )
Фазната разлика φ помеѓу електромоторната сила ε и јачината на

L
струјата зависи од односот на R . Ако го земеме предвид Омовиот закон
тогаш кај наизменичната струја улогата на отпорот е Z каде:

(15.16)
Z=√ R 2 +L2 w 2
Z - се нарекува вклучен отпор или импенданса

Lw =Rw - индукативен отпор

136
 Слика 106. Графичко одредување на импендансата во коло со наизменична
струја која се состои од индуктивен отпор и омски отпор

Моменталната вредност на енергијата во колото со наизменична струја е:

Em=Iε 0 =ε 0 sin wtI 0 sin ( wt+ϕ ) (15.17

)
Средната вредност на енергијата обезбедена во колото е:

ε0 I 0 (15.18)
W= cos ϕ
2

Ако е:

ε0 I0 (15.19)
ε ef = ; I ef =
√2 √2
W=ε ef I ef cos ϕ (15.20)

ε ef - ефективна вредност на електромоторната сила

I ef - ефективна вредност на јачината на струјата.

Енергијата што ја ствата струјата се ослободува во вид на топлина.

Количината на топлина што се издвојува во колото за време (t) е:

137
 Q=Wt=ε ef I ef cos ϕt (15.21)

Ако во равенката (3.20)

ε ef и cosϕ се заменат со I ef и R се добива:

Q=I 2ef Rt (15.21а)

Според равенката (15.21) количината на издвоена топлина во коло

со наизменична струја, со омски отпор R , ако се земе ефективната

јачина на струјата
I ef важи Џаул-Ленуовиот закон
2
Q=I Rt за
еднонасочна струја.

15.3. Самоиндукција и RLC-коло

Ако кондензаторот се приклучи на извор на едносмерна струја,
тогаш во колото ќе тече струја се додека на плочите на кондензаторот не
се воспостави разлика на потенцијалот која ја кондензира
електромоторната сила на изворот. Ако кондензаторот се приклучи во
коло на наизменична струја тогаш тој наизменично ќе се празни
(разелектризира) и низ колото ќе тече наизменична струја.

138
 Слика 107. Коло со омски отпор, самоиндукција и капацитет

Ако на калемите S има електромоторна сила

ε=ε 0 sin wt , во

dI
ε SI =−L
калемот се појавува електромоторна сила на самоиндукција dt .

Вклучената електромоторна сила која дејствува во контурата е

LdI
ε −SI ¿ ε−
dt . Во секој момент вкупната електромоторна сила мора да
биде еднаква на падот на потенцијалот вдолж колото. Падот на
потенцијалот во дадена контура се состои од:

 Разликата на потенцијалот на кондензаторот С, односно V =V 1 −V 2

 Падот на потенцијалот IR во делот на омскиот отпор во контурата.

Тогаш е:

Ldi (15.22)
IR+V =ε −
dt

Ако за ε се замени
ε 0 sin wt се добива:

Ldi (15.23)
+ iR+V =ε 0 sin wt
dt
Разликата на потенцијалот на плочите на кондензаторот V зависи од
количеството електричество Q кое се наоѓа на кондензаторските плочи,
односно:

Q=VC (15.24)

Во текот на време dt количеството електичество Q ќе се

зголеми за dQ=idt , ако се земе предвид претходната равенка (15.24)

тогаш е:

dQ dV (15.25)
i= =c
dt dt

139
или

dV 1 (15.26)
= i
dt C
Ако ја диференцираме равенката (15.23) по времето t се добива:

2 (15.27)
d i di dV
L 2 +R + =ε 0 w cos ωt
dt dt dt
dV
Ако од равенката (15.26) за dt се замени во претходната равенка
(15.27) се добива:

2 (15.28)
d i di 1
L +R + i=ε 0 w cosωt
dt 2 dt C
Решението на оваа диференцијална равенка од втор ред ќе го бараме
како функција:

T=i0 sin ( wt−ϕ ) (15.29)

Каде периодата на јачината на струјата е иста со електромоторната

сила. Константите
i0 и ϕ треба да се определат. Ако
диференцираните вредности за i од равенката (15.29) се заменат во

равенката (15.28) и така добиената равенка се спореди со sin wt и

cos wt . Таа равенка може да биде еднаква на нула единствено ако

изразите со sin wt и cos wt се еднакви на нула.

1 (15.30)
R sin ϕ− Lw− ( Cw )
cos ϕ=0

1 ε (15.31)
R cos ϕ+ Lw− ( Cw )
sin ϕ= 0
i0

Од равенката (15.30) се добива:

1 (15.32)
Lw−
Cw
tg ϕ=
R

Ако равенките (15.30) и (15.31) ги квадрираме а потоа собираме се добива:

140
 2
1 2 ε0 (15.33)
2
(
R + Lw −
Cw
= 2
i0 )
Ако претходната равенка се реши по
i0 и се добива:

ε0 (15.34)
i 0=
2
1
√ (
R2 + Lw−
Cw )
Во контурата тече наизменична струја
i0 со иста периода w како

и електромоторна сила ε на изворот; амплитудата на струјата е

i0 и

фазната разлика на струјата во однос на електормоторната сила е ϕ .

Импендансата на колото Z е:

2 (15.35)
1
√
Z = R + Lw− 2
Cw ( )
Вредноста на импендансата Z =Z min кога фреквенцијата w го
задоволува условот:

1 (15.36)
Lw= =0
Cw
На фреквенцијата кога импендансата е минимална:

Z min=R (15.37)

Јачината на струјата има максимум

i0max

ε0 (15.38)
i 0max =
R

Течењето на струја во контура со кондензатор и намотка е слично со

појавата на резонанс во механиката. Максимумот на јачината на струјата е
кога фреквенцијата е:

1 (15.39)
W rez =
√ LC

141
 Со промената на фреквенцијата се менува јачината на струјата но
истовремено се менува и падот на потенцијалот на секој дел (елемент) од
контурата. Во колото на слика 107 сериски се врзани омскиот отпор R,
намотката L и кондензаторот C. Ако разликите на потенцијалот на
краевите од овие елементи се означат со VR, VL и VC соодветно вклучениот
пад на потенцијалот може да се пресмета како:

ε 0 sin wt=V R +V L +V C (15.40)

Парцијалните падови на потенцијалот се:

V R =iR=Ri−sin ( ωt−ϕ )

di (15.41)
V L=L =Lwi0 cos ( ωt−ϕ )
dt
За да се определи разликата на потенцијалот на плочите на
кондензаторот, нека се претпостави дека R=0 и L=0, тогаш од равенката
(15.34) селдува:

ε0 (15.42)
i 0=
1
Cw

Од овде следува дека кондензаторот е еквивалентен со омскиот

1 π
ϕ=−
отпор еднаков на cw , при што tg ϕ=−¿ , тогаш 2 односно

π
струјата е во 2 пред напонот. Тогаш

1 (15.43)
V c= i 0 sin ( ωt−ϕ− π 2 )
Cw или
1 (15.43а)
V c= i sin ( ωt−ϕ+ π 2 )
Cw 0
Собирајќи ги изразите за VR, VL и VC равенката (15.41) и (15.43а) се добива
вкупниот пад на потенцијалот во контурата.

142
 1 (15.44)
(
ε 0 sin wt=Ri 0 sin ( wt−ϕ )+ Lw−
Cw )
i0 sin ( ωt−ϕ+ π 2 )

Во случај на резонанс

1 (15.45)
ω=ω rez=
√ LC
;ϕ=0

Тогаш равенката (15.44) е:

ε 0 sin wt =R i 0 max sin wt (15.46)

Односно вкупниот пад на напонот во контурата е на омскиот отпор,

истовремено амплитудата на падовите на потенцијалот V L и VC
достигнува максимална вредност, и тоа:

ε0 L (15.47)
ε 0 L=LW rez i 0 max =
√
R C
1 ε L (15.48)
ε0 C=
CW rez
i 0 max = 0
R C √
Но бидејќи двата потенцијала се во спротивни фази нивниот збир е
еднаков на нула:

ε0 L+ε 0 C =0 (15.49)

Оваа појава се нарекува напонска резонанса.

15.4. Извори на струја

За течење на електричната струја потребно е проводна средина и
извор кој ствара потенцијална разлика. Постојат два вида на количества
електричества: примарни (електрони) и секундарни (јони). Електричната
струја низ тврдите тела е од електронски карактер додека електричната
струја во течностите и гасовите е од јонски тип. За течењето на
електроните и јоните потребно е да се створи електромоторна сила која ги
придвижува количествата електричества.

 Контактна разлика на потенцијалот

143
 Ако се допрат два различни метали помеѓу нив се појавува
контактна разлика на потенцијалот. При допирот на две метални површини
доаѓа до позитивна поларизација:

Волтна низа: Al, Zn, Sn, Cd, Pb, Sb, Bi, Hg, Fe, Cu, Ag, Au, Pt, Pd.

Ако во низа се спојат (сериски) повеќе метали разликата на

потенцијалот ќе зависи само од природата на металите кои се наоѓаат на
почетокот и крајот.

Слика 108. Сериски поврзани метали

Контактната разлика на потенцијалот се движи во интервал од

десетина од волт во еден волт. Потенцијалната разлика многу зависи од
чистината на металните површини. Ако се направи затворена контура од
сериски врзани метали нема да доведе до појава на електромоторна сила,
односно збирот е нула.

Слика 109. Непополнети енергетски нивоа во кристалите

ε=V AB +V BC +V CA =( V B −V A ) + ( V C −V B ) + ( V A −V C ) =0 (15.50)

144
 При движењето на електрична струја (електрони) во металите
(проводници од прв тип) не доаѓа до никаква хемиска промена, меѓутоа ако
во затворена контура на сериски врзаните метали се појави
електромоторна сила, тогаш таа би ослободувала некоја снага која може
да се компензира со земање на топлинска енергија од околната средина.
Таковиот процес е премногу мобилен од вториот вид кој е неможен.

Треба да се констатира дека постоењето на само една контактна

разлика на потенцијалот не може да генерира електромоторна сила.
Електромоторна сила може да се појави само во затворена контура (кога
сите делови на контурата се на иста температура) и тоа тогаш кога
проводниците од прв и втор ред се врзани сериски, во контурата мора да
постојат проводници од втор ред (јони) во кој при течењето на струја има
хемиски реакции.

15.5. Галвански елемент

Металите и јагленот се проводници од прв ред, односно кога низ нив
поминува струја (електрони) нема појава на било каква хемиска промена.

Солите, киселините и базите се проводници од втор ред, односно

кога низ нив тече струја (јони), таа предизвикува хемиски промени.
Молекулите на солите во раствор се распагаат на јони (овој процес се
нарекува електрична дисоцијација), односно на јони со спротивно
количество на електричество:

позитивен јон
молекул на сол ( анјон )
( )
→ негативен
електро неутрален ( катјон јон )

Комбинацијата составена од проводници од прв и втор ред се

нарекува галвански елемент. На границата помегу металот и електролитот
ќе се појави разлика на потенцијалот, оваа разлика ќе се одржува
континуирано за сметка на работата на хемиските сили.

145
 Слика 110. Премин на цинковите јони во раствор на силфурна киселина

Ако се стави цинкова плоча во раствор на сулфурна киселина (слика

110), цинкот ќе се раствар меѓутоа атомите на цинкот нема да влегуваат
во растворот како неутрални (атоми) туку како позитивни јони (Zn+).

Како резултат на тоа растворот ќе стане позитивно наелектризиран

а цинковата плоча негативно наелектризирана. На границите помегу
цинкот и растворот ќе се појави двоен слој на спреотивно наелектризираи
честици. Во просторот на тој двоен електричен слој ќе се појави
електрично поле, некои од јаоните на цинкот (Zn+) ќе почнат да се вракаат
на цинковата плоча (Zn-), овој процес е поради Кулоновата сила која е
привлечна за разноимено наелектризирани честици. Во еден момент ќе
настане динамичка рамнотежа помегу процесот на растварање на атомите
на цинковата плоча и нивното поминување во растворот како позитивни
јони и вракањето на цинковите јони на цинковата плоча.

Кога ќе се воспостави соодветна разлика на потенцијалот помегу

металот и растворот, електричните сили ќе се урамнотежат со хемиските
сили, во тој момент ќе се прекине понатамошното растварање на металот,
во овој случај цинковата плоча.

146
 Ако во растворот на сулфурна киселина ( H 2 SO4 ) се стави уште
една плоча од друг метал, кои се поврзани со проводникот од прв ред
(жица), тогаш во растворот ќе протече електрична струја бидејќи и на
втората плоча се случува ист процес како на првата. Втората плоча има
некој друг потенцијал различен од првата.

Слика 111. Галвански елемент составен од цинкова и бакарна плочка потопени

во раствор на сулфурна киселина

Разликите на потенцијалот на двата метала перманентно ќе се

одржува за сметка на работата на хемиските сили.

Постоењето различни скокови на потенцијалот (на едната и другата

метална плоча), кои се одржуваат за сметка на работата на хемиските
сили, ќе доведе до појава на електромоторна сила во галванскиот
елемент.

Можен е и таков избор на двата метала и растворот при што

позитивните јони од растворот ќе поминуваат на металот, во тој случај
растворот се наелектризира негативно а металот позитивно.

147
 а) б) в)
Слика 112. а) Даниелов елемент; б) Лекланшенов елемент; в) Коло на галвански
елементи со споен отпор

15.6. Термоелектрични појави

Во затворена контура која е составена од проводници од прв тип

(метали) не се појавува електромоторна сила. Меѓутоа, ова е така ако
температурата на контактите помегу различните метали е иста. Ако
контактите во контурата се на различни температури тогаш се појавува
електромоторна сила различна од нула, и таа се нарекува
термоелектромоторна сила, а ефектот термоелектричен ефект.

Постојат две причини за појава на контактна разика на потенцијалот:

 Разика во излезната работа електронот да се ослободи од

потенцијалната јама;
 Разика во бројот на слободни електрони на единица волумен кај
различни метали;

kT n A (15.51)
V AB =V B−V A+ ln
e nB

V B− потенцијал на метоалот В

148
 V A− потенцијал на металот А

k− Болуманова константа

T − апсолутна температура на металот

n A ,n B− број на електрони во металот А и В

Ако контактот 1 е на температура Т 1, а контактот 2 на температура Т 2 тогаш

е:

kT 1 nA kT 2 nB (15.52)
ε=V AB −V BA =V B −V A + ln +V A −V B + ln
e nB e nA

k nA nB (15.53)
ε=
e(T 1 ln +T 2 ln
nB nA )
nB nA (15.54)
T 2 ln =−T 1 ln
nA nB

k n (15.55)
ε= ( T 1 −T 2 ) ln A
e nB

Слика 113. Во затворено коло составено од два различни метала се јавува

електромоторна сила кога температурите на контактите се различни

149
Редот на големината на термоелектромоторната сила теоретски е околу

10−5 .

Табела 4. Термоелектромоторна сила кога ладниот спој на

термоелементите на температура од 0°C .

T−T 0 Термоелектромоторна сила

Pt=Pt +10 % Rh константа- константа- бакар

y° C
железо

1 0,0 0,00 0,00

100 0,64 5,2 4,3

200 1,42 10,5 9,3

300 2,29 15,8 14,9

500 4,17 26,6 -

800 7,31 43,4 -

1000 8,56 - -

1500 15,45 - -

1700 17,81 - -

Термоелектричниот ефект се користи за изработка на термопори-

инструменти за мерење на температура во многу широк дијапазон,
односно постојат термопори за мерење на екстремно високи температури,
како и за многу ниски.

Изразен ефект на термоелектричниот Пелтијеов ефект: при премин

на електричната струја низ контакт на два различни метали или
ослободува или апсорбира определена количина на топлина на контактот.
Оваа е дополнителна количина во однос на Џаул-Ленцовата топлина.

150
15.7. Полупроводници
До сега беа разгледувани појавите кои се однесуваат на метални
проводници, кај кои електропроводливоста егзистира благодарение на
постоечките слободни електрони. Денес полупроводниците почнуваат да
играат важна улога во физиката. За разлика од металите,
полупроводниците имаат мала електроспроводливост, која расте со
порастот на температурата по следниот закон:

b
−
T
σ =σ 0 e

Каде Т е апсолутна температура, а b константа на разни

полупроводници.

Со порастот на температурата електропроводливоста на

полупроводникот брзо расте, а специфичниот отпор опага со одредена
брзина. Така чистиот силициум, кој е типичен полупроводник, на
4
температура од 20°С има специфичен отпор ρ=6∗10 Ω∗cm , а на 700°С

неговиот специфичен отпор е ρ≃0 . 1Ω∗cm , т.е. неколку стотина пати

помал.

На многу ниска температура полупроводниците стануваат

изолатори. Зголемената провдливост проследена со зголемена
температура се објаснува со тоа што топлото движење ствара или додава
во полупроводникот носачи на струја. Зголемената електроспроводливост
може да се постигне исто со осветлување или некој друг ефект кој е
поврзан со предавањето енергија. Поради своите очигледни својства
полупроводниците се исклучиво значајни. Покажано е дека во коло кое се
состои од два различни полупроводника може да добие многу голема
термоелектромоторна сила отколку што се добива кај термоспојот
составен од проводници. Ако ја означиме температурата на два контакти
со Т1 и Т2, тогаш во колото составено од полупроводници добиваме дека
електромоторната сила е пропорионална со разликата на температурните
контакти:

ε =α ( T 1 −T 2 )

151
 При што величината α може да има вредност од редот 1.5∗10−3 V ,
−5
додека во металите таа константа има вредност од редот 10 V .

Основните својства имаат контакт помегу полупроводниците

мегусебно и полупроводникот и металот. Отпорот на местото на контактот
може многу да зависи од насоката на стурјата: во еднонасочната струја
отпорот е помал, а во спротивната е поголем. Тој ефект се користи кај
таканатечените цврсти исправувачи.

Под влијание на светло, електроспроводливоста на

полупроводникот расте. Тоа се користи за мерење на светлосните
флуксови. Својствата на полупроводникот може да се објасни само со
квантната теорија во цврста состојба. Секое енергетско ниво се
потполнува со два електрона. Во проводникот се појавува низа од нивоа а
повекето остануваат слободни. Под влијание на спојното електрично поле
електроните може да преминат во повеке слободни нивоа, т.е. може да ја
менуваат својата па и кинетичката енергија. Со други зборови под
влијание на спојното електрично поле електроните може да ја менуваат
брзината. Доколку поставените нивоа се близу едно до друго, дотолку
промената на електрична енергија е непроменета; благодарејќи на тоа
класичната електронска теорија била во состојба добро да го опише низ
ефектот кој се однесува на електропроводливоста на металот.

Малку подетална е теоријата за цврсти кристални тела и покажува

дека во кристалите се образува група, или зона на дозволени енергетски
нивоа кои се поделени на доста широка област на "забранети" енергетски
состојби.

Различната релативна положба во зоната на дозволени енергетски

состојби објаснува различни својства на диелектрикот, проводникот и
полуповодникот. Ако во кристалот постојат две зони поделени во доста
широка меѓузона, и при тоа бројот на поднивото во долната зона на една
половина од бројот на слободни електрони, тогаш целата зона ќе биде
потполнета, а во горната зона не постојат електрони. Овој случај е
прикажан на слика 14, каде електроните се означени со точки и стрелки.

152
Спојното електрично поле не може да се преведе во електрон од
најниската зона кон горе (освен ако не е преголемо), бидејки помегу нив
постои меѓузона која е доволно широка. Според тоа, спојното поле не
може да ја менува состојбата на електоните со движење, т.е. не може да
им соопшти дополнителна брзина. Во кристалите под влијание на спојното
поле се јавува струја. Таков кристал е диелектрикот (изолатор). Додека во
случај кога со електроните не е потполнета целата долна зона, тогаш и
многу слабо поле може да пренесе електрони во најблиското слободно
енергетско ниво, т.е. може да доведе до промена.

Слика 114. Зона на дозволени состојби на електроните во кристалот: а)

диелектрик, б) полупроводник, в) полупроводник со шуплини

Таквиот кристал (метал) ќе биде проводник. Од ова се гледа дека

класичната и квантна теорија ја објаснува функцијата на диелектрикот и
металот на сосема различни начини. Од класична точка на гледање, сите
електрони во диелектрикот цврсто се држат до својот атом, додека во
метлите постојат и слободни електрони чии поместувања под влијание на
153
спојното електрично поле ствараат електрична струја. Од гледна точка на
квантна теорија, во диелектрикот и во металот постојат "слободни"
електрони кои не се врзани со одредени атоми. Диелектриците и металите
се разликуваат по тоа што имаат различно пополнување и се релативно
различно поставени во зоната на дозволена енергетска состојба на
електроните.

Теоријата на зоната не само што ги исклучува тешкотиите кои се

срекаваат при објаснување на електроспроводливоста на металите туку ги
објаснува и својствата на полупроводникот. За полупроводникот
карактеристично е тоа дека долната зона ги потполнува електроните, како
и кај диелектрикот, но растојанието помегу зоните не е толку големо. Кога
температурата е доволно висока, еден дел од електроните преминува од
долната во горната зона (ослободеното место во долната зона- шуплини,
означени се со точки; слика 114). Доколку во горната зона постојат уште
многу непополнети места- електроните можат да ја менуваат својата
состојба на движење, т.е. може да добијат брзина под влијание на спојното
поле, што резултира со електроспроводливост. Поради тоа енергетската
состојба во горната зона се нарекува преодна зона. Бројот на електони n'
кои преминуваат во проводливата зона е еднаков на:

b
−
' 2 kT
n =ae

Каде a, b се константи. Спрема тоа, електропроводливоста во

функција на температурата го има следниот облик:

b
−
kT
σ =σ 0 e

Електропроводливоста кај полупроводникот има уште една

карактеристична особина. Преодот со понизок полнеж во ниво со повеќе
електрони остава во пониското ниво празно место – шуплини. Тој ефект
овозможува електроните од долната зона да влезат во
електропроводливоста. Под влијание на спојното поле електроните се
движат во една насока, а движењето на шуплините има спротивна насока.
Поместувањето на шуплините е очигледно еквивалентно поместување на

154
позитивни наелектризирања. Опишаната слика на енергетската зона е
карактеристична само за многу чисти материјали. Во присуство на
примеси може да се јават дополнителни нивоа кои имаат локален
карактер. Електроните од дополнителното ниво не учествуваат во
електропроводливоста. Меѓутоа, емисијата на електрони од тоа ниво во
друга зона може да се предизвика како и појавата на електони-
проводливи електрони или појава на шуплини. Примесите кои ствараат
проводливи електрони се викаат донори (на пример арсен во силициум), а
примесите кои доведуваат до појава на шуплини се викаат акцептори (на
пример бор во силициум). Оние носители на наелектризирања кои се
повеќе присутни во даден полупроводник се викаат основни, а оние кои се
помалку присутни се викаат примеси (или неосновни носители). Ако
основните носители на наелектризирања се електрони, тогаш
полупроводникот се нарекува електронски, а ако носителите на
наелектризирања се шуплини, тогаш полупроводникот се нарекува
шуплински. Кога бројот на електрони и шуплини во полупроводникот е
еднаков, тогаш електропроводливоста на таквиот полупроводник се вика
мешана.

На прашањето каков е механизмот на проводливост во

полупроводникот, т.е. дали е електронски или шуплински, може да се даде
одговор со примена на Холов-иот ефект.

Треба да се има во предвид следното: кога електроните се

поместуваат, проводливоста на проводникот настанува поради промена на
шуплината. Бидејќи електроните во потполност ја исполнуваат зоната,
нивното поместување во една насока е еквивалентно поместување со
урамнотежено место, шуплините во спротивна насока. Исто постојат низа
разлиќи во резултатот при движење на електрони во област каде има
многу слободни места и во зона која е целосно потполнета; во тој случај
разликата се наоѓа, според примената на Холов-иот ефект. Поради тоа
има смисла разликувањето на електронска и шуплинска проводливост на
полупроводникот. Постоењето на овие два вида проводливост ја условува
појавата на "затворен слој" кој се јавува на границата помеѓу два
полупроводника кои се допираат. Постоењето на овој слој условува

155
исполнувачко дејство на местата на контактот помеѓу два полупроводника
или полупроводник и метал.

Потенцијалната енергија кај два носители на нелектризирање

(електони и шуплини) е различна, како резултат на контактот на тие два
полупроводника и мора да се јави скок на потенцијалот. Електроните и
шуплините се дифундираат низ границата помеѓу двата полупроводника.

Кога не постои спојно поле (слика 115 а), количината на

наелектризирања која поминува во двете насоки е еднаква, па и вкупната
струја е еднаква на нула. Кога постои електрично поле, тогаш енергијата
на електроните се менува како кај едниот така и кај другиот
полупроводник. Ако порастот на потенцијалот оди од n полупроводник кон
р полупроводник, тогаш енергијата на електронот во n полупроводникот
се зголемува а во p полупроводникот се намалува. Како резултат на тоа
скокот на потенцијалот на границата помегу полупроводникот е намален
(слика 115 б). Електроните сега лесно можат да преминат од еден во друг
полупроводник, па низ контактот ќе протече струја која доколку разликата
на потенцијалот е поголема, дотолку е поголема. Наспроти тоа, ако
порастот на потенцијалот се зголемува од p полупроводникот, а се
намалкува кон n полупроводникот, тогаш скокот на потенцијалот на
граничната површина е во пораст (слика 115 в) и се јавува "попречен слој".
Сега електроните не можат да поминат низ контактот, освен ако разликата
на потенцијалот не е многу голема, па јачината на струјата која доаѓа од
едниот полупроводник кон другиот е многу мала.

Очигледно е дека условите на премниување се неосновани

носители на наелектризирање преку граничните површини на
полупроводникот спротивно од основните носители. Меѓутоа, имајќи во
предвид дека бројот на неосновни носители на наелектризирања
(примеси) е многу мал, тогаш и јачината на струјата која ја даваат низ
контактот е исто мала и не игра значителна улога.

"Попречниот слој" може на сличен начин да настане и на граничниот

спој помегу полупроводникот и металот.

156
 Слика 115. Промена на границата помеѓу електронскиот и шуплинскиот
полупроводник во присуство на спојното поле

Експерименталните истражувања во областа на полупроводниците

се вршени многу детално во Советскиот Сојуз од многу истражувачи, а
особено од страна на А.Ф.Јофе со соработниците. Објаснувањето за
испитуваниот феномен кој се јавува на границата помегу полупроводникот
истовремено го имаат дадено Б.В.Давидов и Шотки, како и Мот.

15.8. Електролитичка проводливост

Најголем дел на чисти течности се изолатори односно лоши
проводници. Меѓутоа, ако во течностите има дисоцирани молекули на
позитивни и негативни јони тие стануваат добри проводници.

CuSO 4 →Cu++ +SO−4

15.9. Фарадееви закони

157
 Првиот закон на Фарадеј е поврзување количина на издвоена

материја ( M ) на електродата со јачина на струјата ( i ) и времетраење

на течењето на струјата (t ) :

M =kIt (15.56)

k-коефициент кој зависи од видот на материјалот кој се издвојува на

електродата (електрохемиски еквивалент);

Бидејќи количината на електричество што поминала низ електролитот е

Q=it (15.57)

Тогаш според Фарадеевиот закон за електролиза е:

M=kQ

Ако Q=1 следува дека: M=k .

Според тоа електрохемискиот еквивалент на дадена материја е

бројно еднаков на масата на издвоениот материјал за време на
протекување на единица количество на електричество.

Вториот Фарадеев закон за електролиза го дефинира

електрохемискиот еквивалент K .

 Хемискиот еквивалент е бездимензионална величина која во

хемиските соединенија заменува 1,0078г водород.
 Валентност на даден елемент е број што покажува колку атоми на
водород (во некое хемиско соединение) заменуваат еден атом од
дадениот елемент. Ако со A е означена атомската тежина на
елементот, а со μ неговата валентност, тогаш хемискиот

A A
еквивалент е μ . Кога се земе количина μ грама од даден
елемент, тогаш тоа е грам-еквивалентна количина од тој елемент.

Вториот Фарадеев закон гласи: Електрохемискиот еквивалент

K е пропорционален со хемискиот еквивалент за даден елемент,
односно:

158
 A 1 A (15.58)
K=C ⇒ K=
μ F μ
Каде C е коефициент на пропорционалност и е еднаков за сите
елементи.

F− Фарадеев број.

Количината на издвоена материја при електролизата е:

1 A (15.59)
M= Q
Fμ
A
M=
Ако при електролизата се издвои маса μ тогаш е:

Q=F (15.60)

На тој начин Фарадеевиот број е бројно еднаков на количината на

количество електричество што поминува низ електронот за да се издвои
маса на еден грам-еквивалент од дадениот материјал.

Со мерење на електрохемиските еквиваленти за Фарадеевиот број

се добива:

кулони (15.61)
F=96494
грам−еквивалент

15.10. Техничка промена на електролизата

 Акумулатори

Капацитет на акумулаторот е количината на енергија што ја дава

акумулаторот во интервал на електромоторна сила од 2,7 V додека не
падне на 1,85 V. Тој капацитет обично се изразува во ампер-часови. (1
ампер-час=3600 кулони).

Коефициентот на корисно дејство γ е односот:

159
 енергија при празнење
γ=
енергија при полнење

 Електрометалургија. Добивање на чисти метали со електролиза.

 Галванопластика

Најпрво се прави модел од пластика а потоа се обложува со графит

по површината за да стане проводник, потоа се става во раствор од сол на
металот со кој сакаме да го обложиме предметот.

 Добивање на тенки изолациони слоеви

Кога алуминиумската и оловната електрода се потопат со раствор

од борна киселина, тогаш низ растворот ќе поминува струја само ако
алуминиумската електрода е катода. Ако алуминиумот се поврзе како
анода тогаш тој се прекрива со многу тенок слој на оксид на алуминиумот
и ќе го прекине колото.

160